Boshlang`ich sinflarda induksiya, deduksiya va analogiya usullaridan foydalanish yo`llari - Pedagogika - Diplom ishlar

Boshlang`ich sinflarda induksiya, deduksiya va analogiya usullaridan foydalanish yo`llari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

331.5 KB

Ko'chirib olish

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKULTETI MAKTABGACHA VA BOSHLANG ’ ICH TA ’ LIM METODIKASI KAFEDRASI 511 1 700 - " Boshlang ` ich ta ’ lim va sport tarbiyaviy ish " yo ' nalishi IV kurs 402- guruh talabasi Rajabova Gulnoza Ashurovnaning bakalavr darajasini olish uchun yozilgan “ Boshlang ` ich sinflarda induksiya , deduksiya va analogiya usullaridan foydalanish yo ` llari ” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI “Himoyaga tavsiya etilsin” Pedagogika fakulteti dekani: ___________dots. Sh. Nurullayeva “____”___________2015 y. Ilmiy rahbar: ________X.Boqiyev QARSHI-2015

M U N D A R I J A Kirish....................................................................................................................... 3 I BOB. Boshlang`ich sinflarda masalalar yechishda induksiya, deduksiya va analogiya usullarining nazariy ahamiyati...........................................................9 I.1. I nduksiya, deduksiya va anologiya usullari haqida umumiy tushunchalar… 9 I.2. O`quvchi matematikadan o`zlashtirishi zarur bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalar…………………………………………………………………….……1 5 II BOB. Induksiya, deduksiya va analogiya usullarining boshlang’ich ta’lim amaliyotiga tatbiqi.................................................................................................25 II.1.Masalalarning o’quvchilar bilim olishidagi ahamiyati.................................... 2 5 II.2. Boshlang‘ich sinflarda misol va malalar yechishda Induksiya, deduksiya va analogiya usullaridan foydalanish yo‘llari ...................................................... ..... 2 9 II.3. Tajriba-sinov ishlari va tahlili......................................................................... 59 Xulosa ..... .............................................................................................. ............... .. 6 2 Foydalanilgan adabitotlar ro`yxati..................................................................... 6 4 2

K I R I S H Mavzuning dolzarbligi va ilmiyligi. Ushbu bitiruv malakaviy ishida boshlang`ich sinf o’quvchilarining matematika darslarida egallashi zarur bo‘lgan nazariy bilimlar va umumiy tushunchalar haqida fikrlar berilgan. Ishda berilgan metodlar orqali matematika darslari o`qitilgan boshlang`ich sinf o`quvchilarida ilmiy tushunchalar shakllanadi. Darslarga tayyorlanish jarayonida o`qitishning induktiv, deduktiv kabi usullarini tanlash zaruriyati ham tug`iladi. Keyingi yillarda deduktiv o`qitishga talab va e’tibor kuchaydi. Tafakkurning induktiv usullarini shakllantirmay turib faqat umummehnat xarakteridagi tajribalar orqaligina muvofaqqiyatga erishib bo`lmaydi. Induktiv yoki deduktiv usularni qo`llash o`rganilayotgan mavzu mazmunini ochishning ma’lum mantiqini - xususiydan umumiyga yoki umumiydan xususiyga o`tishni tanlashni anglatadi. Shu sababdan bitiruv malakaviy ishimizning mavzusini “Boshlang`ich sinflarda induksiya, deduksiya va analogiya usullaridan foydalanish yo‘llari” deb nomladik. O`rta ta’lim muassasalari shu jumladan, boshlang`ich ta’lim maktablari ham Davlat ta’lim standarti talablarini amalga oshiradilar. “Ta’lim to`g`risida’’gi Qonunning 7-moddasida belgilab berilganidek, “Davlat ta’lim standartlari umumiy o`rta, o`rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim mazmuniga hamda sifatiga qo`yiladigan talablarni belgilaydi. Davlat ta’lim standartlarini bajarish O`zbekiston Respublikasining barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir’’. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan “ Davlat ta’lim standarti to`g`risidagi Nizom’’ga binoan boshlang`ich ta’lim bosqichi uchun ham davlat ta’lim standarti talablari va me’yoriy ko`rsatkichlari belgilab qo`yilgan. 3

Boshlang`ich ta`lim davlat standarti o`quv predmetlari bo`yicha emas, balki ta’lim sohalari bo`yicha belgilanadi. Ta’lim sohalari bo`yicha standart ko`rsatkichlari 7(6)-11 yoshdagi bolalarning rivojlanish darajasi, ehtiyoj va imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ijtimoiy talab taqozo qilgan ta’lim mazmunining miqdoriga asoslanib aniqlanadi. Boshlang`ich ta’lim davlat ta’lim standartining qo`llanishi shu bosqichda ta’lim mazmuni ko`lamini chegaralash, ta’lim sohalarini integratsiyalash imkonini beradi. Davlat ta’lim standartini qo`llash boshlang`ich ta’lim mazmunini konseptual asosga tayangan holda modernizatsiyalash (hozirgi zamon talablari nuqtai nazaridan yangilash)ni ko`zda tutadi. Davlat ta’lim standarti boshlang`ich ta’lim jarayoni oldiga qo`yilgan ijtimoiy talabga asoslangan holda o`quvchilar egallashlari lozim bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalarga qo`yiladigan talablarni belgilab beradi. Bu esa o`z navbatida, o`quvchilarning egallagan bilim, ko`nikma va malakalarini baholash me’zonlarini belgilashga imkon beradi. Boshlang`ich ta’lim standartining asosini davlat va jamiyatning dolzarb ehtiyojlarini hisobga olgan holda ayni shu boshlang`ich sinf o`quvchilarida ko`nikma va malaka hosil qilishga qaratilgan ta’lim sohalarining mujassamlashgan parametrlari tashkil qiladi. Boshlang`ich ta’lim standarti mazkur ta’lim bosqichining har bir ta’lim sohasi uchun belgilangan standart parametrlari, mazkur ta’lim sohasining hozirgi zamon talablariga moslashtirilishi, shu mazmunning tarkibiy qismlari, ta’lim jarayonining vosita va metodlari hamda umumpedagogik, psixologik, texnalogik tizimi va darajasini aniqlab berishga xizmat qiladi. Bunda butun e’tibor boshlang`ich ta’lim berishning maqsadi yuzasidan butunlik, uzviylik, tadrijiylik va to`laqonlilikni saqlab qolishga qaratiladi. Boshlang`ich ta’lim bosqichiga davlat va jamiyat tomonidan qo`yiladigan talabda ta’lim sohalari bo`yicha o`zaro muvofiqlik, mutanosiblik, uyg`unlik to’la ta’minlanmog`i kerak. Shu jihatdan boshlang`ich ta’lim standartini belgilash ta’lim jarayonining tarkibi va xuddi shu tarkib komponentlarining mazmunini 4

modernizatsiyalash, boshlang`ich ta’lim jarayonida yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyani qo`llash imkonini beradi. Quyidagi pedagogik omillar ta’lim jarayonida yangi texnologiyalarni qo`llash uchun asos yarata oladi; - boshlang`ich ta’lim jarayoniga kiritilgan har bir ta’lim sohasi bo`yicha belgilanadigan ta’lim mazmuniga mos tarzda o`quv materialining tadrijiy tarzda berilishini ta’minlash; - ta’lim jarayonini ta’lim sohalarining maqsadiga bo`ysundirish va ta’limning sohalararo maqsadlar mutanosibligini ta’minlash; - har bir ta’lim sohasi bo`yicha boshlang`ich sinf o`quvchilarida hosil bo`ladigan bilim, ko’nikma va malakalarning aniq darajalari hamda ta’lim natijasini baholash me’zoniga qo`yiladigan talablarni boshlang`ich ta’lim standartining asosiy predmetlari bo`yicha ishlab chiqish . Boshlang`ich ta’lim standarti ta’lim sohalariga qo`yilgan standart ko`rsatkichlarni mujassamlashtiradi. Standartning me’zon va parametrlarini ta’lim sohalarida belgilab qo`yilgan ta’lim standartining ko`rsatkichlari tashkil etadi. Ta’lim sohalari bo`yicha ta’lim natijasining sifati xuddi mana shu ko`rsatkichlarga asoslangan holda aniqlanadi. Bu o`rinda, belgilab qo`yilgan ko`rsatkichlar umumlashtiriladi hamda aniq o`lchov birliklarida ifodalanadi. Boshlang`ich ta’lim davlat ta’lim standarti talablarini amalga oshirish uchun boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasini, shu jumladan, masalalarni yechishni o`rgatish metodikasini rivojlantirish va samaradorligini oshirish har doim dolzarb masala bo`lib qolaveradi. Davlat ta’lim standarti o`quv fani bo`yicha o`quv –metodik majmualarni yaratish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi, shuningdek, o`quv fanlararo bog`lanish va bilimlarni muvofiqlashtirish tamoyillari asosida o`quv fanlarining o`zaro bog`liqligi va fanlararo bog`lanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Boshlang`ich matematika fani, bolalar tafakkuri rivojlanishiga yordam beradi. Shu bilan boshlang`ich bilimlar yagona majmuyini yaratadi, ikkinchi tomondan, 5

