Boshlang'ich sinflarda o'zlashtirmovchilikni yuzaga keltiruvchi omillar

Yuklangan vaqt:

05.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

377 KB

Ko'chirib olish

1 O’ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI TЕRMIZ DAVLAT UNIVЕRSITЕTI PЕDAGOGIKA FAKULTЕTI “ MAKTABGACHA TARBIYA VA BOSHLANG’ICH TA’LIM ” KAFEDRASI “Boshlang’ich sinflarda o’zlashtirmovchilikni yuzaga keltiruvchi omillar” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI Bajardi: “Boshlang’ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish” ta’lim yo’nalishi bitiruvchisi 4 kurs talabasi Qulmurudova O. ______________ ILMIY RAHBAR: p.f.n.Norbosheva M. 13-maktab direktori Suvonova D. _________________ Bitiruv malakaviy ishi kafedradan dastlabki himoyadan o’tdi. ______________sonli bayonnomasi “____”___________________2013 yil TЕRMIZ – 2013

2 MAVZU: BOSHLANG’ICH SINFLARDA O’ZLASHTIRMOVCHILIKNI YUZAGA KELTIRUVCHI OMILLAR REJA: KIRISH I N A ZARIY QISM 1.1 O’zlashtirmovchi o’quvchilar muammosining pedagogika va psixologiyada o’rganilishi 1.2 O’zlashtirmovchilikni vujudga keltiruvchi omillar haqida 1.3 Boshlang’ich sinflarda o’zlashtirmovchilikning oldini oli sh ga yo’naltirilgan tadbirlar II AMALIY QISM 2.1 . O’zlashtirmovchilikni vujudga keltiruvchi omillarni eksperimental o’rganish 2.2 “Ortiqchasini o’chirish”, “Muhim belgini ajratish” metodikalaridan foydalanish orqali o’zlashtirmaslik sabablarini aniqlash 2.3 T ajriba va natijalar tahlili XULOSA VA TAVSIYALAR FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ILOVALAR

3 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Respublikamizda ta`lim va tarbiya borasida amalga oshirilayotgan islohotlarning tub mohiyati bilimdon, aqlan rivojlangan , ongli, zamonaviy dunyoqarashga ega, jismonan sog`lom, axloqan pok, erkin, ijodkor , komil insonni shakllantirishdan iborat. Mamlakatimizda sog'lom va barkamol avlodni tarbiyalsh, farzandlarimizni ijodiy va intellektual salohiyatini ro'yobga chiqarish, ularni XXI asr talablariga to'liq javob beradigan shaxslar qilib voyaga yetkazish barchamizning ezgu vazifamiz. Har tomonlama yetuk, sog`lom, mustaqil fikrlovchi shaxslarni tarbiyalashda boshlang`ich sinflarda beriladigan ta`lim va tarbiyaning roli beqiyosdir, chunki o`quvchi oladigan bilimlari, ko`nikma va malakalariga asos xuddi shu boshlang`ich sinflarda qo`yiladi. Bu haqda yurtboshimiz I.A.Karimov 1997-yilda bo`lib o`tgan Oliy Majlisning IX sessiyasida so`zlagan nutqlarida quyidagilarni ta`kidlagan edilar: “Eski ta`lim tiziminig eng yomon qusuri boshlang`ich ta`limga ikkinchi darajali ish deb qaratyotganligimizdadir . Ochiq aytishimiz kerak, bilimi sayoz o`qituvchilar ham boshlang`ich sinfga dars beraveradi… Vaholanki, bolaning dunyoqarashi va salohiyati shakllanadigan boshlang`ich sinflarga eng yetuk , eng tajribali murabbiylar biriktirib qo`yilishini oddiy mantiqini o`zi talab etadi. ” Baxtga qarshi har bir sinfda 3-4 ta bo`lsada, o`zlashtirmoqchi o`quvchilar mavjud. Bunday o`quvchilarning bilish jarayonlari orqaga qolibgina qolmay, bevosita sinfdoshlarining ham o`zlashtirishlariga, bilim asoslarini egallashlariga ma`lum darajada salbiy ta`sir ko`rsatadi. Xuddi shu sababli, boshlang`ich sinflardagi o`zlashtiruvchi o`quvchilarning psixologik xususiyatlarini o`rganishi va uni korreksiya qilish dolzarb masala hisoblanadi. Bugungi kunga kelib, ta’lim sohasida o’zlashtirish xususida keng fikrlar bayon etilmoqda. O’zlashtirish tushunchasi o’z mohiyatiga ko’ra kompleks muammo bo’lib, u jamiyatning iqtisodiy siyosiy, ma’rifiy, madaniy tarbiyalanganligi, maktab o’qituvchilarining zamonaviy o’qitish vositalari, usullari, tamoyillari

4 bo’yicha atroflicha bilimga ega ekanliklari, yoshlarning o’qish-o’rganishga ishtiyoqmandligi bilan uzviy bog’liq hodisadir. Mustaqil mamlakatimizning erkin fuqarolari tilimiz va tariximizning inson hayotidagi ahamiyatini, milliy va umuminsoniy qadriyatlarini har qachongidan aniqroq, to’laroq his qila boshlashdi. Maktab hayotida tub o’zgarishlar yuz berdi, o’qituvchilar faoliyati sifat jihatdan yangilanish bosqichini o’z boshidan kechirmoqda. Mamlakatimizning iqtisodiy taraqqiyotida, jamiyat a’zolarining fikrlashida, tarbiyachilarining faoliyatida, yoshlarni fan-texnika, kasbga chanqoqligida paydo bo’lgan tub o’zgarishlar o’zlashtirish muammosini atroflicha asoslash har tomonlama tadqiq qilish ehtiyojining yanada oshganlidan dalolat beradi. Bolalarning o’zlashtirishlarini ta’minlash uchun ularga didaktik ta’sir tadbirlarini ishlab chiqishga ehtiyoj tug’ildi. Iqtisodiy va siyosiy sohalardagi barcha islohotlarning pirovard maqsadi yurtimizda yashayotgan barcha fuqorolar uchun munosib hayot sharoitlarini tashkil qilib berishdan iboratdir . Aynan shuning uchun uchun ma`naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash ma`lum va maorifni yuksaltirish milliy uyg`onish xosiyatini ro’yobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga etgazish davlatimizning eng muhim vositalaridan biri bo`lib hisoblanadi. Umumiy va maxsus bilimlarga ega ongli, tafakkuri bilan turli “izm” lardan ozod , zamonaviy dunyoqarashiga, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga voris bo`lgan insonlarga fuqorolik jamiyatini barpo etishga va shakllantirishga qodir bo`ladi. Ushbu fikrlardan ko`rinib turibdiki, shaxsda bilim, dunyoqarashi, e‘tiqodining kerakli materiallarni to’plash va psixologik tahlil asosida bayon etish b oshlang`ich sinflarda o`zlashtirmovchilikka ta`sir etuvchi omillarni aniqlash, chora tadbirlar tizimini ishlab chiqish shaxs kamolotining asosiy mezoni sanaladi. Shu bois o`quvchilardagi o`zlashtirmovchilik muammosini o`rganish muhim sanaladi. Bitiruv malakaviy ishinining maqsadi: Ushbu ishdan ko`zlangan bosh maqsad boshlang`ich sinf o`quvchilari darslarni o`zlashtira olmasliklarining pedagogik va psixalogik sabablarni

5 aniqlash va o`zlashtirmovchiligini bartaraf etish bo’yicha korreksion dastur ishlab chiqishdan iborat. Bizning ilmiy farazimizga ko`ra: 1) Bolaning maktabda o`qishga psixalogik jixatdan tayor bo`lmasdan turi kelishi. 2) O`quvchilarda ixtiyoriy diqqat, assosinativ xotira, taafakkur aneratsiyalari hamda ijobiy o`quv motivatsiyasinig sust shakllanganligi . 3) Ota –Onaning farzandi o`qishini nazorat qilmasligi hamda o`qituvchining bunday o`quvchilar bilan indivudual shug`ullanmasligi . Agar bunday o`quvchilar bilan maxsus indivudual va guruhiy shugullansa, bilim jarayonlari rivojlantirilsa , o`zlashtirmaslikning kamayishga olib kelishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari. Belgilangan maqsad va ilmiy farazlardan kelib chiqqan holda , tadqiqot ishini olib borish uchun quyidagi vazifalarni belgiladik: 1) Tadqiqot ishi mavzusiga doir maxsus adabiyotlar bilan tanishib, tegishli materiallarni to’plash va psixolik pedagogik tahlil asosida bayon etish. 2) Boshlang`ich sinflarda o`zlashtirmovchilikka ta`sir etuvchi omillarni aniqlash. 3) O`zlashtirmovchi o`quvchilar bilan olib boriladigan korreksion dastur ishlab chiqish. 4) Tadqiqot ishi muammosiga mos metodika tanlash, aniqlovchi, shakllantiruvchi, nazorat tajribalarini o`tkazish. 5)Boshlang`ich sinflarda o`zlashtirmovchi o`quvchilarning psixologik xususiyatlarini o`rganish maqsadi, mazmuni va tadqiqot ishining amaliy axamiyati yuzasidan psixologik –pedagogik tavsiyalar ishlab chiqarish. Belgilangan vazifalar har tamonlama yetuk, ijodiy va mustaqil fikrlovchi insonni o`rganish, tarbiyalash, o`quvchi va yoshlarni aqliy faolligini yukksaltirish muammolari bilan uzviy bo`g`liqligi tufayli muhim ahamiyatga egadir. Malakaviy bitiruv ishining predmeti. Ushbu bitiruv malakaviy ishining predmeti: boshlang`ich sinflardagi o`zlashtirmovchi o`quvchilarning psixologik xususiyatlarini o`rganishdan iborat.

