Boshlang’ich sinf o’quvchilarini didaktik o‘yinlar orqali mantiqiy fikrlashga o‘rgatish metodikasi - Pedagogika - Diplom ishlar

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini didaktik o‘yinlar orqali mantiqiy fikrlashga o‘rgatish metodikasi

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

259.5 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKUL’TETI MAKTABGACHA VA BOSHLANG’ICH TA’LIM METODIKASI KAFEDRASI SHAVKATJONOVA DILDORA SHAVKATJONOVNANING 5111700 - “boshlang‘ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish” ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun Boshlang’ich sinf o’quvchilarini didaktik o‘yinlar orqali mantiqiy fikrlashga o‘rgatish metodikasi MAVZUSIDA YOZGAN B I T I R U V M A L A K A V I Y I S H I Ilmiy rahbar : p.f.d. R.D.Shodiyev “Himoyaga tavsiya etil d i” Pedagogika fakulteti dekani: ___________dots.Sh . O’ . Nurullayeva “-------”---------------------2015 yil Qarshi - 2015

MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………….3 1-BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIM O‘QUVCHILARI TAFAKKURI RIVOJLANISHINING O‘ZIGA XOSLIGI……………………………….7 1.1. Tafakkur bilish jarayoni sifatida …………………………………… . .7 1.2. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar tafakkurining o‘ziga xosligi......11 1.3. O‘quv-biluv faoliyatida mantiqiy fikrlashining rivojlantirilishi........16 1.4. O‘quv-biluv faoliyatida o‘quvchilar mantiqiy fikrlashini Rivojlantirilishi …………………………………………………………..20 2-BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI RIVOJLANISHIDA O‘YINLARNING AHAMIYATI………………………………………..23 2.1. O‘yinlarining mohiyati va ularning turlari…………………………..23 2.2.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘yinlarining mohiyati va ularning ko‘rinishlari………………………………………………………………26 2.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari rivojlanishida didaktik o‘yinlarning ahamiyati…………………………………………………………………30 2.4. Mashg‘ulotlargacha mantiqiy tafakkur rivojlanish darajasini tashhislash………………………………………………………………..32 2.5. Mantiqiy tafakkurni rivojlanishiga yo‘naltirilgan mashqlar tizimi ....38 2.6. Mashg‘ulotlar o‘tkazilgandan keyin mantiqiy tafakkur rivojlanish darajasini ashhislash…………………………………………………..…44 XULOSALAR…………………………………………………………..48 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………….…50

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Ta’lim jarayonidagi asosiy qiyinchiliklar o‘quv faoliyatining shakllanmaganligi bo‘lib, u yashirin psixologik qiyinchiliklarga tegishlidir. O‘quvchi bu holatni sezadi, lekin u nima uchun shunday bo‘layotganligini tushunmaydi va ifodalab bera olmaydi, shu sababli kattalarga yordam so‘rab murojaat qila olmaydi. Bunday qiyinchiliklar mavhum bo‘lib, ularning tabiati tushunarsiz dir. Bunday holatlarda ota-onalar va o‘qituvchilar o‘quvchiga yordam ko‘rsatmasliklari achinarli holatdir, chunki ularning o‘zlari ham o‘quv faoliyati va uning tarkibiy tuzilmasining psixologik aspektlari bilan tanish emaslar. Bu nuqsonlarning yorqin belgilari – dangasalikda, qobiliyatning yo‘qligida va boshqalarda nomoyon bo‘ladi. O‘quv faoliyatining shakllanmaganligi ayniqsa to‘rtinchi-beshinchi sinflarda, ya’ni ta’lim murakkabroq darajaga ko‘tarila boshlaganda va o‘zlashtiriladigan materialning o‘sishi bilan ko‘zga tashlana boshlaydi. O‘quvchi, bu holatda qandaydir noma’lum to‘siqqa duch kelganday bo‘ladi. Shu sababli boshlang‘ich ta’limda o‘quvchi yangi bilimlarni o‘zlashtirishga ko‘mak beruvchi o‘ziga xos o‘quv usullariga erishishi uchun, eng zarur shart- sharoitni yaratish, ya’ni o‘quvchiga o‘qishni o‘rgatish lozim. Bu vaqtga kelib, darsliklarda o‘quvchidan zarur umumlashtirishlarni amalga oshirishi, ya’ni ma’nosiga ko‘ra guruhlarga ajrata olish shakllangan bo‘lishi kerak. To‘rtinchi sinfga kelib, ulardan erkin foydalana bilishi lozim. Barcha yangi-yangi talablar, yangi qoidalar, predmetlar harakatlarining yangi normalari obektlarning shu paytgacha noma’lum bo‘lgan qonuniyatlarini ochib beradi. Dunyo o‘quvchi o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan ilmiy bilimlar va tushunchalar tizimi bilan tartiblashtirilgan. O‘quvchining tafakkuri ana shu yuqorida qayd etilganlarga hamda insonlar va buyumlar bilan o‘zaro harakat tajribasiga yo‘naltiriladi.

Masalan, oy osmonda bola harakat qilgani uchun harakatlanadi degan mulohoza bolaning hayotiy tajribasi asosida, tafakkurning vositasi sifatida so‘zlardagi ifodasidir. Predmetlardagi o‘xshashliklar va farqlar so‘zlarda, nutqda aks etadi. Uni bola bevosita kuzatish orqali aniqlaydi. O‘quvchi ilmiy tafakkurlashni umumiy o‘rta ta’lim maktabida egallaydi, ilmiy tafakkur qilish bolani umummadaniy namunalarga, normalarga, etalonlarga, atrofdagi olam bilan bo‘ladigan munosobatlar qonuniyatlariga yo‘naltiradi. Son tushunchasi, so‘z, badiiy obraz va boshqalar, ilmiy tafakkur asosini tashkil etuvchi obyektiv dunyo xususiyatlari bilan yangi harakatlar, munosobatlar bolaning shaxsiy tajribasi jarayonida ilgari egallanmaganlarini egallashga imkon beradi. Mavzuning dolzarbligi qator faktorlar natijasida kelib chiqqan. Birinchidan, o‘quv jarayonining intensifikatsiyasi o‘quvchilarda tafakkur faoliyatining turli tomonlarini rivojlantirish uchun vositalarni izlash vazifasini qo‘yadi. Bu vazifani yechishning samarali vositasi – o‘quv o‘yinlari hisoblanadi. Ikkinchidan, umumiy o‘rta ta’lim maktabi tajribasini kuzatishlar, ko‘pchilik o‘qituvchilar o‘yinlar metodini o‘zlashtirgan emaslar, ular boshqa o‘qituvchilarda o‘zining ijobiy tomoni bilan nomoyon bo‘lgan o‘yinlar amaliyotidan foydalanmaydilar. O‘yinlar metodi maktab yoshigacha bo‘lgan bolalarni ular uchun odat tusiga kirgan o‘yin faoliyatidan o‘quv faoliyatiga asta-sekinlik bilan o‘tishni amalga oshiradi, bu o‘tish jarayonini u unchalik sezilarlisiz va hech qanday qiyinchiliksiz o‘tishiga yordam beradi. Boshqa muhim jihatlar bilan birgalikda didaktik o‘yinlarni o‘tkazish metodikasini mukammallashtirishga va ta’lim jarayonida turli ko‘rinishdagi qiziqarli o‘yinli mashqlardan foydalanishga ham alohida e’tibor qaratish zarur bo‘ladi. Har bir o‘qituvchi har bir o‘yinning nima uchun mo‘ljallanganligini, uning mazmunini yaxshi tushunishi, o‘yinni har bir dars uchun mavzuni o‘zlashtirishdagi aniq vazifalarini hisobga olgan holda tashkil qilishni, metodikasini o‘ylab chiqishi zarurdir. O‘yin faoliyatining ahamiyati haqida [12, B. 96] alohida e’tibor qaratishgan “Shuni anglash juda muhimki, mazkur o‘yin qanday didaktik masalani yechishga

ko‘maklashadi, qanday ruhiy holatlarni, jarayonlarni rivojlantirishga mo‘ljallangan”. O‘yin – bu faqatgina sirt, shakldir, uning mazmuni o‘qish, nutq faoliyati ko‘rinishlarini egallash bo‘lishi lozim [9, B. 83] O‘yinlar faoliyati [13, B.38] da bola uchun juda muhim bo‘lgan to‘rtta muhim jihatlari, funksiyalari ajratib ko‘rsatilgan: motivatsion talab doirasida rivojlantirish vositasi; bilish vositasi; aqliy harakatlarni rivojlantirish vositasi; o‘zini ixtiyoriy tutishning rivojlantirish vositasi. Mazkur ishning maqsadi kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini rivojlanishida didaktik o‘yinlarning ahamiyatini o‘rganish. Ushbu maqsad tadqiqot ishimizning quyidagi vazifalarini ifodalash imkonini berdi: Bilish jarayoni sifatida tafakkurning o‘ziga xosligini qarab chiqish. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning tafakkurini o‘ziga xosligini ko‘rsatish. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarini rivojlanishida o‘yinlar funksiyalarini tahlil qilish. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarini mantiqiy tafakkurini rivojlantirishda didaktik o‘yinlardan foydalanish yuzasidan tajriba-sinovni o‘tkazish. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni mantiqiy tafakkurini rivojlantirish mazkur ishning obyekti hisoblanadi. Ishning predmeti - kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni mantiqiy tafakkurini rivojlantirishda didaktik o‘yinlardan foydalanish hisoblanadi. Mazkur ishning farazi – ta’limning boshlang‘ich bosqichida maxsus didaktik o‘yinlar kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga ko‘mak (turtki) beradi. Taqdim etilayotgan ishning nazariy ahamiyati shundan iboratki, mashg‘ulotlarning turli shakllari tahlil qilingan, o‘quvchilar bilish faolligini oshirish uchun ularni o‘rinli tadbiq etish bo‘yicha talablar va shartlar ifodalangan.

Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati mashg‘ulotlarni o‘tkazishda amaliyotda foydalanish mumkin bo‘lgan yo‘l-yo‘rig‘larni ishlab chiqishdan va tadbiq etishdan: keyingi amaliy faoliyatlarda kerak bo‘ladigan didaktik o‘yinlardan dars jarayonida foydalanishdan iborat. Tadqiqot metodlari: nazariy (metodik adabiyotlar tahlili, modellashtirish); taqqoslash; sintez; umumlashtirish; tashhislash; tadqiqotning empirik metodlari: kuzatish, suhbat, o‘qituvchilar ishini o‘rganish va umumlashtirish; natijalarni matematik qayta ishlash hamda mantiqiy tafakkurni rivojlantirishda maxsus testlardan foydalanish hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishimiz kirish, ikki bob, xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan jami hajmi 50 betdan iborat.

1-BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIM O‘QUVCHILARI TAFAKKURI RIVOJLANISHINING O‘ZIGA XOSLIGI 1.1.Tafakkur bilish jarayoni sifatida Ma’lumki, murakkab muammolarni yechishda, odatda, faraz sifatida anglanadigan yechish yo‘li belgilab olinadi. Farazni anglanishi tekshirib ko‘rishni keltirib chiqaradi. Tanqidiy yondashuv – yetuk aql alomatidir. Notanqidiy yondashuv – har qanday mos tushishni tushuntirish sifatida va birinchi to‘g‘ri kelgan yechimni uzil-kesil deb qabul qiladi. Teshirish yakunlangandan so‘ng, tafakkur jarayoni keyingi bosqichga – mazkur savol yuzasidan mulohoza qilishga o‘tiladi. Shunday qilib, tafakkur jarayoni – shunday jarayonki, u holatni anglashdan boshlanib, u anglangan va maqsadli bo‘lib, tushunchalar va obrazlar orqali harakatlanadi hamda qandaydir natija bilan yakunlanadi (holat haqida fikr yuritish, yechimni topish, mulohozani shakllanishi va boshqa boshqalar) [10]. Tafakkur jarayonining tarkibiy tuzilmasi va muammoning yechimi: 1. Motiv (muammoni yechishga bo‘lgan hohish). 2. Muammoning tahlili (“nima kerak”, “nimani topish talab etiladi” kabilarni ajrata olish, qanday ma’lumotlar yetishmaydi yoki ortiqcha va boshqalar). 3. Yechimni izlash: 3.1. Birgina ma’lum algoritm asosida yechimni izlash (reproduktiv tafakkur). 3.2. Ko‘pchilik ma’lum algoritmlardan optimal variantni tanlash asosida yechimni izlash. 3.3. Turli algoritmlar alohida qismlarining kombinatsiyalari asosida yechish. 3.4. Prinsipial jihatdan yangi yechimni izlash (ijodiy tafakkur). 3.4.1. Teran mantiqiy mulohozalar asosida (analiz, taqqoslash, sintez, tasniflash, umumlashtirishlar va boshqalar). 3.4.2. Analogiyalardan foydalanish asosida. 3.4.3. Evristik usullardan foydalanish asosida.