zaruriy metadologik tasavvurlarni va fikrlarning mantiqiy tuzilishlarini shakllantirishga yo`naltirilgan bo`ladi. Matematikada boshlang`ich ta’lim – tarbiyaviy vazifalarini nazariy bilimlar tizimi asosidagina hal etishi mumkin. Bu ilmiy dunyoqarash, psixologiya, didaktika, matematikani o`qitish nazariyasini o`z ichiga oladi. Boshlang`ich sinfda bolalarning aqliy rivojlanishiga asos solinishi sababli boshlang`ich sinf o`qituvchisi uchun o`quvchilarning aqliy faoliyatlari darajasi va imkoniyatlarini bilish hamda hisobga olish muhimdir. Boshlang`ich ta’lim metodikasi o`qitish vositasi sifatida mavjud didaktik o`yinlar, mantiq ilmi va matematika nuqtayi nazaridan mazmunan yetarli emasligi tufayli didaktik o`yinlardan foydalaniladi va o`rganilgan materialni faqat mustahkamlash vositasi sifatida foydalaniladi. Bolalarni 6-7 yoshdan o`qitishning mazmunida muammolar yuzaga keladi. Bu bog`cha - maktablarda o`qitish orqali hal etiladi. Sanoqni o`ganish, qo`shish va ko`paytirishni birinchi bosqichda o`rgatish boshlang`ich ta’limning asosiy vazifasi bo`lib kelgan. Biroq bu vazifa yagona bo`lib qolmasdan, balki u bolalarni matematikani o`ganishga yanada kengroq imkoniyatlar yaratdi. Bolalarni matematikani o`ganishga yanada kengroq ва har tomonlama tayyorlash ishining tarkibiy qismi ikkita asosiy yo`l bilan belgilanadi: 1) pedagogik yo`l, ya’ni bolalar fikrlashini qo`llaniladigan matematik mulohazalarga tayyorlash; 2) matematika yo`li, ya’ni bolalarni eng muhim matematik tushunchalarni va eng avvalo, natural son hamda geometrik shakl tushunchalarini o`rganishga tayyorlash. So`ngi yillarda mamalakatimizda maktabda o`qitish, ayniqsa, boshlang`ich ta’lim tizimida o`z ko`lami va ahamiyati jihatidan nihoyatda katta bo`lgan o`zgarishlar amalga oshirildi. Masalan, 1997-yil 29-avgustdagi “ Ta’lim to`g`risida’’gi qonunning 12- moddasi I-IV sinflarni o`qitishga bag`ishlangan. O`zbekiston Respublikasida 6

“ Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi ” ning 3.3.1-bandi uzluksiz ta’limni rivojlantirishni, I-IV sinflarda o`qitishni tashkil qilishning rejalari ko`rsatilgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi - Boshlang`ich sinflarda induksiya, deduksiya va analogiya usullaridan foydalanib o`qitish bo’yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining ob’yekti Boshlang`ich sinflarda induksiya, deduksiya va analogiya usullaridan foydalanib o`qitish jarayoni. Bitiruv malakaviy ishining predmeti Boshlang`ich sinflarda induksiya, deduksiya va analogiya usullaridan foydalanib o`qitishning metod va vositalari. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari. - Boshlang`ich sinf matematikasiga qo`yilgan talablarni o`rganish; - Induksiya, deduksiya va analogiya usulidagi masalalarning ta’lim jarayonidagi rolini aniqlash; - Masala ustida ishlash metodikasini o`rganish; - Masala ustida ishlash metodikasiga noan’anaviy yondashishlar tahlili; - Masalani yechishda boshlang`ich sinf o`quvchilari tafakkurining rivojlanish darajasini va imkoniyatlarini aniqlash; Bitiruv malakaviy ishining ilmiy farazi shundan kelib chiqadiki, agar: - Boshlang`ich sinflarda induksiya, deduksiya va analogiya usullaridan foydalanib o`qitishni dolzarb pedagogik muammo ekanligi asoslab berilsa; - Boshlang`ich sinflarda induksiya, deduksiya va analogiya usullarini shakllantirishning nazariy jihatlari ishlab chiqilsa; - Boshlang`ich sinflarda induksiya, deduksiya va analogiya usullari aniqlansa hamda bundan amaliyot jarayonida foydalanilsa, ko‘zlangan maqsadni amalga oshirish mumkin Bitiruv malakaviy ishining metodlari analiz, sintez, umumlashtirish va konkretlashtirish metodlari ishlatildi, fikr va mulohazalar umumlashtirildi hamda xulosalarga kelindi. 7

Bitiruv malakaviy ishining yangiliklari va ahamiyati - Induktiv usullar texnik qurilmalarni o`rganishda va amaliy topshiriqlarni bajarishda keng qo`llaniladi. Matematika va fizikaga doir ko ` pgina masalalar , ayniqsa o ` qituvchi o ` quvchilarni ayrim umumiyroq formulalarni mustaqil egallashlariga olib kelish zarur deb hisoblagan hollarda , induktiv usul vositasida yechiladi . Deduktiv usul o`quv materialini o`tishga yordam beradi, tafakkurni birmuncha faolroq rivojlantiradi. Nazariy materialni o`rganishda, anchagina umumiy holatlardan ayrim oqibatlarni aniqlashni talab qiluvchi masalalarni yechishda deduktiv usulini qo`llash ayniqsa foydalidir. Tadqiqotning metodologik asosi: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»,“Umumiy ta’lim konsepsiyasi”, Sharq mutaffakirlarining o‘qituvchi faoliyati haqidagi yondoshuvlar, Respublika Prezidenti I.A.Karimovning bir qator asarlari, shuningdek o‘zbekiston respublikasi hukumatining qarorlari, Oliy va O‘rta maxsus hamda halq ta’limi vazirligining buyruqlari, mavzuga oid pedagogik psixologik manbalari. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi: BMI kirish, 2 bob, 5 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining umumiy hajmi 63 betni tashkil etadi. 8

I BOB. Boshlang`ich sinflarda masalalar yechishda induksiya, deduksiya va analogiya usullarining nazariy ahamiyati I.1. Induksiya, deduksiya va analogiya usullari haqida umumiy tushunchalar Bu uch metod yangi bilimlarni egallashning asosida yotuvchi xulosalarning xususiyatlariga qarab bir-biridan farq qiladi. Induksiya metodi – bilishning shunday yo`liki, bunda o`quvchining fikri birlikdan umumiylikka, xususiy xulosalardan umumiy xulosalarga olib boradi. Induktiv xulosa-xususiydan umumiyga qarab boradigan xulosadir. Bu metoddan foydalanib biror qonuniyatni ochish yoki qoidani chiqarish uchun o`qituvchi misollar, masalalar, ko`rsatmali materiallarni puxtalik bilan tanlaydi. Boshlang`ich sinflarda induksiya metodi bilan uzviy bog`liq holda deduksiya metodidan ham keng foydalaniladi. Boshlang`ich sinflarning yangi o`qitish dasturi talablariga o`tishi munosabati bilan deduksiya metodidan foydalanish chegaralari ancha kengaydi. Deduksiya metodi – bilishning shunday yo`liki, bu yo`l umumiyroq bilimlar asosida yangi xususiy bilimlarni olishdan iboratdir. 1+2=3 3-2=1 3-1=2 Deduksiya bu, umumiy qoidalardan xususiy misollarga va konkret qoidalarga o`tishdir. Induktiv va deduktiv xulosalarga misol keltiramiz. Birinchi sinf o`quvchilariga yig`indi bilan qo`shiluvchi orasidagi bog`lanishni tushuntirish uchun bolalarni xulosaga induktiv yo`l bilan olib kelamiz. Ko`rsatmalilikdan foydalanib, oldin hamma doirachalar qanchaligi topiladi (1+2=3). 9