6 Bitiruv malakaviy ishining ob‘yekti . Ushbu ish yuzasidan psixologik-pedagogik tadqiqotlar Termiz shahridagi 13- maktab boshlang`ich sinf o`qituvchilari. Bitiruv malakaviy ishda qo’llanilgan metodlar . 1) Kuzatish metodi orqali o`zlashtirmovchi o`quvchilar dars jarayonida va tanaffuslarda kuzatiladi. 2) Suhbat metodi orqali o`zlashtirmovchi o`quvchilarning xarakter xususiyatlari, o`qishga munosabatlarini o`rganish . 3) Ortiqcha so`zni o`chirish metodikasi yordamida tafakkur jarayonlarni o`rganish. 4) Muhim belgini ajratish metodikasi yordamida tafakkur jarayonlarni o`rganish . Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. O`quvchilarning o`zlashtirmasligi oldini olish uchun chora tadbirlar tuzish, ularning psixalogik xususiyatlarini o`rganish, amalyotda ushbu yuriqnomalardan foydalanish ishining amaliy ahamiyatini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishining tuzulishi. Ushbu malakaviy ish reja asosida yoritilgan bo‘lib , kirish, ikki bob, paragraflar, xulosa va tavsiyalardan tuzilgan. Birinchi: bobda o`zlashtirmovchi o`quvchilar psixalogiyasining o`rganishi , o`zlashtirmovchilikni keltirib chiqaruvchi omillar umumlashtirilgan. Ikkinchi: bobda o`zlashtirmovchi o`quvchilar tafakkuri o`rganilgan, natijalar tahlil qilingan, foydalanilgan metodikalar, adabiyotlar ro’yxati, xulosa va tavsiyalar keltirilgan.

7 1.1. O`zlashtirmovchi o`quvchilar muammosining pedagogika va psixologiyada o`rganilishi. Har bir alohida olingan o`zlashtirmovchilikning vujudga kelishi tarixi har xildir. Bu shaxsning indivudual xususiyatlari va atrofdagilar bilan munosabatlariga, xususiyatlariga bog`liqdir. P.P.Blanskiy “Qiyin o`quvchhilar” asarida psixik va jismoniy tayyorgarlikning turli xususiyatlarning birikuvi quyidagi tiplarga ajratilgan. P.P.Blanskiy birinchi o`rinda jsmoniy sog`liqga e’tibor bergan . Muallif ishlarida psixologik xususiyatlarga yetarlicha e’tibor berilmagan. P.P.Blanskiy o`zlashtirmaslikka olib keladigan . Asosiy sababni ajratib ko`rsatgan. Birinchidan, o`quvchi sog`lig’iga bog`liq, ikkinchidan o`zini to`g`ri tashkil eta olmaslik, uchinchidan, o`qishga qiziqishining yo’qligi, to’rtinchidan, o`quvchining bo’yi rivojlanganligi. P.P. Bl o nskiy o`zlashtirmovchi o`quvchilarni quyidagi tiplarga ajratadi: 1.Tip o`zlashtirmovchi o`quvchilarga taxminan 50% jismonan bush va aqliy rivojlangan o`quvchilar kiradi. 11.Tip o`zlaashtirmovchi o`quvchilarning taxminan 25% jismonan kuchsiz. 111.Tip o`zlashtirmovchi o`quvchilarning taxminan 10% jismonan normal, lekin aqlan rivojlanmagan o`quvchilar . 1V. Tip o`zlashtirmovchi o`quvchilarning taxminan 15% oilaviy sharoitga ko`ra maktabdan ajralib qolgan o`quvchilar. Shunday qilib, o`quvchilar tiplari klassifikatsiyasini asosiy ikkinchi ichki sababga ko`ra, jismoniy bush va aqliy rivojlanmagan. Muammosini o`rganishda muhim hissa bo’lib qo`shildi. L.S.Slavinanig “O`zlashtirmovchi o`quvchilar turli guruhlarga bo`lingan”. 1. O`qishga nisbatan noto’g`ri munosabat shakllangan o`quvchilar . 2. Materiallarni qiyinchilik bilan o`zlashtiruvchi o`quvchilar. 3. O`quv ishida malaka va usullari shakllangan. 4. Mehnat qila olmaydigan o`quvchilar. 5. Bilim va o`qishga malaka va usullari shakllangan .

8 Bunda turli guruhdagi o`quv o`quvchilar shaxsining har xil tamonlari orasidagi munosabat tug`risidagi munosabat tug`risidagi savol ochiq qoladi. Avvalo o`zini kuchsiz boshqarish, o`z psixik jarayonlari boshqara olmaslik, o`quv ishining oqilona usullari shakllanmaganligini , o`quv masalalarini ychishda o`ylashni istamaslik ,bilimlarini shartli o`zlashtirishi xos. Bunday o`quvchilar aqliy ishdan qochishga intilib, faol fikrlash zaruratidan ularni xalos qiladigan har- xil aylanma yo`llarni izlaydilar. O`zlashtirmovchi o`quvchilar aqliy taraqqiyot darajasining sezilarli pasayishi doimiy intellektual zo`riqmaslik, o`zini- o`zi boshqarish natijasi bo`lishi mumkin. N.Amenchinskaya o`tkazgan tatqiqotlaridan mal`um bo`lishicha, o`lashtirmovchi o`quvchilar diqqati , xotirasida quyi ko`rsatgichlar olinishi, bu psixik jarayonlarida patalogik o`zgarishlarning natijasi emas , balki to`gri ishlash odatlarining mavjud emasligi bilan bog’liqdir. N. A. Menchinskaya o`zlashtirmovchi o`quvchilar tipologiyasini ishlab chiqishda, birinchidan, tafakkur faoliyati xususiyatlari , ikkinchidan, shaxsning yo`nalishiga e`tibor berdi. Muallif o`quv faoliyatini tashkil qila olish ko`nikmasini barcha o`zlashtirmovchi o`quvchilarga xos bo`lgani uchun tiplarga ajratish mezoni sifatida qaraydi. Shunday qilib, o`zlashtirmovchi o`quvchilarni tiplarga ajratishda shaxs xususiyatlarining ikki asosiy kompleksining turli birikmasi asos qilib olinadi. Birinchisi- tafakkur faoliyatining xususiyatlari bilan bog’liq. Ikkinchisi-o`quvchining “ichki pozitsiyasini” o`qishga munosabatning bildiruvchi shaxsining yo’nalganligi bilan bog`liq. 1.Tafakkur faoliyatining quyi darajasi o`qishga nisbatan ijobiy munosabat va o`quvchi holatining saqlanishi birikishi mumkin. 2.Tafakkur faoliyatining yuqori darajasi o`qishga nisbatan salbiy munosabat “qisman ” yoki to’liq o`quvchi holatining yo’qolishi bilan birikishi mumkin .

9 3.Tafakkur faoliyatining quyi darajasi o`qishga nisbatan yoki to’liq o`quvchi “holatining” yo’qolishi bilan birikishi mumkin. Ajratilgan xususiyatlar birikmasining o`ziga xosligi o`zlashtirmovchilikni yo’qotish yo’llarini aniqlab beradi. Birinchi tipga kiritilgan o`quvchilarning ba`zi umumiy xususiyatlari mavjud. Ularga tafakkur operatsiyalarini umumlashtirish va boshqalarning bo’yi rivojlanganligida namoyon bo’ladigan quyi o’quvchilikka xos bunday o’quvchilar uchun o`quv materiallarini o`zlashtirish jiddiy qiyinchiliklarni chiqaradi. Aqliy masalarini yechishda ularda “mahsuldor bo’lmagan yondashuv ” vujudga keladi, ulardan foydalanishga intiladilar. Bundan o`quvchilar guruhi uchun o`qishidagi muvaffaqiyatsizlik axloqiy nizo manbayi hisoblanmaydi. Ular: “Men masalalarni yecha olmayman, ” Men uchun ona tili qiyin”, deb xotirjam aytadilar. Bunday nizolarning mavjud emasligini o`qishga nisbatan ijobiy yo`nalishi va o`quvchi holatining saqlanishga olib keladi. Shu bilan birga ularda bilimlarga nisbatan qiziqishning yo’qligi, maktabda o’zlashtiriladigan, har qanday bilimlarga nisbatan qiziqishning yo’qligiga xos. Ular kelajak rejalarini o`qishi bilan bog`lamaydilar. O`zlashtirmovchi o`quvchilarning ikkinchi tipi. Bu tipga kiruvchi o`quvchilarda tafakkur faoliyatining yuqori sifati o`qishga nisbatan salbiy munosabat bilan birikadi. Bunday o`quvchilar maktabga yaxshi tayyorlani, yaxshi o`qish istagi bilan kelishadi. Ammo ularning o`qish ishlari sifatiga, faqat o`zlariga yoqqan narsa bilan shug`ullanishiga o`rganib qolganligi salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bunday o`quvchilarda ta`lim jarayonida o`z -o`zini tashkil qilish, u yoki bu fan unga yoqish, yoqmasligiga bog`liq bo’ladi. Bunday nizo intellektual imkoniyatlarning o`quv ishlarida kam ro’yobga chiqarilishi tufayli sodir bo’ladi.