3.4.4. Xato va tekshirib ko‘rish kabi empirik metodlardan foydalanish asosida. Muvaffaqiyatsizlikka uchragan holatda: 3.5. Boshqa faoliyatga diqqatni qaratish: “inkubatsion dam olish davri” – “g‘oyani pishib yetilishi”, fikrni tug‘ilishi, ijod, insayt, qandaydir muammoni yechimini birdaniga anglanishi (intuitiv tafakkur). Fikrni tug‘ilishiga turtki beruvchi faktorlar: • muammo bilan yuqori darajada qiziqish; • muammoni yecha olish imkoniyati va muvaffaqiyatga erishishga bo‘lgan ishonch; • ongning yuqori assotsiativlik faoliyati (uyquda, temperatura yuqori bo‘lganda, emotsional ijobiy stimulda). 4. Yechim topilish g‘oyasini mantiqiy asoslash, yechimni to‘g‘riligini mantiqiy isbotlash. 5. Yechimni amalga oshirish. 6. Topilgan yechimni tekshirib ko‘rish. 7. Korreksiyalash (zarurat bo‘lganda 2-bosqichga qaytish). Ma’lumki, tafakkur faoliyati ong darajasida amalga oshiriladi va muvaffaqiyatli harakatlar natijasida maqsadga erishiladi. Anglanganlik va anglanmaganlik muammosi to‘g‘ridan-to‘g‘ri (anglanganlik) va yordamchi (anglanmaganlik) mahsuldor harakatlarning munosobatlari muammosida aniqlashtiriladi. Yordamchi mahsuldor harakatlar ham subyekt tomonidan aks ettiriladi. Bu aks ettirish keyingi rostlash va moslash harakatlarida ishtirok etishi mumkin, lekin u verbal shaklda ishtirok etmasdan faqat ong faoliyatida nomoyon bo‘ladi. Yordamchi mahsuldorlik aniq buyumlar va hodisalar xossalari ta’sirida to‘planadi, lekin u maqsad nuqtai nazaridan unchalik muhim bo‘lmaydi. Tafakkur qo‘yilgan masala yechimiga taqqoslash, analiz, sintez, abstraksiya va umumlashtirish kabi turli amallar yordamida keladi: -Taqqoslash – predmet va hodisalar yoki alohida belgilar o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarni aniqlashdir. Taqqoslash bir tomonlama (to‘liq bo‘lmagan,

bitta belgiga ko‘ra) va ko‘ptomonlama (to‘liq, barcha belgilariga ko‘ra), sirtqi va chuqur, bevosita va bilvosita bo‘ladi. - Analiz – yaxlitni fikran qismlarga yoyish yoki bir butunni fikran tomonlarga, harakatlarga, munosobatlarga ajratishdir. Elementar shaklda analiz predmetni tashkil qiluvchi qismlarga amaliy jihatdan yoyishda ifodalanadi. Analiz amaliy (fiklash jarayoni bevosita gapirish jarayoniga qo‘shilgan paytda) va aqliy (nazariy) bo‘ladi. -Sintez – fikran qismlar, xossalar, harakatlarni birlashtirib, bir butun yaxlitlikka keltirish. Sintez amali analizga qarama-qarshidir. Sintez jarayonida alohida predmetlar o‘rtasidagi munosobatlar yoki hodisalar murakkab yaxlit predmet yoki hodisaning elementi sifatida aniqlanadi . analiz va sintez har doim birgalikda boradi. Analiz va sintez tafakkurda o‘zaro bir-biri bilan bog‘lanadi. Sitezsiz analiz butunni qismlar yig‘indisi haqidagi mexanik ma’lumotgagina olib keladi, xuddi shuningdek analiz ham sintezsiz mavjud emas, chunki u analiz tomonidan qismlarga ajratilganni yaxlitligini tiklashi lozim. Ba’zi-bir insonlar tafakkurida og‘ma rivojlanish kuzatiladi – ba’zilarda analizga, boshqalarda esa sintezga nisbatan. Analitik tafakkuri rivojlangan insonlarni ham hayotda uchratish mumkin, ularning asosiy kuchi – sintezning kengligi va rivolanganligidadir. -Abstraksiya – o‘rganilayotgan obyektdan subyekt qandaydir xossa yoki belgiga ko‘ra boshqalardan chetga chiqarilgan, ajratilganligidan iborat. Bu jarayonda obyektdan ajratilgan belgi ustida, predmetning boshqa belgilariga bog‘lanmagan holda fikr yuritiladi ya’ni tafakkurning mustaqil o‘rganiladigan predmeti bo‘lib qoladi. -Umumlashtirish yoki generalizatsiya – hodisa va predmetlarni ularning muhim belgilariga qarab fikran birlashtirish ya’ni umumiy belgilarini saqlagan holda alohida belgilarni tashlab yuborish. Oddiy umumlashtirishlar – tasodifiy va alohida belgilari asosida obyektlarni birlashtirish. Murakkab majmuaviy umumlashtirishlar – obyektlarning turli asoslarga ko‘ra birlashtirishdir. O‘ta

murakkab umumlashtirishlar – tur va sinf belgilariga qarab ajratiladi va obyekt tushunchalar tizimiga kiritiladi Abstraksiya va umumlashtirish – yagona tafakkur jarayonining ikkita o‘zaro bog‘langan tomonlaridir, ular yordamida fikr bilimga qarab boradi. Bilim esa tushunchalar, mulohozalar va xulosalar natijasida amalga oshadi. Mulohoza tafakkur jarayoni natijasining asosiy shaklidir. Mulohoza irodadan ham darak beradi chunki unda obyekt o‘z tasdig‘ini topadi yoki rad etiladi. Fikr – tafakkurning mulohoza ustida ish yuritishidir. Agar dalillardan kelib chiqib, mulohozalar tizimi ochib berilsa u holda fikr xulosa bo‘lib hisoblanadi. Shunday qilib, taqqoslash, analiz, sintez, abstraksiya va umumlashtirishlar tafakkur amallariga tegishlidir. Tafakkur tushunchalarda va tasavvurlarda amalga oshiriladi hamda tafakkurning borishini asosiy shakli – fikr bo‘lib, u mulohoza ustida ish olib boradi. Deduktiv fikr yuritish – asoslash deb ataladi, induktiv fikr yuritish esa – yakuniy xulosadir. Tafakkur turli darajalarda borishi mumkin: ko‘rgazmali tafakkur, abstrakt tafakkur va nazariy. Qayd etib o‘tganimizdek, inson tasaavvur qilmasdan faqat tushunchalar orqali ko‘rgazmalilikdan ajralgan holda tafakkur qila olmaydi, lekin shu bilan birga tushunchalarsiz faqat sezgi obrazlari orqali ham tafakkur qila olmaydi. Shu sababdan tafakkurning bu ikki darajasi o‘zaro bog‘liqdir. Lekin shunday holatlar ham borki unda abstrakt tasavvur talab qilinmaydi. Xususan, elementar amaliy masalalar. Ba’zi-bir insonlar yuqori darajadagi tafakkurga ega bo‘lgan holda, murakkab nazariy masalalarni juda oson yecha oladilar, lekin amliy murakkab holatlardan chiqish lozim bo‘lganida ular hech narsa qila olmaydilar. Yoki teskarisi: amaliy jihatdan juda murakkab vaziyatlarda yo‘l topa oladigan insonlar elementar nazariy muammoni yecha olmasliklari mumkin. buni tushuntirish uchun u holda bu holda ham tafakkur amallarining bajarilish ketma-ketligi o‘rtasida farq mavjudligini qayd etish lozim. Bevosita harakat qilish holatida, dastlab yechimning boshlang‘ich bosqichini aniqlashtirish hamda birinchi navbatda qilinadigan harakatlarni belgilash va ularni amalga

oshirish lozim. Shu bilan birga harakatlar boshlanishidan oldin nazarda tutilmagan holatlar ham mavjud bo‘lishi, ya’ni holatda birdaniga o‘zgarish ro‘y berishi mumkin va jarayon davomida ham o‘zgarishlar paydo bo‘lishi mumkin. Shunday sababli, tafakkur jarayonining dastlabki bosqichlari harakatlarida holatning barcha o‘zgarishlarini e’tiborga olish mumkin emas. Tafakkur bilish jarayoni sifatida –analiz, sintez va umumlashtirish bo‘lib, ularning yordamida inson masalani qo‘yadi va yechadi (shartlarini va talablarini qismlarga ajratadi, bir-biriga mos qo‘yadi, izlanadigan obyektni aniqlaydi).Tafakkurning shaxs aspekti eng avvalo motivni va inson qobiliyatini tashkil qiladi (ya’ni yechiladigan masalaga nisbatan munosobatini, boshqa insonlarga nisbatan bo‘lgan munosobatini va boshqalar; tafakkur faoliyati va uning aqliy qobiliyatlari nimalarda nomoyon bo‘lishi va shakllanishi) [1, B.47]. Tafakkurning protsessual va dinamik aspektlari operatsional aspektiga aynan mos emas. Birinchisi ikkinchisiga nisbatan kengroq bo‘lib, uni o‘z tarkibiga zaruriy komponent sifatida qo‘shadi. Har qanday intellektual amallar, aqliy harakatlar yoki shunday amallar tizimi o‘zining shakllanishini va tadbiqini o‘z tarkibida saqlamaydi. Faqatgina faol tafakkur jarayonidagina, qaralayotgan aniq muammoda inson ta’limning zaruriy shartlarini va mos aqliy harakatlar funksiyalarini va amallarni ochadi. Tafakkurni amallar tug‘dirmaydi, balki tafakkur jarayoni amallarni hosil qiladi. Tafakkur jarayon sifatida (izlanish va muhim yangilikni kashf etish) shakllanuvchi hisoblanadi. Bu nafaqat intellektual amallarini tashqaridan tayyor holda kiritilmasligini, balki tafakkur motivi ham shu jarayonda shakllanishini bildiradi. 1.2.Bolalar tafakkurining o‘ziga xosligi Tafakkur – inson tomonidan obektiv reallikni analiz, sintez, mulohoza va boshqalar orqali bilish jarayonidir. Tafakkurning uchta ko‘rinishi mavjud [6, B.210]:

-ko‘rgazmali-harakatli (bunda munosobatlar bevosita aniq predmetlar (o‘yinchoqlar) ustida manipulyatsiya qilish yo‘li bilan ochib beriladi); -ko‘rgazmali-obrazli (bir-biriga yoki turli predmetlar obrazlarini mos qo‘yib munosobat va bog‘liqliklarni ochadi); -mantiqli-so‘zli (tushunchalar, so‘zlar va mulohozalar yordamida bilish). Ko‘rgazmali-harakatli tafakkur ayniqsa 3-4 yoshli bolalarda intensiv rivojlanadi. U predmetlar xossalarini o‘rgana boshlaydi, predmetlar orqali amallarni bajarishga o‘rganadi, ular o‘rtasida munosobatlarni o‘rnatadi va turli amaliy masalalarni yechadi. Ko‘rgazmali-harakatli tafakkur asosida tafakkurning murakkab ko‘rinishi bo‘lgan – ko‘rgazmali-obrazli tafakkur shakllanadi. U bola tasavvurlari asosida, amaliy harakatlarni tadbiq qilmasdan masalalarni yecha olishi bilan tavsiflanadi. Bu bolaga masalan, chizma rasmlardan foydalanishiga yoki yoddan sanash ishlarini amalga oshirishiga imkon beradi. Olti-yetti yoshli bolalarda mantiqli-so‘zli tafakkurning intensiv shakllanishi boshlanadi, u tushunchalarni almashtirishdan foydalanishda nomoyon bo‘ladi. Mantiqiy tafakkurning yuqori bosqichiga erishish – uzoq va murakkab jarayondir, chunki mantiqiy tafakkurning atroflicha rivojlanishi nafaqat aqliy faoliyatning yuqori darajadagi faolligini talab qiladi, balki predmet va hodisalarning umumiy va muhim belgilari so‘zlarda mustahkamlangan umumlashgan bilimlarni ham talab etadi. Taxminan bola o‘n to‘rt yoshlarida uning tafakkuri kattalarning tafakkur faoliyati tavsifiy belgilariga ega bo‘la boshlagan paytda, rasmiy-mantiqiy amallarni bajara olish darajasiga erishadi. Lekin, bolada mantiqiy fikrlashni rivojlantirish maktab yoshigacha bo‘lgan davrdan boshlash lozim. Masalan, bola 5- 7 yoshlaridayoq mantiqiy tafakkurning taqqoslash, umumlashtirish, tasniflash, tizimlashtirish va ma’noni moslashtirish kabi usullarini elementar darajada o‘zlashtirish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Dastlabki bosqichlarda bu usullarni shakllantirish ko‘rgazmali, aniq materialga tayangan holda va xuddi ko‘rgazmali- obrazli tafakkur ishtirok etayotgandek amalga oshirilishi lozim[5,B.39].

Mantiqiy tafakkurning usullari. Taqqoslash – o‘xshash belgilarini va predmet hamda hodisalar o‘rtasidagi farqlarni aniqlashga yo‘naltirilgan usul. Bola 5-6 yoshlarda odatda turli predmetlarni o‘zaro taqqoslay oladi, lekin uni bir necha belgilari asosida amalga oshiradi, masalan, rangiga, shakliga, kattaligiga ko‘ra va boshqa ba’zi-bir belgilariga nisbatan. Bundan tashqari, bu belgilarni ajrata olish tasodifiy tavsifga ega va obyektni atroflicha tahliliga tayanmaydi. Ta’lim jarayonida bola taqqoslash usuliga quyidagi ko‘nikmalar orqali erishishi lozim: Obyektni boshqa obyektlarga mos qo‘yish asosida belgilarini (xossalarini) ajratish. Odatda olti yoshli bolalar premetda bor-yo‘g‘i ikki-uchta xossalarini (vaholanki, ular cheksiz ko‘p bo‘lishiga qaramasdan) ajrata olishadi. Bola bu predmetning ko‘p sondagi belgilari va xossalarni ko‘ra olishi uchun, u predmetni turli tomondan tahlil qila olishi, bu predmetni boshqasi bilan farqlanuvchi belgi hamda xossalari asosida taqqoslay bilishi lozim. Taqqoslash uchun pretmetlarni oldindan tanlab, asta-sekinlik bilan balalarni ilgari ulardan yashiringan belgi va xossalarni o‘rgatish mumkin. shu bilan birga, bu ko‘nikmalarga ega bo‘lish – nafaqat predmet xossasini ajrata olish, balki uni atalishini ham bilishdan iboratdir. Taqqoslanayotgan obyektlarning umumiy va farq qiluvchi belgi va xossalarini aniqlash. Bola predmetlarni bir-biri bilan taqqoslab, belgi va xossalarini ajratishni o‘rganganidan keyin, predmetlarning farq qiluvchi umumiy belgi va xossalarini aniqlash ko‘nikmalarini shallantirishni boshlash kerak bo‘ladi. Birinchi navbatda ajratilgan belgi va xossalar asosida tahliliy taqqoslashni amalga oshirishga hamda farqlarni topishga o‘rgatish lozim. So‘ngra umumiy belgi va xossalarga o‘tish kerak bo‘ladi. Shu bilan birga, bolani ikkita predmetda,so‘ngra bir nechtasida umumiy belgi va xossalarni ko‘rishga o‘rgatish muhimdir[4, B.20]. 3) Obyektda muhim belgi va xossalar berilib, ularni oson aniqlash mumkin