Shundan keyin 1ta qizil doiracha surib qo`yiladi, bunda bolalar 2ta ko`k doiracha ya’ni ikkinchi qo`shiluvchi qolishiga ishonch hosil qilishadi (3-1=2). Shundan keyin 3ta doirachadan 2ta ko`k doiracha ayirilsa 1ta qizil doiracha, ya’ni birinchi qo`shiluvchi qolishiga ishonch hosil qiladilar (3-2=1). Shundan keyin boshqa sonlar hamda boshqa ko`rsatmali materiallar bilan bir qatorda shunday mashqlar bajariladi va bolalarning o`zlari ushbu umumiy xulosani ifodalashadi; agar yig`indidan birinchi qo`shiluvchi ayirilsa, ikkinchi qo`shiluvchi qoladi, agar yig`indidan ikkinchi qo`shiluvchi ayirilsa, birinchi qo`shiluvchi qoladi. Bolalar tomonidan induktiv yo`l bilan chiqarilgan xulosa 5,6,7,8,9 sonlarini ayirish qaralayotganda deduktiv mulohazalar yuritish uchun foydalaniladi. O`quvchilar 7-5 ko`rinishdagi misolni yechishlari kerak bo`lsin. 7 sonini 5 va 2 sonlarining yig`indisi sifatida qarash mumkinligini eslatib o`tamiz. Agar yig`indi (7) dan qo`shiluvchilardan biri (5) ni ayrilsa, boshqa qo`shiluvchi (2) kelib chiqadi. Shunday qilib, bolalar yig`indi va qo`shiluvchilar orasidagi bog`lanishlarni bilganliklari asosida xususiy yangi bilimga ega bo`ladilar. (7-5 ko`rinishdagi misollar qanday yechilishini bilib oladilar). Yuqorida qaralgan induktiv xulosa chiqarish misolida xulosa noto`la induksiya yordamida chiqarildi. Shu yo`l bilan chiqarilgan xulosa har doim ham to`g`ri bo`lavermasligi mumkin. Masalan, yig`indi har doim qo`shiluvchilarning har biridan katta, degan xulosa natural sonlar qatorining hammasi uchun to`g`ri, sonlarning nolni ham o`z ichiga olgan kengaytirilgan qatori uchun bu xulosa noto`g`ri bo`ladi. Shu munosabat bilan o`qitish jarayonida bolalarga qanday shartlarda chiqarilgan xulosa yetarlicha isbotlanishi va qanday hollarda noto`g`ri bo`lib chiqishi mumkinligini ko`rsatish uchun birorta ham bunday holni o`tkazib yubormaslik muhim. Shuni takidlab o`tamizki, chiqarilgan deduktiv xulosalar asosida yotuvchi umumiy qoidalar induktiv yo`l bilan olingan bo`lishi shart emas. Masalan, II sinf o`quvchilarni yangi amal – ko`paytirish amali bilan tanishtirayotib, o`qituvchi 10

ko`paytirish bu bir xil qo`shiluvchilarni qo`shish ekanini tushuntiradi. Mazkur holda faqat deduksiya bilan ish ko`riladi. Deduksiyadan foydalanishda yo`l qo`yiladigan xatolar ko`pincha o`zlashtirilgan umumiy qoida konkret hol uchun qo`llanilishi mumkin yoki mumkin emasligini aniqlay olmaslikdan kelib chiqadi. Bu holni o`qituvchi nazarda tutib, masalan, ko`paytirishning konkret mazmunini mustahkamlashda 4+4+4 ko`rinishidagi misollar bilan bir qatorda 3+3+2+3 ko`rinishidagi misollarni ham bajarishi kerak. Matematika ta’limida deduktiv xulosalarni tatbiq etish, ta’limning deduktiv metodi deb ataladi. Ta’lim jarayoni bosqichlari (va tushuncha shakllanishining psixologik bosqichi) Mazkur tushunchani ifodalovchi aniq misollar 1-Qadam Mazkur tushunchani o‘rganish maqsadga muvofiqligiga ishonch hosil qilish haqidagi amaliy misollarni izlash (idrok etish) 1) yengil mashina velosipeddan ko‘ra tezroq harakatlanishi mumkin, u holda velosiped sekinroq harakatlanadi. Nima uchun? 1 soatda men 5km yo’l bosaman. Avtomobilda esa 80 km yo’l bosaman. Nima uchun? 2- Qadam Maskur tushunchaning turli muhim va muhim bo’lmagan bellgilarini ajratish. (o’qtuvchilar) Maskur tushuncha va motivini belgilovchi atamani kiritish (o’qtuvchi) (idrok etishdan tasavvurga o’tish.) Masalani o’qiymiz: Velosipedchi 3soat yo’l bosib, shu vaqtda 36 km masofani bosib o’tdi. U har bir soatda bir xil masofani bosib o’tdi. Velosipetchi har bir soatda necha km masofani bosib o`tdi 1) Velosipedni turi muhimmi?(muhim bo’lmagan belgi) 2) Masofa haqida nima deyilgan?(har bir soatda bir xil masofa bosib o’tgan, umumiy 36km –muhim belgi) 3) Qancha vaqtda ushbu masofa bosib o’tildi? (3- soatda mu h im belgi) 4)Velosipedchi tomonidan 1- soatda bosib o`tilgan masofani masalani yechib topamiz va tezlikni aniqlaymiz unga ko’ra nima tezroq-u, nima sekinroq harakatlanishini aytishimiz mumkun. 3- Qadam Muxim belgilarnin tanlash va aniq tushunchani ifodalash (Tasavurdan tushunchaga o’tish) Masalani yechimini xulosasi: biz 1 soatda velosipedchi tomonidan bosib o’tgan masofani topamiz. Bu tezlik deb ataladi. Demak tezlik -1, soatda bosib otgan masofa ekan. 4- Qadam 1. Misolni yechamiz: 11

Aniq misollar yordamida tushuncha modeli illyustrachiyasini keltiramiz (tushunchanishakilantirish) a) 10 minutda poezd 1000 mtrni bosib o’tdi. Har bir minutda u bir Xil masofani bosib o’tgan. H ar bir minutda poezd necha metrni bosib o’tgan? b)Quydagi ifodani qanday tushuntirish mumkinligini aytib bering: 1) Samolyotning tezligi 810km/soat 2)Teploxod 34km/soat tezlik bilan harakatlanmoqda 3) Piyodaning tezligi 5 km soat 4) Kosmik kema 7900 m/sekund tezlik bilan uchmoqda. 2) Biz to’gri aytyapmizmi ? a) Poyez 1 soatda 90km ni bosib o’tdi, demak tezlik 90 km soatga teng. b) Samoliyot 2 soatda 720km masofani uchib o’tib, demak tezlik 720km/ soat. 5- Qadam Maskur tushunchani aniqlashning boshqa imkoniyatlari (o’qtuvchilarga o’zlarining ifodalarini aytishga ruxsat beriladi) (Tushunchani o’zlashtirish va topish usulini aniqlashtirish) Ifodalash variyatlarning imkoniyatlari: «Tezlik- 1soat yoki 1-minutda bosib o’tgan yo’l» «Biz 1 soatda bosib o’tgan masofamiz tezlik deb ataladi» va boshqalar Masalani yechganimizdan so’ng: “agar piyoda 3 soatda 12 km masofani bosib o’tgan bo’lsa, u qanday tezlik bilan harakatlangan?”, “Tezlikni topish uchun masofani vaqtga bo’lish lozim” deyilgan qoidani ifodaladik. 3) Yuqoridagilarga asoslanib ikkta masala tuzing va uni yeching (Turli harakatlanuvchi vositalarni o’tgach harakat tezligi darslikda berilgan.) Deduksiya –bitta umumiy va bitta xulosalardan umumiy yoki xususiy mulosa chiqariladigan natijaviy ulosa. Deduktiv mulohazalar qo’lashga doir bir nechta misolar ko’rib chiqamiz 1. misol 28 soni juft-mi? Umumiy mulohaza Agar son 2 ga bo’linsa, u holda u juftdir. Xususiy mulohaza 2 yo 5 soni 2 ga bo’linadi. Yangi hususiy mulohaza 28soni juftdir 2. Mavzu. Ko’paytirish (2-sinf) 12