10 Agar bunday nizo ta`limning dastlabki bosqichlarida vujudga kelsa, faqatgina o`qishga nisbatan salbiy munosabatni keltirib qolmay, balki o`quvchining sinf jamoasidan begonalashuviga ham olib keladi. Bu holat bir qator salbiy axloqiy sifatlarning vujudga kelishiga olib keladi. Z.I.Kalimkova o`zlashtirmaslik asosida nima turishiga qarab, o`zlashtirmovchi o`quvchilarni ikki tipga ajratadi. 1.Pedagogik qarovsiz bolalar . 2.O`quvchanligi quyi o`quvchilar. Birinchi tipga noqulay pedagogik sharoitlar tufayli o`qishda orqada qoladigan o`quvchilar kiradi. Ikkinchi tipga o`zlashtirmaslik ijtimoiy pedagogik va biologik omillarning noqulay ta`siri bilan bog`liq o`quvchilar kiradi. Uquvchanligi quyi o`quvchilar. Bu tipga pedagogik qarovsizligi quyi o`quvchanlik, ya’ni bilimi faoliyati uchun aql sifatlarining noqulay shakllanishi bilan qo’yilgan o`quvchilar kiradi. Ular quyidagi guruhlarga ajratilgan: A) Zaif bolalar B) Asabiy bolalar C) Psixik taraqiyotda vaqtincha orqada qolgan bolalar D) Chapaqay bolalar . Bunday o`quvchiga qo’llaniladigan choralar ham bir xil . Bolaning ota-onasi maktabga chaqirilib, o`g`li yoki qizi bilan shug`ullanayotganligi haqida ma`lumot qilinadi. Yoki o`qituvchi oqibati haqida o`ylamasdan o`quvchini butun sinf oldiga baqirib haqoratlaydi, izza qiladi. Ko’pchilik tajribali o`qituvchilar o`quvchilar ko’p kasal bo’luvchi zaif bolalar organizmi darmonsizligi tufayli ishga va o`qishga qobiliyatlari pasayadi. Biror narsadan qattiq qo’rqan bolalarda asabiylashish alomatlari, duduqlanish bo’ladi. Bunday bolalar bilan o`qituvchi maxsus shug`ullanishi kerak. O`quvchilar o`zlashtirmasligining sabablaridan biri - ko’pincha, bolaning psixik taraqqiyotdan vaqtincha orqada qolishi bilan bog`liq.O`zlashtirmaslik 50%

11 psixik taraqqiyotda orqada qolish bilan , 24% xulq –atvorning buzilishi, 4% aqliy yetishmaslik va nutqning rivojlanmaganligi bilan bog`liq. Psixik taraqiyotda vaqtincha orqada qolish bolada turli sabablarga ko`ra vujudga kelishi mumkin . Bunday omillarning markaziy nerv sestimasiga noqulay ta`sir etishi natijasida eng nozik insoniy funksiyalarning taraqqiyoti to’xtaydi. Bola qanchalik kichik bo`lsa, bu omillar shunchalik ahamiyatlidir. Xuddi shu sabablarga ko`ra mehribonlik uylarida kun-u tun ishlaydigan bog`cha va yaslilarda tarbiya oladilar. Ko’pincha o`qituvchilar o`zlashtirmovchi o`quvchi bilan mashg`ulotlar o`tkazdilar. Ayrim hollarda o`qituvchilar sababini tushunmasdan o`zlashtirmovchi o`quvchilarni “qobilayatsizlar”, “aqli etishmaydiganlar” safiga kiritib qo’yadilar. Tez orada o`qituvchilar o`quvchilarga e’tibor bermay qo’yadilar. Keyinchalik bunday o`quvchilarda maktabga nisbatan salbiy tushunchalar rivojlanadi va shakllanadi. Bunday o’quvchilarga mahsuldor usullar qo’llanilsa, umumta`lim maktabida bemalol o`zlashtiruvchi o`quvchilar qatorida bo`ladilar. A.I.Murachkoviskiy o`zlashtirmovchi o`quvchilar tiplarini ajratishda quyidagilarga etibor beradi: Birinchidan, aqliy faoliyat xususiyati bilan bog`liq. Ikkinchidan, shaxsning yo’nalganligi o`quvchining ichki holati , o`qishga munosabati yuqorida ifodalanishi mumkin. 1. Aqliy faoliyatning quyi darajasi o`qishga iobiy holatini saqlaydi. 2. Aqliy faoliyatning yuqori darajasi o`qishga salbiy munosabat bilan birikishi natijasida o`quvchi “holati qisman yoki to`liq yo’qolishi” ro’y beradi. Ajratilgan xususiyatlar birikishidagi o`ziga xoslik o`zlashtirmovchi o`quvchilar tipi va o`zlashtirmaslikni yuqotishini belgilaydi. A .I. Murachkoviskiy har bir tip ichida quyidagi ikki belgi asosida turlarini belgilaydi: A) O`quvchilar o`qishdagi muvaffaqiyatsizlikni to’ldirilgan vositalar mavjud emasligi.

12 T.B Stultinos bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarning quydagi to`rt tipini ajratgan: Birinchi tip –tasodifiy uzoq vaqt kasal bo’lishi hisobiga orqada qoladiganlar . Ikkinchi tip –eslab qoladiganlar. Uch inchi tip –yuzaki faol o`smirlar, tafakkur operatsiyalarini egallaganlar. T .A. Vlasova , M.S. Tevenir tadqiqotlarida me’yordan og`gan bolalar o`rganiladi. Ular bunday bolalarni quyidagi ikki guruhga ajratadilar: Birinchi guruhga jismoniy va aqliy taraqiyoti sust bolalar kiradi. Tadqiqotchilarning takidlashicha, ularning taraqqiyotda orqada qolishining sababi - bosh miya po’stlog`ida peshona qismining sekin yetilishi bilan bog`liq. O`qishda orqada qolib,ular yanada asabiy bo`lib, o`qituvchilar uchun yanada qiyinchilik tug’diradi. Mualliflar yuqorida klassifikatsiyasi asosida taraqqiyotda chetlashgan bolalar bilan ishlaydigan o`qituvchilar uchun qimmatli tavsiyalar ishlab chiqadilar . Yuqorida biz keltirgan o`zlashtirgan o`quvchilarning tiplarini bilish o`quvchilarga individual yondashuvini amalga oshirishga katta yordam beradi. Psixolog va pedagoglar o`zlashtirmaslikning ko`plab sabablarini, tiplarini aniqlaganlari hamda ikkinchi yilga qoldirilishi va ommaviy o`zlashtirmaslikni yo’qotishi bo’yicha didaktik tarbiyaviy ishning tashkiliy –pedagogik shakl va uslublarning guvohi bo’ldik. Pedagogik olimlar va o`qituvchilarning uzoq vaqt o`zlashtirmaslikni bartaraf etishga ishonchli o`quv –tarbiya jarayonining xususiyatlarini o`rgandilar. Psixologlar o`quv jaryonida namoyon bo`ladigan o`zlashtirmovchi o`quvchilarning shaxs xususiyatlariga, ular o`quv faoliyatinig o`ziga xosliklarning aniqlashga e’tibor qaratadilar. O`zbekistonlik psixologlardan Y. F.G`oziyev, S.A. Axunjanova, T.M. Adizova, Y.Z. Usmonova, A.X.Yugay, T.K.To’laganovalarning ishlarida ham tahlil qilingan.

13 Lekin ularning hech birida aynan boshlangich sinflardagi o`zlashtirmovchilik muoammosi maxsus ilmiy tadqiqot predmeti sifatida tahlil etilmaganini takidlash joiz. Uzoq vaqt o`zlashtirmaydigan o`quvchilar shaxsi xususiyatlarini chuqur o`rganish, qanday pedagogik sharoitlarda qiyinchiliklarini bartaraf etishga yordam beradi. Maktab dasturini muvaffaqiyatli o`zlashtirishga yordam beradi. -Bugungi kunga kеlib, ta'lim sohasida o`zlashtirish xususida kеng fikrlar bayon etilmoqda. «O`zlashtirish» tushunchasi o`z mohiyatiga ko`ra komplеks muammo bo`lib, u jamiyatning iqtisodiy jihatdan rivojlanganligi, mamlakat fuqarolarining siyosiy, ma'rifiy, madaniy tarbiyalanganligi, maktab o`qituvchilarining zamonaviy o`kitish vositalari, usullari, tamoyillari bo`yicha atroflicha bilimga egaliklari, yoshlarning o`qish-o`rganishga ishtiyoqmandligi bilan uzviy bo?liq hodisadir. Mustaqil mamlakatimizning erkin fuqarolari tilimiz va tariximizning inson hayotidagi ahamiyatini, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni har qachongidan aniqroq, to`liqroq his qila boshlashdi, maktab hayotida tub o`zgarishlar yuz bеrdi, o`qituvchilar faoliyati sifat jihatdan yangilanish bosqichini o`z boshidan kеchirmokda, o`zbеk bolasining aql- zakovatini jahon afkor ommasi tan oladigan bo`ldi. Yoshlarimiz jahon olimpiadalarida qatnashib, faxrli o`rinlarni egallay boshladi. Zamonaviy ta'limni tashkil etish nazariyasi va amaliyotida ham qator sifat o`zgarishlari sodir bo`ldi: ta'limning samaradorligini oshirish va sifatini yaxshilashga oid kеng qamrovli didaktik va mеtodik tadqiqotlar o`tkazilmoqda; ta'lim jarayonining davriyligi ilmiy- didaktik jihatdan asoslanib, o`qituvchilar faoliyatida munosib o`rin ola boshladi; ta'lim jarayonini tashkil etish, boshqarish, nazorat qilishning intеrfaol usullaridan foydalanish odat tusini oldi; ta'lim natijalarini sinashda rеyting usuliga, bilim, malakalarni tеstlashtirishga yanada ko`proq rioya qilinadigan bo`ldi.

