Maktabgacha ta’lim muassasalarida kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlardan foydalanish metodikasi

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2329 KB

Ko'chirib olish

Maktabgacha ta’lim muassasalarida kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlardan foydalanish metodikasi Kirish I bob . Kompyuterli o ‘ yinlarning texnik va dasturiy ta ’ minoti §1. Shaxsiy kompyuter va uning tuzilishi §2. Kompyuterli o ‘ yinlarning dasturiy ta ’ minoti II bob . Maktabgacha ta ’ lim muassasalarida bolalarning o ‘ yin faoliyatlari §1. An ’ anaviy o ‘ yinlar §2. Kompyuterli rivojlantiruvchi o ‘ yinlar §3. Multimediali kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlar yaratish III bob. Maktabgacha ta’lim muassasalarida kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlar o‘tkazish metodikasi §1. Kompyuterli o‘yinlarning pedagogik-psixologik jihatlari §2. Kompyuterli o‘yinlar o‘tkazish metodikasi §3. An’anaviy o‘yinlarni kompyuterda bajarish imkoniyatlari 1

Kirish Mustaqil Respublikamiz uchun yosh avlodni har tamonlama yetuk va komil inson qilib tarbiyalash bugungi kunning dolzarb va hayotiy muhim vazifalar i dan biri hisoblanadi. Chunki har qanday jamiyatning ravnaqi, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy farovonligi fuqarolarning aqliy, axloqiy va jismoniy salohiyati hamda ularning ma’naviy darajada yuksak rivojlanishiga bog‘liq. Maktabgacha ta’lim muassasalarida tarbiyalanuvchilarning faoliyatini 80 % ini o‘yinlar tashkil etadi. O‘yin orqali bola shaxs sifatida shakllanadi, kelajakdagi o‘quv, mehnat faoliyati, kishilarga munosabatining qay darajada shakllanib borishini belgilaydi. Tarbiyalanuvchilarni o‘yinli dasturlar bilan ta’minlash hukumatimizning me’yoriy hujjatlarida o‘z aksini topgan, jumladan, “Barkamol avlod yili” Davlat dasturida “...har bir maktabgacha ta’lim muassasasini o‘yinli va bilish bilan bog‘liq multimedia dasturi bilan ta’minlash” ko‘zda tutilgan. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da mamlakatning ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlashning asosiy omili bo‘lgan kadrlarni tayyorlash borasidagi eng zarur tadbirlar tizimi belgilab berildi. Sog‘lom avlodni tarbiyalash davlat va jamiyatning ustuvor yo‘nalishidir. Bolani to‘laqonli rivojlanishi uchun uni yoshlikdan shakllantirish lozim. Bu esa oilada va maktabgacha ta’lim muassasalarida turli interfaol o‘yin mashg‘ulotlarini olib borish asosida amalga oshirish mumkin. Maktabgacha ta’lim muassasalarida 5-6 xil o‘yin turi mavjud bo‘lib, shularning ichidan didaktik o‘yinlar alohida ahamiyatga ega. Didaktik o‘yinlar MTMlarida ta’lim va tarbiya vositasi sifatida keng qo‘llaniladi. Didaktik o‘yin ta’lim bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, unga yordam beradi. Konstruktorlik o‘yinlari – tarbiyalanuvchilardan turli predmetlardan xar-xil buyumlarni qurish, yasash qobiliyatlarini rivojlantiradi hamda ijodkorlikka intilish va qobiliyat uyg‘otadi. Ba’zi bir o‘yinlar ularning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishni amalga oshiradi. 2

Bular qatorida kompyuterli o‘yinlar ham tarbiyalanuvchilarning faoliyati va fikrlashlarini rivojlantirib, kompyuter savodxonliklarini shakllantiradi. Bitiruv- malakaviy ishida yuqoridagi masalalar to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Mavzuning dolzarbligi: XXI asr kompyuter asri bo‘lgani uchun, maktabgacha ta’lim muassasalarining katta va maktabgacha tayyorlov guruhi mashg‘ulotlar jarayonida bolaning diqqati, ijodiy tafakkuri va tasavvurlarini o‘stirishga xizmat qiladigan ta’limiy va rivojlantiruvchi kompyuter o‘yinlaridan foydalanish dolzarb masala hisoblanadi. Ayni bir vaqtda rivojlantiruvchi o‘yinlarni amalga oshirish jarayonida bolalarning kompyuter savodhonligi ham shakllanadi. Bitiruv malakaviy ishining obyekti: maktabgacha ta’lim muassasalari-ning katta va maktabgacha tayyorlov guruhlarida kompyuterli rivojlanti-ruvchi o‘yinlar o‘tkazish jarayoni. Bitiruv malakaviy ishining predmeti : maktabgacha ta’lim muassasalari-da kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlardan foydalanishning mazmuni, metodi va vositalari. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Maktabgacha ta’lim muassasalari bolalarining kompyuter savodxonligini shakllantirish, intellektual qobiliyatlarni rivojlantirish, mashg‘ulotlarda an’anaviy o‘yinlar qatorida, kompyuterli o‘yinlardan foydalanish. Bitiruv malakaviy ishining vazifasi: bolalarni kompyuter savodxon-ligining shakllantirishni amalga oshirish usulini ishlab chiqish, bolalarga kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlarni o‘rgatish va shu asosda bolalarning fikrlash qobiliyatini oshirish, diqqati, idroki va xotirasini rivojlantirish, bolalarning faolliklarini orttirish va maktab ta’limiga tayyorlash. Ilmiy – uslubiy tadqiqot metodlari: mavzu bo‘yicha ilmiy – uslubiy nazariy adabiyotlarni o‘rganish, uzluksiz ta’lim tizimini kompyuterlashtirishga tegishli meyoriy hujjatlarni o‘rganish, bolalarning kompyuter savodxonligini shakllantirishda analogiya metodidan foydalanish, kompyuter o‘yinlarining yakka tartibda va guruhda o‘rgatish. Tadqiqiotning ilmiy – uslubiy yangiliklari: Maktabgacha ta’lim muassasalarining mashg‘ulotlari jarayonida foydalanish uchun kompyuterli 3

rivojlantiruvchi o‘yinlar yaratilgan va ularni o‘tkazish uslubi ishlab chiqilgan. Kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlar multimedia texnologiyasi asosida yaratilgan. Bitiruv malakaviy ishning hajmi : 5 5 bet I bob. Kompyuterli o‘yinlarning texnik va dasturiy ta’minoti. 4

§1. Shaxsiy kompyuter va ularning tuzilishi. Kompyuter — inglizcha so‘z bo‘lib, u hisoblovchi demakdir. U hozirda faqat hisoblovchi bo‘lmasdan, matnlar, tovush, video va boshqa ma’lumotlar ustida ham amallar bajaradi. Shunga qaramasdan, hozirda uning eski nomi — kompyuter saqlangan. Uning asosiy vazifasi turli ma’lumotlarni qayta ishlashdan iborat. Avallo shuni aytish lozimki, ko‘pchilik tushunchasida guyoki biz kundalikda foydalanadigan faqat shaxsiy kompyuter bor, xolos. Bunga, albatta, sabablar ko‘p. Shulardan biri hozirgi zamon shaxsiy kompyuterlari, ilgari universal deb hisoblangan kompyuterlardan tezligi va xotira hajmi jihatidan ancha oshib ketganligida bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ko‘p masalalarni yechish uchun bu kompyuterlar foydalanuvchilarni qanoatlantirishidadir. Hozirda kompyuter termini ko‘p uchrasa-da, shu bilan birga EHM (elektron hisoblash mashinalari), HM (Hisoblash mashinalari) terminlari h am hayotda ko‘p ishlatib turiladi. Ammo biz soddalik uchun faqat kompyuter terminidan foydalanamiz. Kompyuterlarning amalda turli xillari mavjud: rakamli, analogli (uzluksiz), raqamli-analogli, maxsuslashtirilgan. Ammo, raqamli kompyuterlar foydalanilishi, bajaradigan amallarning universalligi, hisoblash amallarining aniqligi va boshqa ko‘rsatkichlari yuqori bo‘lgani uchun ulardan ko‘proq, foydalanilmoqda. Amalda esa hozir rivojlangan mamlakatlarda kompyuterlarning besh guruhi keng qo‘llanilmo q da. Kompyuterlarni xotirasining hajmi, bir sekundda bajaradigan amallar tezligi, ma’lumotlarning razryad turida (yacheykalarda) tasvirlanishiga qarab besh guruhga bo’lish mumkin: - super kompyuterlar (Super Computer); - katta kompyuterlar (Manframe Computer); - mini kompyuterlar (Minicomputer); - shaxsiy kompyuterlar (PC-Personal Computer); - bloknot(note компьютерлар). Super kompyuterlar (TOR 500 kompyuterlar) — juda katta tezlikni talab qiladigan va katta hajmdagi masalalarni yechish uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Bunday masalalar sifatida ob-xavoning global prognoziga oid masalalarni, uch o‘lchovli fazoda turli oqimlarning kechishini o‘rganish masalalari, global 5

informatsiy sistemalar va hakazolarni keltirish mumkin. Bu kompyuterlar bir sekundda 10 trilliardlab amal bajaradi. Superkompyuterlar bahsida AKSH energetika vazirligining Sandia laboratoriyasida o‘rnatilgan protsessorli Intel ASCI Red kompyuter sistemasi karvonboshilik qilmoqda. Shuni qayd qilish lozimki, super kompyuterlarning ma’lum yo’nalish masalalarini yechishga qaratilgan turlari ham mavjud. Katta kompyuterlar (Manframe Computer) — fan va texnikaning turli sohalariga oid masalalarni yechishga mo‘ljallangan. Ularning amal bajarish tezligi va xotira hajmi super kompyuterlarnikiga qaraganda bir-ikki pog ’ ona past. Bularga misol sifatida AQShning CRAY (krey), IBM 390, 4300, IBM ES/9000, Fransiyaning Borrous 6000, Yaponiyaning Ml800 rusumli kompyuterlarini va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Minikompyuterlar (kichik kompyuterlar) hajmi va bajaradigan amallar tezligi jihatidan katta kompyuterlardan kamida bir pog’ona pastdir. Shuni aytish joizki, ularning o‘lchamlari tobora ixchamlashib, hatto shaxsiy kompyuterdek kichik joyni egallaydiganlari yaratilmoqda. Bunday kompyuterlar turkumiga ilk bor yaratilgan PDP-11 (Programm Driver Processor — dasturiy boshqaruv protses- sori) turkumini, ilgari harbiy maqsadlar uchun ishlatilgan (maxfiy hisoblangan) VAX, SUN turkumli kompyuterlar, IBM 4381, Hewlett Packard firmasining HP 9000 va boshqa minikompyuterlar misol bo‘la oladi. Shuni aytish joizki, mini kompyuterlar uzlarining Manframe kompyuterlar imkoniyatlari darajasiga ko‘tarilib bormoqda. Buning uchun tarixga nazar solish va ho zirgi ularning taraqqiyotini kuzatish yetarli. Shaxsiy kompyuterlar hozirda korxonalar, muassasalar, oliy uquv yurtlarida keng tarqalgan bo‘lib, ularning aksariyati IBM rusumiga mos kompyuterlardir. IBM rusumiga mos kompyuterlar deganda, ularning turli kompaniyalar ishlab chiqarishiga qaramay, ham texnik, ham dasturiy ta’minoti mosligi, ya’ni bir-biriga to’g‘ri kelishi nazarda tutiladi. Bunday kompyuterlar hajmi jihatidan kichik (bir stol ustiga joylashadi), amal bajarish tezligi, masalan PENTHJM-3 MMX protsessori o‘rnatilgan kompyuterlarida hozirgi kunda 750-1000 megagersni, xotira xajmi esa, 64-128 megabaytni tashkil qiladi. Bu 6