bo‘lsa, muhim va muhim bo‘lmagan belgilarni farqlay olish. Bola predmetlarda umumiy va farqlanuvchi belgi va xossalarini ajrata olishga o‘rganganidan so‘ng, quyidagi qadamni qo‘yish mumkin: uni muhim belgilarini muhim bo‘lmagan, ikkinchi darajalilaridan farqlashga o‘rgatish. So‘ngra oddiy misollar yordamida, “umumiy” va “muhim” belgilar o‘zaro qanday mos qo‘yilishini ko‘rsatish mumkin. Bolaning diqqatini yana bir narsaga jalb etish, ya’ni – “umumiy” belgi har doim ham muhim bo‘lavermasligiga, lekin “muhim” belgi har doim “umumiy” bo‘lishligiga e’tiborini qaratish lozim. Masalan, bolaga ikkita predmetni ko‘rsating, unda “umumiy” lekin “muhim bo‘lmagan” belgi – rang hisoblanib, “umumiy” va “muhim” belgi – uning shakli bo‘lsin. Obyektning muhim belgilarini topishni bilish, umumlashtirish usullariga ega bo‘lishning jiddiy dalillaridan biridir. “Umumlashtirish” va “tasniflash” usullariga o‘rgatish. Tasniflash – predmetlarni tafakkurda juda muhim belgilariga qarab, sinflarga taqsimlash. Tasniflashni amalga oshirish uchun materialni tahlil qila olish, uning alohida elementlarini bir-biriga mos qo‘yish, ulardagi umumiy belgilarni topish, shu asosda umumlashtirishni amalga oshirish, predmetlarni aniqlangan umumiy belgilariga qarab guruhlarga taqsimlash zarur. Shunday qilib, tasniflashni amalga oshirish taqqoslash va umumlashtirish usullaridan foydalanishni nazarda tutadi “Tizimlashtirish” usuliga o‘rgatish. Tizimlashtirish –obyektlarni ma’lum bir tartibda joylashtirish, ular o‘rtasida aniq bir ketma-ketlikni o‘rnatish yoki bir tizimga keltirish. Bola tizimlashtirish usullariga ega bo‘lishi uchun, eng avvalo obyektlarning turli belgilarini ajrata olishi, hamda bu belgilarga turli obyektlarni mos qo‘ya olishi kerak. Boshqacha aytganimizda u elementar taqqoslash amallarini bajara olishi lozim. Olti-yetti yoshlardagi bolalarda tizimlashtirishni shakllantirish uchun ularda

quyidagi zaruriy ko‘nikmalar bo‘lishi lozim: Obyektni bitta belgi asosida va bir qatorda joylashish qonuniyatini topish. Bu ko‘nikmani rivojlantirish uchun odatda tartiblangan obyektga yana bitta obyektni qo‘shish zarurati haqidagi masalalardan foydalaniladi, lekin qo‘shilgan obyekt qolganlarining joylashish qonuniyatini buzmasligi lozim. Bunday masalani yechish faqatgina shunday qonuniyatni topgandagina amalga oshiriladi. Tasodifiy holda joylashgan obyektlarni qatorlarga tartiblashtirish. Bunday hollarda nisbatan murakkab masalalardan foydalaniladi. Ularda obyektlar betartib holda taqdim etiladi. Bunday topshiriqlar ikki ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Birinchi ko‘rinishdagisida obyektni tartiblashtirish lozim bo‘lgan belgini mustaqil topish ko‘nikmasini rivojlantirish nazarda tutiladi. Bu yerda bolani obyektlarni tahlil qilishi asosida ularning har biriga tegishli bo‘lgan (lekin obyektdan obyektga o‘zgaradigan) muhim belgisini topishga o‘rgatish[2,B.58]. Ikkinchi ko‘rinishdagi topshiriq abstrakt belgilardan foydalana olish ko‘nikmasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Bunday belgilar u yoki bu ko‘rinishdagi shaxsiy xususiyatlarni ifodalanganligi va harakatlarni bajarilish sifati bo‘lishi mumkin (har bir bola oldingisiga nisbatan tartib-intizomliligi) va boshqalar. Ular verbal (so‘zlarda) taqdim qilinishi lozim, chunki bola qandaydir tashqi tayanch imkoniyatdan foydalanishga ega bo‘lmasligi kerak. Obyektlarni tartiblanishini u to‘lig‘icha ongida bajarishi lozim. Bunday topshiriqlar nafaqat mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun, balki ongida bajarishni rivojlantirish va tezkor xotira uchun ham juda foydalidir [2, B.63]. “Ma’noni bog‘lash” usuliga o‘rgatish. Bola predmetlarni tashqi belgilariga ko‘ra bir-biriga bog‘lashga, taqqoslashga o‘rgatilganidan so‘ng, masalan, shakliga, rangiga, kattaligiga ko‘ra, shundan keyin intellektual jihatdan murakkabroq amallarga – predmetlarni ma’nosiga ko‘ra bir-biriga bog‘lashga o‘rgatishga o‘tish mumkin. Predmetlarni ma’nosiga ko‘ra bir-biriga bog‘lash – ular o‘rtasidagi qandaydir bog‘lanishlarni topish, agar bu bog‘lanishlar predmetlarning va hodisalarning muhim belgilari va xossalariga asoslangan bo‘lsa. Lekin, ikkinchi

darajali, unchalik e’tiborli bo‘lmagan xossa va belgilarga ham tayanishni ham bilish muhimdir. Bu bog‘lanishlar topish uchun predmetlarni ularning funksiyalariga, nimaga mo‘ljallanganligiga, boshqa ichki xossa va belgilariga e’tiborni qaratib, o‘zaro taqqoslash kerak bo‘ladi. Taqqoslanadigan predmetlar munosobatlarning turli ko‘rinishlariga qarab bog‘langan bo‘lishi mumkin. Masalan, bu “qismi-yaxlitligi” (g‘ildirak-mashina) ko‘rinishdagi bog‘lanishlarga, predmet va hodisalarning qarama-qarshiligiga (tuz-shakar, kun-tun va boshqalar), predmet funksiyalarining o‘xshashligi va qarama-qarshiligiga (ruchka-qalam, qalam-o‘chirg‘ich) va boshqa ko‘rinishdagi munosobatlar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. “Ma’noni bog‘lash” usuliga o‘rgatish – bu bog‘lanishlarni tezlik bilan topishga o‘rgatishdir. Uning ta’limi quyidagi tartibda olib borilishi lozim: 1.Ikkita ko‘rgazmali taqdim etilayotgan predmetlarni ma’noni jihatdan bog‘lash (rasm-rasm). 2. Ko‘rgazmali taqdim qilinayotgan predmetni, so‘z orqali berilayotgan predmet bilan mos qo‘yish (rasm-so‘z). 3. “So‘z-so‘z” ko‘rinishida taqdim qilinayotgan predmet va hodislarni ma’nosiga ko‘ra moslashtirish. So‘z orqali qandaydir predmet, uning alohida xossalari, tabiat hodisalari va boshqa ko‘plab predmetlar belgilanishi mumkin. eng muhimi bu belgilar va tushunchalar (so‘zlar) bola uchun tanish bo‘lishi muhimdir. 1.3 Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar tafakkurining o‘ziga xosligi Bolaning ruhiy sog‘lomligining o‘ziga xosligi - uning bilimga nisbatan faolligidir. Bola qiziquvchanligi doimo o‘rab turgan atrofimizdagi olamni va dunyo tuzilishini bilishga yo‘naltirilgandir. Bola o‘ynab turib, tajribasida sabab-oqibat va ular o‘rtasidagi bog‘liqliklarni aniqlashga harakat qiladi. Masalan. uning o‘zi

qanday predmetlar cho‘kishini, qanday predmetlar suzishini fahmlashi mumkin. Bolaning aqliy munosobatlari qanchalik faol bo‘lsa, u shunchalik ko‘p savollar beradi va bu savollar turlicha bo‘lib boradi. Bola dunyodagi barcha narsalar bilan qiziqishi mumkin: okeanning chuqurligi qancha? Hayvonlar qanday nafas oladi? Nima uchun tog‘larning tepasida qor saqlanadiyu pastda erib ketadi? Bola har doim bilishga intiladi, bilimlarni o‘zlashtirish esa ko‘p sondagi “nimaga?”, “qanday, “qanday qilib”, “nima uchun” kabi savollarga javob olishi orqali amalga oshadi. U o‘zida bor bilimlaridan foydalanishga majbur holda, holatni tasavvur qiladi va savolga javob topish uchun mumkin bo‘lgan yo‘lni topishga harakat qiladi. Bola haqiqiy holatni tasavvur qilib, o‘z xayolida unda harakatlanadi. Ichki obrazli harakatlar natijasida masalani yechimini amalga oshish tafakkuri ko‘rgazmali-obrazli deb ataladi. Obrazli tafakkur – kichik maktab yoshida tafakkurning asosiy ko‘rinishidir. Albatta, boshlang‘ich ta’lim yoshida bola mantiqiy fikrlaydi, lekin bu yoshda ular ko‘pincha ko‘rgazmalilikka tayanadilar. Psixologlar tomonidan tafakkur ikkita turi o‘rganilgan – empirik va nazariy. Nazariy tafakkur quyidagilar bilan tavsiflanadi: - refleksiya, ya’ni bola tomonidan o‘z harakatlari va ularni masala shartlariga mos kelishini anglanishi; - masala mazmunini umumiy yechimni topish maqsadida tahlil qilinishi, so‘ngra boshqa shunga o‘xshash masalalar sinfiga tadbiq etish uchun o‘tkazilishi; - ularni rejalashtirish va ongda bajarish uchun ichki harakat rejasini tuzish[3, B.72]. Tadqiqotlar natijasida aniqlanganki, maktabda ta’lim olish jarayonida bolaning bilim olishi boshqa ko‘rinishdagi tafakkur natijasida amalga oshishi mumkin va u empirika nomini olgan. Empirik tafakkur asosida bilimlarni o‘zlashtirish, atrof-olamdagi predmet va hodisalarning tashqi o‘xshashliklarini taqqoslash, umumiy belgilari aniqlash natijasida amalga oshiriladi.

O‘quvchilarda empirik va nazariy tafakkurning o‘ziga xosligi qanday nomoyon bo‘ladi, qanday aniqlanadi, kichik maktab yoshidagi bolalarda tafakkurning rivojlanishi qaysi yo‘ldan boradi? Masalan, boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtiriladigan muhim matematik amallar qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish amallari hisoblanadi. Bu amallar o‘zlashtirilganligidan so‘ng, ularni mustahkamlanganligi odatda ko‘p sondagi bir xil ko‘rinishdagi matematik masalalarni yechish orqali tekshiriladi. Nazariy tafakkurning shakllanganligini aniqlash uchun ikki qismdan iborat bo‘lgan tajriba-sinov holati tuziladi. Birinchi qismda o‘quvchilarga ketma-ket bir nechta masalalar taklif etiladi, ular shunday tanlanganki, bir xillari ifodalanishiga ko‘ra, ikkinchi xillari javoblariga ko‘ra o‘xshashdir, lekin ularning matematik yechilish usullari turlicha bo‘lishi mumkin. 1-masala. Daraxtga uchta qush kelib qo‘ndi. Ularga yana bitta qush kelib qo‘shildi. Daraxtda nechta qush qo‘nib turibdi? 2-masala. Daraxtda 17 ta qush qo‘nib turibdi. 13 ta qush uchib ketdi. Daraxtda nechta qush qoldi? 3-masala. 18 ta qush 3ta teng to‘daga bo‘lindi. Har bir to‘dada nechtadan qush bor? 4-masala. Bolaga 7 ta olma va 2ta nok berishdi. Bolaga nechta meva berishdi? (Yechish usuli birinchi masala bilan umumiy). Taqdim qilingan masalalar muvaffaqiyatli yechilgandan so‘ng, o‘quvchilarga ularni tasniflash (gruppalash) taklif etiladi. Berilgan masalalarni yechishda o‘quvchi qanday belgilarga qarab mo‘ljal olganligiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, bu yerda ikkita asosiy tasniflash varianti bo‘lishi mumkin: o‘quvchining masalani muhim bo‘lmagan, tashqi belgilariga qarab mo‘ljalni olganligi (empirik yondashuv) va o‘quvchining masalaning muhim belgilariga, amallarning matematik usullariga qarab mo‘ljalni olishi (nazariy yondashuv).

O‘quvchining keyingi variantni tanlashi, masalani yechish davomida u nafaqat oxirgi natijani oldi, balki mos ko‘rinishdagi masalalar to‘plami uchun umumiy usulni ham ajratdi. Yechilgan masalalarni tasniflash chog‘ida bolalar turlicha yondashdilar: masalalarni javobiga, bayon qilinish shakliga hamda yechilish usuliga qarab gruhlarga ajratishdi. Nazariya jihatidan umumlashtirish tahlilining o‘ziga xosligi o‘quvchilar tomonidan murakkablik darajasi o‘sib borish tartibidagi bir xil tipli masalalarni yechish davomida aniqlanishi mumkin. Lekin, bunday masalalarni yechilish tasnifiga qarab, o‘quvchilarda nazariy tahlilning bor yoki yo‘qligi haqida mulohoza yuritish mumkin. Masalan, quyidagi topshiriq beriladi: har bir taqdim etilayotgan qatorda sonlar ketma-ketligini buzmasdan, ular orasiga arifmetik amallarni (qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish) va qavslarni shunday joylashtiringki, bu amallar natijasida har bir qatorda bir soni hosil bo‘lsin: 1) 123 = 1 2) 1234 = 1 3) 12345 = 1 4) 123456 = 1 5) 1234567 = 1 6) 12345678 = 1 va boshqalar. Agar o‘quvchi har bir masalani o‘zi uchun yangi masaladek, ulardagi tuzilish umumiy prinsipini ajratmasdan yechadigan bo‘lsa, u holda bola tashqi, muhim bo‘lmagan belgilarga e’tibor qaratganidan darak beradi. Bu holda yechish xatolar va ularni tekshirib ko‘rish metodi orqali olib borilayoganligini bildiradi. Agar bola bir yoki ikkita masalani yechish davomida uning umumiy yechish prinsipini kashf etadigan bo‘lsa, demak u daslabki masalalarni yechishni tahlil qilgan va boshqalarini yechishda ulardan chiqargan xulosa hamda shartlariga tayangan bo‘ladi.