14 Mamlakatimizning iktisodiy taraqqiyotida, jamiyat a'zolarining fikrlashida, tarbiyalovchilarning pеdagogik faoliyatida, yoshlarning fan- tеxnika, kasbga chanqoqligida paydo bo`lgan tub o`zgarishlar o`zlashtirish muammosini atroflicha asoslash, har tomonlama tadqiq qilish ehtiyojinipg yanada oshganligidan dalolat bеradi. Bolalarning o`zlashtirishlarini ta'minlash uchun ularga didaktik ta'sir tadbirlarini ishlab chiqishga ehtiyoj tu?iladi. Didaktik ta'sir tadbirlari bolalarning davlat ta'lim standartlari darajasida o`zlashtirishlarini ta'minlash, ularni o`zlari erishgan yutuqlardan tеz-tеz xabardor etish, o`qituvchi va o`quvchilarning ortiqcha charchashlarining oldini olish, vaqtdan samarali foydalanish talablariga ko`ra ishlab chiqiladi. Buni bir qator olimlar izlanishlarida ko`rish mumkin. Jumladan, Ya.A.Komеnskiy' o`zining didaktik qarashlarida ta'lim jarayonini ham tarkiban, ham ta'lim jarayoni sub'еktlari jihatidan tahlil qilgan. Pеdagogik tizim, uning uqtirishicha, uch tarkibiy qismdan iborat: o`huv matеriali — bilimlarning o`qituvchidan o`quvchilarga harakati; o`tsuvchi — bilimlarni idrok etguvchi va o`zlashtiruvchi; o`tsituvchi — bilimlarni bolalarga еtkazuvchi. Bilimlarni bolalarning puxta o`zlashtirishi uchun Ya.A.Komеnskiy ilk bor didaktik ta'sir tadbirlari tizimini ham aniqlagan edi: sinfda o`rganilgan mavzular bo`yicha еtarli mashq o`tkazish; yangi o`quv matеrialini oldin o`rganilgan mavzularga aloqadorlikda o`rgatish; o`rganilgan mavzularni vaqti-vaqti bilan takrorlab turish; oldin o`rganilgan matеriallarni takrorlab, yangi mavzuni tushuntirishga o`tish. Yu.K.Babanskiyning yozishicha, zamonaviy o`qituvchi faoliyatida bolalarning o`zlashtirishiga to`sqinlik qiladigan qator zaif tomonlar bor: ta'lim jarayonining dolzarb muammolarini ko`ngildagidеk hal qila olmaslik, bolalarni o`quv prеdmеtlariga qiziqtira bilmaslik, rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi ta'lim tamoyillarini komplеks amalga oshira olmaslik, o`quvchilarda o`quv mеhnati usullarini shakllantirmaslik o`qitish mеhnatiniig zaif tomonlari hisoblanadi; ta'limni tashkil etishda ham o`qituvchilar faoliyatining qator zaif tomonlari mavjud. Bunday

15 kamchiliklar qatoriga to`liq o`zlashtirmaslik sabablarini ajrata olmaslik, bolalarga shaxе va individual jihatdan yondasha bilmaslik, o`quv prеdmеtlararo aloqani tashkil etishdagi qiyinchilik, ta'limni turli usul va vositalar yordamida qiziqarli o`tkazishni to`liq amalga oshirmaslikni ham kiritish mumkin. O`qitish faoliyatidagi mavjud kamchiliklarni) bartaraf etish bolalarning o`zlashtirishlari uchun zamin yaratadi. Ta'lim jarayonida amal qilinadigan va o`huvchilarning o`zlashtirishiga monеlik qiladigan sabablar ham bisyor. Ana shunday sabablar katoriga: — o`quvchi intеllеktining еtarli darajada rivojlanmaganligi; — bolalarda fikrlash shakllari — prеdmеtli, obrazli, simvolli fikrlash shakllarining ayrimlari talab darajasida taraqqiy qilmaganligi; — bilim, ko`nikma, malaka, ijodiy faoliyat tajribasi va tabiat, jamiyat, ong hodisalariga munosabatning еtarli taraqqiy etmaganligi; —bolada o`quv mеhnati usullari va malakalarning past rivojlanganligi; — jismoniy taraqqiyotdagi ayrim dеffеktlar (ko`zi ojizlik, quloqning past eshitishi, duduqlik, ayrim tovushlarni talaffuz eta olmaslik); — o`qish, mеhnat va turmushga bo`lgan ayrim salbiy qarashlar; — bola tarbiyasidagi ayrim nuqsonlar (o`zi va o`zgalarga turlicha qarash, o`z tili, tarixi, Vatan qadriga еtmaslik, o`ziga ortiqcha baho bеrish, o`z sha'nini bilmaslik, o`zgalarni mеnsimaslik va hokazo)ni kiritish mumkin. O`zlashtirish nazariyasi namoyondalari (B.Blum, J.Kerrol, J.Blok, L.Andеrson va boshqalar) o`rganiladigan mavzuga oid bilimlarni o`quv elеmеntlariga ajratish, har bir o`kuv elеmеntiga mos ta'lim maqsadlarini bеlgilash, o`rganiladigan murakkab hodisalarni bеlgilash, o`rganiladigan murakkab hodisalarni imkon qadar osonlashtirish, axborotlarning bolalar faoliyatida optimal takrorlashni ta'minlash, ta'limning borishiga o`zgartish, tuzatish, qo`shimchalar kiritish, bolalarni o`zlari erishgan natijadan tеz-tеz xabardor qilib turish kabi qator tеxnologik talablarga rioya qilib, ta'lim jarayonini tashkil etish, boshqarish, nazorat qilish amaliyotini nazariy jihatdan asoslashdi.

16 Hozirgi paytda J.Kerrol, B.Blum izlanishlarida tavsiflangan o`zlashtirish muammosi Buyuk Britaniya, Braziliya, Bеlgiya, Indonеziya, Avstraliya, Yaponiya, Janubiy Korеya kabi mamlakatlarning maktablarida kеng qo`llanilmoqda. Ta'lim jarayonini loyihalash jihatidan qaraganda o`zlashtirish muammosi: |—dars o`tiladigan sinf o`quvchilarining o`zlashtirish layoqatlari, bilim darajalarini aniqlash; — ta'limni boshqarish o`lchovlari (u yoki bu mavzuga ajratilgan o`quv soatlari), ta'limni tashkil etish tеmpini qayd etish; — o`quv matеriali tarkibini tahlil qilib, o`kuv elеmеntlarini ajratish, har bir o`quv elеmеntini to`liq o`zlashtirish uchun sarf qilinadigan vaqt, tеstlar to`plamini bеlgilash; —bolalarni (o`qish-o`rganishda) ra?batlantirish vositalarini tanlash; —yo`l-yo`lakay ta'limga kiritiladigan o`zgartish, qo`shimcha, tuzatishlarni qayd etish; —ta'lim jarayoni loyihasini (dars konspеkti yoki ta'lim etaloni) tayyorlash tadbirlari tizimini qamrab oladi. Ta'lim jarayonini bеvosita tashkil etish, boshqarish va nazorat qilish jarayonlari ta'lim mazmunini o`zlashtirishning bola uchun shaxsiy qimmatini oshirish, o`zlashtirishni individuallashtirish, diffеrеntsial tashkil etishga qaratiladi. Ta'limni bеvosita amalga oshirish jarayonidagi tadbirlar tizimi: —bolalarni o`z maqsadlarini mustaqil tanlashga odatlantirish (ta'lim maqsadi va ta'lim natijalari o`zaro taqqoslab o`rgatiladi); —sinf jamoasiga to`liq o`zlashtirish mеtodikasi bo`yicha bajariladigan o`quv yumushlari va ularni bajarish tartibini o`rgatish; —o`quv prеdmеtiga oid o`quv elеmеntlarini bolalar bilan birgalikda tahlil qilish; —bolalarni ta'limda faol ishtirok etishga odatlantirish (mavzular to`liq o`zlashtirilgach, yakuniy baho qo`yiladi, erishilgan natija bеlgilangan o`lchovlarga taqqoslanib aniqlanadi; sinfda a'lo baholarga o`qiydigan o`quvchilar miqdori o`rta yoki yaxshi baholarga o`qiydigan o`quvchilarga nisbatan ko`p bo`lishi zarur,