ko‘rsatkichlar tez o‘zgarib, har ikki yilda kompyuterlar imkoniyati ikki baravar oshishi, ularning narxi esa shunchaga arzonlashish yo’nalishi kuzatilmoqda. Notebook kompyuterlar . Notebook kompyuterlar hajmi ancha ixcham bo’lib, ammo bajaradigan amallar soni, xotira hajmi shaxsiy kompyuterlar darajasiga ko’tarilib bormoqda. Ularning qulaylik tomondaridan biri ham elektr energiyasidan va ichiga o’rnatilgan batareyalarda h am uzluksiz ishlash mumkinligidir. Bunda batareya quvvati energiyaga ulanishi bilan o’zi zaryad ola boshlaydi va u batareya bir necha yillarga muljallangan bo’ladi. Hozirda bunday not e b oo klarni IBM, Compaq, Acer, Toshiba va bosh qa firm alar ishlab chi q armo q da. Tabiiyki, bunday kompyuterlar o’z imkoniyatlari nuqtai nazaridan shaxsiy kompyuterlarga tenglashayotganini nazarda tutilsa, uning narxi baland bo’lishini sezish qiyin emas. Bundan tashqari, bunday rusumli kompyuterlar 8-10 yil mobaynida buzilmasdan ishlash qobiliyatiga ega. Ular shaxsiy kompyuterlar uchun yaratilgan operatsi on sistemalar MS DOS, qobiq dasturlar, Windowsning oxirgi versiyalarida esa boshqa operatsion sistemalar boshqaruvida ishlaydi. Hozirda notebook kompyuterlaridan ham ixcham chuntak kompyu terlari ishlab chiqilmoqda. Kompyuterning tuzilishi va atrof qurilmalari. Shaxsiy kompyuter qurilmalari ikki turga bo‘linadi. Ular asos i y va qo‘shimcha qurilmalardir. Kompyuterning asosiy qurilmalari quyidagilar: Protsessor, monitor, klaviatura, sichqoncha. Protsessor. Kompyuter xotirasidagi barcha axborotlarni avtomatik ravishda qayta ishlaydi. Unda doimiy xotira (BIOS), ma’lumotlarni saqlash qurilmasi qattiq disk (vinchester), mikroprotsessor, tezkor (operativ) xotira, kesh xotira, video adapter, ovoz adapteri (xarita), tashqi xotira qurilmalari bilan ishlovchi qurilmalar va boshqa ichki elektron sxemalardan tashkil topadi. Bundan tashqari protsessorda kompyuterni qo‘shish uchun Power tugmasi, kompyuter ishlamay qolgan vaqtda uni qayta yuklash uchun Reset o‘rnatilgan bo‘ladi. Kompyuterni o‘chirish qoidalari quyida Windows dasturini o‘rganish mavzusida keltirilgan. 7

Monitor - kompyuterda matn va grafik ma’lumotlarni o‘z ekranida tasvirlash uchun xizmat qiladi. Hozirgi kunda monitorlarning bir qancha turlari mavjud, eng sifatli monitorlar 2563 gacha rangli tasvirlarni ekranda namoyon qila oladi. Monitor ekrani diagonal bo‘yicha o‘lchamlari dyum (« ” » )da hisoblanadi. Eni va bo‘yi bo‘yicha piksellar (nuqtalar) soniga ko‘ra ekran tasviri ko‘rinishi kattalashishi yoki kichiklatirilishi mumkin. Masalan 14” (maksimal 800x600 piksel), 15” (maksimal 1024x768 piksel), 17” (minimal 800x600 piksel), 19”, 21” va undan ortiq dyumgacha (1 dyum = 2,54 sm) bo‘ladi. Monitorning tez ishlashi va rangining sifatli bo‘lishi uning adapterining xotira sig‘imi va chastotasi tezligiga bog‘liq bo‘ladi. Klaviatura - ma’lumotlarni kompyuter xotirasiga kirituvchi qurilma. Shaxsiy kompyuterda ishlashni o‘rganuvchilar eng avvalo klaviaturaning tugmachalari haqida mukammal tushunchaga ega bo‘lishlari talab qilinadi. Chunki kompyuterning barcha dasturlari va buyruqlari sichqonchasiz ham klaviatura orqali boshqarilishi mumkin. Sichqoncha - kompyuter va foydalanuvchi orasidagi ishni tezlashtiruvchi qurilma hisoblanadi. Kompyuterning qo‘shimcha qurilmalari protsessorga ulanib, ular foydalanuvchi ishini tezlashtirib, qulay imkoniyatlarni olib keladi: Printer – ma’lumotlarni qog‘ozga chiqaruvchi qurilma. Printerning rang qutisi – katre d j i deb ataladi. Uning uch turi mavjud: Ignali (matritsali) printerlar – ignalar soni bilan har xil turlarga bo‘linadi; 9, 24 va 48 ignali printerlar mavjud bo‘lib, ignalar sonini ortishi bilan chop qilish sifati yaxshilanadi. Bu printerlar shovqinli va sekin ishlaydi. Siyohli (purkovchi) printerlar – varaqdagi matn yoki grafik belgilarini hosil qilishda, suyuq holatdagi bo‘yoqlarini juda kichik bo‘lgan tirqishdan purkashi natijasida yuzaga keltiradi. Bu printerlar rang qutisi rangli siyohdan iborat bo‘lsa, rangli tasvirlarni bosmadan chiqarishi mumkin. Lazerli (elektrografik) printerlar. Bu printerlar ma’lumotlarni tez va sifatli chiqarishida boshqa printerlardan ajralib turadi. Printer kartredjida rang sifatida maxsus kukunlardan foydalaniladi va uning ishlash tartibi kartredjda baraban 8

qurilmasi tez aylanadi va rang kukunlarini magnitlantirilgan holda qog‘ozga tushiradi. Bu printerning eng sifatli va tez bosmalashi uchun unga bo‘lgan talab juda yuqori. Hozirgi kunda lazerli rangli printerlar ham mavjud bo‘lib, ular noqonuniy ishlarni bajarishdan himoyalanadi va ro‘yxatga olinadi. Skaner – qog‘ozdagi tasvir, rasm va matnlarni kompyuter xotirasiga kiritish va uni qayta ishlash maqsadida foydalaniladi. Tasvirlarni sifatli bo‘lishi uchun skaner rejimini piksellari (dpi) sonini ko‘paytirish lozim bo‘ladi. Masalan, 75, 150 dpi sifatli emas, 200, 300 dpi rejimi o‘rtacha sifatni beradi, 600, 1200 dpi rejimi tanlansa, tasvir juda sifatli, lekin xotiraga katta hajmli fayl hosil qiladi. Matnli ma’lumotlarni rasm sifatida yoki tahrirlash uchun ham skaner qilinishi mumkin. Bu vazifa maxsus dasturiy vositalar (masalan, Fine Reader dasturining Raspoznat, Proverit buyruqlari) yordamida amalga oshiriladi. Multimediya - Ovoz yozish va ovoz chiqarish qurilmasi. U protsessorda joylashgan plata bo‘lib, maxsus dastur (Proigrivatel - Player)lar orqali musiqalar tinglash, klip va kinolar tomosha qilish mumkin. Ba’zi dasturlar masalan, Zvukozapis dasturida mikrofon yordamida ovoz yozib xotiraga saqlashingiz mumkin. Kompakt disklarni o‘quvchi qurilma. Kompakt ditsklarni o‘qish uchun CD- ROM, CD-RW (kompakt dislarni o‘qiydi), DVD-ROM, DVD-RD (DVD dislarini o‘qiydi) kabi maxsus qurilmalar sistemali blokka o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. ROM – Read Only Memory (xotirani faqat o‘qish uchun), RW – ReWriter (qayta yozish uchun) ma’nolarini bildiradi. Kompakt disklar hozirda 650-700 megabaytgacha sig‘imga ega. Modem – telefon tarmog‘i orqali uzoq masofadagi kompyuterlar bilan aloqa o‘rnatish va ma’lumot almashish, shuningdek INTERNET tarmog‘iga ulanish imkonini beradi. Modemlar ichki (vnutrenniy) va tashqi (vneshniy) modemlarga bo‘linadi. Modemlar ma’lumot uzatish tezligi bilan farqlanadi. §2. Kompyuterli o‘yinlarning dasturiy ta’minoti 9