Bu topshiriqlar arifmetik amllardan tizimsiz foydalanish asosida, empirik ravishda bajarilishi mumkin: (1 + 2) : 3 = 1; 1×2 + 3 – 4 = 1; (1 + 2) × 3 : (4 + 5) = 1; 1 + 2 + 3 – 4 + 5 – 6 = 1 va boshqalar. Xuddi shuningdek 1, 3, 5, 7... (toq) masalalar o‘ziga xos yechimga egadir: ( 1 + 2) : 3 = 1; ((1 + 2) : 3 + 4) : 5 = 1; (((1+2) : 3+4) :5 + 6) : 7 = 1 va boshqalar. 2, 4, 6, 8… (juft) masalalar quyidagicha yechiladi: 1 – 2 + 3 – 4 = 1; (1 × 2 + 3 – 4 + 5) : 6 = 1; ((1 × 2 + 3 – 4 + 5) : 6 + 7) : 8 = 1 va boshqalar. Ko‘pchilik psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari matematika, ona tili va boshqa o‘quv predmetlarining nazariy materiallarini ma’lum bir shartlar asosida (o‘rganilishi lozim bo‘lgan masalalarini qo‘yilishi va ularni tadim etilayotgan usullar yordamida yechilishi)muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlari mumkin. 1.4. O‘quv-biluv faoliyatida o‘quvchilar mantiqiy fikrlashini rivojlantirilishi Jamiyat rivojining hozirgi darajasi va turli manbalardan ma’lumotlarni tarqalishi, boshlang‘ich sinflardayoq o‘quvchilarga hodisalarni mohiyati va sabablarini ochib berishni, ularni tushuntirishni talab qilmoqda. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning aqliy imkoniyatlari haqidagi muammolar turli davrlarda turlicha hal etilgan. Qator zamonaviy tadqiqotlar natijasida bolaning aqliy imkoniyatlari ilgari taxmin qilinganidan kengroq ekanligi aniqlandi, ya’ni ta’limni maxsus tashkil etilishi asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchisi abstrakt, nazariy materialni o‘zlashtirishi mumkin. Bu ayniqsa, matematika darslarida, ya’ni aniq predmetlar ustidagi amallardan o‘quvchi sonlar ustidagi aqliy amallarga o‘tishida nomoyon bo‘ladi;

xuddi shu narsa ona tili darslarida o‘quvchilar tomonidan so‘zlarni o‘zlashtirilishida, ya’ni u dastlab predmetdan ajratilmaydi,lekin asta-sekinlik bilan u maxsus o‘zlashtiriladigan predmetga aylanadi. [3, B.104]da shu narsa qayd etib o‘tilganki, kichik maktab yoshidagi bolalar algebra elemenlarini to‘lig‘icha egallashlari mumkin, masalan, kattaliklar o‘rtasida munosobatlarni o‘rnata olishlari. Kattaliklar o‘rtasida munosobatlarni aniqlash uchun bu munosobatlarni modellashtirish zarur ekan – ularni boshqa moddiy shaklda ifodalanishi, shunda ular harakat yo‘nalishi uchun asos bo‘ladi. Kattaliklar o‘rtasidagi munosobatlarni bola tomonidan bunday (og‘irlik, hajm, yuza, uzunlik) modellashtirilish hamda dastlab grafik munosobatlar (kesmalar) shaklida, so‘ngra A – V, A > V, A < V ko‘rinishidagi abstrakt simvollar yordamida modellashtirilishga o‘tilishi, bola uchun bu munosobatlar asta-sekinlik bilan predmet amallariga aylanadi. Masalan, doskada va daftarda bir litr suv ma’lum bir kesma uzunligida belgilanadi, ikki litr esa – ikki marta katta bo‘lgan kesma bilan, uch litr – uch marta katta kesma va shu kabi belgilash kiritiladi. Shundan so‘ng bolalar mos kattaliklarni (kesmalarni) belgilovchi harflar bilan ishlay boshlashadi. Tafakkurning abstrakt tomonidan rivojlanishiga ona tili darslarining grammatikasi muhim ahamiyat kasb etadi. Savod chiqarishga o‘rgatishda (o‘qish va yozish) so‘z o‘quvchi ongida chetdan tovush va grafik shaklda nomoyon bo‘ladi, lekin ona tili grammatikasiga ega bo‘lganidan keyin esa so‘z – gapning bir qismi shaklida nomoyon bo‘ladi. Birinchi sinf o‘quvchisida so‘z predmetdan ajralmagan holda, ya’ni u predmetning bir xossasi sifatida keladi. Ko‘pchilik hollarda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining aqliy faoliyatining zahirasiga to‘g‘ri baho berilmaydi. Lekin, P.Y. Galperin, D.B. Elkonin va boshqalarning tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ta’limini mos holda tashkil etilishi natijasida ular so‘zlarning ma’nosi bilan uning moddiy shakli o‘rtasidagi o‘zgarishlarni o‘rnata olishlari mumkin ekan. Bunga quyidagi holda erishish mumkin. Bola so‘zni ma’nosiga ko‘ra o‘zgartiradi (masalan, baliq, baliqchi, baliqchilik, baliqli), olingan bir so‘zni uning variantlari

va tovush tarkibi bilan taqqoslab, uning asosini tashkil qiluvchi morfemini ajratadi hamda so‘zning morfologik tarkibini aniqlaydi. Ma’lumki, o‘quv dasturlarida o‘quvchilarda ilmiy tushunchalarni shakllantirishga katta e’tibor qaratiladi. Bu yerda predmet va munosobatlar tushunchalari farqlanadi. Umumiy va muhim belgilarni hamda predmetlarning obyektiv haqiqiyligini masalan, qush, ruchka, qalam va boshqalarni bilish predmet tushunchalar hisoblanadi. Munosobat tushunchalari esa obyektiv dunyodagi mavjud bog‘liqliklarni va munosobatlarni aks ettiradi, masalan, evolyutsiya, katta- kichik va boshqalar. Birinchi bosqichda, o‘quvchilar predmet tushunchalarni o‘zlashtira turib, odatda predmetlarning funksional belgilarini ajratishadi, ya’ni predmetning nima uchun mo‘ljallanganligi bilan bog‘liqligi, masalan: “sigir – sut beradi”, “ot – miniladi”. Ikkinchi bosqichda, o‘quvchilar predmet tushunchalarni o‘zlashtirishda, ular uchun ma’lum xossa va belgilarni muhimlarini muhim bo‘lmaganlaridan farqlamasdan qayd etishadi. Masalan, “bodring – poliz ekini, u ko‘k rangda, mazali, unda suv ko‘p, uning ichida urug‘i ham bor”. Uchinchi bosqich, o‘quvchilar egallaydigan predmet tushunchalarining eng yuqori darajasi bo‘lib, unda o‘quvchilar alohida predmetlarning umumiy, muhim belgi va xossalarini ajratishadi, ularni yig‘ib umumlashtirishadi. Shu bilan birga shuni nazarda tutish lozimki, ko‘rsatib o‘tilgan bosqichlar birdaniga bir-birini navbati bilan almashtirmaydi. Tushunchalar shakllanishida real jarayonlarda turli bosqichlar o‘rtasida keskin chegara mavjud emas. Birinchi bosqichda ikkinchi bosqichning elementlari yoki yuqori bosqichda tushunchalarni o‘zlashtirishda pastki bosqich elemenlari uchrashi mumkin. Qisqa qilib aytadigan bo‘lsak, turli bosqich elemenlari birgalikda mavjud bo‘lishi mumkin. Masalan, uchinchi sinf o‘quvchilarida ular uchun ma’lum sohaga tegishli tushunchalarni o‘zlashtirish uchinchi bosqich darajasida bo‘lishi mumkin, noma’lum predmetlarni o‘zlashtirish esa ikkinchi bosqichda bo‘lishi mumkin[7,B.210].

Tushunchalar munosobatlarini o‘zlashtirish ham xuddi shuningdek o‘zining bosqichlariga ega. Birinchi bosqichda o‘quvchilar alohida har bir aniq holat bo‘yicha bu tushunchalar ifodalanishi qarashadi. Bunda ular amaliy jihatdan bir kattalik ikkinchisidan katta yoki kichikligini topishadi, lekin, umumlashtirishni amalga oshirishmaydi. Ikkinchi bosqichda tushunchalar munosobatlarini o‘zlashtirishda o‘quvchilar umumlashtirishni amalga oshirishadi, lekin bu umumlashtirishlarni ular faqat qaralayotgan holatga tegishli deb qarashib, uni yangi holatlarga kengaytira olishmaydi. Uchinchi bosqichda o‘quvchilar hosil qilingan umumlashtirishlarni muvaffaqiyatli ravishda turli holatlarga tadbiq etishadi. Tushunchalarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishi ko‘p jihatdan tafakkur amallarining rivojlanish darajasiga bog‘liq. Tushunchalarni samarali shakllantirish uchun, o‘quvchilarda tafakkur amallarining rivojlanishini o‘ziga xosligini bilish zarurdir.

2-BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI RIVOJLANISHIDA O‘YINLARNING AHAMIYATI 2.1. O‘yinlarining mohiyati va ularning turlari O‘yin ham mehnat va ta’lim kabi insonning asosiy faoliyat turlaridan biri bo‘lib, bizning mavjudligimizning g‘aroyib fenomenidir. Inson amaliyotida o‘yin faoliyati quyidagi funksiyalarni bajaradi: - kundalik ishlardan chalg‘ish uchun ovunmoqlik (maza qilish, qiziqish uyg‘otish, ilhomlantirish - bu o‘yinning asosiy funksiyasidir); - kommunikativlik: muloqot diayektikasini o‘zlashtirish; -inson amaliyoti poligoni sifatida o‘yinda o‘zini ko‘rsatish; -o‘yin – terapiya: hayot faoliyati davomida paydo bo‘ladigan turli to‘siqlardan oshib o‘tish; - tashhislovchi: o‘yin jarayonida o‘zini anglash, normal hatti–harakatlardan chetlanganlikni aniqlanishi; - korreksiyalash funksiyasini bajarishi: shaxsiy ko‘rsatkichlar tarkibiga pozitiv o‘zgarishlarni kiritish; - millatlararo kommunikatsiyalar: barcha insonlar uchun yagona bo‘lgan ijtimoiy-qadriyatlarni o‘zlashtirish; - ijtimoiylashuv: jamiyat munosobatlari tizimiga kirgizish, insoniyatning umumiy yashash normalarini o‘zlashtirish[8,B.192]. Faoliyat sifatida o‘yin tarkibiga uzviy ravishda rejalashtirish, maqsadni amalga oshirish hamda shaxs o‘zini subyekt sifatida o‘zligini nomoyon etishdagi natijalari tahlili kiradi. O‘yin faoliyatining motivi uning ixtiyoriyligi, tanlash imkoniyati va musoboqa elementlari, o‘zlikni nomoyon qilishga bo‘lgan talabni qanoatlantirishi bilan ta’minlanadi. Jarayon sifatida o‘yin tarkibiga: a) o‘yinchilar tomonidan o‘ziga olingan rol; b) bu rollarni amalga oshirish vositasi sifatida o‘yin harakatlari; v) predmetlarni o‘yinlarda qo‘llanilishi, ya’ni real buyumlarni o‘yinlardagi ma’lum bir shartlar bilan almashtirilishi; g) o‘yinchilar o‘rtasidagi real munosobatlar; d) mazmun –

o‘yinda shartli ravishda qabul qilingan muhit sohasi kiritiladi. O‘yin ta’lim berish metodi sifatida, keksa avlodning yosh avlodga o‘z tajribalarini o‘tkazish maqsadida qadimdan foydalanib kelingan. O‘yinlarning keng qo‘llanilishini xalq pedagogikasida, maktabgacha va maktabdan tashqari muassalarda kuzatish mumkin. Zamonaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘yin faoliyatidan quyidagi holatlarda foydalaniladi: - tushuncha, mavzu va hattoki o‘quv predmetining ba’zi bo‘limlarini o‘zlashtirish uchun mustaqil texnologiyalar sifatida; - nisbatan keng ko‘lamli bo‘lgan texnologiyalar (ba’zida sezilarli darajadagi muhim) elementi sifatida; - mashg‘ulot (dars) yoki uning qismi (kirish, tushuntirish, mustahkamlash, mashqlar, nazorat) sifatida; - sinfdan tashqari ishlar texnologiyasi sifatida (masalan, svetafor, quvnoq startlar va boshqalar). “O‘yin pedagogik texnologiyalari” tushunchasi o‘zida yetarli darajada keng bo‘lgan metodlar va turli pedagogik o‘yinlar shaklidagi pedagogik jarayonning tashkil qilish usullarini jamlaydi. Eng avvalo o‘yin ta’limda muloqot vositasi va hayotiy tajribani to‘plashdagi murakkab ijtimoiy-madaniy fenomen hisoblanishini e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Psixolog va pedagoglar tomonidan o‘yinda eng avvalo tasavvur qilish, obrazli tafakkur qobiliyatining rivojlanishi aniqlangan [11, B.102]. Bola o‘yin davomida hayotiy obrazlardan foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida keyingi murakkab ijodiy faoliyatga o‘tishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari tasavvurning rivojlanishi muhimligi o‘z o‘zidan ravshan, chunki uningsiz eng oddiy inson faoliyatining amalga oshishi ham mumkin emas. O‘yin bolalarning boshqa odamlar bilan o‘zaro munosobatlarini rivojlanishida ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, o‘yin davomida o‘zaro