Ko’paytirish tarifin o’qituvchi o’zi malum qiladi yoki o’quvchilarga darslikdan o’qishni tashkil qiladi, yani: “Bir hil qo’shuluvchilarnin o’qish ko’paytirish dep ataladi” Bir hildagi qo’shuluvchilarni ko’paytirish amali bilan almashtirilganda yoki aksi bajarilgandan so’ng o’quvchilar quydagi mulohaza yuritiladi: а)7+7+7=21 7*3=21 Bir xildagi qo’shuluvchilarni qo’shish- bu ko’paytirishdir, 7 sonini 3 marta qo’shdik demak 7ni 3 ga ko’paytirdik b) 4.5 ko’patmani yig’ndi bilan almashtiring: 4.5= ko’paytirish –bu bir xildagin qo’shiluvchilarni qo’shishdir. Bu yerda 4 ni 5 ga ko’paytirdik demak, 4 sonini 5 marta qo‘shdik ya’ni: 4*5= 4+4+4+4+4 Analogiya metodi – shunday xulosaki, bunda predmetlar ba’zi belgilarning o`xshashligi bo`yicha ham o`xshash, degan taxminiy xulosa chiqariladi. Analogiya “ xususiydan xususiyga boradigan ” , bir konkret faktdan boshqa konkret faktlarga boradigan xulosadir. Masalan, uch xonali sonlarni qo`shish va ayirishning yozma usullarini ko`p xonali sonlarni qo`shish va ayirishga o`tkazish analogiya usulini qo`llashga asoslangan. Shu maqsadda metodik adabiyotlarda ko`p xonali sonlarni yozma qo`shish va ayirish bilan tanishtirishda shunday misollarni yechish tavsiya qilinadiki, bunda har bir navbatdagi misol oldingisini o`z ichiga oladi. Masalan: Bunday misollarni yechgandan keyin o`quvchilarning o`zlari ko`p xonali sonlarni yozma qo`shish va ayirish uch xonali sonlarni yozma qo`shish va ayirishdek bajariladi, deb xulosa chiqaradilar. Boshlang ` ich maktabda matematika ta ’ limining maqsadi – o ` quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirishga , o ` z fikrlarini mustaqil bayon qila olish , egallagan bilimlarini hayotga tadbiq qilish hamda 13

ta ’ limning ikkinchi bosqichida o ` qishni davom ettirish uchun matematik tayyorgarlikni ta ’ minlash . Matematika bo ` yicha standart ko ` rsatkichlari bolalarda natural sonlar va nol to ` g ` risida tasavvurni shakllantirish , puxta hisoblash ko ` nikmalarini hosil qilish , amaliy masalalarni yechishda natural sonlar va arifmetik amallarni qo ` llay olishga o ` rgatish , eng sodda geometrik shakllar , ularni tekislikda tasvirlash xususiyatlari haqida tasavvurga ega bo ` lish hamda og ` zaki hisoblash va matematik munosabat belgilaridan foydalana olish malakasini hosil qilishdan iboratdir . 14

I.2. O`quvchi matematikadan o`zlashtirishi zarur bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalar 1-Sinf uchun matematikadan asosiy ta’lim dasturi mazmunining me’yorlari. Son va hisoblashlar. Natural sonlar qatoridan birinchi yuzlik sonlarining atalishi va ketma –ketligi. Narsalarni to`g`ri va teskari tartibda sanash. 1.100 sonlarini raqamlar bilan belgilash. Sonlarni taqqoslash (teng, teng emas, katta, kichik) , “ <’’, “ >’’ , “ =’’ belgilari. 0 soni va uni belgilash. Qo`shishning asosiy xossasi. Qo`shishda 0 ning xossasi. Ayirishning xossasi. Ayirishda 0 ning xossasi. Qo`shish bilan ayirish orasidagi munosabat. 10 ichida qo`shish jadvali, xuddi shunday ayirish amali uchun. Quyidagi ko`rinishdagi ayirish va qo`shishni bajarish: 9-9, 0+5,7-0,8+0. 100 ichida sonlarni xonadan o`tmasdan qo`shish va ayirish. Qo`shish va ayirishga doir hamda tarkibli arifmetik masalalarni yechish. Gemetrik shakllar, geometrik shakllarni o`lchash Narsalarni o`lchamlari bo`yicha taqqoslash: uzun-qisqa, keng-tor, baland- past, yo`g`on-ingichka (qalin-yupqa), ortiq-kam. Fazoviy tasavvurlar: narsalarning o`zaro joylashuvi; ustida-ostida (baland- past), chapda-o`ngda (chaproq-o`ngroq), oldin, keyin, orasida, yonida va hokazo. Doira, kvadrat, uchburchak, ko`pburchak. Tayyorgarlik darajasiga qo`yiladigan talablar 15

Son va hisoblashlar Matematikani o`rganish natijasida o`quvchi quyidagilarni: Bilishi kerak; - atamalar: yig`indi, qo`shish, ayirma, ayirish, kam, ortiq, … ta kam, ....ta ortiq. - ishora(belgi) va belgilashlar; 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ni; - bir xonali sonlarni qo`shish jadvali (10 ichida) va ayirishning shunga mos hollarini (avtomotizm darajasiga yetkazilgan ko`nikmalar). Uddalay olishi kerak: - 0dan 100gacha bo `lgan sonlarni o`qish va yozishni; - natural sonlar qatorini tahlil qila olish (sondan oldin va keyin keluvchi sonni aytishni; sanoqda tushirib qoldirilgan sonlarni topishni va shu kabi)ni; - natural sonlarni “ >’’, “ <’’, “ =’’ belgilardan foydalanib taqqoslashni; - “ta ortiq’’, “ ta kam’’ munosabatlarni matematik amallar bilan to`g`ri bog`lay olishni; - qo`shishning asosiy xossasini bilish va undan hisoblashlarda foydalanishni; - 100 ichida o`nlikdan o`tmasdan sonlarni qo`shish va ayirishning o`rganilgan xossalarini qo`llashni; - qo’shish va ayirishga doir sodda arifmetik masalalarni yechishni. Geometrik shakllar. Geometrik shakllarni o`lchash. Geometrik shakllarni o`rganish natijasida o`quvchi quyidagilarni; Bilishi kerak: - atamalar: nuqta, kesma, doira, kvadrat, uchburchak, ko`pburchak, uzunlik, santimetr, detsimetr, metrni; - ishora (belgi) : sm (santimetr), dm (detsimetr), m(metr), kg (klogramm)ni. Uddalay olishi kerak: 16

- kesma uzunligini chizg`ich yordamida o`lchash, kesma uzunligini santimetrlarda, detsimetrlarda, detsimetr va santimetrlarda yozishni; - chizg`ich yordamida berilgan uzunlikdagi kesmani chizishni; - rasmlardan, modellardan, atrofdagi narsalardan eng sodda geometrik shakllar uchburchak, doira, kvadrat, ko`pburchak, kesmalarni topa olish; bu shakllarni bir-biridan farqlashni; ___qismlardan geometrik shakllarni tuzishni, shakllarni qismlarga ajratishni. 2-Sinf uchun matematikadan asosiy ta`lim dasturi mazmuning me`yorlari. Son va hisoblashlar 100 ichida sonlarni xonadan o`tmasdan qo`hish va ayirish (takrorlash). 18 ichida bir xonali sonlarni o`nlik orqali o`tib qoshish va ayirish. 100 ichida sonlarni xona birliklari orqali o`tib og`zaki va yozma qo`shish hamda ayirish usullari. Qo`shish va ayirish amallarining tarkibiy qismlari va natijalari orasidagi o`zaro bog`lanish (noma`lum tarkibiy qism) ni topish. Yig`indi va qoldiqni topishga oid, sonni bir necha birlik orttirish (kamaytirish)ga, ayirmali taqqoslashga oid, noma`lum qo’shiluvchini, noma`lum ayriluvchini, noma`lum kamayuvchini topishga oid sodda masalalarni yechish. Sonni yig`indiga qo`shish va yig`indini songa qo`shishga oid, sonni orttirish (kamaytirish)ga, yig`indi va qoldiqni topishga oid, ayirmani va yig`indini (arifmetik amallar va ifoda tuzish bilan) topishga oid tarkibli masalalarni yechish Vaqtni (bir soat ichida) topishga (hisoblashga) oid sodda masalalar yechish. 0, 1, 10 sonlari ishtirokida ko`paytirish va bo`lish. Jadval ichida ko`paytirish va bo`lish. Berilgan sondan bir necha marta katta yoki kichik sonni topish; sonlarni bo`lish yordamida taqqoslash. 17

Sanoq sonlarni ayirmali va karrali taqqoslashga doir, sonlarni bir necha birlik bir necha marta orttirish (kamaytirish)ga oid; baho, miqdor va qancha turishini topishga doir, bitta narsaning massasini, narsalar sonini hamda narsaning massasini topishga doir sodda masalalarni, birlikka keltirishga oid tarkibli masalalar echish. Amallardan biri ko`paytirish yoki bo`lish amali bo`lgan ikki amalli tarkibli masalalarni echish. Geometrik shakllar. Geometrik shakllarni o`lchash - O`zlari ega bo`lgan hayotiy tajribalarini sestemalashtirish va geometrik shakllar atrof muhitdagi buyumlarning obrazi ekanini tushunib yetish; - turli-tuman geometrik shakllar (burchak, to`g`ri to`rtburchak, aylana, doira) bilan tanishish, mos atamalarni bilish va qo`llay olish, bu shakllarni aniqlay olish, ularning ba`zi xossalari bilan tanishish; - har xil ko`pburchaklarning perimetrlarini topishni o`rganish; - yuz o`lchov birligi – kv. sm (kvadrat santimetr) bilan tanishish, ko`pburchakning yuzini topishga o`rganish. Tayyorgarlik darajasiga qo`yiladigan talablar Son va hisoblashlar Matematikani o`rganish natijasida o`quvchi quyidagilarni; Bilishi kerak: - atamalar: qo`shiluvchi, yig`indi, kamayuvchi, ayriluvchi, ayirma, ifoda, ifodaning qiymati, ko`paytirish, ko`paytuvchi, ko`paytma, bo`lish, bo`linuvchi, bo`linma, ...marta kam, ...marta ortiq; - ishora (belgi) va belgilashlar, ∙(ko`paytirish belgisi), : (bo`lish belgisi), x (iks)ni; - bir xonali sonlarni qo`shish jadvali va ayirishning shunga mos hollari (avtomotizm darajasiga yetkazilgan ko`nikmalar)ni; - 2-3 amalli ifodalarda, chunonchi, qavsli ifodalarda amallarni bajarish tartibi. 18