Kompyuter yordamida muayyan masalani hal etish uchun dastur (programma), ya’ni kompyuter tushunadigan tilda axborotni qayta ishlash qadamlari aks ettirilgan batafsil va to‘liq instruksiyalar ketma-ketligini tuzish, kompyuter xotirasiga kiritish va uni ishga tushirish kerak. Kompyuter dasturlarni ishlatilish maqsadiga ko‘ra quyidagi uch sinfga ajratish mumkin: Amaliy dasturlar. Kompyuterdan amaliy maqsadda foydalanish imkonini beruvchi, masalan, matn tayyorlash, elektron jadval bilan ishlash, ma’lumotlar bazasini yaratish va yuritish, biror fan bo‘yicha o‘rgatish va sinov ishlarini amalga oshiruvchi dasturlar, grafik va video axborotlarni qayta ishlash, Internetdagi Web-saytlarni ko‘rish uchun mo‘ljallangan brauzerlar va shunga o‘xshash maqsadlarda ishlatiluvchi dasturlar amaliy dasturlar deyiladi. Sistemaviy dasturlar. Sistemaviy dasturlar ta’minoti deganda avvalo operatsion sistema tushuniladi. Operatsion sistema maxsus dastur, aniqrog‘i dasturlar majmuasi bo‘lib, u kompyuter qurilmalarining ishini (mikroprotsessor orqali) boshqaradi, turli qurilmalarining boshqa dasturlar tomonidan ishlatilishini tashkillashtiradi, bir necha dasturlarning birgalikda ishlashini, xotira qurilmalarida ma’lumotlarni saqlanishi, ularning xavfsizligi va butunligini ta’minlaydi. Tarmoq operatsion sistemalari bir necha kompyuterlarni lokal kompyuter tarmog‘iga birlashtirish, kompyuterlar o‘rtasida ma’lumotlar almashinuvi va resurslarini taqsimlashni amalga oshiradi. Operatsion sistema bilan muloqotni osonlashtiruvchi dasturlar - operatsion qobiqlarni, shuningdek operatsion sistema imkoniyatlarini kengaytiruvchi dasturlar - sistemaviy utilitalarni ham sistemaviy dasturlar ta’minoti tarkibiga kiritish mumkin. Dasturlash tizimlari. Kompyuter uchun yangi dasturlar yaratishda qo‘llaniladigan dasturiy vositalar dasturlash tizimlari deyiladi. Operatsion sistemalar xaqida umumiy ma’lumotlar. Sistemaviy dasturlar orasida operatsion sistemalar alohida ahamiyatga ega. Operatsion sistema kompyuterni boshqarish, dasturlarni ishlatish, ma’lumotlarni himoyalash va boshqa har xil servis funksiyalarni bajarish uchun mo‘ljallangan maxsus dastur bo‘lib, u kompyuter ishga qo‘shilganda avtomatik ravishda operativ 10

xotiraga yuklanadi va ishlay boshlaydi. Har qanday boshqa dastur OS xizmatidan foydalanadi. Shuning uchun ishchi OSni tanlash juda muhim masala. Chunki kompyuter bilan ishlash unumdorligi, qanday uskunalarni ishlata olish, ma’lumotlarning himoya darajasi tanlangan OSga bog‘liq. WINDOWS operatsion tizimi haqida ma’lumot. WINDOWS operatsion tizimining ishlash tamoyillari va asosiy tushunchalari. Windows muhiti Microsoft firmasi IBM PC kompyuteri turidagi kompyuterlar uchun yaratilgan dastur bo‘lib, uning kompyuterlardan foydalanuvchilar uchun qulay bo‘lgan imkoniyatlari mavjud. Microsoft firmasi garchand Windows dasturini dastlab 1983 yilda yaratgan bo‘lsada. yildan yilga uni takomillashtirmoqda. Dastlab, Windows 3.1. Windows 3.11 versiyalari, 1995 yilda Windows-95, oradan uch yil o‘tib Windows-98 versiyalari butun jahonga, xususan respublikamizga ham kirib keldi. Yaqinda Windows XR, Windows Vesta, Windows XP Zver kabi yaratildi va dunyoga tanildi. Kompyuterlar dasturiy ta’minotining asosiy qismini amaliy dasturlar tashkil etadi. Quyida amaliy dasturlarning keng tarqalgan turlari keltirilgan. Matn muharrirlari, elektron jadvallar, grafik muharrirlar, prezentatsiya tayyerlash dasturlari, ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari, buxgalteriya, moliyaviy-iqtisodiy analiz va ishchi o‘rinlarini avtomatlashtirish dasturlari, tarjimonlar va elektron lug‘atlar, o‘rgatuvchi va sinovchi dasturlar, ma’lumotnoma va ensiklopediyalar va web-brauzerlar. Kompyuter o‘yinlarini yaratish jarayonida quyidagi matn va grafik muharrirlar hamda taqdimot yaratish dasturlari bilan tanishaylik. Grafik muxarrir i h aqida ma’lumot. Axborotni grafik shaklda ishlab chiqish, taqdim etish, ularga ishlov berish, shuningdek, grafik obyektlar va fayl larda bo‘lgan nografik obyektlar o‘rtasida bog‘lanish o‘rnatishni informatikada kompyuter grafikasi deb atash qabul qilingan. Kompyuter grafikasi uch turga bo‘linadi: rastrli grafika, vektorli grafika va fraktal grafika. Ular o‘rtasidagi asosiy farq nurning displey ekrandan o‘tish usulidan 11

iborat. Eslab qoluvchi elektron-nurli trubka (ENT)larga ega vektorli qurilmalarda nur berilgan trayektoriya bo‘ylab bir marta chopib o‘tadi, uning izi esa ekranda keyingi bo‘yruk berilgungacha saqlanib koladi. Demak, vektorli grafikaning asosiy elementi — chizikdir. Vektorli grafika bilan ishlovchi dasturiy vositalar birinchi navbatda tasvirlarni yaratishga mo‘ljallangan. Bunday vositalar reklama agentliklarida, dizaynerlik byurolarida va nashriyotlarda qo‘llaniladi. Rastrli qurilmalarda esa tasvir ularni tashkil etuvchi nuqtalar majmuasidan vujudga keladi. Bu nuqtalar piksellar (pixels) deb ataladi. Rastr — bu ekranning butun maydonini qoplovchi piksellar matritsasidir. Demak, rastrli grafikaning asosiy elementi nuqtadan iborat. Rastrli grafika vositalari bilan tayyorlangan tasvirlar kompyuter dasturlar yordamida kamdan-kam holdagina yaratiladi. Ko‘pincha ushbu maqsadda rassom tayyorlagan tasvirlar yoki rasmlar skanerlanadi. Rastrli tasvirlar bilan ishlashga mo‘ljallangan ko‘pgina grafik muxarrirlar asosan tasvirlarga ishlov berishga mo‘ljallangan. Internet tizimida ko‘proq rastrli tasvirlar qo‘llanilmokda. Fraktal badiiy kompozitsiyani yaratish — bu tasvirni chizish yoki jihozlash emas, balki uni dasturlashdir, ya’ni bunda tasvirlar formulalar yordamida ko‘riladi. Fraktal grafika odatda o‘yin dasturlarida qo‘llaniladi. PAINT dasturi. - Paint ( Windows boshqaruvida ishlaydigan, MS Office tarkibiga kiruvchi amaliy dasturlardan biri bo‘lib, u turli shakl hamda rasmlarni hosil qilish va qayta ishlashga mo‘ljallangan grafik muharrirdir. Grafik muharrirlarning bir nechta turlari mavjud: Corel Draw, Photoshop, Picture Maker va hk. Keyingi paytda bunday grafik muharrirlardan rassomchilik, me’morchilik, nashriyotlar, loyihalashtirish ishlari, qolaversa, reklama va e’lonlar tayyorlash kabi ishlarni bajarishda keng foydalanilmoqda. Paintda tayyorlangan hujjatlar (tasvirlar) u yoki bu rangdagi nuqtalar to‘plamidan hosil qilinadi va ular xotirada bmp yoki pcx kengaytmali fayl tarzida saqlanadi. Paintda oddiy tasvirlardan tortib, yuqori darajali san’at asarlarini ham yaratish mumkin. Buning uchun Paint ish stolida etarlicha jihozlar mavjud, ya’ni ranglar majmuasi (palitra), geometrik shalkkar chizish uchun “mo‘yqalam” va 12

tayyor shakllar to‘plami, rang purkagichli ballon, o‘chirg‘ich, bo‘yash vositalari va boshqalar. Paint oynasi o‘zining xususiy menyusiga ham ega bo‘lib, bu menyu buyruqlari asosida tasvir yaratish uchun yangi sahifa ochish, tasvirni xotiraga yozish, tasvirli faylni diskdan ekranga chaqirish, boshqa fayldan rasm keltirib qo‘yish, rasmni tahrir qilish (rangini o‘zgartirish, rasmni kerakli burchak ostida burish, rasm o‘lchamini o‘zgartirish va hk.) kabi qator ishlarni amalga oshirish mumkin. Paintda Windowsning boshqa dasturlarida tayyorlangan matnli yoki grafikli hujjat nusxasini olish, shuningdek, skaner qurilmasi yordamida tayyor tasvirlar nusxasini yaratib, ularni tahrirlash va chop etish imkoniyati ham mavjud. Umuman, Paint grafik muharririning imkoniyatlaridan kelib chiqib, foydalanuvchilar quyidagi ishlarni amalga oshira olishlari mumkin. 1. ADOBE PHOTOSHOP grafik dasturi. ADOBE PHOTOSHOP - Windows muhitida ishlovchi Macintosh va IBM PC kompyuterlari uchun muljallangan elektron ko ` rinishdagi fototasvirlarni tashrir qiluvchi dasturdir . Adobe Photoshop dasturi Adobe system , Inc kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan bilib , ishlatishdagi aloshida qulayliklari bilan mashshur . Adobe Photoshop tasvir tahrir qiluvchisi yordamida fotosuratlarga qo ` shimcha kiritish , fotosuratdagi dog ` larni o ` chirish va eski rasmlarni qayta ishlash va tiklash , rasmlarga matn kiritish , qo ` shimcha maxsus effektlar bilan boyitish , bir fotosuratdagi elementlarni o ` zgartirish , almashtirish mumkin . Adobe Photoshop imkoniyatlari keng qamrovli bo ` lib , u gazeta va jurnallarni turli - tuman rasmlar bilan boyitishda katta qo ` layliklar yaratadi . Adobe Photoshop ayniqsa jurnalistlarning , rassomlarning ijodiy imkoniyatlarini to ` la amalga oshirishlarida yordam beradi . Jurnalistika va bevosita matbuot yoki nashriyot sohasiga aloqador bo ` lgan shaxslarning mazkur dastur bilan ishlashni bilishi ular uchun qo ` shimcha imkoniyatlarni yaratib beradi . WORD matn muxariri. 13