17 bolalarga o`zlari istaguncha maslahat va yordam bеriladi, oldingi mavzuni jamoa a'zolari to`liq o`zlashtirgach, navbatdagi o`quv matеrialini o`rganishga o`tiladi); — joriy nazoratda yakunlovchi baho qo`yilmaydi (joriy va oraliq nazorat bolalarni ogohlantirish, ularning to`liq o`zlashtirishda qaеrga kеlib qolganliklarini tushuntirish vazifasini bajaradi); — asosiy o`kuv muammolariga altеrnativ muammolar tayyorlash (agar bolalar asosiy muammoni bajarishda qiynalishsa, uni osonroq muammo bilan almashtirish oldindan bеlgilab qo`yiladi) kabi o`quv yumushlarini qamrab oladi. Bolalarning o`zlashtirishiga ijobiy yoki salbiy ta'sir qiladigan omillar nihoyatda ko`p: sеzgi organlari faoliyatidagi turli dеffеktlar — ko`rish, eshitish o`quvlarining normal taraqqiyoti bolalarning o`zlashtirishiga ijobiy ta'sir qilsa, ularning anormal taraqqiyoti o`zlashtirishga salbiy ta'sir qiladi. Shuningdеk, oliy nеrv tizimidagi nuqsonlar — qo`zg’alish va tormozlanish hodisalari o`rtasidagi mutanosiblik yoki nomutanosiblik ham o`zlashtirishga ijobiy yoki aks ta'sir qiladi. O`quvchining so?li?i, tish, quloq, bosh o?riqlari, shamollash, tеmpеratura kabi hodisalar ham to`liq o`zlashtirishga mo'nеlik qiladi. Ana shy sabablarga ko`ra biologik xususiyatlarga oid hodisalar o`rtasida korrеlyatsiya eng yuqori bo`ladi. Sihat-salomatlik o`zlashtirishga ijobiy, uning tеskarisi — kasallik esa o`zlashtirishga salbiy ta'sir qiladi. Shaxsning biologik xususiyatlarini hisobga olib, biologik omillarni bitta umumlashgan korrеlyativ — "ishchanlik" atamasi bilan qayd etamiz. O`quvchining ishchanligi eng yuqori o`zlashtirish asosi ekanligi fanda ham, pеdagogik amaliyotda ham allaqachon o`z isbotini topgan. “Ishchanlik"ning antipodi — erinchoqlik, dangasalik bolalarning o`zlashtirishda orqada qolib kеtishida еtakchi sababiga aylanishi ham mumkin. "Ishchanlik" korrеlyativi bolaning sihat-salomatligi, ko`rish, eshitish, kinеstеzik sеzgilarining normal taraqqiyoti oliy nеrv tizimining talab darajasida shakllanganligini qayd etish uchun ishlatiladi. O`zlashtirishning psixik omillari ham ancha topiladi: xotiraning zaifligi, tafakkur taraqqiyotidagi kamchiliklar, ortiqcha his-hayajonga bеrilish, uyatchanlik, ta'sirchanlik kabi omillar ma'lum darajada to`liq o`zlashtirishga monе'lik qiladi. Xotiraning zaifligini bartaraf etish uchun mustahkamlovchi mashqlar o`tkaziladi.

18 Bolalar tafakkuridagi kamchiliklarni yo`qotish uchun ularga aqliy faoliyat usullari tahlil, qayta birlashtirish, taqqoslash, guruhlarga ajratish, umumiy xulosalar chiqarish yo`llari o`rgatiladi. O`zlashtirishda o`quvchining intеllеktual taraqqiyoti еtakchi omil sanaladi. O`quvchilarning intеllеktual taraqqiyotini ko`zlab, ikkita daxldor bo?lanishga ajratamiz: fikrlash jarayonlari — tahlil, qayta jamlash, taqqoslash, guruhlarga ajratish, umumlashtirish jarayonlari mohiyatini o`rganish. Fikrlash jarayonlari mohiyatini o`rganish bolalarni to`liq o`zlashtirishga еtaklovchi asosiy omillardan hisoblanadi. Fikrlash jarayonlari xususida o`rganilgan bilimlar o`quvchilarda har bir o`kuv matеrialida uning asosiy va ikkilamchi bеlgilarni ajratish layoqatlarini o`stiradi. O`quv matеrialining asosiy va ikkilamchi bеlgilarni ajrata oladigan o`quvchi uni, ya'ni o`rganilgan o`quv matеrialini juda ko`p mavzular orasida taniy oladi. Zеro, o`rganilayotgan ob'еktning asosiy va ikkilamchi bеlgilarini ajrata bilish rivojlangan fikrlashning taraqqiyotini ham ko`rsatadi; bolalarda fikrlash sifatlarini tarbiyalash — bеrilgan o`quv holatida o`z maqsadini mustaqil bеlgilash, tanqidiy fikrlash, faktlarga mos atama tanlash, o`z fikrlarini qisqartirib yoki kеngaytirib aytish, munosabat bildirish, fikrlash tеzligi — zukkolik kabilar fikrlash jarayonining sifatlari sanaladi. Xulosa qilib aytganda, o`zlashtirmaslik sabablari sifatida o`quvchi intеllеktining еtarli rivojlanmaganligi, fikrlash shakllarining kam taraqqiy etganligi, o`quv prеdmеtlariga qiziqmaslik, o`quv mеhnati usullarining taraqqiyotida kamchiliklar, bolalarning jismoniy taraqqiyotidagi ayrim еtishmovchiliklar, o`qish, mеhnatga salbiy munosabatda bo`lish kabilar ajratilgan edi. Bolalarda o`qish- o`rganishga oid ijobiy munosabatni tarbiyalash, bolalarning jismoniy taraqqiyotidagi kamchiliklarni bartaraf etish, ularda aqliy faoliyat usullarini, shuningdеk, aqliy mеhnat usullarini shakllantirish o`quv prеdmеtlariga ra?batlantirish, bola intеllеktini taraqqiy ettirish yo`llari bilan aksariyat o`kuvchilarning to`liq o`zlashtirishlariga erishish mumkin. Binobarin, o`zlashtirish didaktik hodisa sifatida bolalarda o`qish- o`rganishga ijobiy munosabatni tarbiyalashga, bolalarning jismoniy taraqqiyotida kamchiliklarni bartaraf etishga, o`quvchilarda aqliy faoliyat va aqliy mеhnat usullarini rivojlantirishga, bola intеllеktini taraqqiy ettirishga, ularni o`qish-o`rganish mеhnatiga ra?batlantirishga bo?liq

19 I .2 O`zlashtirmovchilikni vujudga keltiruuvchi omillar haqida. Boshlang’ich sinf o’quvchilar shaxsining shakllanishi o’quv faoliyati kichik maktab yoshidagi o’quvchi uchun nafaqat bilish jarayonlarining yuqori darajada rivojlanishi, balki shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirish uchun ham imkoniyat yaratadi.Yetakchi bo’lgan o’quv faoliyatidan tashqari boshqa faoliyatlar o’yin, muloqot va mehnat faoliyati ham o’quvchi shaxsi rivojiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Bu faoliyatlar asosida muvaffaqiyatga erishish motivlari bilan bogliq bo’lgan shaxsiy xususiyatlar tarkib topa boshlaydi. O’quv faoliyati kichik maktab yoshidagi bolalarda o’qishda ma’lum yutuqlarga erishish ehtiyojini qondirishga, shuningdek, tengdoshlari orasida o’z o’rniga ega bo’lishiga imkoniyat ham yaratadi. Aynan ana shu o’rin yoki mavqega erishish uchun ham bola yaxshi o’qish uchun harakat qilishi mumkin. Bu yoshdagi bolalar doimiy ravishda o’zlari erishgan muvaffaqiyatini boshqa tengdoshlari muvaffaqiyati bilan solishtiradilar. Ular uchun doimo birinchi bo’lish nihoyatda muhim. Kichik maktab davrida bolalardagi musobaqaga kirishish motivi tabiiy psixologik ehtiyoj hisoblanib, bu motiv ularga kuchli emotsional zo’riqishni beradi. Bu xususiyatlar aslida bog’cha davridan boshlab yu zaga kela boshlaydi va kichik maktab davrida, shuningdek o’smirlik davrida ham yaqqol ko’zga tashlanadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar kattalarning u haqidagi fikr va bergan baholariga qarab, o’zlariga o’zlari baho beradilar. O’quvchining o’ziga-o’zi beradigan bahosi, asosan, to’g’ridan-to’g’ri o’qituvchining beradigan bahosiga va turli faoliyatlaridagi muvaffaqiyatlariga bog’liq. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda o’z-o’ziga beradigan baholari turlicha - yuqori, adekvat - mos yoki past bo’lishi mumkin. Bu yoshdaga bolalarda mavjud bo’lgan ishonuvchanlik,ochiqlik , tashqi ta’sirlarga beriluvchanlik, itoatkorlik kabi xususiyatlari ularni shaxs sifatida tarbiyalash uchun yaxshi imkoniyat yaratadi. Kichik maktab yoshi davrini bolaning turli faoliyatlarda muvaffaqiyatga erishishini belgilab beruvchi asosiy, shaxsiy xususiyatlarni yuzaga kelish va mustahkamlash davri deb hisoblash mumkin. Bu davrda muvaffaqiyatga erishish motivlari tarkib topishi bilan bir qatorda, mehnatsevarlik va mustaqillik kabi sifatlar rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda mehnatsevarlik,