munosobat va o‘zaro harakatlarni amalga oshira turib qoidalarni o‘zlashtiradi, tengqurlari bilan o‘ynaganda u o‘zaro tushunish tajribasiga ega bo‘ladi, o‘z harakatlari va maqsadini tushuntirishni, ularni boshqa bolalar bilan kelishilgan holda olib borishga o‘rganadi. Bolaning keyingi hayoti davomida bunday sifatlar qanchalik zarur ekanligini tushuntirib o‘tirishni hojati bo‘lmasa kerak, birinchi navbatda maktabda, u yerda bola tengdoshlarining katta jamoasiga qo‘shilishi, o‘qituvchining sinfdagi tushuntirishlariga diqqatini qaratishi, uyga berilgan topshiriqlarni bajarishda o‘z harakatlarini nazorat qilishi lozim. Shunday qilib, qoidali va ijodiy o‘yinlar o‘rtasidagi farqlar quyidagilarda nomoyon bo‘ladi: ijodiy o‘yinlarda bolalarning faolligi o‘ylangan g‘oyani amalga oshirishga qaratilgan bo‘ladi, qoidali o‘yinlarda eng asosiysi – masalani yechishga, qoidalarni bajarishga qaratilgandir. Fanning metodikasi uchun darsda o‘quv o‘yinlarining o‘rni haqidagi savol juda muhim hisoblanadi. Ayonki, mazkur holat bo‘yicha aniq tavsiyalar berishning imkoniyati yo‘q. Darsning borishida o‘yinning o‘rni hamda uning davomiyligi ko‘pgina faktorlarga bog‘liq, ularni mashg‘ulotni rejalashtirishda hisobga olish zarurdir. Bu faktorlar quyidagilardan: o‘quvchilarning ta’lim olganlik darajasiga, ma’lumotga o‘zlashtira olish darajasiga, o‘zlashtiriladigan materialning murakkablilik darajasiga yoki boshqa tillardan kirib kelgan materialni nazoratda bo‘lishligiga hamda o‘quv mashg‘ulotining aniq maqsadlari va vazifalaridan iboratdir. Shaxs rivojlanishining o‘smirlik bosqichiga o‘tish yorqin jismoniy va ma’naviy o‘sish, bilish uchun qiziqishni kengayishi, o‘zini baholashga bo‘lgan intilish bilan tavsiflanadi. Bu jarayonlarni amalga oshirishda sport, harakatlantiruvchi, intellektual, rolli o‘yinlar o‘z o‘rniga egadir. Birinchi o‘ringa ijodiy va rolli o‘yinlar ilgari suriladi. Buni o‘smir hayotida muloqot ahamiyatining o‘sishi bilan tushuntirish mumkin. Shu sababli ta’limning o‘rta bo‘g‘inida o‘quv jarayoni samarasini oshiradigan vositalar – musobaqa-o‘yinlar, konkursli-o‘yinlar hisoblanadi. Bular

oddiy o‘yinlardan shu bilan farq qiladiki, unda albatta musoboqa elementlari ishtirok etadi. Predmetga qiziqishi bo‘lmagan ba’zi o‘quvchilar uchun, musoboqali-o‘yinlar qiziqishni uyg‘otishda turtki bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Shuning uchun, sinflarda bunday o‘yinlardan foydalanish turg‘un diqqatga ega bo‘lmagan va predmetga qiziqishi past o‘quvchilar uchun sezilarli samara beradi. 2.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘yinlarining mohiyati va ularning ko‘rinishlari Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida har bir o‘quvchining darslarda faol qatnashishini ta’minlovchi mashg‘ulot shakllari alohida o‘rinni egallaydi. Bu masalalarni ta’limning o‘yinli shakllari texnologiyasi orqali muvaffaqiyatli hal etish mumkin. O‘yin tashqi tomondan tashvissiz va yengil ko‘rinadi. Aslida esa, u o‘yinchidan maksimum energiya sarflashini, fikrlashni, o‘zini tuta bilishni, mustaqil harakat qila olishni talab etadi. Ta’limning o‘yinli shakllari bilim o‘zlashtirilishini barcha darajalaridan foydalanishga imkon beradi, masalan, ijodiy-izlanish faoliyati. Ijodiy-izlanish faoliyati juda samarali hisoblanib, unda o‘quvchi ta’lim olishning usullarini o‘zlashtiradi. O‘yin ko‘pfunksionaldir. Biz o‘yinlarning faqat didaktik, ta’lim beruvchi, rivojlantiruvchi funksiyalariga to‘xtalib o‘tamiz. Didaktik o‘yinlar – bu atamani bevosita o‘yinlarga nisbatan ishlatish mumkin, chunki u maqsadli ravishda didaktikaning bo‘limiga kiradi. Hozirgi vaqtda metodik adabiyotlarda yetarli miqdordagi, u yoki bu tasnifiy mezonlariga mos keladigan ta’limiy o‘yinlarning tasnifiy va tizimlashtiruvchi ko‘rinishlari mavjud. Masalan, ular quyidagilarga bog‘liq bo‘lishi mumkin: -ta’limiy o‘yinlarning maqsad va vazifalari; - o‘tkazilish shakllari; - tashkillashtirilish usullari;

- murakkablilik darajasi; - ishtirokchilar sonining tarkibi. O‘tkazilish shakliga ko‘ra o‘yinlar quyidagilarga bo‘linadi: predmetli, harakatlanuvchan, syujetli yoki holatli, rolli, musoboqa-o‘yin, intellektual o‘yinlar (rebuslar, krossvordlar, viktorinalar), o‘zaro ta’sir qiluvchi (kommunikativ, interfaol) o‘yinlar. Tashkil qilinishiga ko‘ra o‘yinlar kompyuterli va kompyutersiz, yozma va og‘zaki, tayanchli va tanchsiz, immitatsion-modellashtiriluvchi va kreativ hamda boshqalar. Barcha o‘quv o‘yinlari, amallarining bajarilishidagi murakkablik darajasiga qarab, oddiy (yakka) va murakkab (ko‘p) holatlilarga, o‘tkazilish vaqtiga qarab, ular davomli va davomli bo‘lmaganlarga bo‘linadi. Ishtirokchilarning tarkibiy soniga qarab, o‘yinlar yakka tartibdagi, juftliklardagi, gruhlardagi, komandali va jamoalilarga bo‘linadi. Ma’lumki, qayd etilganlardan birinchisi, ya’ni yakkatartibdagi o‘yinlar o‘quvchilarga nisbatan yakkatartibdagi yondashuvni amalga oshirilishini va ta’lim oluvchini ma’lumot manbasi bilan “muloqotini” nomoyon etadi. Qolgan o‘yinlarda esa, sheriklarni bir-birlari bilan muloqot qilishi, masalan, xorijiy tillarni o‘rganish jarayonida yakka tartibdagi kabi tabaqalashtirilgan yondashuvning amalga oshishi mumkin. O‘quvchilar intellektni rivojlantiruvchi, bilish faolligini oshiruvchi bir necha o‘yinlar guruhi mavjud. I guruh – predmetli o‘yinlar, o‘yinchoqlar va predmetlar bilan manipulyatsiya qilish sifatida. O‘yinchoqlar – predmetlar – orqali bolalar shakllarni, rangni, hajmni, materialni, hayvonot dunyosini, odamlar dunyosini va boshqalarni bilishadi, o‘rganishadi. II guruh – ijodiy, syujetli-rolli o‘yinlar, ularda syujet – intellektual faoliyat shaklidir. “Baxtli tasodif”, “Zakovot” va boshqa shu kabi inttellektual o‘yinlar. Ma’lumotlar – o‘quv ishlarida bilish tavsifiga ega, lekin, eng avvalo darsdan tashqaridagi ishlarda u muhim tarkibiy qismdir.

Kichik maktab yoshidagi bolalarda rolli o‘yinlar katta ahamiyat kasb etadi. Ular shu bilan tavsiflanadiki, o‘quvchi o‘ynab turib, o‘ziga ma’lum bir aniq rolni oladi va tasavvur qilinadigan holat bo‘yicha, aniq bir insonni odatlarini takrorlab, harakatlarni amalga oshira boshlaydi. Syujetlarni turli-tuman bo‘lishligiga qaramasdan, uning ortida bitta va faqat bitta mazmun yashiringan bo‘ladi – inson faoliyati va insonlarning jamiyatdagi munosobatlari. Kichik maktab yoshidagi bolalar o‘z o‘yinlari davomida, ularni real hayotda jalb qiladigan insonlarning sifatlariga ega bo‘lishga harakat qilishadi. Shu sababdan bolalarga qahramonlik, botirlik, ochiqko‘ngillilik bilan bog‘iq bo‘lgan rollar yoqadi. O‘quvchilar haqiqiy hayotda bajara olmayotgan ishlarini ifodalashga harakat qilishib, o‘z-o‘zlarini rolli o‘yinlarda tasvirlay boshlashadi. Masalan, o‘zlashtirishi past bo‘lgan o‘quvchi o‘ziga yaxshi o‘zlashtiradigan o‘quvchi rolini oladi. Bunday o‘yindagi ijobiy holat shundan iboratki, yaxshi o‘quvchi bo‘lish uchun zarur bo‘lgan talablarni bola o‘z oldiga qo‘ya boshlaydi. Shunday qilib, rolli o‘yinni boshlang‘ich sinf o‘quvchisini o‘z-o‘zini tarbiyalovchi usuli sifatida qarashimiz mumkin. III guruh o‘yinlari – bolalarni bilish faolligini rivojlantiruvchi vosita sifatida foydalaniladi – tayyor qoidalardan iborat o‘yinlar bo‘lib, ular odatda didaktik o‘yinlar deb ataladi. Qoidaga ko‘ra, ular o‘quvchidan jumboqni yechishni, topishmoqni topishni, eng asosiysi – predmetni bilishni talab qiladi. Didaktik o‘yin qanchalik mahoratli tuzilgan bo‘lsa, didaktik maqsad shunchalik mohirona yashiringan bo‘ladi. O‘yinda joylashtirilgan bilimlarni o‘quvchi o‘zi bilmagan holda, beixtiyoriy ravishda, o‘ynab turib o‘zlashtiradi. IV guruh o‘yinlari – quruvchilikka, mehnat qilishga, texnikaga, konstruktorlikka doir o‘yinlar. Bu o‘yinlar kattalarning kasbiy faoliyatini aks ettiradi. Mazkur o‘yinlarda o‘quvchilar yaratuvchanlik jarayonini o‘zlashtirishadi, ular o‘z ishlarini rejalashtirishga, kerakli materiallarni tanlashga, o‘zini va boshqalar faoliyati natijalarini tanqidiy baholashga, ijodiy masalalarni yechishga o‘rganadilar. Mehnatdagi faollik bilishga bo‘lgan faollikni oshiradi.

V guruh o‘yinlari , intellektual o‘yinlar bo‘lib – ruhiy doiraga ta’sir ko‘rsatuvchi o‘yin-mashqlar, o‘yin-treninglardir. Bu o‘yinlar musoboqalarga asoslangan bo‘lib, taqqoslash yo‘li orqali o‘ynayotgan o‘quvchilarga ularni tayyorgarligi darajasini, mukammalikka erishish yo‘llarini ko‘rsatadi, ya’ni bilishga bo‘lgan faolliklarini oshiradi. VI guruh o‘yinlari – alohida guruh o‘yinlari bo‘lib, ular harakatlanuvchi o‘yinlar deb ataladi. Ular kichik maktab yoshida sezilarli o‘rinni egallaydi. Bolaning organizmi o‘suvchan bo‘lganligi sababli u har doim harakatni talab qiladi. Bolalar rohatlanib to‘p o‘ynashadi, chopishadi, sakrashadi. Turli harakatlar modda almashinuviga, qon aylanishiga va nafas olinishini yaxshilanishiga yordam beradi. Harakatlantiruvchi o‘yinlar shaxsiy sifatlarni shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi: ularda iroda, fikrlash, jasurlik rivojlanadi. Jamoaviy sport o‘yinlari va musoboqalar jamoada harakatlanish ko‘nikmasini, o‘rtog‘ini qo‘llab- quvvatlanishni, sinf va maktab sha’ni uchun kurashishni rivojlantiradi. Lekin, o‘qituvchi va sardor musoboqalar bolalarning o‘yin faoliyatini tashkillashtirishda samarali vosita ekanligi unutmagan holda uning mahsuldorligini oshirish uchun alohida tayyorgarlik ko‘rishni talab qilishligini esda saqlashlari zarur. Hech qachon musoboqalar maqsad bo‘lib qolishligiga yo‘l qo‘ymaslik, ular faqat bir istak uchun – birinchi o‘rinni egallash, sovg‘a olish harakatida bo‘lmasliklari lozim. Bu holda u salbiy jihatlarni: man-manlikni, hasadni va boshqalarni shakllantiradi. O‘quvchilar musoboqalarini samarali o‘tkazilishini muhim shartalari bo‘lib quyidagilar: Ularni jamoaviy faoliyat sifatida tashkillashtirilishi; buning uchun musoboqa shartlari alohida bolalarga emas, balki barcha ishtirokchilar oldiga qo‘yilishi lozim; Erishilgan natijalarni to‘g‘ri hisob-kitobini olib borilishi: o‘z natijalarini nisbatan yaxshilab borayotgan bolalarni rag‘batlantirib, ularni muvaffaqiyatlarini baholab borish; Tarbiyaviy samarani baholash – musoboqa jarayonida o‘quvchilar o‘zlashtirgan munosobatlar shakllari va ko‘nikmalari; bunday baholashda o‘yindagi barcha ishtirokchilar g‘olib bo‘lishi mumkin;