MS Word  bu matnli hujjatlarni tayyorlash , tahrir qilish va chop etishga mo ‘ ljallangan Microsoft Office dasturlari guruhiga kiruvchi zamonaviy matn muharrirlaridan biridir .. Windows operatsion tizimi boshqaruvida ishlaydigan bu amaliy dastur yordamida ixtiyoriy ko ‘ rinishdagi matnli hujjatni juda tez va sifatli tayyorlash mumkin . U yozuv shriftlarining boyligi , yozilgan jumlalarning orfografik , semantik xatolarini avtomatik tarzda tuzata olishi , matnlarni istalgan ko ‘ rinishda va o ‘ lchamda formatlay olishi , matematik ifoda va kimyoviy formulalarni yozishda qulaylik yaratishi bilan boshqa matn muharrirlaridan ajralib turadi . Uning yana bir muhim xususiyati shundaki , Windows tizimida ishlaydigan barcha amaliy dasturlar bilan o ‘ zaro aloqada ishlay oladi . Masalan , turli jadvallar , diagrammalar , grafiklar yoki rangli rasmlar va shunga o ‘ xshagan boshqa turdagi ob ’ ektlarning matnda ishlatilishi talab qilinsa , Wordda bu muammo osongina yechiladi . Word bilan ishlashda foydalanuvchi uchun Word menyusi va menyudagi buyruq funksiyalarini takrorlovchi vositalar panelidagi maxsus tugmachalarning vazifalarini bilish ham muhim ahamiyatga ega . Kompyuterli o‘yinlarni amalga oshirish uchun Power Point va Macromedia Flash dasturidan foydalanish mumkin. Microsoft Power Point dasturi Windows kobig‘i ostida yaratilgan bo‘lib, ushbu dastur taqdimot qilish bilan ishlash uchun eng qulay bo‘lgan dasturiy vositalardan biri hisoblanadi. Bu dastur orqali barcha ko‘rgazmali vositalarni yaratish va ba’zi joylarda esa ma’lumotlar bazasi sifatida ham qo‘llash mumkin. Ayrim hollarda bu dasturlarni multimedia vositalaridan boshqarish va qo‘llab, namoyish etuvchi qurilmalarga yuborish vazifalari ham amalga oshiriladi. Taqdimot (prezentatsiya) yaratish -Power Point dasturi Bugungi kunda reklamalarga juda keng e’tibor berilmoqda. Reklamalarning har xil ko‘rinishlari: varaqalar, e’lonlar, tele va radio reklamalar sizga ma’lum. Bugungi kunda kompyuter - reklamalarni yaratish va tarqatish bo‘yicha eng kuchli vositaga aylandi. Reklama prezentatsiyasini yaratish bu ko‘p vaqtni talab qiladigan, juda muhim va mas’uliyatli jarayondir. Bu o‘rinda foydalanuvchidan talab qilinadigani 14

bu rasmlar, animatsiya (harakat), qiska matnlardan iborat ssenariyni o‘ylab topish. Prezentatsiyalar tayyorlashda eng effektiv va universal vositalardan biri - bu Microsoft Office ilovasidagi Power Point dasturidir. U grafik axborotlar, slaydlar, ovoz, video kliplar, animatsiyalardan foydalanib, sifatli prezentatsiyalar yaratish imkonini beradi. Prezentatsiyalarni tayyorlash natijasida: qatnashuvchilarga tarqatish uchun chop qilingan hujjat; kadoskopda foydalanish uchun kalkalar; slaydoskoplarda foydalanish uchun 35-millimetrli slaydlar; cho‘ntak daftarchasi; elektron prezentatsiyalarni olish mumkin. Taqdimot(prezentatsiya) – bu slaydlar va maxsus effektlar to‘plami bo‘lib, ularni ekranda ko‘rsatish, tarqatiladigan axborot, ma’ruza rejasi va konspekt shaklida bitta faylda saqlanadi. Slayd – taqdimot qilinadigan axborotning alohida sahifasi bo‘lib, matnni, sarlavhalarni, grafik va diagrammalarni o‘z ichiga oladi. Tarqatiladigan axborot – qulay shaklda bosib chiqarilgan va tanishish uchun mo‘lljalangan hujjatlar hisoblanadi. Ma’ruza konspekti – Power Point dasturiy vositasi asosida tashkil etilgan ma’ruza matni hisoblanadi. Chop etish vaqtida ma’ruza konspekti-ning har bir betida slayd va matnning mazmunini tushuntiruvchi kichiklash-tirilgan tasvir chiqarilgan bo‘ladi. Taqdimot strukturasi (tuzilmasi) – faqatgina slayd sarlavhasini, shuningdek grafik tasvirsiz asosiy matnni va maxsus shakllantirishni o‘z ichiga olgan hujjat hisoblanadi. Power Point dasturini ishga tushirish uchun Windows operatsion tizimining "Pusk" tugmasi bilan ochiladigan "Programmi" bo‘limidan "Microsoft Power Point" ilovasi tanlanadi. Ekranda quyidagi yangi taqdimot yaratish oynasi hosil bo‘ladi ( 1 -rasm). 15

1 -rasm. Yangi taqdimot yaratish oynasi Master avtosoderjaniya(mazmunni avtomatlashtirish ustasi) – yangi taqdimot turi, tarkibi va tashqi ko‘rinishini (rangli jihozlanishini) tanlab, uni yaratishga ketma-ket yordam beradi ( -rasm). 2 -rasm. Yangi taqdimot turi tanlash oynasi Jihozlash (shablon oformleniya) – bo‘limida tayyor shablon tanlanadi. Kerakli taqdimotni tanlash (pustaya prezentatsiya) – bo‘limi yangi bezatilmagan taqdimotni yaratish imkonini beradi. 3 -rasm. Bo‘sh taqdmiot tanlash oynasi Taqdimotni ochish( Otkrit prezentatsiyu) – bo‘limi kompyuterda oldindan yaratilgan taqdimotni qayta ochishga yordam beradi. Tayyor taqdimotning slaydlarini animatsiyalash uchun slayd tanlanadi va tugmasi bosiladi. Natijada ekranda Animatsiyani sozlash (NASTROYKA ANIMATSII) oynasi hosil bo‘ladi ( -rasm). 16

4 -rasm. Animatsiyani sozlash oynasi Bu oynada PORYADOK I VREMYA qismi animatsiyalashtirish tartibini hamda ishga tushish vaqti va turi (sichqoncha yoki vaqtga ko‘ra) ko‘rsatiladi. VIDOIZMENENIYE qismida animatsiya turi, VIDOIZMENENIYE V DIAGRAMME qismida esa diagrammalarni animatsiyalashtirish imkoniyat-lari ko‘rsatilgan. NASTROYKA MULTIMEDIYA qismi slaydni musiqa bilan to‘ldirish imkoniyatlarini beradi. Bu oynadagi PROSMOTR tugmasi yordamida kiritilgan o‘zgarishlarni tayyor holatini ko‘rish mumkin. Shu bilan birga slaydlarni rangli jihozlanishini o‘zgartirish mumkin. Buning uchun dastur menyusining FORMAT bo‘limidagi SVETOVAYA SXEMA buyrug‘i tanlanadi (5-rasm). 5 -rasm. Ranglar sxemasi oynasi Ushbu oynada kerakli rangli jixozlanish tanlanadi. 17

Taqdimot ichida slaydlarni bir biri bilan almashish turini o‘zgartirish uchun POKAZ SLAYDOV menyudan SMENA SLAYDOV buyrug‘i tanlanadi. Bunda slaydlarni almashish effektini, tezligini, vaqtini sozlash mumkin. 6 -rasm. Boshqaruv tugmalari oynasi Taqdimotning slaydlarining o‘rtasida harakatlanishni osonlash-tirish uchun boshqarish tugmalaridan foydalanish mumkin. Buning uchun POKAZ SLAYDOV menyusidan UPRAVLYAYUSHIYE KNOPKI buyrug‘i tanlanadi ( -rasm). Ekranda hosil bo‘lgan NASTROYKA DEYSTVIYA oynasi yordamida amallarni sozlash mumkin. NASTROYKA PREZENTATSII oynasidan harakat tartibi sozlanadi ( -rasm). 7 -rasm. Harakat tartibi sozlash oynasi Power Point dasturining qo‘shimcha imkoniyatlari. 18

Gippersilkalar o‘rnatish. Gippersilka (Gipperbog‘lanish) o‘rantish mumkinligi Power Point dasturini imkoniyatini yanada oshiradi. Gipperbog‘lanishni oddiy matnga yoki ixtiyoriy shaklllarga bog‘lash mumkin. Misol sifatida oddiy matnga “Gippersilka” o‘rnatishni ko‘rib chiqamiz. Buning uchin biror bir so‘zni blokka olamiz va sichqonchaning o‘ng tugmachasini bir marta bosamiz. Natijada konyekst menyusi ochiladi. Bu kontekst menyudan buyrug‘ini tanlaymiz. Yoki “Vstavka” menyusiga kirib huddi shunday buyrug‘ini yoki standart uskunalar panelida joylashgan uskunasini tanlashimiz mumkin. Ushbu tugmachani tanlaganimizdan so‘ng gipperbog‘lanish qo‘shish muloqot oynasi paydo bo‘ladi. Ushbu muloqot oynasida bog‘lanish uchun faylni ko‘rsatamiz. Agar joriy faylni o‘zidan biror bir slaydga bog‘lamoqchi bo‘lsak slayd nomi va joyini belgilaymiz. Buning uchun “Zakladka...” bo‘limini tanlaymiz. Natijada slayd nomini tanlash imkoniyatini beruvchi yangi muloqot oynasi paydo bo‘ladi. Ushbu muloqot oynasidan bog‘lanishi kerak bo‘lgan slaydni sichqoncha chap tugmachasi yordamida aktivlashtiramiz va OK tugmachasini tanlaymiz. Natijada muloqot oynasi yo‘qoladi va oldingi oynaga qaytib qoladi. Boshqa hech narsani o‘zgartirmoqchi bo‘lmasak bu yerda ham OK tugmachasini tanlaymiz. Anamatsiyalar kiritish. Power Point dasturida prezetatsiyalarga soddda animatsiyalar biriktirish mumkin. Ana shunday animatsiyalarni matn yoki rasmlarga xam biriktirish imkoniyati mavjud. Animatsiya kiritish uchun dastlab animatsiya panelini ochib olish kerak. Buning uchun “Pokaz slaydov” menyusidan buyrug‘ini tanlash kerak. Ushbu buyruqni tanlashimiz bilan Power Point dasturining topshiriqlar paneli bo‘limining ko‘rinishi o‘zgaradi. YA’ni u yerda animatsiyali effektlar ro‘yxati paydo bo‘ladi. Bu ro‘yxatdan istagan ko‘rinishdagi animatsion effektlarni tanlashimiz mumkin. Eslatma sifatida shuni ta’kidlab o‘tish mumkinki, biror bir effektni tanlashimiz bilan uning qanday ko‘rinishdagi animatsiya ekanligi darhol namoyish etiladi va belgilangan yoki aktiv slaydlar uchun qo‘llaniladi. Animatsiyalar ro‘yxatining pastki qismida joylashgan “Primenit ko vsem slaydam” tugmachasini bosish bilan tanlagan animatsiyamizni hamma slaydlar uchun qo‘llashimiz mumkin. “Prosmotr” tugmachasini bosish bilan yana bir bora slaydimizga kiritgan animatsiyani ko‘rishimiz mumkin. “Pokaz 19