Uddalay olishi kerak: - 100 ichida sonlarni og`zaki qo`shish va ayirishni o`rganilgan usullar asosida bajarishni; - 100 gacha bo`lgan sonlarni qo`shish va ayirishni ustuncha shaklida yozish bilan hisoblay olishni; - ko`paytirishning asosiy xossasini ifodalash va uni hisoblashlarda qo`llay olishni: - bir o`zgaruvchili ifodaning qiymatini shu o`zgaruvchining berilgan qiymatlarida hisoblab topishni, sodda masalalarni tanlash va amallar komponentlari orasidsagi bog`lanishlar asosida yechishni: - o`rganilgan xildagi 1-2 amalli matnli masalalarni yechishni. Geometrik shakllar. Geometrik shakllarni o`lchash Geometrik shakllarni o`rganish natijasida o`quvchi quyidagilarni: Bilishi kerak: - atamalar: to`g`ri burchak, to`g`ri to`rtburchak, aylana, aylana markazi, aylana radiusi. - belgilashni: mm (millimeter), kvadrat santimetr (kv.sm) Uddalay olishi kerak: - sirkuldan foydalanib, aylana va doira chizishni; - ko`pburchak perimetrini topishni. 3- Sinf uchun matematikadan asosiy ta’lim dasturi mazmunining me’yorlari. Son va hisoblashlar 1000 ichida natural sonlar haqida tasavvurga ega bo`lish, sonlarning natural qatori qurilishi o`ziga xos xususiyatlarini tushinib yetish Sonlarning o`nlik yozuvi prinsipini egallash. Rimcha raqamlash va undan foydalanish haqida tasavvurga ega bo`lish. 1000 ichida sonlarni qo`shish va ayirishning (yozma va og`zaki) barcha hollari bilan bog`liq usullarini egallash. 19

1000 ichida sonlarni jadvaldan tashqari ko`paytirish va bo`lish usullarini egallash. Nollar bilan tugaydigan sonlarni bir xonali sonlarga, yaxlit o`nliklarga va yaxlit yuzliklarga ko`paytirish va bo`lish usullarini egallash. Sonning qoldiqli bo`lishni bajarishni o`rganish. Uch xonali sonni bir xonali songa ko`paytirish va bo`lishning yozma usullarini egallash. 2.3 amalni o`z ichiga olgan (qavsli va qavssiz) ifodalarda amallarning bajarilish tartibi haqida tasavvurlarga ega bo`lish. x+123=140, x-436=152, x·4=140 , 810–x=135 ko`rinishdagi tenglamalarni (tanlash usuli va berilgan hamda izlanayotgan son orasidagi o`zaro bog`lanish asosida) to`g`ri va tez yechishga o`rganish 1-2 amalli matnli masalalarni yechish bilan bog`liq tajribalar orttirish. Massa, o`lchov birliklari: tonna, sentner, kilogramm, gramm haqida, ular orasidagi moslik haqida tasavvurga ega bo`lish. Vaqt o`lchovi birliklari: soat, minut, sutka, yil, oy, hafta, sekund, asr haqida va ular orasidagi moslik haqida tasavvurlarga ega bo`lish. Geometrik shakllar. Geometrik shakllarni o`lshash. O`zlari ega bo`lgan hayotiy tajribalarini sistemalashtirishni davom ettirish va geometrik shakllar atrof-muhitdagi buyumlarning obrazi ekanini tushunib yetish. Uzunlik o`lchovi birligi-kilometr bilan va uning belgilanishi: km (kilometr) bilan tanishish. Uzunlik o`lchovi birliklari: kilometr, metr, detsimetr, santimetr va millimetrlar orasidagi munosabatlar haqida tasavvurga ega bo`lish. Yuz o`lchovi birligi-kvadrat detsimetr va uning belgilanishi: kv dm (kvadrat, detsimetr) bilan tanishish. Murakkab shakllardan tanish shakllarni topa olish. Geometrik shakllarning ko`rinishini o`zgartira olishga o`rganish. Tayyorgarlik darajasiga qo`yiladigan talablar 20

Son va hisoblashlar Matematikani o`rganish natejasida o`quvchi quyidagilarni: Bilishi kerak: — 0 dan 1000 gacha bo`lgan sonlar ketma-ketligini, bu sonlar qatorining tuzilishidagi o`ziga xos xususiyatlarni tushunishni; — kattalik (uzunlik, massa, vaqt) o`lchovi birliklari jadvalini va bu bilimlarni amalda va masalar yechishda qo’llashni; - narxi, miqdori, qiymati, me’yori, umumiy massasi kabi miqdorlar orasidagi o`zaro munosabatni bilish va bu bilimlarni matnli masalalarni yechishda qo`llashni. Uddalay olishlari kerak: 100 ichida sonlarni o`qish, yozish va taqqoslash; -100 ichida va 1000 ichida amallar bajarilishga keltiriladigan hollarda to`rt arifmetik amallarni to`g`ri og`zaki bajarishni; hisoblashlarning to`g`riligini tekshirishni; -1000 ichida sonlarni yozma qo’shish va ayirishni; hisoblashlarning to`g`riligini tekshirishni, -2-3 amalli (qavsli va qavssiz) ifodalarda amallarni bajarish tartib qoidalarini qo`llashni; -1-2 amalli (amallar bo`yicha, reja bo`yicha, ifoda tuzish bilan) masalalar yechishni. Geometrik shakllar. Geometrik shakllarni o`lchash. Geometrik shakllarni o`rganish natijasida o`quvchi quyidagilarni: Bilishi kerak: - uzunlik o`lchovi birliklari orasidagi munosabatlarni; - geometrik shakllarning ko`rinishlarni o`zgartirish usullarini. Uddalay olishi kerak: 21

- o`rganilgan geometrik shakllarni nafaqat alohida, balki boshqa shalkllar bilan turli uyg`unlikda namoyon bo`luvchi atrof-muhitdagi buyumlar, modellar, rasmlar, chizmalardan qiynalmay topa olishni; - chizg`ich yordamida kesma uzunligini (to`g`ri to`rtburchak tomonlari uzunligining yig`indisini) o`chash va berilgan uzunlikdagi kesmani chizish. 4-Sinf uchun matematikadan asosiy ta’lim dasturi mazmuning me’yorlari Son va hisoblashlar Dastur materialini o`rganish 4-sinf o`quvchisiga quyidagi imkoniyatlarni beradi: Million ichida sonlar bilan tanishish. Birlik va mingliklar sinflari xonalari hamda ular orasidagi munosabatlar haqida tasavvurlarga ega bo`lish. Pozitsion va nopozitsion sanoq sistemalari haqida tasavvurga ega bo`lish. Million ichida to`rt arifmetik amalni (istalgan ko`p xonali sonlarni qo`shish va ayirish; istalgan ko`p xonali sonlarni ikki va uch xonali sonlarga ko`paytirish va bo’lish ) to`g`ri va tez bajarishga o`rganish. Qoldiqli bo`lish malakalarini mustahkamlash. 1-3 amalni o`z ichiga olgan unchalik murakkab bo`lmagan sonli ifodalarning qiymatlarni to`g`ri hisoblashga o`rganish. Unchalik murakkab bo’lmagan tenglamalarni tez yechishga o’rganish. Turli xarakterdagi masalalarni yechishda foydalaniladigan kattaliklar orasidagi o`zaro bog`lanishlarni mustahkam egallash. 1-3 amalli matnli masalalarni yechish tajribasiga ega bo`lish. Geometrik shakllar. Geometrik shakllarni o`lchash Geometrik jismlar: shar, kub bilan tanishish. Geometrik jismlar va yassi shakllar haqidagi bilimni umumlashtirish. Tayyorgarlik darajasiga qo`yiladigan talablar. Son va hisoblashlar. Matematikani o`rganish natijasida o`quvchi quyidagilarni: 22