20 asosan, o’qish va mehnat faoliyatida rivojlanadi va mustahkamlanadi. Mehnatsevarlik bolada o’zi qilayotgan mehnati unga zavq bergan taqdirdagina yuzaga keladi. Bolada mustaqillik xususiyatining shakllanishi asosan kattalarga bog’liq. Agar bola haddan ziyod ishonuvchan, itoatkor, ochiq xususiyatli bo’lsa, unda asta- sekinlik bilan bo’ysunuvchanlik, tobelik xususiyati mustahkamlana boradi. Biroq bolani vaqtli mustaqillikka undash, unda ba’zi salbiy xislatlarning shakllanishiga ham olib kelishi mumkin, chunki hayotiy tajribalari, asosan, kimlargadir taqlid qilgan holda o’zlashtiradi. Mustaqillikni shakllantirish uchun bolaga mustaqil bajaradigan ishlarni ko’proq topshirish va unga ishonch bildirish nihoyatda muhimdir. Shuningdek, shunday bir ijtimoiy psixologik muhit yaratish kerakki, unda bolaga biror bir mas’ul vazifani mustaqil bajarishni topshirish, bu ishni bajarish jarayonida bola o’zini tengdoshlari, kattalar va boshqa odamlarning lideri deb his qilsin. Ana shu his bolada mustaqil bo’lishga undovchi motivlarni yuzaga keltiradi. BAHO O'QUVCHI 0‘ZLASHTIRISHIGA TA’SIR QILADIMI? Aylana yoki uchburchak... u bolani xafa qilmaydi Ilmira Hasanova, Sergeli tumanidagi 104- maktabning bosh lang'ich sinf o'qituvchisi: —Birinchi sinf o'quvchisining har qanday intilishini qadrlash lozim. Dabdurustdan yomon bahosi bilan maktabga endigina qadam qo'ygan bolaning orzularini bir zumda yo'qqa chiqarishga hech bir o'qituvchining haqqi yo'q. Shuning uchun har bir bolaga individual yondashib, o'qish istagidagi barcha harakatlarini rag'batlantirish zarur. Bu borada joriy qilingan ball sistemasida baholash eng oqilona yo'ldir. Biroq birinchi sinf o'quvchisiga «1» baho emas, ball deb tushuntirsangiz-da, u baribir baho deb tushunadi. Shuning uchun har gal birinchi sinfni qabul qilganimda ularni maktab ta’limiga moslashgunlaricha baholamayman. Balki rag'batlantiraman. Ya’ni, gul — «5», gulning yaprog'i — «4», shunchaki aylana — «3», uchburchak — «2»ni anglatadi. Rangli uchburchakni qo'lga kiritgan o'quvchimga bu uchburchak «ikki»ni anglatadi deb hech qachon izoh bermayman. Har bir predmet ball hisoblanishini, faqat ular yaxshi yoki sustroq javob berilganiga qarab turlicha

21 bo'lishini tushuntirganman. Shuning uchun turli rangdagi aylana yoki uchburchak olgan bolalarim ham xafa bo'lishmaydi. Uning o'rniga «gul»ni qo'lga kiritish istagida yaxshiroq harakat qiladi. 1- sinfda bolani ana shunday rag'bat usuliga o'rgatib, ikkinchi sinf boshidan raqamli baholashga ko'niktirish, ularning o'qishga bo'lgan ilk qiziqish va ishtiyoqini so'ndirmaslik uchun xizmat qiladi. Bu tajribaning kichik o‘quvchi uchun yoqimli va ruhini cho'ktirmaydigan tomonlari borligiga ota-onalar fikrlari bilan tanishganimda amin bo'ldim. — O‘g‘lim birinchi sinfni muvaffaqiyatli boshladi. Harflar tugab, vazifalar ko'paygani sayin u «ikki», «uch» ball olib keladigan bo'ldi. Natijada uyga berilgan topshiriqlarni ham bajarishga hafsala qilmay qo'ydi. Bir kuni «dardi»ni aytdi: — She’rni yaxshi aytib bersam ham baribir ustoz menga «uch» qo'yadi. Yodlamasam, «ikki» qo'yadi. Farqi nima? Shundan keyin farzandimning oladigan bahosi bilan bog'liq ruhiy holatlariga qat’iy e’tibor qaratdim. Vaziyat taqozosi bilan Ilmira Hasanova ishlaydigan maktab joylashgan tumanga ko'chib keldik va o'g'lim o'qishni shu sinfda davom ettirdi. Boshida sinf jamoasiga ko'nikishga qiynalgan bo‘lsa-da, o'g'lim deyarli «gul» yoki «yaproq» olib keladi. Savollarga beradigan javoblarida qat’iylik, o'ziga ishonch tug'ildi bolamda. Hozir vazifalarni ham mustaqil bajaradi, maktabga avvalgidek erinib yoki xohlamasdan emas, aksincha, orziqib ketadi. Farzandimning o'quvchilik taqdirida yuz bergan bunday o'zgarish keyinchalik ham menga saboq bo'ladi, — deydi Muxtasar Jo'rayeva. Baho o‘qishga undashi kerak Yunusobod tumanidagi 302- umumta’lim maktabi boshlang'ich sinf o'qituvchisi Sanoat Nurmatova esa boshqacharoq tajribasi bilan o'rtoqlashdi. — Darsga tayyorlanmagan bolani yaxshiroq harakat qildirish, mas’uliyatni chuqurroq his qilishi uchun ham har doim a’lo baho qo'yib bo'lmaydi. Har bir o'quvchini mehnatiga yarasha baholash kerak. Har qanday vaziyatda ham bola rag'batlantirib turilsa, tushkunlikka tushmaydi. Uning o'rniga xatolarini takrorlamaslikka tirishadi. Buning uchun quyidagi usuldan foydalanaman: hafta mobaynida «to‘rt» olmagan o'quvchiga yulduzcha sovg'a qilaman. Agar bir-ikkita

22 «to‘rt» olsa-da, bolaning intilishlari namunali bo'lsa, uni ham yulduzcha bilan siylayman. Bir oy oxirida 4ta yulduzcha, ya’ni har haftada yulduzcha olgan bolaga kitob sovg‘a qilaman. Buni ko‘rgan sinfimdagi yaxshi yoki o'rta o'qiydigan o'quvchilar ham qiziqadi, havas qiladi va o'zlari ham qatorasiga rag'batlarni qo'lga kiritishga harakat qiladi. Chunki o'quvchi uchun o'qituvchining e'tibori hamma narsadan ustun turadi. — O'quvchilarim hozirda 4- sinfda o'qiyapti. Baho bolaga u yoki bu tarzda ta’sir ko'rsatadi. Menimcha, har bir baho o'qituvchi tomonidan izohlanishi kerak. «Mana bugun juda yaxshi o’qiding, so'zlarni ham burro- burro talaffuz qilding, shuning uchun «besh» bilan baholanasan», deyilganda o'quvchi o'ziga nisbatan alohida e’tiborni his qiladi. Xuddi shunday har bir «ikki» izohlanishi kerak. Masalan, diktantdan «2» olgan bolaga nisbatan «Sunnatilla, sen mana bu so'zlar imlosini yaxshi bilar eding. Lekin darsda diqqatingni bir joyga jamlamaganing uchunmi, nimagadir xatolikka yo'l qo'yibsan. Kel, yana bir bor o'tgan mavzulardagi grammatik qoidalarni yodga olamiz. O'ylaymanki, har bir yo'l qo`yilgan xatoni tuzatasan...» kabi tadbir tutilganda bola nima uchun past baho olganining isbotini ko'radi va qayta shu natijani takrorlamaslikka urinadi. Shuningdek, o'tgan mavzularni mustahkamlashga o'qituvchining e’tibori jalb qilinadi. Yana sinfdan tashqari o'qish mashg'ulotlaridan o'quvchidagi yaxshi rivojlanmagan malakalarni shakllantirish maqsadida foydalanaman. Qayta-qayta mashq qildirish natijasida o'quvchining bilim darajasi oshadi va tabiiyki, baholari ham ko'tariladi”, — deb masalaga yondashadi Mirzo Ulug'bek tumanidagi 112- maktab bosh lang'ich sinf o'qituvchisi Muhabbat Umarova. Baho nisbiy narsami? Biz o'quvchiga baho nisbiy narsa, olingan bilimlar muhim deya tushuntiramiz. Biroq boshlang'ich sinf o'quvchisi uchun kundalikka qo'yilgan baho haqiqiydek hisoblanadi. Shuning uchunmi sinfdagi «a’lochi» maqomiga ega bolalar ko'p qo‘l ko'tarib, ko'p javob berib, ko‘p baho olishni istaydi. Bunday vaziyatda olingan bilimlar mukammal bo'larmikan? Baho yuqori bo‘lsa-yu, bilim sayoz bo‘lsa-chi? Faol bo‘lmasa-da, berilgan har bir savolga to'g'ri javob beradigan kamtar bolalarga