O‘yin faoliyatining barcha oltita ko‘rinishidan foydalana olgan o‘qituvchi, o‘quvchilarning o‘quv-biluv faoliyatini tashkillashtirishda juda katta miqdordagi usullariga ega bo‘lgan bo‘ladi. 2.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini rivojlanishida didaktik o‘yinlarning ahamiyati Kichik maktab yoshida bolalar didaktik o‘yinlarni (syujetli, predmetli, musoboqali) rohatlanib o‘ynashadi. Ularda faoliyatning quyidagi elementlari mavjud: o‘yinli masala, o‘yinli motivlar, masalalarni o‘quv faoliyati bilan bog‘liq yechimlari. Natijada o‘quvchilar o‘yin mazmuniga ko‘ra yangi bilimlarga ega bo‘lishadi. O‘quv-biluv masalalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘yilishidan farq qilgan holda, didaktik o‘yinda u bolaning o‘zini o‘yinli masalasi sifatida nomoyon bo‘ladi. Uni yechish usullari esa o‘quv-biluv faoliyatiga tegishli hisoblanadi. Buni quyidagi misolda qarab chiqamiz. O‘quvchilar “Biz turistlarmiz” nomli didaktik o‘yinni o‘ynashadi. Uning ma’nosi shundan iboratki, bolalarni turistlar guruhining marshrut yo‘lini kartada belgilashga o‘rgatish. Uni to‘g‘ri belgilagan har bir o‘quvchi turist belgisini oladi. O‘quvchilarning o‘z oldilariga qo‘yadigan masala – turistlar o‘yinini o‘ynash. O‘yin motivi – turist belgisini olish uchun to‘g‘ri marshrutni tanlash. Bunday o‘yin shu bilan tavsiflanadiki, uning faollik shakli kattalar tomonidan aniqlanadi va o‘yin qodalari ko‘rinishida bolalar oldiga qo‘yiladi. “Biz turistlarmiz” o‘yinining asosiy qoidalari quyidagilardan iborat: “Marshrutni aytayotgan o‘qituvchini diqqat bilan eshiting va uni o‘z kartangizda joylashtiring. U kartada ko‘rsatilgandan so‘ng, uni namunadagi bilan solishtiring”. Shuni qayd etishimiz lozimki, o‘yinda va undan keyin o‘yin motivlarida bilishga qarab siljish ro‘y berishi mumkin. Masalan, “Biz turistlarmiz” o‘yinidan keyin o‘quvchilar ko‘plab savollar bilan o‘qituvchiga va boshqa katta yoshdagilarga murojaat qila boshlashdi, kitoblardan mos ma’lumotlarni izlasha boshlashdi, ya’ni ularda o‘yin sifatida taqim etilgan masala o‘quv masalasiga aylandi. Bolalar hodisalar doirasidagi ma’lumotlar bilan chegaralanib qolmasdan,

o‘yin faoliyati bilan bog‘liq yangi tushunchalarni egallashga (kompas, topografik belgilar va boshqalarni) faol harakat qilishadi. To‘plangan bilimlar tizimlashtirilib, kichik maktab yoshidagi bolalar ta’limga nisbatan o‘z faoliyatlarini qayta moslashtirishadi. Endi u nafaqat o‘yinlar nuqtai-nazaridan, balki o‘yin davomida paydo bo‘lib, rivojlangan o‘quv-biluv qiziqishlari bilan birgalikda amalga oshiriladi. Demak, didaktik o‘yinlar bolalar tomonidan bilimlarni o‘zlashtirish uchun qulay bo‘lgan shart-sharoitni paydo qiladi va bilish uchun qiziqishni rivojlanishiga ko‘maklashadi. Eng yaxshi didaktik o‘yinlar mustaqil ta’lim olish prinsipida tuzilgan, ya’ni, shunday tuzilganki, ularning o‘zi o‘quvchilarni bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlariga qarab yo‘naltiradi. Ma’lumki, ta’lim olish ikkita komponentni o‘zida jamlaydi: kerakli ma’lumotni to‘plash va to‘g‘ri yechimni qabul qilish. Bu komponentlar o‘quvchilarda didaktik tajribani ta’minlaydi. Lekin, tajribaga ega bo‘lish ko‘p vaqtni talab qiladi. O‘quvchilarda “bunday tajribaga ega bo‘lish”ni ko‘paytirish, ularni mustaqil ravishda bu ko‘nikmalarga ega bo‘lish mashqlariga o‘rgatishdan iboratdir. Bunga psixologik tavsifdagi rivojlantiruvchi o‘yinlarni kiritish mumkin: krossvordlar, viktorinalar, boshqotirmalar, rebuslar, kriptogrammalar va boshqalar. Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarda predmetga nisbatan qiziqishni uyg‘otadi, har bir o‘quvchini individual qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatini beradi, bilish faolligini tarbiyalaydi. Didaktik o‘yinning muhimligi, u bolalar tomonidan qanday reaksiya qilinishi bilan emas, balki u yoki bu masalani yechish har bir o‘quvchi uchun tadbiq qilinishining samaraliligi bilan aniqlanadi. Didaktik o‘yinlarning natijaviyligi, birinchidan, ulardan tizimli ravishda foydalanishga, ikkinchidan, o‘yinlar dasturining oddiy didaktik mashqlar bilan birgalikda maqsad sari yo‘naltirilganligiga bog‘liq. Masalan, bilish faolligini rivojlantirish muammosini hal etishda, o‘quvchining mustaqil tafakkurini rivojlantirish asosiy masala deb hisoblanishi zarur. Demak, kichik maktab yoshida, o‘yinlardan bolalarning o‘quv va mehnat faoliyatini yengillashtiruvchi va tashkil etuvchi vosita sifatida foydalanish

mumkin. Ta’lim jarayonida o‘yin elemenlari o‘quvchilarda ijobiy emotsiyalarni yuzaga keltirib, ularning faolligini oshiradi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar, o‘yin tavsifiga ega, mehnatga taaluqli topshiriqlarni qiziqish bilan bajaradilar. O‘yin faoliyati bolalarni ruhiy hayotining barcha tomonlarini shakllanishida, masalani qo‘yilishida va harakatlanish usullarini tanlashda yordam beradi. 2.4. Mantiqiy tafakkur rivojlanish darajasiga tashhis qo‘yish 1. Tajriba-sinov tadqiqotimizni Qarshi shahridagi №23 umumiy o‘rta ta’lim maktabida o‘tkazdik. Tadqiqot ishimizni, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun didaktik o‘yinlar dasturi asosida shug‘ullangan bitta sinfda 32 ta bola ishtirokida o‘tkazdik. 2. Tafakkurning o‘ziga xosligini aniqlash uchun, o‘quvchilar tomonidan o‘quv yili boshida va oxirida test topshiriqlarini bajarish sifatini tahlili qilindi. 3. Tadqiqot majmuamizga quyidagi beshta metodikani kiritdik. 4. «To‘rtinchisi ortiqcha». 5. «Ko‘rish analogiyalari». 6. «Tasniflanish jarayonini o‘rganish» 7. «Metaforalarni tushunish» 8. «Ketma-ketlikda keluvchi rasmlar» [14,B.29-33]. 9. «To‘rtinchisi ortiqcha» metodika. Maqsad: umumlashtirish va abstaktlashtirish qobiliyatlarini tadqiq qilish, muhim belgilarini ajratishga o‘rganish. 10. Tadqiqotga tayyorgarlik ko‘rish. 12*12 sm o‘lchamdagi, 4ta kvadratga bo‘lingan 10ta jadval tayyorlaymiz. Har bir kvadratda predmet tasvirlangan, muhim belgilariga ko‘ra jadvaldagi 3ta predmetni birlashtirish mumkin, ulardan to‘rtinchisi – ortiqcha, masalan: ruchka, piramida, daftar, ..., bloknot.

11. Tadqiqotni o‘tkazish. Tadqiqot o‘quvchilar bilan individual tarzda olib boriladi. O‘quvchiga bittadan jadval ko‘rsatilib: rasmga qarang bu yerda 4 ta predmet chizilgan. Ulardan uchtasi bir-biriga to‘g‘ri keladi, to‘rtinchisi esa ortiqcha. Qaysi predmet ortiqcha, nima uchun? Qolgan uchta predmetni birgalikda nima deb atash mumkin? 12. Ma’lumotlarni qayta ishlash. O‘quvchi tomonidan predmetlarni umumlashtirishni o‘ziga xosligini tahlil qilinadi: u tushuncha belgilariga qarab yoki predmetlarni hayotiy tadbiq qilinish tasavvuri asosida umumlashtiradimi. Predmetlar guruhini umumlashtira oladigan so‘zni topishini aniqlashadi. Qanday guruhdagi predmetlarni oson umumlashtirish mumkin. 13. Qaysi guruh predmetlarini oson birlashtirish mumkin, hamda o‘quvchilar yoshi muloqot jarayoniga qanchalik bog‘liq. 14. «Ko‘rish analogiyalari» metodikasi. Maqsad: predmetlar o‘rtasidagi munosobatlar va mantiqiy bog‘lanishlar tavsifini ajratib ko‘rsatish. 15. Tadqiqotga tayyorgarlik ko‘rish. Uchta qismga bo‘lingan bir nechta jadvalni tayyorlanadi. Chap qismda bir-biriga mos predmetlar juftligi tasvirlangan, o‘ng qismda chiziq chizilib, chiziqning yuqori qismida bitta predmet tasvirlangan, chiziq ostida beshta predmet tasvirlangan bo‘lib, ulardan bittasi chiziq yuqorisidagi predmet bilan xuddi chap qismda tasvirlangan predmetlar juftligi singari juftlikni tashkil etadi. 16. Tadqiqotni o‘tkazilishi. Har bir o‘quvchi bilan tadqiqot individual tarzda o‘tkaziladi. O‘quvchiga bittadan jadval ko‘rsatilib, aytiladi: “bu misollarga diqqat bilan qarang. Unda bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan predmetlar birinchi juftligi tasvirlangan. O‘ng tomonda – chiziq ustida bitta predmet tasvirlangan. Siz birinchi predmetlar juftligidagi singari beshta predmetdan birini tanlashingiz va tagiga chizishingiz kerak.” 17. Ma’lumotlarni qayta ishlash. Predmetlar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni o‘ziga xos tomonlarini tahlil qilinadi.

18. «Tasniflanish jarayonini o‘rganish» metodikasi. Maqsad: mulohozalar ketma-ketligi, umumlashtirish jarayolari darajasini tadqiq qilish uchun tadbiq qilinadi. Tadqiqotga tayyorgarlik ko‘rish. Har bir tasnifdagi guruh uchun 7*7sm o‘lchamdagi 5 dona rasm tanlab olamiz: o‘yinchoqlar, idishlar, kiyimlar, mebellar, yovvoyi hayvonlar, uy hayvonlari, sabzavotlar, mevalar. Tadqiqotni o‘tkazilishi. Har bir o‘quvchi bilan tadqiqot individual tarzda o‘tkaziladi. O‘quvchiga bittadan rasm berilib, so‘raladi: «Rasmlarni bir-biriga mosligiga qarab ajrating. Nima uchun ular bir-biriga mos keladi, tushuntirib bering». Agar tadqiqotda ishtirok etayotgan o‘quvchi hech qanday tushuntirishsiz ajratishni bajarayotgan bo‘lsa, u unga: “Nima uchun bu qismga olma rasmini qo‘yding?, Nima uchun olmani meva deb o‘ylaysan?” kabi savollar beriladi. Agar o‘quvchi biron-bir rasmni hech bir guruhga nisbatan qo‘ya olmasa, u holda undan “Nima uchun bu rasm hech bir gruhga to‘g‘ri kelmaydi deb hisoblaysan? Deb so‘raladi. Ma’lumotlarni qayta ishlash. Har bir tasnifdagi guruhlar bo‘yicha to‘g‘ri javoblar sanab chiqiladi. Natija jadvalda ko‘rsatiladi. Predmetlarni birlashtirish uchun, o‘quvchilarning har bir tasnifdagi guruh yuzasidan asos aniqlanadi: muhim belgiga tayanganmi, muhim bo‘lmaganlarini ajrata olganmi? 4. «Metaforalarni tushunish» metodikasi. Maqsad: tadqiqot darajasi, tafakkurning maqsadga qarab yo‘naltirilganligi, o‘quv matn mazmunini tushunish va undan foydalana olish, mulohozalarning tabaqalashtirilganligi va maqsad sari yo‘naltirilganligi, ularning teranligi, nutq jarayonlarini rivojlanish darajasi. Tadqiqotni o‘tkazilishiga tayyorgarlik ko‘rish. Qator maqollarni, metaforalarni tanlash va o‘quvchi uni ma’nosini tushuntirib berishi lozim. Tadqiqotni o‘tkazilishi. Tajriba-sinov har bir o‘quvchi bilan yakka tartibda o‘tkaziladi. Tadqiqotchi maqolni yoki metaforani o‘qiydi va : “Bu so‘zlar nimani anglatadi, nima deb tushunasiz?”. Masalan: “Ochiq ko‘ngil” degani nimani bildiradi?

Ma’lumotlarni qayta ishlash . Taklif etilgan metaforani ma’nosini o‘quvchini tushuntira olish qobiliyati, hamda ularning ko‘chma ma’nosini tushunishi tahlil qilinadi. «Ketma-ketlikda keluvchi rasmlar» Maqsad: izchil bog‘lay olish qobiliyatlarini tadqiq etish, hodisalar ketma-ketligini tushunish. Tadqiqotga tayyorgarlik ko‘rish . Qandaydir hodisa bosqichlari tasvirlangan syujetli rasmlar ketma-ketligi (3 tadan 6 tagacha) tanlab olinadi. Rasmlar bolalar yoshiga mos, aniq tasvirlangan, ko‘zga tashlanadigan bo‘lishi kerak. Tadqiqotni o‘tkazilishi. Tajriba-sinov har bir o‘quvchi bilan yakka tartibda o‘tkaziladi. O‘quvchiga tartibsiz ravishda aralashtirilgan rasmlarni ko‘rsatilib, undan: “Bu rasmlarda bitta hodisa tasvirlangan. Qayerdan boshlanib, nima bilan davom etganligini va qanday tugaganligini tahlil qiling. Mana bu yerga (joyini ko‘rsatgan holda) birinchi rasmni ya’ni boshlanish tasvirni, bu yerga –ikkinchi, ..., bu yerga –oxirgisini qo‘ying” O‘quvchi rasmlarni joylashtirganidan so‘ng, rasmlarni joylashishi qayd qilinadi va o‘quvchidan tartib bilan nima hosil bo‘lganligini gapirib berish so‘raladi. Agar o‘quvchi noto‘g‘ri tartibda rasmlarni joylashtirgan bo‘lsa, unga mulohozalaridagi qarama-qarshilikni, yo‘lga qo‘yilgan xatolarni aniqlash maqsadida savollar beriladi. Agar tasvirlangan hodisalarni tushunish uchun savollar yordam qilmasa, u holda tajriba o‘tkazuvchi bolaga birinchi rasmni ko‘rsatib, qolganlarini joylashtirishni taklif qiladi. Shunday qilib, topshiriqni bajarishni ikkinchi urinishi bajariladi. Agar u ham yordam bermasa, u holda o‘quvchiga hodisa ketma-ketligi ko‘rsatiladi va aytib beriladi. So‘ngra rasmlar yana aralashtirilib, o‘quvchidan joylashtirish so‘raladi. Agar o‘quvchi uchinchi martadan keyin to‘g‘ri ketma-ketlikda rasmlarni joylashtirsa, unga boshqa rasmlar ketma-ketligi (shu kabi murakkablikdagi, yangi holatga mulohozasini o‘tkaza olishini aniqlash yuzasidan) beriladi. Agar o‘quvchi topshiriqni birinchi martadanoq bajara olsa, unga yangi, ilgarigiga nisbatan murakkabroq rasmlar ketma-ketligi taklif qilinadi.