Bilishi kerak: -1000000 ichida sonlarni o`qish, sonni xona qo`shiluvchilarining yig`indisi ko`rinishidagi yozuvni tushunishni; - sanoq texnikasini egallash (to`g`ri va teskari tartibda sanash, juftliklar va o`nliklar bilan sanash, sondan oldin va keyin keluvchi sonni aytish)ni; - natural sonlarni o`zaro taqqoslash: “ >’’ , “ <’’ va “ =’’ belgilarni to`g`ri qo`llashni, - qo`shish, ayirish, ko`paytirish va bo`lishning jadvalli hollari natijalarini yodda olib qolish, murakkab bo`lmagan hollarda 100 ichida og`zaki hisoblashlarni bajarishni. Uddalay olishi kerak: - 1000000 ichida sonlarni o`qish va yozishni; - sonlarni yozma qo`shish, uch xonali va to`rt xonali sonlarni ayirish, bir xonali va ikki xonali songa ko`paytirish va bo`lish, qo`shish va ayirish, ko`paytirish va bo`lish orasidagi aloqalarni tushunish asosida hisoblashlarning to`g`riligini tekshirishni; - ko`p xonali sonlarni yozma qo’shish va ayirish hamda hisoblash natijalarining to`g`riligini tekshirish; - ko`p xonali sonlarni bir xonali va ikki xonali sonlarga yozma ko`paytirish va bo`lish hamda hisoblash natijalarining to`g`riligini tekshirishni; - 2-3 amalli sonli(shu jumladan, qavsli) ifodaning qiymatini topish; - “ ...ta ortiq’’, “ ...ta kam’’, “ ...marta ortiq’’, “ ...marta kam’’, “ hammasi’’, “ qoldi’’, “ teng’’ munosabatlarning ma’nosini tushunish va ularni arifmetik amallar bilan to`g`ri bog`lay olish, shu tushunchalarga tayangan holda masalalarni yecha olishni; - kattaliklar ( mahsulot narxi, miqdori va qiymati, to`g`ri chiziqli harakatda yo`l, tezlik va vaqt) orasidagi bog`lanishlarni qo`llab, amaliy mazmundagi masalalarni yechishni. 23

Geometrik shakllar. Geometrik shakllarni o`lchash Geometrik shakllarni o`rganish natijasida o`quvchi quyidagilarni: Bilishi kerak: - rasmlarda kesma, uchburchak, to`rtburchak, to`g`ri to`rtburchak va kvadratlar, ko`pburchak va aylanani tanishni; - atrof-muhitdagi geometrik shakllarni tanish va topa olishni; - uzunlik o`lchov birliklari (mm, sm, dm, m, km) orasidagi asosiy nisbatlarni bilish, zarur hollarda ulardan qaysi birini qo`llash maqsadga muvofiqligini tushunish, yuz o`lchov birliklari (kv, sm, kv, dm, m)ni. Uddalay olishi kerak: - kesma uzunligini o`lchash, berilgan uzunlikdagi kesmani yasash, kesma uzunligini ko`z bilan chamalab o`lchashni; - chizg`ich, sirkuldan foydalanib, to`g`ri to`rtburchak, kvadrat, uchburchak va aylanalar yasashni; - ko’pburchak perimetrini, to’g’ri to’rtburchak yuzini va kvadrat birliklardan tuzilgan shakllarning yuzini hisoblashni; - masalalar yechishda o’rgatilgan geometrik jismlarning hajmlarini hisoblashni; - bir xil maxrajli oddiy kasrlarni qo’shish va ayira olish hamda bu malakalarni masalalar yechishda qo’llay olishni. Kundalik hayoti va amaliy faoliyatida egallagan bilim va malakalarini quyidagi hollarda qo`llay olishni. Bilishi kerak: - atrof muhitda mo`ljal ola bilish (marshrutni rejalashtirish, harakat yo`lini tanlay olish va h.k.)ni; - taqqoslash va turli alomatlari: uzunligi, yuzi, massasi sig’imiga ko`ra tartibga sola olishni; - soatga qarab vaqtni aniqlash (soat va minutlarda)ni; 24

- maishiy-hayotiy vaziyatlar (savdo-sotiq, o`lchash, tortish va h.k.) bilan bog`liq hisoblashga doir masalalarni yechish; - o`lchamlarni ko`zda “ chamalab’’ baholash; - mustaqil konstruktorlik faoliyati (turli-tuman geometrik shakllarni qo`llanish imkoniyatlarini hisobga olgan holda). II BOB . INDUKSIYA, DEDUKSIYA VA ANALOGIYA USULLARINING BOSHLANG`ICH TA’LIM AMALIYOTIGA TATBIQI. II 1. MASALALARNING O`QUVCHILAR BILIM OLISHIDAGI AHAMIYATI. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini har tomonlama rivojlantirish pedagogik jarayonning asosiy tarkibiy qismidir. O`quvchilarga ularning qobiliyatlarini namoyon qilishga imkon berish, mustaqilligini va ijodiy potinsialini rivojlantirish boshlang`ich maktabning asosiy vazifasidir. Bu masalalarni muvofaqiyatli hal qilish uchun ko`p tomondan o`quvchilarda bilim olishga bo`lgan qiziqishning shakllantirilganligiga bog`liq. O`quvchilarning bilim olishga qiziqishlarini rivojlantirishda tafakkur asosiy rol o`ynaydi. Tafakkur bilan bir vaqtda va uning bilan bog`liq ravishda barcha bilim olish jarayonlari rivojlanadi. Tafakkurning rivojlanishi bilan birgalikda “ fikran, sodda ishlarni rejalashtirish”, o`zining harakatlarini baholash xususiyatlari rivojlana boradi. Matematika tafakkurni rivojlantirish uchun asosiy zamin bo`lib xizmat qiladi. Tafakkurni rivojlantirishning konkret usullari mavjud emas. Biz o`quvchilar tafakkurini umuman o`stiramiz, matematika o`rgatish va h.k lar orqali. 25

Dastlabki matematik bilimlarni o`quvchilar o`zlarining oldingi bilimlariga mos ravishda bir-biri bilan bog`liq holda o`zlashtiradilar. Bunda ular tafakkurning ular bilimlarga mos darajasidagi amallari: analiz, sentiz, taqqoslash, abstraktlashtirish, konkretlashtirish, induksiya va deduksiyadan foydalanishadi, mulohazalar yuritishadi. Matematik bilimlarni o`zlashtirish o`quvchilarning fikrlashini rivojlantiradi. Tafakkur amallarini bilib olish esa o`z navbatida yangi bilimlarni o`zlashtirishni yengillashtiradi. Real dunyo predmetlari va hodisalarni o`rganish uchun biz ularni xayolan (fikran) kichik qismlarga ajratamiz, ya’ni analiz qilamiz; qismlar yoki predmetlar va hodisalar orasidagi bog`lanishni o`rganamiz, ya’ni sentiz qilamiz. Tafakkurning bu amallari o`zaro bog`liqdir. Analiz va sintez amallari arifmetikani o`rganishda ham, mashqlar bajarilganda ham, masalalar yechilganda ham ishlatiladi. Birinchi sinfdayoq o`quvchi to`plam elementlarini real ko`rinishda qismlarga ajratadi, o`rganadi va ularni birlashtiradi. Keyinchalik esa u xayolda, fikran analiz va sintez amallarini bajara boshlaydi. Matematikaning har qanday bo’limini o`rgatishda ham analiz va sintez amallaridan keng foydalanil а di. Bu amallar matnli masalalarni yechishda ham ishlatiladi. O`qituvchi rahbarligida o`quvchi masalaning mazmunini analiz qiladi, uni sonli ma’lumotlarga ajratadi, berilgan qism va topilishi kerak bo`lgan noma’lumlarni aniqlaydi. Murakkabroq arifmetik masalalarni yechishda murakkab hamda nozik analiz va sintez usullari ishlatiladi. Boshlang`ich matematikani o`rgatishda taqqoslash usulidan ham foydalaniladi. Bunda berilgan arifmetik masalalardagi ob’ektlar va ularning qismlari o`zaro taqqoslanadi, o`xshash va o`xshash bo`lmagan xususiyatlar aniqlanadi. Taqqoslash amali (usuli) orqali o’quvchilar “ ...ga ko`p(ortiq)’’ “ ...ga kam(oz)’’ “ marta ko`p’’ “ marta oz’’ kabi iboralarning ma’nosini bilib oladilar. 26