23 tengdoshlarining o'zidan so'zamolligi tufayli o'zib ketishi malol kelmaydimi? Bu kabi muammolar xususida Ilmira Hasanova shunday deydi: — O'qituvchi har bir darsda imkoni boricha butun sinf jamoasini baholay olishi kerak. Hech bo'lmaganda, bolaning darsga qanday tayyorgarlik ko'rganini nazorat qila olishi darkor. Shundagina har bir o'quvchi berilgan vazifaga jiddiy qaraydi. Yana sinfdagi yetakchi bolalarda o'zlarini ko'rsatish, birinchi bo`lish istagi yuqori bo`lganligi uchun ham ular topshiriqlarni dars jarayonining o'zidayoq bajarib, tezda baholanishni xohlaydilar. Biroq bunda o'zlashtirish sayoz bo'lib qolishi mumkin. Chunki tez qabul qilingan ma’lumotlar inson xotirasidan qisqa muddatda o'chib ketadi. Shuning uchun, boladagi har bir qilingan harakatni hurmat qilgan holda unchalik faol bo'lmagan bolalarni ham bahslarga, savol- javoblarga ko'proq jalb qilish kerak. Ularni ham fikri teran, har qanday vaqtda vazifaga yechim izlaydigan faol o'quvchiga aylantirishda o'qituvchi ter to'kishiga to'g'ri keladi. Shu mehnat ortidan esa, albatta, sinf jamoasining ko'rsatkichlari yuqori bo'lishiga erishiladi. Bola olayotgan har bir bahoda ota-ona omilining o‘rni bo’lishi zarur. Ayniqsa, har bir qo'yilgan «2» dan ota-ona xabar topishi, kerak bo'lsa, o'qituvchi tomonidan aytilishi kerak. Bu o'quvchining yo'l qo'yayotgan kamchiligini to'g'rilashga va ruhining tushib ketmasligiga xizmat qiladi. Ota-onalarning bu o'rinda bolani asossiz ravishda «nimaga ikki olding?» deb koyiyverishidan hech qanday naf yo'q... Xuddi shu o'rinda bizga psixolog maslahati yordamga keladi: — Boshlang'ich sinf o'quvchisi uchun tanqid yoqimsiz narsadir. Xuddi shu kabi «ikki» ham u uchun muvaffaqiyatsizlik, ojizlik belgisidek tuyuladi. Shu bois birinchi sinf o'quvchisiga «2» baho qo'yilmasa maqsadga muvofiq bo'ladi. Yoki har bir past bahoni ham bolaning ko'nglini o'ksitmagan holda, ehtiyotkorlik bilan qo'yish zarur. Sababi birgina baho o'quvchining umumiy bilim olish darajasiga ta’sir qilmay qolmaydi. Yoxud matematikadan misol yechishga qobiliyati zo'r bolani she’rni ifodali o'qib bera olmaslikda ayblab, u fandan «5», bu fandan «2» qo'yilsa, o'quvchida fanlarni ajratish hissi paydo bo'ladi. Bora-bora shu bola «adabiyotdan mening iqtidorim yo'q», deb o'ziga- o'zi xulosa chiqarishi mumkin. Bu esa

24 gullamoqchi bo'lgan gulni uzib olish bilan barobardir, — deydi Shayxontohur tumanidagi 167- maktab psixolog Sevara Anorboyeva. Turli qarashlar, yondashuvlardan ko'rinadiki, qo'yilayotgan har bir ijobiy va salbiy bahoning o'quvchiga, uning o'zlashtirishiga ta’siri, albatta, bo'ladi. Shunday ekan, muhtaram o'qituvchilarimiz bilim olishga qiziqish aynan boshlang'ich sinfdan boshlanishini nazardan qochirmagan holda har bir bolani munosib taqdirlasalar, shu bolalar kelajakda ham olgan mukammal bilimlari tufayli munosib mavqelarga sazovor bo'ladilar, deb umid qilamiz. Inson borliqning bir bo'lagi sifatida undagi har bir voqelikka o'ziga xos mulohaza bilan yondashsa, ko'rgan, eshitgan voqealarini ziyraklik bilan mulohaza qilsa, o'qish qobiliyatiga ega bo'lsa, ijodiy fikrlasa, uning tafakkuri qarashlarida yangilik, samara bo'lishi muqarrar. Bunday jarayonda mustaqil ta'limdan foydalanish asosiy omillardan biri hisoblanadi. Ona tili darslarida va darsdan tashqari mashg'ulotlarda mustaqil ta'limdan foydalanish o'quvchilarda bilim, ko'nikma, malakalarni shakllanishida juda katta ahamiyatga egadir. O'quvchilaming mustaqil fikr yuritishi, aqliy va ijodiy faollikka undash, erkin fikr, kasbiy mas'uliyat elementlarini his qilishga qaratilgan jarayondir. Boshlang'ich sinf ona tili darslarini mustaqil ta’lim asosida o'qitish ta'lim tizimining asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi. Mustaqil bilim egallashda amal qilinadigan qonun-qoidalarga aniqlik kiritish lozim bo'ladi. Umumdidaktik prinsiplar qatorida mustaqil ta'lim tamoyillari quyidagicha ishlab chiqildi. Ular: - ta'limning insonparvarlik va demokratik ruhda amalga oshirilishi; -bilim oluvchi shaxsiga yo'naltirilganligi; - bilimlami o'zlashtirishda individual va jamoaviy yondashuv; - o'quv materialini modullar asosida o'zlashtirish; - o'quvchilaming mustaqil ijodiy fikrlashi, og'zaki va yozma nutqini rivojlantirish; - o’quvchilar nutqining ifodaliligini oshirib borish; - oddiydan murakkablik darajasiga borish;

25 - mustaqil ishlash ko'nikma va malakalarini bosqichma-bosqich shakllantirish kabilarni o'z ichiga oladi. Mazkur tamoyillar asosida o'quvchilaming mustaqil bilim olishlari har bir o'quvchi tomonidan o'zlashtirilgan bilimlarni to'g'ri va foydali amalga oshirilishiga ta'sir ko'rsatadi. Mustaqil ta'lim o'quvchilaming ona tilini o'qitish sohasidagi bilimlarini oshirishga, ulami mustaqil va ijodiy fikrlashga o'rgatadi. Boshlang'ich sinf o'quvchilariga darsda va darsdan tashqari mustaqil ishlarni bajarish uchun vazifalar beriladi. Bu esa o'z navbatida ona tilini o'qitish tizimida o'quv-tarbiya jarayonining muhim shakli sifatida katta ahamiyat kasb etadi. Boshlang'ich sinf o'quvchilarining ona tili bo`yicha bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish, hayotga ongli munosabatni shakllantirish, ta'limning tarbiyaviy tamoyilini kuchaytirish, qiziqishini oshirish, mustaqil va ijodiy fikrlashga o'rgatish aynan mustaqil ta'lim asosida amalga oshiriladi. Bunday ishlar o'z shakli va mazmuniga ko'ra xilma-xil bo'lib, bevosita asosiy darslarning davomi hisoblanadi. Shu bilan birga mustaqil ta'limda amalga oshirish qiyin bo'lgan vazifalarni hal qilishga keng yo'l ochiladi. Ona tili darslarida mustaqil ta'limning turli xil usullaridan, ya'ni ta'lim texnologiyalaridan foydalanish mumkin. O'quvchilarda mustaqil ishlash, avvalo, unga tayyorlash o'qituvchi tomonidan materiallarni muammoli tarzda bayon etilishi kabi yo'llar bilan hosil qilinadi. Bunda quyidagi topshiriqlarni muntazam ravishda tavsiya etish mumkin: materialni darslik asosida o'rganish, namunaviy mustaqil mashqiar, yangi turdagi topshiriqlar, o'zlashtirilgan usullarni amalda qo'liashga oid vazifalami bajarish, ijodiy ishlami o'rgatishni o'z ichiga oladi. O'quvchilar bilan o'qituvchi o'rtasida yo'l qo'yilishi lozim bo'lgan amaliy mashq usullaridan biri bu yozma bahs usulidir. Bunday usulda muloqot o'matish natijasida o'quvchilaming erkin tarzda mustaqil fikrini ifodalash imkoniyati kengayadi, yozma nutqi rivojlanadi. Og'zaki muloqot jarayonida bayon qila olmagan fikriarni bemalol yozma shaklda bildirish uchun sharoit yaratiladi.

26 Bugungi kunda maktab o'quvchilarining yozma nutqini qoniqarli ahvolda deya olmaymiz. Ular o'z fikrlarini hamma vaqt ham mantiqiy izchillikda bayon qila olmaydilar. Ayni bir vaqtning o'zida bu usulni o'quvchilar bilan o'qituvchi hamda bir guruhdagi o'quvchi bilan o'quvchi orasida qo'llash mumkin. Bu bosqichda o'quvchilar o'z fikrlarini yozma tarzda bayon qila olishlari lozim. Matnda ulardan o'zlarining shaxsiy nuqtai nazarlarini aniq ifodalashlari talab etiladi. Matn orqali boshqalaming fikrlari, nuqtai nazarlariga ijobiy ta'sir ko'rsatishlari kerak. O'quvchining o'quv faoliyatini individuallashtirish imkoniyati sifatida quyidagilarni ko'rsatish mumkin: a) matn ustida ishlay olishi; b) o'z fikrini mantiqiy izchillikda bayon eta bilishi; v) kattalarning nuqtai nazarlariga asoslanib turib ishlay olish ko'nikmasi va hokazo. Yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki, o'quvchilarda faqatgina ona tili darsliklari bilan cheklanib qolmasdan hamkorlikda o'qitish texnologiyasidan ham fbydalanish maqsadga muvofiqdir. Ona tili fanini chuqur o'zlashtirishda hamkorlikda o'qitish usullari bizga yaqindan yordam beradi. Ona tili darsini boshlashdan oldin o'quvchilami bir necha guruhga ajratib, mavzu bo`yicha tuzilgan o'quv topshiriqlari asosida ularning mustaqil va ijodiy ishlarini tashkil qilish mumkin. Har bir topshiriq bo'yicha savol-javob o'tkazilib, o'quvchilaming javoblari tegishli ballar bilan baholab boriladi. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasining guruhlarda o'qitish usulidan foydalanib, o`tiladigan darsning borishini quyidagicha loyihalash tavsiya etiladi: 1.Tashkiliy qism. 2.O'tgan mavzu yuzasidan o'quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash. 3.O'quvchilami dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish. 4.Yangi mavzuni o'rganish. a)o'quvchilarni guruhlarga ajratib, guruh a'zolari tomonidan bdgilangan o'quv topshiriqlarini mustaqil ravishda sifatli bajarilishiga erishish; b) o'quv materialini yaxlit holda qayta ishlab chiqilishini amalga oshirish.