slaydov” tugmachasining vazifasi esa qilingan ishlarni namoyish etishdir. YA’ni katta ekranda ko‘rsatish. Tugmachani klaviaturada [Shift+F5] tugmachasi bajaradi. E’tibor beradigan bo‘lsak oynaning pastki qismida joylashgan “Avtoprosmotr” bo‘limiga belgi qo‘yilgan holatda turibdi. Agar biz ushbu belgini olib qo‘yadigan bo‘lsak, animatsiyani tanlashimiz bilan uning qanday animatsiya ekanligi bizga namoyish etilmaydi. Animatsiyalarni sozlash. Animatsiyalarni sozlash uchun “Pokaz slaydov” menyusidan buyrug‘i tanlanadi. Ushbu “Nastroyka animatsii” buyrug‘i tanlanganda yana topshiriqlar paneli oynasining ko‘rinishi o‘zgarib qoladi. Ushbu panelning “Dobavit effekt” – effekt qo‘shish tugmasi orqali tanlagan slaydimizga yoki obyektimizga yangi animatsiyali effekt biriktirishimiz mumkin bo‘ladi. Ushbu tugmachani tanlashimiz bilan kontekst menyusi paydo bo‘ladi. Ushbu kontekst menyudan animatsiyalarni kirishda (Vxod) yoki chiqishda qanday ko‘rinishda bo‘lishini belgilashimiz mumkin. Misol tariqasida kirishga animatsiya qo‘yishni ko‘radigan bo‘lsak “Vxod” tugmachasini tanlashimiz bilan yana yoniga yangi kontekst menyu ochiladi. Ushbu kontekst menyuning yuqori qismidan animatsiyalarni tanlashimiz mumkin. Bulardan tashqari boshqa animatsiya qo‘ymoqchi bo‘lsak “Drugiye effekti” bo‘limini tanlashimiz kerak bo‘ladi. “Drugiye effekti” bo‘limini tanlashimiz bilan yangi effektlarni tanlash “Dobavleniye effekta vxoda” muloqot oynasi paydo bo‘ladi. Paydo bo‘lgan muloqot oynasidan qo‘shimcha effektlardan o‘zimizga yoqqanini tanlab “OK” tugmachasini bosish bilan ishni yakunlaymiz. “Vixod” bo‘limidan ham chiqish uchun animatsiyalarni shu tartibda bajarishimiz mumkin. “Udalit” – o‘chirish bo‘limidan esa qo‘yilgan animatsiyalarni o‘chirib tashlashimiz mumkin. “Nachalo” – boshlash bo‘limidan qo‘yilgan effektlarni namoyish vaqtida qay vaziyatni boshlanishini belgilashimiz mumkin. YA’ni agar hohlasak har bir effektni boshlash uchun klaviaturadagi yo‘naltiruvchi tugmachalar yoki sichqonchani tugmachasini bosib turib o‘tkazishga sozlashimiz mumkin. “Prosmotr” tugmachasini tanlash orqali slaydga qo‘yilgan effektlarni yana bir bora ko‘rish, tekshirish imkoniyati bor. 20

“Pokaz slaydov” tugmachasini bosish bilan aktiv slaydni namoyish etib ko‘rish mumkin. Bu ishni klaviatura orqali [Shift+F5] tugmachalari kombinatsiyalaridan foydalanib ham amalga oshirishimiz mumkin. Fon qo‘yish. Tayyorlamoqchi bo‘lgan prezentatsiyamizni qanchalik darajada kishi e’tiborini jalb qilishi uning foniga bog‘liqdir. Fon o‘rnatishda Power Point dasturining tayyor shablonlaridan ham foydalanish yoki o‘zimiz tayyorlagan ixtiyoriy rasmni fon sifatida foydalanish mumkin. Power Point dasturining tayyor shablonlaridan foydalanish uchun formatlash uskunalar panelida joylashgan slaydlar quruvchisi uskunasini tanlaymiz. Natijada topshiriqlar panelida “Slayd dzayneri” paydo bo‘ladi. Biz esa “Slayd dzayneri” panelidan bo‘limini tanlaymiz. Ko‘p holda avtomatik tarzda shu bo‘limning o‘zi tanlangan holatda bo‘ladi. Uning pastki qismida turli xil ko‘rinishda shablonlar joylashgan. Ulardan o‘zimizga yoqqanini sichqoncha yordamida tanlab slayd uchun qo‘llashimiz mumkin. Bundan tashqari rangli sxemalardan fon sifatida foydalanishimiz mumkin. FORMAT menyusining FON buyrug‘i yordamida esa slaydlarning orqa rangini o‘zgartirish mumkin ( -rasm). 8 -rasm. Fon tanlash oynasi. Menyuning SHABLONI OFORMLENIYA buyrug‘i yordamida esa slayd- larning tayyor rang va shriftlar bilan jihozlanish holatlari tanlanadi ( 8 -rasm). 21

9 -rasm. Bezatish shabloni oynasi. II bob. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarning o‘yin faoliyatlari §1. An’anaviy o‘yinlar O‘yin maktabgacha yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati bo‘lib, u orqali bola shaxs sifatida shakllanadi. O‘yin bolalarning kelajakdagi o‘quv va mehnat faoliyati, kishilarga munosabatning qay darajada shakllanib borishini belgilaydi. O‘yin faoliyati asosida boladagi bilish faoliyati rivojlanadi, bola qancha yaxshi o‘yin faoliyatida ishtirok etsa, u maktabda shunchalik yaxshi o‘qiydi. Psixologlar o‘yinni bog‘cha yoshi davrida yetakchi faoliyat deb hisoblaydilar. O‘yinda bola shaxsining hamma tamoni bir-biriga o‘zaro ta’sir etgan holda shakllanadi. O‘ynayotgan bolani kuzatib uning qiziqishlarini, tevarak-atrof to‘g‘risidagi tasavvurlarini, kattalarga va o‘rtoqlariga bo‘lgan munosabatini bilib olish mumkin. O‘yin bolalarni jismoniy tamondan tarbiyalash tizimida, maktabgacha ta’lim muassasasining ta’lim-tarbiya ishida, axloqiy, mehnat va estetik tamondan tarbiyalashda katta o‘rin tutadi. O‘yinda yosh organizmga xos bo‘lgan talab va ehtiyojlar qoniqtiriladi, hayotiy faollik ortadi, bardamlik, tetiklik, quvnoqlik tarbiyalanadi. Shunday ekan, har bir o‘yin-mashg‘ulotini to‘g‘ri rejalashtirish maqsadga muvofiqdir. O‘yin mashg‘ulotlarini rejalashtirayotganda har doim maqsadni hamda mashg‘ulotdan kutilayotgan natijalarni aniqlab olish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shundan so‘ng, maqsadga erishish uchun qaysi o‘yin, topshiriq yoki mashqdan foydalansa yaxshiroq samara berishi aniqlab olinadi.Buning uchun quyidagilarni inobatga olish zarur: - Tanlab olingan ma’lumotlarning o‘zaro bog‘liqligi hamda ketma-ketligi; - Soddadan murakkabga qarab intilish; - Turli xillilikka e’tibor berish (nutqiy faoliyatni turli harakatlar bilan, tinch o‘yinlarni harakatli o‘yinlar bilan uyg‘unlashtirib turish); - Guruhiy yoki kichik guruhlar uchun mashg‘ulotlarni tashkil qilish. - Tarbiyachi qachon katta guruh bilan hamda qachon kichik (6-8 boladan iborat guruh) guruh bilan ishlash lozimligini hal etmog‘i darkor; 22

- Mashg‘ulotlarning vaqt chegaralarini aniqlab olish (qaysi vaqtda bolalar bilan shug‘ullanasiz va qancha vaqt davomida). Mashg‘ulotlar davomida bolalar o‘z fikrlarini bildirish imkoniyatiga ega bo‘lganlaridagina mashg‘ulotlarga bo‘lgan qiziqishlari va o‘zaro ishonchlari oshib boradi. Guruhiy o‘yin-mashg‘ulotlari rejalariga mashg‘ulot boshida ham mashg‘ulot davomida ham o‘zgartirishlar kiritib borishi mumkin. O‘yin- mashg‘ulotlarning qator tamoyillari mavjud bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilar: 1.O’yinlarda erkin ishtirok etish. 2.O’zaro hurmat. 3.O’yin qoidalarini anglab olish. 4.Refleksiya. O’yinda erkin ishtirok etish tamoyili-agar o’yin qiziqarli va quvnoq kayfiyat bag’ishlovchi bo’lsa, har bir bola bu o’yinda ishtirok etishga intiladi. Qandaydir sabablarga ko’ra bola o’yinda ishtirok etishdan bosh tortsa, u o’ynashi mumkin bo’lgan boshqa bir o’yinni taklif etish mumkin.Bolalarga o’yindan bemalol chiqishlari va unga qaytishlariga imkoniyat yaratish lozim. O’zaro hurmat tamoyili – bu o’zaro munosabatlardagi qoidaga o’xshashdir, ya’ni har bir o’yin ishtirokchisi o’z fikrini erkin bildirishga, tanlash huquqiga ega, hammaning fikri eshitib tinglanadi. O’yin qoidalarni anglab yetish– mashg’ulotni boshlashdan oldin bolalar o’yin-mashg’ulot maqsadlari, qoidalari bilan tanishtiriladi. Agarda bolalarning ayrimlari bu narsalarni anglab yetmasa, o’yin-mashg’ulotlar qoidalari takror tushuntiriladi. Refleksiya – olingan bilim va ko‘nikmalarni mustahkamlash maqsadida qayta aloqa o‘tkazish muhimdir. O‘yin-mashg‘uloti yakunida boshlovchi bolalar bilan xulosa yasaydi. Bolalardan ko‘proq nimalar yoqqani, nimalar ma’lum bo‘lmagani va nimalarni o‘rganganligi so‘raladi. Xulosadan keyin yakuniy mashqni bajarish mumkin. Masalan, bolalar doira bo‘lib turib, qo‘llarini ushlashadi. Hamma ko‘zini yumib, yoqimli narsalar haqida o‘ylaydi. Shundan so‘ng boshlovchi ko‘zini ochadi va o‘ng tamonidagi bolaning qo‘lini siqib qo‘yadi. Bu bola o‘z navbatida ko‘zini ochib, qo‘shnisining qo‘lini siqadi. Mashq shu tariqa barcha bolalar ko‘zlarini ochgunlaricha davom etadi. Oxirida bolalarning hammalari biron-bir qo‘shiqni kuylashlari ham mumkin. Hamkorlikda o‘tkaziladigan o‘yinlar bolalarning bir- 23