Ma’lumotlarni qayta ishlash. O‘quvchi ko‘rgazmali holda taqdim etilgan rasmlar ketma-ketligidan sabab-oqibat bog‘liqliklarini o‘rnata oladimi, hodisalar ketma-ketligini tushunadimi, ana shular tahlil qilinadi. Tajriba-sinovning birinchi bosqichida o‘quvchilar tafakkurining o‘ziga xos tomonlarini aniqlash uchun test parametrlardan foydalanildi. 1. To‘rtinchisi ortiqcha – tanlov; 2. To‘rtinchisi ortiqcha – tanlovni asoslanishi; 3. Ko‘rish analogiyalari – tanlov; 4. Ko‘rish analogiyalari – asoslanish; 5. Metaforalarni tushunish; 6. Tasniflash jarayoni; 7. Rasmlar ketma-ketligi – tanlov; 8. Rasmlar ketma-ketligi – tanlovni asoslash Ana shu parametlar yordamida birinchi bosqichda nazorat va tajriba-sinov guruhlarida aniqlash ishlari olib borildi. Natijalar 1 v 2-jadvallarda aks ettirilgan. 1-jadval. Tajriba-sinovning boshlang‘ich bosqichida o‘quvchilar mantiqiy tafakkurining tavsifiy parametrlari № To‘rtinchisi ortiqcha Ko‘rish analogiyalariMetaforalarni tushunish Tasniflash jarayoni Rasmlar ketma-ketligi tanlov asoslash tanlov asoslash tanlov asoslash 1 75% 50% 0 0 0 100% 0 50% 2 50% 25% 0 0 0 80% 25% 75% 3 50% 25% 0 0 15% 85% 0 50% 4 75% 25% 25% 0 30% 80% 25% 75% 5 75% 0 25% 25% 0 70% 25% 50% 6 75% 25% 25% 25% 0 80% 50% 100% 7 50% 25% 0 0 15% 80% 0 50% 8 75% 25% 0 0 0 70% 0 50% 9 75% 25% 25% 25% 0 80% 25% 75% 10 100% 50% 0 0 20% 80% 50% 100% 11 50% 25% 0 0 0 80% 25% 75% 12 50% 25% 0 0 0 80% 50% 100% 13 75% 0 0 0 15% 75% 25% 75%

14 50% 25% 25% 0 20% 75% 0 100% 15 75% 25% 25% 25% 0 100% 25% 75% 16 50% 25% 0 0 0 80% 25% 75% 17 50% 25% 0 0 15% 85% 0 50% 18 75% 25% 25% 0 30% 80% 25% 75% 19 75% 0 25% 25% 0 70% 25% 50% 20 75% 25% 25% 25% 0 80% 50% 100% 21 50% 25% 0 0 15% 80% 0 50% 22 75% 25% 0 0 0 70% 0 50% 23 75% 25% 25% 25% 0 80% 25% 75% 24 100% 50% 0 0 20% 80% 50% 100% 25 50% 25% 0 0 0 80% 25% 75% 26 50% 25% 0 0 0 80% 50% 100% O‘rtacha ko‘rsatgich 66,34 25 9,7 6.7 7,3 81,5 23,07 73,07 Tafakkur tavsifini o‘lchov ishlarini standartlashtirish, ularni rivojlanish darajasini taqqoslash maqsadida sinov o‘tkaziluvchilarni hamda parametrlar o‘rtasidagi barcha birliklari maksimal sondagi optimal javoblar foiz nisbatlariga keltirildi. Shunday qilib, savollarga javobning maksimal optimal usuli 100%ga, minimumi - 0% ga; boshqa javoblar soni u yoki bu parametrni aniqlash uchun topshiriqlar soni foizlarda ifodalanadi. 1- Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, asosan barcha ko‘rsatgichlar, topshiriqlarni bajarish natijaviyligiga qarab, pastki qismni egallab turibdi. Eng past ko‘rsatgichlar quyidagi parametrlarda aniqlandi: 1. To‘rtinchisi ortiqcha –asoslanish– 25; 2. Ko‘rish analogiyalari – tanlov – 9,7; 3. Ko‘rish analogiyalari – asoslanish – 6,7; 4. Metaforalarni tushunish – 7,3;

5. Rasmlar ketma-ketligi – tanlov – 23,07. Boshqa ko ‘ rsatgichlarning natijaviyligi nisbatan yuqori darajada: To‘rtinchisi ortiqcha – tanlov – 66,34; Tasniflash jarayoni – 81,5; Rasmlar ketma-ketligi – asoslash – 73,03; Shuni ta’kidlashimiz joizki, mazkur xulosalar barcha tajribada ishtirok etayotgan o‘quvchilar o‘rtacha ko‘rsatgichini tahlil qilish natijasida olingan. Agar har bir parametr bo‘yicha sifat tarkibini tahlil etadigan bo‘lsak, u holda minimal va maksimal ko‘rsatgich o‘rtasidagi farq juda kattaligi ko‘zga tashlanadi. Yuqoridagilarga asosan quyidagicha xulosa qilish mumkin, tajriba-sinovda ishtirok etgan o‘quvchilarning ko‘pchiligi: 1. “To‘rtinchisi ortiqcha” tanlovini asoslashda; 2. “Ko‘rish analogiyalari” tanlovida; 3. “Ko‘rish analogiyalari” tanlovini asoslashda; 4. Metaforalarni tushuntirish va tushunishda; 5. Tizim ketma-ketligini tuzilishini tanlash holatlarida qiyinchiliklarga duch kelganliklarini ko‘rsatdi. Tajribada ishtirok etgan barcha o‘quvchilar yuqorida qayd etilgan amallarni bajarish bilan bog‘liq turli darajadagi qiyinchiliklarga duch kelganliklarini qayd etishimiz lozim. 2.5. Mantiqiy tafakkurni rivojlanishiga yo‘naltirilgan mashqlar tizimi Bolalarning xotira va mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga mo‘ljallangan bir nechta mashqlarni quyida keltirib o‘tamiz. O‘quvchilarda bunday qobiliyatlarni rivojlantirilishi o‘quv matnlarini ma’no jihatidan qayta ishlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Matn rejasini tuzish uchun, uning har bir qismidan asosiysini ajrata bilish, assotsiatsiyalarni topish, ularni eslab qolish kerak. Bunday mashqlarni turli darslarga kiritish mumkin, ular ko‘p vaqtni olmaydi. Lekin ularga shu darsning o‘zida yoki keyingi darsga qaytish lozim

bo‘ladi. Bolalar nima o‘ylab topganlarini eslashlari va yana bir marta o‘z javoblarini daftarlariga yozishlari kerak bo‘ladi, xotira shu tarzda rivojlantiriladi. Holatdan kelib chiqib, bu mashqlarni bajarishda musoboqa elementini kiritish ham mumkin: masalan, kim ko‘p to‘g‘ri javobni keltirdi, kim tog’ri hisobladi va shu kabilar. Buni faqat ehtiyotlik bilan olib borish kerak: oldingi o‘rinda har doimgi bolalar bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Bolalarni erishgan yutuqlarini taqqoslashga o‘rgating, bolani har bir oldinga qarab siljishini u sezilarli bo‘lmasada qayd eting. Bolalar uchun har doim muvaffaqiyatli holatni tashkil etish lozim. Darslarda ijobiy emotsional holat – bu yoshdagi bolalarning muvaffaqiyatli ta’lim olishi va rivojlanishidagi asosiy faktorlardan biridir. “Nima nimaga o‘xshaydi” mashqi? O‘qituvchi doskada 10ta so‘zni yozadi. Bolalarga ularning ma’nosiga bog‘liq so‘zlarni o‘ylab topish vazifasi beriladi. O‘qituvchi. Chiziqdan yuqoridagi so‘zni o‘qing va bu so‘z bilan bog‘liq bo‘lgan predmet yoki holatlarni eslang. Masalan, belkurak so‘zini o‘qiganingizdan keyin, u qanday ko‘rinishga egaligini eslang hamda qanday rangda bo‘lishi mumkinligini, nima uchun mo‘jallanganligi haqida o‘ylab ko‘ring. Sizningcha bu so‘zga mos va yaqin bo‘lgan so‘zni tanlang hamda uni chiziq pastidan yozib qo‘ying. Daftarga yozish quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Har bir so‘z juftligi kasr shaklida yoziladi: yuqorida o‘qituvchi tomonidan taklif qilingan so‘zlar, pastda o‘quvchi tomonidan taklif etilgan so‘zlar. O‘qituvchi bitta so‘z ustida mulohoza yuritadi. Topshiriq bajarilgandan so‘ng o‘quvchilar o‘zlari bajargan ishlarini o‘qib berishadi, so‘zlar to‘g‘ri topilganligi yuzasidan muhokoma olib boriladi. O‘qituvchi o‘quvchilarga o‘ylab topilgan so‘zlarni eslab qolish haqida topshiriqni beradi. Keyingi darsda o‘quvchilar bu so‘zlarni eslashlari va yana bir marta daftarga yozishlari kerak.

“Shifrlangan sonlar” mashqi. O‘qituvchi o‘quvchilarga shifrlangan ikki xonali sonlarni yozmasdan turib, shifrini ochishni va eslab qolish haqidagi topshiriqni berdi. Bu mashqni o‘yin sifatida bajarish mumkin. Doskada shifrlangan son va kalit yoziladi. VA MK VO KE ST IO Kalit 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A M V E K O S I P T O‘qituvchi. Sizlar bilan razvedkachilar o‘yinini o‘ynaymiz, ya’ni biz harflar yordamida berilgan sonlarni shifrini ochishimiz kerak. Razvedkachilarning xotirasi juda yaxshi bo‘lishi lozim. Ular ko‘p narsani xotirasida saqlashi kerak, lekin iloji boricha hech narsa yozmasligi lozim. Agar biror narsa yozish kerak bo‘lsa ham, juda muhim ma’lumotlarni shifrlar orqali ifodalashlari kerak, chunki bu qanaqa ma’lumot ekanligini hech kim bilmasligi lozim. Doskada harflar orqali oltita son yozilgan. Kalit yordamida qanday sonlar yozilganligini toping. Ularni eslab qoling, bu sonlarni yozish mumkin emas. Bu topshiriqni bajarish uchun bir minut vaqt ajrtiladi. Shundan so‘ng bolalar javob berishadi. Shu darsning oxirida bolalarga shifrlari ochilgan sonlarni yana bir marotaba eslashni taklif qilinadi. Eslatma: agar bolalar uchun oltita sonni eslab qolish qiyinlik qilsa, to‘rtta sondan boshlash kerak bo‘ladi. “Shifrni oching va eslab qoling” mashqi. O‘quvchilarga yettita shifrlangan so‘z va kalit taqdim qilinadi. So‘zlarni shifrini ochish, ularni eslab qolish va ortiqcha so‘zlarni ajratib ko‘rsatish kerak. Bu mashqni ham oldingisi singari o‘yin shaklida o‘tkazish mumkin.

Kalit 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 i t k z r a b o‘ u ch 6740 434675 6849 6 7 4 18 3 48925 521290 O‘qituvchi. Hozir biz sizlar bilan yana razvedkachilar o‘yinini o‘yn a ymiz. Kalit yordamida so‘zlarni ochishni o‘rganamiz. Bu so‘zlarni o‘qing va eslab qoling. Ularni hozircha yozish shart emas. O‘ylab ko‘ring va bu yerda qaysi so‘z ortiqcha ekanligini ayting. Bu topshiriqni bajarish uchun sizlarga ikki-uch minut ajratiladi. Bolalar topshiriqni bajarishadi, ortiqcha so‘zni aniqlashib, nima uchun u ortiqcha ekanligi haqida bahslashishadi. Shundan so‘ng o‘qituvchi bu so‘zlarni daftarga yozib, eslab qolishlarini aytadi. Shu darsning so‘nggida yoki keyingi darsda bu mashqqa qaytish kerak bo‘ladi. Bolalardan daftarga qaramasdan turib, shifri ochilga so‘zlarni eslash aytish so‘raladi. “Tanish maqol” mashqi O‘quvchilarga shifrlangan maqollar taklif etiladi: unda har bir maqol ikkita qismga ajratilgan, ularning har birining o‘z kaliti mavjud. O‘quvchilar maqolni to‘liq aniqlab, shifrini ochishlari kerak bo‘ladi. Doskada kalit yozilgan. Kalit: 0 – bir kes... 1 – nima eksang... 2 –sanaydilar... 3 – oltin hisoblanavermaydi... 4 – temirni ... 5 – jo‘jani kuzda... 6 – issig‘ida bos... 7 – shuni o‘rasan...

8 – hamma yaltragan narsa... 9 – yetti o‘lchab... O‘qituvchi. Yana bir marta sizlar bilan biz shifrlarni ochishga harakat qilamiz. Dastlab siz bu yerda qanday maqollar shifrlanganligini bilishingiz. Har bir maqol ikki qismdan iborat, shu sababli ikkita raqam bilan shifrlangan bo‘lishi kerak. Maqolni ikki xonali son ko‘rinishida shifrlang. Bu raqamlarni daftaringizga yozing. Bu topshiriqni bajarishingiz uchun sizlarga uch minut vaqt ajratiladi. O‘quvchilar topshiriqni bajarishadi, so‘ngra javoblar muhokoma qilinadi. Albatta maqollarning ma’nosiga to‘xtalib o‘tish lozim, ularni birgalikda tushuntirish kerak. O‘qituvchi bu sonlarni eslab qolish kerakligini aytadi. To‘g‘ri javoblar: 17, 46, 52, 83, 90. Darsning so‘ngida o‘qituvchi bolalardan dastlab ikki xonali sonni, so‘ngra shifrlangan maqolni eslashlarini so‘raydi. “Antiqa misollar” mashqi. Bu mashqda ham bundan oldingi jadval-kalitdan foydalaniladi. U doskada yozilgan bo‘lishi kerak. Bolalar noodatiy holda yozilgan misollarni yechishadi. Nima eksang+issig‘ida bos = ? Yetti o‘lchab : oltin hisoblanavermaydi = ? Temirni issig‘ida x nima eksang = ? 10: jo‘jani kuzda = ? Temirni issig‘ida bos – Hamma yaltiragan narsa oltin hisoblanavermaydi = ? Yetti o‘lchab bir kes – jo‘jani kuzda sanaydilar = ? O‘qituvchi. Siz shifrlangan misollarni yechishingiz kerak. Dastlab uni kalit yordamida shifrini ochib, so‘ngra yeching. Javoblarni daftarlaringiz yozing. Bolalar topshiriqni bajarishib, javoblarni tekshirishadi. O‘qituvchi javoblarni eslab qolishlarini so‘raydi. Shu darsning oxirida yoki kelgusi darsda ular to‘g‘ri javobni eslashadi. “Asosiy belgi” mashqi.