Taqqoslash analiz va sintezga asoslanadi: masalani dastlab bo’laklarga ajratib, so`ngra o`xshashlari biriktiriladi va bunda ahamiyatli farqlar e’tiborga olinadi. Ko`p xonali sonlar qatnashgan masalalarni yechishni o`rgatish uchun o`qituvchi kichik sonli o`xshash masalani yechishni taklif etishi mumkin, ya’ni analogiya usulini qo`llashi mumkin. Turli usullarni qo`llash orqali o`quvchilar tafakkuri rivojlantiriladi. Masalalarning tarbiyaviy roli Matematik ta’limni faqat shu predmetga taalluqli bilim va ko`nikmalarni o`quvchilarga berish deb tushunmaslik kerak. Matematikani o`qitish orqali shaxs sifatida kamolga yetishtirish masalasi ham yechiladi. Matematik masalalar yechish o`quvchilarni tarbiyalashning samarali usullaridan biridir. Matematik masalalar hayotning turli tomonlarini o`zida aks ettirish bilan birgalikda u katta foydali axborotni ham o`z ichiga oladi. Shu orqali o`quvchilarni xulqiy, patriotik va shunga o`xshash tomonlardan tarbiyalash masalalarini yechish yengillashadi. Masalalar orqali tarbiyaning turli tomonlari ochib berilishi mumkin. Masalaning matniy mazmuni o`quvchilarni to`g`ri tarbiyalashga salmoqli hissa qo`shadi. Masalani yechishdan avval o`quvchi uning mazmuni bilan tanishadi, tahlil qiladi. Shuning uchun masala matni aqlga qaratilganligi bilan birgalikda o`quvchida emotsional qiziqishini ham uyg`otishi kerak. Matn mazmuni orqali o`quvchida ona yurti oldida turgan muommolarni yechishga mas’uliyat tuyg`ularini shakllantirish mumkin. Har qanday ma’lumotni o`zlashtirish jarayonida unga bo`lgan munosabat ham shakllanadi. Shuning uchun masalalar mazmunining tarbiyaviy roli beqiyosdir. Masalalar matni mehnatga, kishilarga halollikka to`g`ri munosabatlarni tarbiyalashi mumkin. Masalar yechish jarayoni o`quvchilarda mehnatsevarlik, mustaqillik, talabchanlik, irodali bo`lishlik, mehnat natijasidan zavqlanish va h.k xususuyatlarni ham tarbiyalaydi. Masalalarni yechish jarayonida o`quvchilar arifmetik amallarning konkret ma’nosini tushunib oladilar, amallarni yozish, (ifodalash) belgilari va tartiblarini 27

o`rganadilar. O`rganiladigan qoidalar masala yechishda o`z ifodasini topadi. Bunday mazmunli masalalar har bir sinf matematika dasturida ko`zda tutilgan. Masalalar yechish orqali matematika o`qitishning asosiy maqsadi ya`ni o`quvchilarning tafakkurini va aqliy ijodkorligini rivojlantirishga erishiladi. II sinfdan boshlab murakkab masalalar yechish boshlanadi. III, IV sinflarda ularning murakkablik darajasi ortadi. Bolalarga masala yechimini mustaqil topishni o`rgatish kerak. Bolalar masalalar mazmunini tahlil qilishni, nimalar ma’lum, nimalar noma’lum ekanligini aniqlashni, masala qaysi amallarni, qaysi tartibda bajarilib yechilishi kerakligini o`rganishadi. Har bir amalning to`g`ri tanlanganligiga tushunib yetishadi. Masala turli usullar bilan yechilishi mumkinligini, ularning eng qulayini tanlash kerakligiga tushunib yetishadi. Bolalar mustaqil ravishda o`zlari masalalar tuzishni o`rganishadi. Masalaning syujeti va ishlatiladigan sonlar real dunyodan olinadi. Bunda bolalarda ijodiy mustaqillik o`sadi, ularning dunyoqarashi kengayadi, ta’limning real hayot bilan bog`liqligini bilib olishadi. Masalalar yechish jarayonida matematik tushunchalar anglab olinadi. Qo`shish, ayirish amallarini ifodalash (yozish) uchun belgiga ehtiyoj tug`iladi. Dastlab amallar belgisi “ qo`shing’’ va “ ayiring’’ so`zlarining qisqartirilishi sifatida tushuniladi. Shunday qilib, masalalar yechish jarayonida bilim berish, tarbiyalash va rivojlantirish maqsadlar hal qilinadi. Masalalar yechish bolalarda o`quv dasturi talablariga mos bilimlarni hosil qiladi. Masalalar nazariyani hayot bilan bog`lashga imkon beradi. Masalalar yechish bolalarning hayot to`g`risidagi bilimlarini chuqurlashtiradi va kengaytiradi. Bolalar amaliy ko`nikmalarga (xarid narxini, uy- joyini ta’mirlash narxini va h.k.) ega bo`ladilar. Masalalar yechish orqali bolalar tarbiyaviy ma’lumotlar oladilar. Masalalar yechish bolalarning aqliy rivojlanishiga ijobiy ta ’s ir ko`rsatadi. Shuning uchun o`qituvchi masala to`g`risida chuqur va keng tasavvurga ega bo`lmog`i lozim. U masalalarni turli usul bilan yecha bilishi ham kerak. 28

II 2. Boshlang‘ich sinflarda misol va malalar yechishda Induksiya, deduksiya va analogiya usullaridan foydalanish yo‘llari Dastlab bolalar hisoblashga oid turli mashqlar bajaradilar. Keyin esa ular masalalar yecha boshlaydilar. Masala tushunchasi bilan tanishtiruvga oid tayyorgarlik ishlari . Tayyorgarlik davridagi ishdan maqsad- bolalarga real hayotda yuz beradigan holatli hodisani simvollar, belgilashlar yordamida matematika tiliga o`tkazish, ya’ni matematik model tuzish imkoniyatini anglatishdan iboratdir. Bu holatda rasmlar yordamida masalalar tuzishning zarurati yo`q. Yaxshisi kichik hikoya shaklida bayon etilgan holatni bolalar matematik belgilar bilan daftarga yozib olish imkoniyatiga ega bo`lsin. Hikoya uchun D+P=D yoki Q-D=P sxematik shakldagi yozuvlar yo`llanma bo`lib xizmat qilishi mumkin. Masalan, ,,ikki tasvir keltirilgan (tasvirlar doskaga ilinadi yoki kompyuter orqali ekranga tushiriladi )-mana bu rasm bo`yicha men tuzgan hikoyaga diqqat qilinglar’’ 1. “ Olmaning bir shoxida 3 dona olma, boshqa shoxida esa 1 dona olma bor edi, har ikkala shoxidagi olmalar soni 4 ta ekan ’’. Bu hikoyani yozib olish uchun qanday shakldan foydalanish mumkin? (birinchisi 3+1=4) 2. “ Olmaning shoxida 4 dona olma bor. Shuning bittasini uzib olishdi, shoxida endi 3 dona olma qoldi’’. Bu hikoyani matematik belgilar bilan qay ko`rinishda yozib olish mumkin? (4-1=3). 29

3. “ Bir shoxida bir dona olma bor edi. Ikkinchi shoxida esa undan 3 dona olma ko`p edi’’. Hisoblab ko`ringchi, ikkinchi shoxida qancha olma bor ekan? (1+3=4). 4. “Bir shoxda 3 dona olma bor edi. Ikkinchisida esa undan 2 ta kamroq ’’ – ikkinchi shoxda qancha olma bor ekan? (3-2=1). Bolalar asta-sekin shunday hikoyalar tuzishga kirisha boshlaydilar. Sxematik shakl ular uchun yo`llanma bo`lib xizmat qiladi. Tayyorgarlik bosqichida quyidagi topshiriqdan (masaladan) ham foydalanish mumkin: “ Qush uyasida 6 ta chumchuq bor. Ularga yana bir gala chumchuqlar kelib qo`shilgach, qushning soni 9 ta bo`ldi. Inga necha qush kelib qo`shildi?’’ .Bolalar mashg`ulot davomida namoyish taxtasida 6 ta qush tasvirini terib qo`yadilar. Keyin ularning soni 9 taga yetgunga qadar qushlarning tasvirini qo`shib teradilar (Har gal bir donadan qo`shib borishlari ham mumkin). So`ng uyaga kelib qo`shilgan qushlar sonini ko`rsatadilar. Ko`rgazmali vositalar yordamida vaziyatni bolalar tushunib olishlariga, keyinchalik esa, shu mazmundagi masalalarni yechishda harakat yo`lini to`g`ri tanlashlariga omil bo`ladi. Bu bosqichda arifmetik amallarni tanlash haqidagi masalalarni ko`tarish ham maqsadga muvofiq emas, chunki, yechim qushlarni bevosita sanab chiqish yo`li bilan hal etiladi. “ Masala’’ iborasini qo`llashdan avval uning boshqa xil topshiriqlardan farqini bolalarga tushuntirib berish kerak. Buning uchun quyidagi 2 masalani taqqoslash mumkin. 1. Ikkita oq va bitta qizil rangli mashinalar tasviri tushirilgan rasmdan foydalaniladi. O`quvchi so`raydi: “ Rasmda nimani ko`ryapsiz?’’ (Ikkita oq va bitta qizil mashina ). “ Rasmdagi mashinalar soni qancha?’’ (3 ta). O`qituvchi misoldagi barcha ma’lumotlar aniq ekanligini ta’kidlaydi (Hammasi rasmda ko`rinib turibdi). Shundan so`ng boshqa masalani ko`rib chiqishni tavsiya etadi. 30