birlariga yaqinlashishlariga, birlashishlariga hamda kayfiyatni ko‘tarishga xizmat qiladi. Aynan o‘yinlar tarbiyachiga nisbatan bolalarning ishonchi va moyilliklarini qozonishga yordam beradi “Hayvonot olamida” bu mashg‘ulot uchun uch-to‘rtta hayvonnig surati kerak bo‘ladi. (suratlar, albatta, rangli va tiniq bo‘lishi kerak). Bu suratlarni bolaga ko‘rsating. Rasmdagi har bir hayvonning qanday ovoz (masalan, itning vovillashi, sigir “mu-u-u”, echki “me-ye-ye” va h.k.) chiqarsa, siz ham shunday ovoz chiqaring. Keyin esa bu tovushlarni bolangiz bilan birgalikda chiqaring. Asta-sekin bu hayvonlarni odamlar nima uchun uyda boqishlari haqida bolangizga gapirib bering. Bir necha muddat o‘tgach, bolalardan yovvoyi hayvonlar bilan tanishtiring. Uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlar haqida tushuncha berib o‘tar ekansiz, aslo bolalarni “Hozir u seni yeb qo‘yadi” yoki “Aytganimni qilmasang, unga berib yuboraman”, deb qo‘rqitmang. Aks holda, bolani qo‘rqoq qilib qo‘yishingiz yoki bu kabi mashg‘ulotlardan bezdirib qo‘yishingiz mumkin. “Predmetlarni yig‘ish”. Bolangizning qo‘liga savatcha bering. Yerga esa bir necha xil yorqin rangdagi predmetlarni yoyib chiqing. Bolaning qiladigan ishi bir xil rangdagi predmetlarni terish bo‘ladi. To‘g‘ri, bolalar hali ranglarning nomini bilmasligi mumkin, lekin u dastlab ko‘rsatilgan rangdagi predmetlarni savatchaga terishi kerak. Agar bolangiz boshqa rangdagi predmetni ham savatchaga tashlab yuborsa, bu rangning boshqa ekanligini tushuntiring. O‘yin boshida faqat ikkita rangdagi, keyingi safar yana boshqa rangli predmetlardan foydalanishingiz mumkin. Bu o‘yin bolani ranglarni bir-biridan ajrata olishga yordam beradi. O‘yin paytida asta-sekinlik bilan ranglarning nomini tkrorlab turish lozim. 2-3 yoshga to‘lgan bolalar juda qiziquvchan bo‘lganligi uchun ular tamonidan berilgan har bir savolga erinmasdan, aniq javob berishga harakat qilish kerak. Aniq javob berish bilan birga so‘zlarni sodda va ravon tarzda bayon etishingiz lozim. Ko‘pincha bu davrda kichkintoylar o‘zlarini boshqara olmaydilar. Kattalarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri “Jim tur!”, “Jim o‘tir!” yoki “To‘polon qilma!” kabi buyruq ohangidagi gaplari va nasihatlari ularga ta’sir qilmaydi. Hech ahamiyat berganmisiz, avtobus yoki boshqa transport vositasida ketayotgan onalar bolalarning: “Bu nima?”, “Nega”, “Nega unaqa?”, “Mana bunaqa bo‘lsa-chi?”kabi savollariga to‘g‘ri va tushunarli qilib javob berishga harakat qiladilar. Bolakayning berayotgan savollari ham o‘rinli va 24

mantiqan to‘g‘ri. Chunki avval bu bolaning savollariga javob beribgina qolmay, ma’lum miqdorda ma’lumot ham berib bo‘lgan. Endi bu kichkintoyning tabiat va atrof-muhit bilan qiziqishi yanada ortaveradi. Natijada, bolaning anfaqat nutqi, balki tafakkuri hamda narsalar haqidagi tasavvuri ham ortib boradi. Boshqa onalar esa navbat kutib o‘tirganlaridami, transporda ketayotganlaridami bolalarning berayotgan savollariga jovob bermay, ularni jerkib: “Blimadim, jim tur, jim o‘tirasanmi yoki yo‘qmi?” deb koyib beradilar. Buning natijasida bolalarning qiziqishlari asta so‘nib boradi. Bu esa, ularning ruhiyatiga, nutqining, tafakkurining rivojiga salbiy ta’sir etadi. Bir necha yillardan so‘ng bunday onalar “Bolam hech narsa bilan qiziqmaydi yoki nutqida kamchiligi bor” kabi shikoyatlari bilan psixol va logapedlarga murojat qilishadilar, lekin buning asosiy sababi bilan qiziqmaydilar va sababchisi o‘zlari ekanliklarini umuman xayollariga ham keltirishmaydilar. Vahollanki, kichkintoylar bilan yo‘lda keta turib ham ularni har tamonlama rivjlantirish mumkin. Biron predmetning nomini ayting, masalan, etik. Kichkintoylar esa etik nimalar (shnur, zamok, poshna, charm va h.k.)dan ibotar ekanligini topishi kerak. Yoki mashina (g‘ildirak, eshik, o‘rindiq), daryo (baliqchi, suv, baliq, sohil va h.k.). Yana bir o‘yin. Bolalar bilan keta turib yoki o‘tirganda, unga bir so‘z aytasiz, u esa uning ichida nima borligini topishi kerak. Masalan, uy. Uyning ichida nima bor? Javon yoki televizor. Sumka-karmon, karmon-pul va h.k. Bolalar bilan o‘ziga xos toposhmoq o‘yinlarini o‘ynash ham yaxshi natija beradi. Bir hayvonning obrazini ta’riflang: uzun xurtumi, dumi, katta-katta quloqlari bor. Agar bola bu hayvonning filligini aytishga qiynalsa, uning katta hayvon ekanligini ham aytib o‘ting. Yoki “To‘rtta oyog‘i, suyanchig‘i, o‘rindig‘i ham bor, bu nima?” degan savol bering. U darrov buning stul ekanligini aytadi. Agar bola toposhmog‘ingizga javob berishga qiynalsa, uning yeyiladigan narsami yoki yo‘qmi, qayerda bo‘lishini aytib o‘ting. So‘ngra o‘ziga xos topishmoqlarni bolalar sizga aytishi, siz esa uni topishingiz kerak. 3 yoshli bolalar bilan “Chapak- chapak” o‘yinini o‘ynash mumkin. Bir necha so‘zlarni ayting, masalan, tog‘oracha, kuchukcha, qalam, kitob va h.k. Jonli narsa aytilganda, bolalar qarsak chalishi kerak. Bu o‘yinni yana boshqacha usulda ham o‘ynash mumkin. Masalan, yumshoq yoki qattiq narsaning nomi aytilganda chapak chalinishi kerak. So‘zlarni 25

bir gal siz aytasiz, bir gal kichkintoyingiz. O‘yinga yana boshqalar ham qo‘shilishi mumkin. Shunda o‘yin yanada qiziqarliroq bo‘ladi. Dala sharoitidagi an’anaviy o‘yinlar. O‘yin maydonchalarida quyidagilar bo‘lishi tavsiya etiladi: - qumdon (qum saqlanadigan joy); - kitoblarni ko‘rib chiqishga, rasm chizishga, qurish; - yasash va stol ustidagi o‘yinlarini o‘ynashga, tabiat xomashyolari bilan ishlashga, origami, qo‘l mehnati uchun stollar; - teatrlashtirilgan va harakatli o‘yinlar uchun alohida joylar ajratish, bolalar bilan tayyorlangan atributlar uchun savatlar qo‘yish; - bo‘rlar bilan rasm chizish uchun alohida ajratilgan asfalt maydoncha. Qum o‘yinlari uchun jihozlar: -kurakchalar, qoliplar, chelakchalar; -yassi o‘yinchoqlar (uychalar, daraxt, odamchalar, uy va yovvoyi hayvonlar) - katta hajmdagi o‘yinchoqlar to‘plami, mashina va h.k. Suv o‘yinlari uchun jihozlar: - havo yordamida shishiriladigan sun’iy suv havzasi (basseyn), turli tog‘orachalar, plastmassa vannalar; - rezina o‘yinchoqlar, tabiiy materiallardan va qog‘ozdan tayyorlangan o‘yinchoklar. Sport o‘yinlari uchun jihozlar: gardishlar, arqonchalar, velosiped, samokat, badminton va kichik tennis o‘yinlari uchun raketkalar, har xil hajmdagi to‘plar, xalqalar, yumalatish uchun o‘yinchoqlar, to‘p tashlash uchun to‘rlar va h.k. Sayr uchun kerakli jihozlar: - suv va qum bilan o‘ynaladigan o‘yinchoqlar (qopqoqchalar, turli hajmdagi idishchalar, mato bo‘laklari va h.k.) - suv uchun idishlar, bir martalik sochiqchalar, chiqindi uchun chelak, - shamol o‘yinlari uchun jihozlar (qog‘oz pirpiraklar, lentalar va boshqalar); - voqeaband va teatrlashtirilgan o‘yinlar uchun qo‘g‘irchoqlar; - sport o‘yinlari uchun anjomlar (xalqalar, keglilar, badminton, arqonchalar, har xil kattalikdagi to‘plar); 26

- stol bosma o‘yinlari; - tabiat qo‘ynida mehnat qilish uchun kerakli jihozlar to‘plami (kurakcha, belkurak, supurgi, hokandoz, xaskash, leykalar); - tasviriy faoliyat uchun kerakli ashyolar (rangli va rangsiz qog‘ozlar, bo‘yoq, plastilin shablon—andozalar, bo‘yash uchun kitobchalar, sochiqchalar); - sayrda o‘qib berish, qo‘rib chiqish va hikoya qilib berish uchun badiiy adabiyotlar; - choyshab (o‘t va qum ustida bolalarning o‘tirishi uchun) va shirmalar; Sayrga olib chiqiladigan jihozlarning xavfsizligi tekshirib chiqiladi (singan, teshilgan joylari yo‘qligi aniqlanadi), har kuni sayrdan keyin foydalanilgan jihozlar yuviladi, quritiladi va quti yoki savatlarga joylanadi. Sayrdan so‘ng har bir jihoz joyiga qo‘yilishi nazorat qilinadi. Sayrdan so‘ng o‘yin maydonchalari va bolalar uychalari supiriladi, yuviladi. Qumdondagi qumlarni doimo tozalab elab turilishi, nam holatda saqlanishi, qumni o‘yinlardan so‘ng g‘ilof bilan yopib qo‘yish shart. Sayr vaqtida birinchi tibbiy yordam aptechkalarini olib yurishi. Yozgi faoliyatlarni tashkillashtirishda juftlikda, kichik guruhlarda va yakka tartibda ishlash usullarini qo‘llash mumkin. Kun davomidagi faoliyatlar bolalarning jismoniy holati va yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda olib boriladi. Kun davomida bolalarning faoliyatlarini mo‘tadillashtirib borish (sekindan tezga va aksincha). Ota-onalarga dam olish kunlari uyda sog‘lomlashtirish va chiniqtirish ishlarini to‘g‘ri tashkil etish haqida hamda ovqatlanish va dam olish vaqtlarini oqilona rejalashtirish, bolalarni jismoniy rivojlantirishda sport jihozlaridan o‘rinli foydalanish, dam olish maskanlarida, suv havzalarida, ko‘chada bola xavfsizligini ta’minlash yuzasidan ma’lumotlar berib borish maqsadga muvofiq. §2 Kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlar Kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlar tarbiyalanuvchilarning aqliy kuchini ishga solish, tafakkurini, hayolini, diqqatini, idrokini faollashtirish, xotirasini, fikrlash qobiliyatini, ijodkorlik qobiliyatini, rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. 27