27 5.Yangi mavzu yuzasidan guruhlar o'rtasida savol-javob, o'quv bahsi o'tkazish. 6. Mavzu matnida berilgan o'quv mashg'ulotini uyushtirish. 7.Test savollari yordamida o'quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash. 8.Yangi mavzuni qayta ishlash va yakunlash. 9.Uyga vazifa berish. Guruhlar o'rtasidagi o'quv bahsi, munozara o'quvchilar jamoasining hamkorlikda bajargan mustaqil faoliyatining natijasi, yakuni sanaladi. Masalan: Mavzu: Nutq, gap va so'z. Darsning maqsadi: a) bilimlarni mustahkamlash, o'quvchilar faolligini oshirish, mantiqiy fikrlashlarini rivojlantirish; b) hamjihatlikda ishlashga o'rgatish. Darsning metodi: interfaol. Darsning jihozi: tarqatma materiallar. Darsning borishi: O'quvchilar 6 guruhga bo'linadilar. Har qaysi guruhda 5-6 tadan o'quvchi bo'ladi. Ular quyidagi qoidalarga rioya qiladilar: - intizomli bo'lish; - bir-birlarini hurmat qilish, faollik ko'rsatish, hamkorlikda ishlash; - do'stining fikrlarini qadrlash; - vaqtdan unumli foydalanish; O'quvchilarni guruhlarga bo'lish. O'quvchilar stoldagi rasmli kartochkalardan xohlaganlarini tanlab oladilar va o'zlarining qaysi guruhga mansubliklarini rasmlar orqali (ovozsiz) topib oladilar. 1-guruh: mevalar - olma, nok, uzum, olcha. 2-guruh: sabzavotlar - sabzi, karam, kartoshka, piyoz. 3-guruh: don ekinlari - mosh, gurnch, no'xot, loviya, makkajo'xori. 4-guruh: daraxtlar - terak, tol, chinor, archa, majnuntol. 5-guruh: poliz ekinlari: - qovun, tarvuz, handalak, qovoq, bodring. 6-guruh: dorivor o'simliklar - yalpiz, ismaloq, otquloq, isiriq, beda. O'quvchilar guruhlarini topib, belgilangan joyga doira shaklida o'tiradilar.

28 Darsning birinchi topshirig'i e’lon qilinadi. 1-topshiriq. Kartochkalardagi so'zlarni ma'no jihatdan bir-biriga bog'lab, she'r hosil qilish. Bunda davlatimiz madhiyasi uchun yaratilgan she'rdan foydalanish mumkin. Madhiyaning birinchi to'rtligini naqorati bilan 1-, 2-, 3-guruhlarga, ikkinchi to'rtiigini naqorati bilan 4-, 5-, 6- guruhlarga tarqoq holda kartochkalarda beriladi. Guruhlar topshiriqni bajarib bo'lgach, chapak chalib, ishni tugatganlarini bildiradilar. Shundan so'ng quyidagi savollar orqali o'quvchilarga murojaat qilinadi: - Topshiriq berilganda o'zingizni qanday his qildingiz? - Topshiriqni bajarayotganingizda qanday qiyinchiliklarga duch keldingiz? - Bajarib bo'lganingizdan so'ng o'zingizni qanday his qildingiz? - Ish taqsimotini qanday yo'lga qo'ydingiz? - Madhiya matnini nimalar orqali hosil qildingiz? 2-topshiriq. Berilgan so'zlar ishtirokida matn tuzish. Guruhlarga aralash so'zlar yozilgan konvertlar tarqatiladi. Bu so'zlar bilan qiziqarli hikoya tuziladi. 1-guruhga: fil, sichqon, mazali non, qush, qochdi. 2-guruhga: olma, mallasoch, qayiq, tush, afsus. 3-guruhga: taksi, teatr, pul, sahna, xolam, uyalib qoldik. 4-guruhga: hayvonot bog'i, muzqaymoq, onam. 5-guruhga: kino, qor odam, bolakay, bo'ri. 6-guruhga: akam, tufli, koptok, oyna, xoda. Guruhlar chapak chalish orqali ish yakunlanganligini bildiradilar va navbat bilan tuzgan matnlarini o'qib eshittiradilar. Topshiriqni bajarganlariga qarab guruhlar rag'batlantirib boriladi. 3-topshiriq.Test bilan ishlash. (Hamma guruhga bir xildagi 4 ta test topshiriladi). 1. Nutq nima? a) gap; b) tugallangan fikrning yozma shakli; d) tugallangan fikrning og'zaki shakli. 2. Qaysi qatordagi gapda so'zlar tarkibi to'g'ri berilgan? a) non yopiladi tandirda;

29 b) tandirda non yopiladi; d) non - tandirda yopiladi. 3. So'z nimalardan tashkil topadi? a) harflardan; b) bo'g'inlardan; d) gaplardan. 4. Qaysi qatordagi so'zlar xatosiz yozilgan? a) paroxod, yalpiz; b) paroxot, yalpiz; d) paraxod, yalpiz. 4-topshiriq.Sovg'alar topshirish. Guruhlar bir-birlarini baholaydilar va esdalik uchun sovg'a beradilar. Har bir guruh qanday ishlagani, ish davomida o'zlarini qanday tutganligi, dars qoidasiga qanday rioya qilganliklari haqida fikrlar bildiradi. Darsni yakunlash (baholash). Har bir guruh o'zining eng faol qatnashgan, bilimdon va zukko a'zolarini baholaydi. Darsni yakunlash, mustahkamlash: 1.Guruhingiz a'zolaridan mamnunmisiz? 2.Topshiriq bajarayotganda qanday xatoliklarga yo'l qo'yganingizni bilasizmi? 3.Bugungi darsdan nimalar oldingiz? 4.Qanday tushuncha hosil qildingiz? 5.Bugungi interfaol usuldagi darsni qanday baholaysiz? (a'lo, qoniqarli). Xulosa shuki, boshlang'ich sinfda ona tili darslarida va darsdan tashqari mashg'ulotlarda mustaqil ta'limdan foydalanish ta'lim samaradorligini oshirishda asosiy omildir. 6- 11 yoshli bolalar o’zlarning individual xususiyatlarini anglay boshlaydilar. Bolaning o’z-o’zini anglashi ham jadal rivojlana boradi va musgahkamlana boshlaydi. Bu davrda bolalar o’zlarining ismlariga yanada ko’proq ahamiyat bera boshlaydilar va ularning ismlari tengdoshlari va atrofdagilari tomonidan ijobiy

$30 qabul qilinishiga harakat qiladilar. Bolani o’zining tashqi ko’rinishi va gavda tuzilshiga beradigan bahosi ham o’z-o’zini anglashida ahamiyati juda kata. Kichik maktab davrining oxiriga borib bolalar, ayniqsa, qizlar o’zlarining yuz-tuzilishlariga alohida e’tibor bera boshlaydilar. Kichik maktab yoshidagi o’quvchining o’quv faoliyati jarayonida o’zidagi xulq-atvorni va faoliyatni o’zi tomonidan muvofiqlashtirish qobiliyati rivojlanadi, ongli ravishda bir fikrga kela olish qobiliyati rivojlanadi, o’z faoliyatini o’zi uyushtirishga, hamda bilim olish jarayoniga bo’lgan qiziqishining qaror topishiga yordam beradi. O’quvchi xulq atvorining motivlashtirishi ham o’zgaradi. Bunda do’stlari va jamoaning fikrlari asosiy motivlar bo’lib qoladi. Axloqiy his tuy g’ ular va shaxsning irodaviy xususiyatlari shakllanadi. 5-6 yoshlarda ko’zga tashlangan bolalarning xususiyatlari yillar davomida rivojlanadi va mustahkamlanadi, o’smirlik davrining boshlariga kelib. juda ko’pgina ngaxsiy fazilatlar shakllanib bo’ladi. Bolalarning individualliklari ularning bilish jarayonida ham ko’rinadi, Bu davrda bolalarning bilimlari kesh’ayadi va chuqurlashadi, ko’nikma va malakalari takomillashadi. 3-4 sinflarga borib, aksariyat bola.\arda umumiy va maxsus layoqatlar ko’zga tashlanadi. Kichik maktab davrida hayot uchun nihoyatda ahamiyatli bo’lgan muvaffaqiyatga erishish motivi mustahkamlanadi, bu esa o’z- o’zidan boshqa layoqatlarni jadal rivojlanishiga olib keladi. Bu yoshdagi bolalarda idrok, diqqat, xotira, tafakkur va nutq to’liq shakllanib bo’L1’ani uchun ham ularga ta’lim berishda kattalarga qo’llaniladigan uslublardan foydalanish mumkin, Kichik maktab yoshidash bolalar psixik rivojlanigpiga ularning atrofidagi odamlar, ota-onasi va ayniqsa o’qituvchi bilan bo’ladigan munosabati orqali erishish mumkin 3-4 sinflarga borib bola uchun uning o’rtoqlari bilan munosabatining ham ahamiyati ortadi. Bu munosabatlardan kattalar ta’lim- tarbiya maqsadlarida foydalanishlari mumkin. Bu yoshdagi bolalar soatlab yolg’iz holda sevimli maxshulotlari bilan shug’ullanishlari mumkin va shu asosda ularda mehnatsevarlik va mustaqillik fazilatlari shakllanadi.$