Bolalarga doskada yozilgan o‘nta so‘zdan belgi-so‘zni tanlash taklif qilinadi. O‘qituvchi. doskada turli o‘nta so‘z yozilgan. Ularni o‘qing va har biriga to‘g‘ri keladigan belgi-so‘zni tanlang. Belgi-so‘z predmetning xossasini aniqlaydi va qanday? - degan savolga javob beradi. Masalan, qum sariq, issiq, mayda va boshqa bo‘lishi mumkin. sizningcha eng yaqin bo‘lgan belgi-so‘zni tanlang va uni chiziq tagiga yozing. Daftarga yozish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: so‘zlar juftligi kasr shaklda yozilib – tepada o‘qituvchi tomonidan taklif etilgan so‘zlar, pastda – o‘quvchi tomonidan taklif etilayotgan so‘zlar. O‘qituvchi bitta misolni muhokoma qiladi. O‘quvchilar topshiriqni bajarishadi. So‘ngra o‘quvchilar yozgan so‘zlar muhokoma qilinadi. Sinf bilan birgalikda belgi-so‘zlar to‘g‘ri tanlanganmi yoki yo‘qligi muhokoma qilinadi. O‘qituvchi o‘quvchilarga bu so‘zlarni va ularga tanlangan belgi-so‘zlarni eslab qolish haqidagi topshiriqni beradi. Keyingi darsda o‘qituvchi so‘zlarni juft-jufti bilan va ularga tanlangan belgilarni eslashni, ularni daftarga yozishni, so‘ngra oldingi darsda yozgan yozuvlari bilan solishtirishni so‘raydi. “Uchinchi so‘z” mashqi. O‘qituvchi bir-biri bilan ma’no jihatida bog‘liq olti juft so‘zni o‘qiydi. Har bir juftlikka ma’no jihatidan mos uchinchi so‘zni tanlash va uni daftarga yozish kerak. O‘qituvchi. Endi men sizlarga so‘z juftliklarini o‘qiyman. Har bir so‘z juftligi o‘zaro ma’no jihatidan bog‘langan. Siz shunday so‘zni tanlangki u ma’no jihatidan ular bog‘liq bo‘lsin va uni daftaringizga yozing. Tovuq – tuxum (mumkin bo‘lgan javob: jo‘ja). O‘rmon – daraxt (mumkin bo‘lgan javob: taxta). Gul – kapalak (mumkin bo‘lgan javob: gulzor). Daryo – qayiq (mumkin bo‘lgan javob: eshkak). Kitob - bet(mumkin bo‘lgan javob: rasm).

Yo‘l – mashina (mumkin bo‘lgan javob: haydovchi) Vazifa bajarilgandan so‘ng bolalar tomonidan javoblarning muhokomasi olib boriladi. O‘qituvchi ushbu so‘z juftliklarini va o‘ylab topilgan so‘zlarni eslab qolish haqidagi topshiriqni beradi. Darsning oxirida o‘qituvchi bolalarga olti juft so‘zni va ularga nisbatan o‘ylab topilgan so‘zlarni eslashni taklif qiladi. Keyingi darsda o‘qituvchi o‘quvchilarga har bir juftlikdan birinchi so‘zni o‘qib, ikkinchi va o‘ylab topilgan so‘zni eslashni hamda ularni daftarga yozishni so‘raydi. 2.6. Mashg‘ulotlar o‘tkazilgandan keyin mantiqiy tafakkur rivojlanish darajasini tashhislash Mantiqiy tafakkurni rivojlantirish bo‘yicha o‘tkazilgan maxsus mashqlar yordamida o‘tkazilgan mashg‘ulotlardan keyin, yuqorida ko‘rsatilgan metodika bo‘yicha yana bir marta testlar o‘tkazdik. Ularni natijalari 2-jadvalda keltirilgan. 2-jadval. Tajriba-sinovning oxirgi bosqichida o‘quvchilar mantiqiy tafakkurining tavsifiy parametrlari № To‘rtinchisi ortiqcha Ko‘rish anologiyalariMetaforalarni tushunish Tasniflash jarayoni Rasmlar ketma-ketligi tanlov asoslash tanlov asoslash tanlov asoslash 1 100% 100% 100% 75% 100% 100% 100% 100% 2 100% 100% 75% 75% 100% 100% 75% 100% 3 100% 100% 100% 75% 75% 100% 100% 100% 4 75% 75% 100% 75% 100% 100% 100% 100%

5 100% 75% 75% 75% 100% 100% 75% 100% 6 100% 100% 75% 75% 85% 100% 75% 100% 7 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 8 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 9 75% 75% 75% 75% 100% 100% 75% 100% 10 75% 75% 75% 100% 100% 100% 100% 100% 11 100% 75% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 12 100% 100% 75% 75% 85% 100% 75% 100% 13 100% 100% 100% 100% 100% 100% 75% 100% 14 100% 100% 75% 75% 100% 100% 100% 100% 15 100% 100% 100% 100% 75% 100% 100% 100% 16 100% 100% 75% 75% 100% 100% 75% 100% 17 100% 100% 100% 75% 75% 100% 100% 100% 18 75% 75% 100% 75% 100% 100% 100% 100% 19 100% 75% 75% 75% 100% 100% 75% 100% 20 100% 100% 75% 75% 85% 100% 75% 100% 21 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 22 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 23 75% 75% 75% 75% 100% 100% 75% 100% 24 75% 75% 75% 100% 100% 100% 100% 100% 25 100% 75% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 26 100% 100% 75% 75% 85% 100% 75% 100% O‘rtacha ko‘rsatgich 94,2 90,3 87,5 84,6 94,8 100 89,4 100 O‘quvchilarda o‘tkazilgan tjriba-sinov parametrlar tavsifi ko‘rsatgichlarini tahlilidan shu narsa kuzatiladiki: barcha ko‘rsatgichlar topshiriqlarni bajarishning optimal usuli atrofida joylashgan (84,6 dan 100 gacha). Eng yuqori ko‘rsatgichlar quyidagi parametrlarda aniqlandi: 1.To‘rtinchisi ortiqcha –tanlov–94,2; 2. To‘rtinchisi ortiqcha –asoslanish – 90,3 3. Ko‘rish analogiyalari – tanlov –87,5; 4. Metaforalarni tushunish – 94,8; 5. Tasniflash jarayoni – 100 6.Rasmlarning mantiqiy ketma-ketligi – tanlov – 89,4. 7. Rasmlarning mantiqiy ketma-ketligi – asoslanish -100

Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar mantiqiy tafakkuri ko‘rsatgichlarini taqqoslash uchun maxsus didaktik o‘yinlargacha va undan keyingi holatni diagrammada taqdim etamiz (1-rasm). 1-rasm. Tafakkurning o‘ziga xosligi tadqiqotini taqqoslanishi Shunday qilib, tafakkurning tavsifiy ko‘rsatgichlaridan kelib chiqqan holda, maxsus mashqlar o‘tkazish natijasida o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurining rivojlanishining yuqori darajasiga erishish mumkinligi haqida xulosa chiqarishimiz mumkin, ayniqsa bu xulosa mantiqiy tafakkurga, tasniflash amallariga, metaforalarni tushunishga tegishlidir. 0102030405060708090100 %O‘quvchilar mantiqiy tafakkurining tavsifiy parametrlarini taqqqoslanganligi Tajribagacha Tajribagadan keyin

XULOSALAR Tadqiqotimiz natijasida quyidagi xulosalarga keldik. 1. Boshlang‘ich ta’lim davomida o‘quvchida nazariy tafakkur rivojlanadi, u yangi bilimlarga, ko‘nikmalarga ega bo‘ladi – o‘zining keyingi ta’limi uchun zaruriy baza yaratadi. Lekin o‘quv faoliyati bu bilan nihoyasiga yetmaydi: kichik maktab yoshidagi o‘quvchining bevosita rivojlanishi uning tavsifi va natijaviyligiga bog‘liq. Bolaning muvaffaqiyatli ta’limi, unga nisbatan kattalarning

va tengdoshlarining munosobatiga bog‘liq. Unda ana shular asosida o‘z-o‘zini aniq baholash shakllanadi. 2. O‘yin shaxs shakllanishida yangi sifatlarni, undagi muhim jihatlarni aniqlaydi; aynan o‘yinda bolalar o‘zini tuta olish normalarini o‘zlashtiradi, u o‘qishga o‘rgatadi, tarbiyalaydi. O‘quv jarayonida o‘yindan foydalanishning quyidagi maqsadlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: aniq ko‘nikmalar shakllanadi; aniq nutq ko‘nikmalari shakllanadi; muomola qilishga o‘rganadi; zaruriy qobiliyatlar va ruhiy funksiyalar rivojlanadi va boshqalar. O‘yin faoliyati diqqatni, xotirani, tafakkurni, tasavvurni, barcha bilish jarayonlarni rivojlanishiga ta’sir qiladi. Shu bilan birga ta’kidlashimiz joizki, ta’limning vositasi sifatida o‘yinning samaradorligi quyidagi qator talablarga amal qilinishiga bog‘liq: o‘quvchilar harakat va tasavvur qiladigan holatni, rejani mavjudligiga; bolalar tomonidan o‘yin natijasini, o‘yin qoidasini albatta anglanilishi. O‘yin – jamoaviy birgalikda amalga oshiriladigan jarayon. Bu barcha ta’limdagi vazifalarni oshirishdagi asosiy usul, shu sababdan: bola ilgari bilmagan va o‘yin davomida o‘zlashtiradigan bilimi uchun qanday ko‘nikma va malaka talab qilinishini aniq bilishi hamda o‘yin o‘quvchini tafakkur qilishga majbur etishi lozim. Shunday qilib, o‘yin ta’lim berish vositasi bo‘lib, u ta’lim oluvchilarning tafakkur faoliyatini faollashtiradi, o‘quv jarayonini qiziqarli va hayojonli qiladi, tilni shakllanishiga kuchli turtki beradi. O‘tkazilgan tahlillarimiz, ta’limning boshlanishida maxsus didaktik o‘yinlardan foydalanish, o‘quvchilarda mantiqiy fiklashni rivojlantiradi deb xulosa chiqarishga imkon beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T.: O’zbekiston, 2012 y.-46b. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta'lim to‘g'risida»gi Qonuni. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: 1998. B. 20-29. 3. Kadrlar tayyorlash Мilliy dasturi. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq, 1998. B. 31-61. 4. Ahmedova M., Abdurahmonova N., Jumayev M. Matematika 1-sinf uchun darslik. “ Turon - Iqbol ” 2014.

5. Abdurahmonova N., O’rinboyeva L. Matematika 2 -sinf uchun darslik. “ Yangiyo’l Poligraf Servis ”. 2014у 6. Burxonov Sh., Xudoyorov U. Matematika 3-sinf. “Sharq” nashriyoti. 2014. 206-b. 7. Bikbayeva N.U., Yangibayeva E., Girfanova K.M. Matematika 4-sinf. “O‘qituvchi” nashriyoti. 2013, 206-bet. 8. Гурова Л.Л. Психология мышления. – М.: ПЕР СЭ, 2005. – С. 47. 9. Гуткина Н.И. Психологическая подготовка детей к школе в группе развития // Активные методы в работе школьного психолога. М., 1990. – С. 58. 10. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения: Опыт теоретического и экспериментального психологического исследования. – М.: Педагогика, 1986. – С. 72. 11. Дьяченко О.М., Веракса Н.Е. Что на свете не бывает? – М.: Знание, 1994. – С 12. Л’ А.Н. Мышление и творчество. – М.: Политиздат, 1976. – С. 39. 13. Мухина В.С. Возрастная психология. – М.: Академия, 2000. – С. 210. 14. Хрестоматия по возрастной психологии: Учебное пособие для студентов / Сост. Л.М. Семенюк; Гл. ред. Д.И. Фельдштейн. – М.: МОДЭК, 1998. – С. 210. 15. Обухова Л.Ф. Детская психология: теории, факты, проблемы. – М.: Тривола, 1995. – С. 192. 16. Пассов Е.И. Урок иностранного языка в средней школе. - М., 1989. – С. 83. 17. Пиаже Ж. Речь и мышление ребенка: Пер. с франц. и англ. / Сост., коммент., ред. перевода Вал. А. Л’ова, Вл. А. Л’ова. – М.: Педагогика- Пресс, 1994. – С. 235. 18. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии: Уч. пос. – М.: Народное образование, 1998. – С. 102. 19. Скаткин М.Н. Школа и всестороннее развитие детей. - М., 1980. – С. 96. 20. Эльконин Д.Б. Психология игры. - М., 1978. – С. 38.

21. Шпалинский В.В. Диагностические методы в работе педагога: Уч. пос. – Днепропетровск: Изд-во ДГУ, 1992. – С. 29 – 33.

O'xshashlar

Boshlang'ich sinf o'quvchilarini o'qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish BMI

Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning psixologik zo‘riqishlarini oldini olish yo‘llari

Maktabgacha ta’lim muassasalarida kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlardan foydalanish metodikasi

4-Sinfda geometriya elementlarini o’qitish usullari

Boshlang'ich sinflarda o'zlashtirmovchilikni yuzaga keltiruvchi omillar