Har bir qoidalar o‘yin ma’lum didaktik maqsadga ega bo‘lib, tarbiyalanuvchilarni umumiy rivojlantirishga qaratilgan bo‘ladi, jumladan qiziqarli o‘yin tarbiyalanuvchining aqliy faoliyatini oshiradi. Oldingi paragraflarda an’anaviy o‘yinlar to‘g‘risida batafsil ma’lumot berilgan. Bu shuni takidlash kerakki, an’anaviy o‘yinlarning ba’zi turlari bundan taxminan 200 yil ilgari Montissori tomonidan taklif etilgan. Boshqa turli xil konstruktorlik o‘yinlari ham oldindan bolalar faoliyatida foydalanib kelinmoqda. Ma’lumki, XXI asr kompyuter asri bo‘lib, axborot texnologiyalaridan barcha sohalarda foydalanib kelinmoqda, jumladan ko‘pgina maktabgacha ta’lim muassasalarining ta’lim-tarbiya jarayonlarida ham tatbiq etib kelinmoqda. Hozirgi davrda maktabgacha ta’lim muassasalarida amalga oshirilayotgan an’anaviy o‘yinlardan ba’zi birlari, masalan, konstruktorlik o‘yinlarini kompyuterda bajarish mumkin. Ushbu rivojlantiruvchi kompyuterli o‘yinlar bo‘yicha multimediali slayd tayyorlangan bo‘lib, ulardan biri kub va silindr shaklidagi buyumlardan piramida yasash .. va...rasmlarda aks ettirilgan. An’anaviy usulda kubik va silindrni yig‘ish 28

10 -rasmda o‘yingacha ko‘rinish 11 - rasmda o‘yindan keyingi ko‘rinish 12 -rasmda o‘yingacha ko‘rinish 29

13 - rasmda o‘yindan keyingi ko‘rinish Kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlarning an’anaviy o‘yinlardan farqi shundan iboratki, o‘yinlarni amalga oshirishda, tarbiyalanuvchilarning fikrlash qobiliyati va idrokni rivojlanadi, fazoviy tasavvurlarni shakllanadi, ularning kompyuter savodxonligi ortadi. Kompyuter bilan ilk tanishuv uchun «Kapalaklar va baliqchalar»nomli o‘yin ishlab chiqilgan. O‘yinning qoidasi quyidagicha: agar bola istalgan tugmachani bossa, qora ekranda gullar, kapalaklar yoki baliqchalar paydo bo‘ladi. Bu juda qiziqarli, ammo qisqa vaqtda bola zerikishi mumkin, shu bois turli mavzu va turli murakkablikdagi bir nechta o‘yinlarni tanlab olish lozim. Bu sichqonchani boshqarish ko‘nikmalarini va ekrandagi o‘zgarishlarga qarab qo‘llar harakatini rivojlantiradi. Bunday o‘yinlardan so‘ng bola albatta yangiroq va murakkabroq o‘yinni istab qolishi shubhasiz, shunda do‘konlar peshtaxtasidan turli-tuman o‘rgatuvchi o‘yinlarni, tabiiy fanlar bo‘yicha qo‘llanmalarni, mantiq va fikrlashni hamda ijodiy qobiliyatni rivojlantiradigan o‘yinlarni topish va bolalarning faoliyatlarida foydalanish lozim. Bundan tashqari bolalar faoliyatida turli o‘rgatuvchi o‘yin dasturlaridan, rivojlantiradigan o‘yinlardan, tabiiy fanlarni rivojlantirish uchun qo‘llanmalar va rivojlantiruvchi o‘yinlardan ham foydalanish lozim bo‘ladi. Ular shakllar va ranglarni, figuralar, harflar va raqamlarni eslab qolishga yordam beradi. Bu o‘qish va sanashni o‘rganishga ham yaxshi zamin yaratadi. O‘yinlar nafaqat matematik 30

qobiliyatni, balki gumanitar sohalar bo‘yicha ham rivojlantiradi. Bu 3-8 yoshdagi bolalar uchun juda foydali. Tabiiy fanlarni rivojlantirish uchun qo‘llanmalar tabiat, biologiya, astronomiya, fizika va kimyoga qiziquvchi 5-6 yoshli bolalar uchun juda qiziqarli takliflar majmuasidan iboratdir. Sevimli qahramon kichkintoyga Yer sayyorasidagi hayot va unda yashovchi hayvonlar haqida qiziqarli tarzda hikoya qilib beradi. Rivojlantiruvchi o‘yinlar asosan xotirani mashq qildirish, tasavvurni va makonli fikrlashni rivojlantirishga mo‘ljallangan. Bu yerda fasllar ham, boshqotirmalar ham, labirintlar ham bor. Ular bolani o‘ylashga, tahlil qilishga va konkret harakatlarni eslab qolishga majbur qiladi. Fikrlashni rivojlantiruvchi o‘yinlar hatto 12 yoshgacha bo‘lgan bolalarga ham mos keladi. O‘yinlarning mohiyati shundan iboratki, ularda biror bir topshiriq beriladi, uni bajarish uchun esa muayyan harakatlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi. Bosh qahramon yoki bolaning eng yaxshi do‘sti o‘yin personaji bo‘lishi mumkin. Bunday o‘yinlar ham xotira va fikrlash qobiliyatini rivojlantiradigan viktorinalar, tanlovlar hamda topshiriqlarni o‘z ichiga oladi Bolaning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi o‘yinlar eng qiziqarli o‘yin bo‘lib hisoblanadi. Ular bolaga nima ko‘proq yoqishini (masalan, musiqa, tasviriy san’at yoki boshqasi) bilib olishda yordam beradi. Eng yaxshi bastakorlarning musiqiy asarlari darslarni yengil va yoqimli qiladi, shuningdek ular eshitish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Ba’zilarga ko‘proq biror original narsani, masalan, onasi yoki do‘stiga sovg‘a qilish uchun otkritka yoki nakleyka yaratish yoqadi. Ushbu qiziqish futbolkalarda, chashkalarda va boshqa buyumlarda g‘aroyib yozuvlar va suratlarni yaratish imkonini beradi. Bunday o‘yinlar 5-6 yoshdagi bolalarga mos keladi. Kompyuter o‘yinlari – bu nafaqat ko‘ngilxushlik va vaqtni yoqimli o‘tkazishni, balki o‘rganish, olam va atrof-muhitni anglashni ham bildiradi. Bola o‘yin vositasida o‘ylashni, fikrlashni o‘rganadi, bu esa bola uchun faqat foydali bo‘lishi mumkin. Kompyuter kichkintoyga olamning beqiyos turli-tumanligini namoyish eta olish imkoniga ega, undan tashqari bola katta bo‘lganida, o‘zi mustaqil hayotiy yo‘lini tanlashda ko‘mak beradi. Kompyuter bolaning ijodiy tasavvurini boyitadi. 31

Mashg‘ulotlar jarayonida bola o‘yindagi materiallar bilan qiziqadi, yanada ko‘proq ma’lumotga ega bo‘la boshlaydi. Kompyuter o‘yinlari bolaning xotirasini charxlaydi, tezlik, uddaburonlik va chaqqonlikni oshiradi. Lekin doimiy kompyuter o‘yinlarini o‘ynash va bolaning rivojlanishi juda tor doirada kechadi. Virtual dunyo bola uchun o‘yin bo‘lishi bilan bir qatorda, ta’lim manbai bo‘lib ham xizmat qilishi mumkin. Bu yerda kichkintoy juda ko‘p hissiyotlarni boshdan kechiradi, uning chin dildan berilib kompyuter oldida o‘tirishi esa berilgan materialni tezroq o‘zlashtirilishiga yordam berishi shubhasiz. Albatta materialning sifatiga va taqdim etilayotgan o‘yinlarga ham bu narsa uzviy bog‘liqdir. Kompyuter tufayli bola yangi bilimlarni tez sur’atda egallaydi. Bola uchun bu vaqtni tejash bilan bir qatorda zamon bilan hamqadam ketish ko‘rinishida ham ta’riflash mumkin. Kompyuter tanqid qilmaydi. Faqat xatolarni ko‘rsatib beradi va ma’lum o‘rgatish jihatlarni sekin-asta o‘rganishni yordamchi ma’lumotlar orqali o‘rganishni taklif etadi. Bola o‘sha taraflarni kuzatgan holda, mustaqil shug‘ullanib sekin-asta o‘rganib boraveradi. Ayrim bolalar ustozlaridan, atrofdagi o‘quvchilardan torntinadilar. Ana shunday holat kompyuter oldida umuman yo‘qoladi. Agar u yoki bu narsani noto‘g‘ri qilgan holatda u bolani uyaltirmaydi, bola hijolat bo‘lmaydi va uyalmaydi. Bola kompyuter oldida biron bir narsasi o‘xshamay qolgudek bo‘lsa, yana orqaga qaytib yangidan o‘yin faoliyatini amalga oshirish uchun imkon yaratib beradi. Shu tarzda bola qadamma-qadam yangi darajaga ko‘tarilaveradi. Bu esa muvaffaqiyatli bilim olishda muhim taraflardan biri hisoblanadi va bolani maktab ta’limiga tayyorlashda imkoniyat yaratadi.Zamonaviy axborot texnologiyalari bolalar va kattalarni birlashtiradilar, chunki hozirda suhbatlashish va do‘stlar orttirishning juda keng ko‘lamdagi imkoniyalari mavjuddir. Hozirgi davrda kompyuterlar turli xil o‘yin dasturlari bilan ta’minlanganlar. Kompyuter o‘yinlarini esa, kattalar ham, bolalar ham o‘ynamoqdalar. Kompyuterli o‘yinlarni bir necha turga ajratish mumkin, jumladan: 1. Kompyuterli ta’lim o‘yinlari. 2. Kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlar. 32

3. Boshqotirma o‘yinlari. 4. Dam olish o‘yinlari. 5. Stol ustida o‘ynaladigan o‘yinlar (shaxmat, shashka). 6. Harbiy mashqlarni ko‘rsatadigan o‘yinlar. 8. Yakka kurash, ta’qib, qochish o‘yinlari 9. Avantyura o‘yinlari. 10. Konveyrli o‘yinlar. 11. Konstruksiya (yig‘ish) – harakat o‘yinlari. 12. Muloqotli-anglash o‘yinlari. 13. O‘quv-texnologik o‘yinlar. 14. Sport o‘yinlari. 15. Boshqaruv-iqtisod o‘yinlari va boshqalar . §3. Multimediali kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlar yaratish Tovushlar va videoelementlar bilan ishlash multimedia vositalari deb ataladigan maxsus texnik va uskunaviy qurilmalar bilan amalga oshiriladi. Odatda, multimedia deganda turli shakldagi ma’lumotlarni qayta ishlovchi vositalar majmuasi tushuniladi. Ayni vaqtda bu avvalo tovushlar, videoelementlarni qayta ishlovchi vositalardir. Shu bilan birga multiplikatsiya (animatsiya) va yuqori sifatli grafika hollarida ham multimedia haqida gapirish mumkin. Kelajakda multimedia vositalari ma’lumotning boshqa turlari, masalan, virtual voqe’lik bilan ishlash imkonini berishi ehtimoldan holi emas. Multimedia prinsiplarida qurilgan elektron ma’lumotnomalar (spravochniki), ensiklopediyalar, tarjimalar va lug‘atlar kishini hayratga soladi. Tarix, geografiya, tibbiyot (meditsina), sport va boshqa sohalar bo‘yicha turli - tuman ensiklopediyalar tashkil etilgan. Hozir multimedia o‘quv dasturlaridan Math CAD, PLUS 6.0 kabi dasturiy mahsulotlari tarkibida ushbu texnologiyalan samarali foydalaniladi. Axborotlar ko‘paygan va texnik vositalar rivojlanib borayotgan hozirgi davrda o‘qitish jarayonida o‘qituvchi har bir mavzuga doir ma’lumotlar berishida faqatgina kitobdagi ma’lumotlar bilan cheklanib qolmasdan, mavzuga oid proyeksion 33

ko‘gazmalar, elektron darsliklardan, internet ma’lumotlari, turli dasturlarda tayyorlangan animatsiyalardan foydalanish juda muhim hisoblanadi. Insonni axborot qabul qilishining umumiy xususiyati turli: ko‘rish, eshitish, hid bilish, sezish kabi sezgi organlarining faoliyat qilish xususiyatlari bilan aniqlanadi. Biz faqat zamonaviy kompyuter va telekommunakatsion texnikasida ishlash mobaynida o‘quvchilarga ta’sir qiladigan axborot ko‘rinishlari xaqida to‘xtalamiz. Xar qanday axborotni o‘quvchilar tomonidan qabul qilish usuli bo‘yicha uchta asosiy guruxga ajra-tish mumkin: Ovozli axborot - odamning eshitish organi orqali qabul qilinadigan axborot. Ko‘rish yoki vizual axborot – ko‘rish organi orqali olinadigan axborot, shu jumladan matn, grafik tasvir-rasmlar. Sensorli axborot – odam videorolik, teleobyektlar va boshqalar bilan maxsus texnik vositalarda ishlayotgan vaqtda qisman sensor tizimida qabul qilinadigan axborot. Hozirgi darvrda gurkirab rivojlanayotgan multimedia texnologiyasi ta’lim- tarbiya jarayoniga tatbiq etilishi mumkin bo‘lgan ilg‘or va yangi texnologiyadir. To‘laqonli multimedia 1986 yilda yaratilgan bo‘lib, u o‘quvchi yoki tinglovchiga yanada samaraliroq ta’sir etishga qaratilgan turli dastur va texnik vositalarni, axborot texnologiyalarini ifodalaydi. Multimedia – turli axborotlarni: matnlar, rasmlar, sxemalar, jadvallar, diagrammalar, fotografiyalar, video va audio lavhalar va shu kabilarni raqamlashtirilgan ko‘rinishda yaratish, saqlash, qayta ishlash va ishlab chiqarishdan iborat. Shunday qilib, multimedia deganda axborotlarni turli shakllarda birlashtirilgan tasvirlashini tushunish mumkin. Ta’lim jarayoniga tadbiq etiladigan multimedia texnologiyasi odatdagi an’anaviy metodlarga nisbatan ma’lum bir afzalliklarga ega. Jumladan, - O‘quvchilarda fikrlash qobiliyatini o‘stiradi; - O‘quvchi bir vaqtning o‘zida ham ko‘radi, ham eshitadi( miyaning o‘ng va chap yarim sharlari bir vaqtda faollik ko‘rsatadi); - An’anaviy usullarga nisbatan o‘quvchilarga o‘rgatiladigan 34

materialning hajmi ortadi; Mashg‘ulot davomida o‘quvchilarni toliqtirmaslik uchun didaktik materiallarni animatsiyalar orqali uzatish imkoniyati mavjud; O‘rganilayotgan materiallarni kichik qismlarga ajratgan holda namoyish etish yoki qayta namoyish etish mumkin. Materialni og‘zaki bayon etishda foydalanuvchi bir daqiqada bir mingga yaqin, ko‘rish organlarini faolligida esa 100 mingga yaqin shartli belgilarni qabul qilish va qayta ishlash imkoniyatiga egaligi tasdiqlangan. Bolalarning mashg‘ulot mavzusiga qiziqishini kuchaytirish, mashg‘ulot mobaynida ularning faolligini oshirish kabi vazifalarni oldimizga qo‘ygan ekanmiz, unga erishish uchun materialni ko‘rish va eshitish orqali qabul qilishga asoslangan multimedia vositalarini ta’lim-tarbiya-tarbiya jarayonida foydalanishimiz zarur. Multimedia texnologiyasi zamonaviy dastur mahsulotlarini yaratishdagi yangi texnologiyadir. Bu professional bo‘lmagan foydalanuvchini muloqot menyulari, chiroyli tasvirlar, sintezlangan tovushlar, musiqa tovushlari, dinamik grafikaning turli effektlari kabi dastur obyektlarini dasturlashdek murakkab ishdan ozod qiladi. Tovushli (audio) va, ayniqsa, video ma’lumotni kompyuterda saqlash uchun taqqoslaganda nihoyatda kichik sig‘imlar kerak bo‘ladi. Shu bois, multimedia sifatiga ega bo‘lgan dasturiy mahsulotlar (o‘quv qo‘llanmalari, ma’lumotnomalar, ensiklopediya, xordiq chiqarishga mo‘ljallangan turli dasturlar) odatda kompakt disklarda tarqatiladi. Bunday mahsulotlardan foydalana olishimiz uchun CD.ROM deb ataladigan jamlovchi disk zarur bo‘ladi. U bo‘lmasa, kompyuterni muhokama etilayotgan ma’nodagi imko-niyatlari, undagi o‘yinlar bilan chegaralanadi. CD.ROM deb atalmish jamlovchi disk nafaqat multimedik ilova-lardan foydalanish uchun zarur, balki kompakt disklarda katta o‘lchamdagi boshqa dasturiy mahsulotlar ham tarqatiladi. Ular o‘nlab yuqori zichlikdagi oddiy disketalarning o‘rnini egallashi mumkin, ya’ni jamlovchilar disklar faqat multimediaga taalluqli bo‘lib qolmay, balki keng ma’nodagi tadbiqlarga ega moslamalardir. 35

$WINDOWS 95 Sound Recorder (fonograf) dasturiga ega bo‘lib, u WAV fayllarni ifodalash, yozish va tahrirlash imkonini beradi. Bu dasturning ishlash tartibini ko‘rib chiqamiz. O‘z vaqtida MIDI fayllarni ifodalash uchun Media Player dasturidan foydalanish mumkin. Sound Recorder dasturini WINDOWS 95 bosh menyusidagi Programs ( Accessories ( Multimedia ( Sound Recorder (Programmi( Standartniye/ (multimedia( Fonograf) buyru\i bilan ishga tushiriladi. Sound Recorder dasturi oynasi magnitofonning oldi panelini eslatadi. Bu oynaning strukturasini o‘zgartirish mumkin emas, chunki View (Vid) menyusi mavjud emas. Flash texnologiyasi Shock Wave Flash (SWF) formatli vektorli grafikdan foydalanishga asoslangan texnologiyadir. SWF formatida foydalanuvchilarga grafik imkoniyatlari cheklanmagan grafiklar bilan ishlovchi vositalar va natijani Web-brouzerlarda, kerakli muharrirlarda foydalanish imkoniyatlari mavjud. Flash texnologiyasining imkoniyatlardan yana biri bu uning moslashuvchanligidir, ya’ni bu format barcha platformalarda ishlatilishi mumkin. Yana bir qulay imkoniyati - uning yordamida yaratilgan tasvirlar nafaqat animatsiyali bo‘lishi, balki interaktiv elementlar va tovush bilan boyitilishi hamda dasturlash orqali boshqarilishi mumkin. Flash texnologiyasi yordamida MTMlari uchun turli xildagi didaktik o‘yinlarni tayyorlash juda sodda. MTMlaridagi didaktik o‘yinlar, asosan bolalarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan-ligini inobatga olib, Flash dasturi yordamida “Labirint” o‘yinini yaratishni keltirib o‘tamiz. O‘yinning maqsadi: Berilgan yo‘llar yordamida timsohni qizil to‘rtburchakdan ko‘k to‘rtburchakka olib borish. Bu o‘yinda bola kompyuter klaviaturalarining to‘rt tugmasi (chapga [(], pastga [(], o‘ngga [(], yuqoriga [(]) orqali harakatlanishi kerak bo‘ladi. O‘yinni tayyorlash uchun labirint maydoni, timsohning rasmi kerak bo‘ladi. Birinchi bo‘lib timsoh oyoqlari bilan harakatlanayotgan (o‘ngga, chapga) animatsiyali movie clip yaratiladi. Labirint maydonidagi burilish nuqtalarining kordinatalarini belgilab olamiz. movie clip ning xususiyatlariga kirib, movie clip 36$ $nomini «timsoh» deb yozamiz va movie clip ishlash xususiyatiga quyidagicha Action Script dasturlash tilida yozilgan listing kodni kiritamiz. onClipEvent (keyDown) {if (Key.isDown(38)) { _y -= 3;} If (Key.isDown (40)) {_y += 3;} If (Key.isDown (37)) {_x -= 3;} _root.timsoh.gotoAndPlay (4); If (Key.isDown (39)) {_x += 3; _root.timsoh.gotoAndPlay (1);} UpdateAfterEvent () ;} movie clip ning burilish kordinatalariga shart qo‘yamiz va labirint o‘yinini hosil qilamiz. 14- rasm. “Labirint” o‘yining asosiy oynasi Bunday didaktik o‘yinlarni yaratish juda oson, faqatgina dasturlash texnologiyasiga asoslangan IDTlar bilan ishlashni bilish talab qilinadi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida ko‘proq bolalarning yoshini hisobga olishni unutmaslik kerak. Ularni oddiy, oson va vaqtni kam oladigan didaktik o‘yinlar bilan shug‘ullantirib, keyin asta-sekin murakkablashtirib borish yaxshi natija beradi. Bunday ish tutish, bir tomondan bolalarning dunyoqarashi va ongini kengaytirsa, boshqa tomondan, ularning bayon etish qobiliyatini kuchaytiradi, mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.Tarbiyachi pedagoglar bunday interfaol metodlarni biror-bir mavzu asosida ma’lum maqsaddan kelib chiqqan holda tanlay olishi zarur. 37$