2. “ Karimda 3 ta, Po`latda esa 5 ta marka bor edi. Karim va Po`latda jami qancha marka bor?’’ O`qituvchi dastlab 3 ta markani olib, konvertga soladi, keyin 5 ta markani olib, shu konvertga soladi. - “ Bu masalada biz uchun nima ma’lum va nima nomalum?’’ (Karimda 3 ta, Po`latda 5 ta marka borligi ma’lum. Ammo, ulardagi jami markalar soni noma’lum). - Bu savolga javob berish uchun arifmetik amallarni qo`llash kerak, ya’ni ma’lum markalar miqdorini qo`shish yoki ayirish kerak bo`ladi. Xo`sh, shu amallarning qay biridan foydalanish mumkin? (Qo`shish). - Hozir bajarmoqchi bo`lgan vazifa ham masala deb ataladi. Masalaning shartlari shunday: ,,Karimda 3 ta, Po`latda 5 ta marka bor edi. Savol: Karim va Po`latda jami qancha marka bor?’’ Mashg`ulot so’ngida o`qituvchi masalada nima ma’lum va nima noma’lum ekanini tushuntiradi. So`ng yechimni yozuv shaklida (3+5=8 marka ) va javobni (8 marka) ko`rsatadi. Shu mashg`ulotda qoldiqni topish bo`yicha ham masalani yechish mumkin. Masalan ,,Tupda 7 bosh pomidor o`sayotgan edi. Shundan 2 tasini uzib oldilar. Tupda qancha pomidor qoldi Stolda pomidor (yoki boshqa o'simlik - olma, nok, anor, bodring) modeli bo'ladi.O'qituvchi o'quvchini yoniga chaqirib, 7 ta pomidorni olib, alohida idishga joylashtirishni so'raydi. - Tupda 7 ta pomidor borligini bilamiz. Yana nimani bilamiz? Shundan 2 tasi uzib olinganini bildik. - Endi, bolalar nima qil ishimiz kerak? Konvertga (idishga) yana 2 ta pomidor qo'shib qo'yishimiz kerakmi yoki 2 ta pomidorni ajratib olishimiz kerakmi? (pomidorni uzib olishgan, demak, pomidorlar kamaygan. Shuning uchun konvertdan (idishdan) 2 ta pomidorni ajaratib olishimiz kerak bo'ladi). - Masalani qaysi amalni qo'llash bilan yechishimiz mumkin? (ayirish amali 7-2=5. Bu masalani yechimi barobar 5 ta pomidor qolgan). 31

Ko'rgazmali ashyolardan foydalanish jarayonida predmetlarni qayta-qayta sanashga yo'l qo'ymaslik kerak. Shunda zaruriy arifmetik amalni tanlash zaruriyati tushunarli bo'ladi. Yana mashg'ulot davomida vaziyatni yaratish kerakki, arifmetik amalni tanlash - masala shartlarini tahlil etish bilan fikrlashga asoslanishi lozim. Qo'shish, ayirish, sonlarni bir necha birlikka ajratish yoki kamaytirish bilan bog'liq masalalarni yechish jarayonida bolalarni masala shartlarini tahlil etish, ma’lum va noma'lumlarni to'g'ri aniqlash, ular o'rtasidagi o'zaro aloqalarni bog'lash, arifmetik amal tanlashni asoslashga o'rgatish zarur. - Bolalar masalani yechish uchun kerakli arifmetik amalni ongli ravishda tanlashga o'rganishlari uchun masalani quyidagi shakldagi matnini ham tavsiya etish mumkin. "Daraxtga 10 ta qush qo'ngan edi. Ulardan avval 2 ta qaldirg'och, keyin yana 4 ta qaldirg'och uchib ketishdi. Daraxtdan qancha qaldirg'och uchib ketdi?" Masalaning tahlili ko'rgazmali vositalar yordamida olib borilishi tavsiya etiladi. O'qituvchi masala shartlarini bo'lak-bo'lak qilib o'qib, matnni rasmlar orqali tushuntiradi. "Daraxtda 10 ta qaldirg'och qo'ngan edi. (Rasmlarni ko'rsatdi). Avval 2 ta qaldirg'och uchib ketdi. (Rasmlardan 2 tasini ayirib, konvertga soladi). Keyin yana 4 ta qaldirg'och uchib ketdi. (Yana 4 ta qaldirg'och rasmini olib, konvertga soladi). O'qituvchi bolalarga masala shartini chuqur anglatib, nima ma'lum, nima noma'lumligini aniqlashga hamda qaysi amal orqali uni yechish (noma'lumni topish) mumkinligini tushintiradi. So'ngra bolalarning diqqatini masala shartida bo'lgan 10 soniga qaratadi. - Biz masalani yechishda bu sondan foydalandikmi? (Yo'q, u ortiqcha ekan). Bunday vaziyat bolalarni masala shartlarini diqqat bilan tahlil etib, uni yechish zaruriy amalni tanlashga majbur etadi. Masalalar yechishning boshlang'ich sinflarda o'rganiladigan u yoki bu nazariy materiallarni o'zlashtirish jarayonidagi muhim rolini ta'kidlab, programmada shunday deyiladi: "Natural sonlar arifmetikasi va nolni o'rganish maqsadga 32

muvofiq masalalar va amaliy ishlar sistemasi asosida tuziladi. Bu degan so'z har bir yangi tushunchani tarkib toptirish har doim bu tushuncha ahamiyatini tushuntirishga yordam beradigan, uning qo'llanishini talab qiladigan u yoki bu masalani yechish bilan bog'lanadi". Arifmetik amallarning mazmunini, amallar orasidagi bog'lanishlarni, amal komponentlari bilan natijalari orasidagi bog'lanishlarni ochib berishda, har xil miqdorlar orasidagi bog'lanishlar bilan tanishishda mos sodda masalalardan foydalaniladi (yechilishi uchun bitta amal bajarish talab qilinadigan masalalar sodda masalalar jumlasiga kiradi). Sodda masalalar o'quvchilarni matematik munosabatlar bilan tanishtirishning muhim vositalaridan biri bo'lib xizmat qiladi. Sodda masalalardan ulushlar, qator geometrik tushunchalar va algebra elementlarini o'rganishda ham foydalaniladi. Sodda masalalar o'quvchilarda murakkab masalalarni yechish uchun zarur bo'ladigan bilimlar, malakalar va ko'nikmalarni tarkib toptirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Yechilishi uchun bir nechta o'zaro bog'liq amallarni bajarish talab qilinadigan masalalar murakkab masalalar deyiladi. Sodda masalalar kabi murakkab masalalar ham bilimlarni o'zlashtirishga, olingan bilimlarni mustahkamlash va mukammallashtirishga xizmat qiladi. Sodda va murakkab masalalar bolalarning fikrlash qobiliyat-larini rivojlantirishning foydali vositasi bo'lib, odatda, o'z ichiga "yashirin informatsiyani" oladi. Bu informatsiyani qidirish, masala yechuvchidan analiz va sintezga mustaqil murojaat qilish, faktlarni taqqoslash, umumlashtirish va hokazolarni talab qiladi. Bilishning bu usullarini o'rgatish matematika o'qitishning muhim maqsadlaridan biri hisoblanadi. Masalalar yechish orqali o'quvchilarda quyidagi malakalar hosil bo'lmog'i lozim. 1. Masalani tinglashni o'rganish va uni mustaqil o'qiy olish. Masala ustida ishlash uning mazmunini o'zlashtirishdan boshlanadi. O'quvchilar hali o'qish malakasiga ega bo'lmagan dastlabki vaqtlarda ularni 33

o'qituvchi o'qib beradigan masala matnini tinglashga, shartning muhim elementlarini tovush chiqarib ajratishga o'rgatish kerak. Shundan keyin masala shartini yaxshiroq o'zlashtirish maqsadida, har bir o'quvchi masala matnini tinglabgina qolmay, balki masalani mustaqil o'qib chiqishi zarur. Masala matni o'qituvchi yoki o'quvchilar tomonidan bir-ikki marta o'qiladi, ammo bunda bolalarni masalani bir marta o'qishdayoq uning mazmunini tushunib olishga asta- sekin o'rgata borish kerak. 2. Masalani dastlabki analiz qilish (ma'lumni noma'lumdan ajarata olish malakasi). Ma'lumni noma'lumdan, muhumni nomuhimdan ajratish, masalada berilganlar bilan izlanayotganlar orasidagi bog'lanishni ochish - bu eng muhim malakalardan biri. Bunday malakaga ega bo'lmay turib, masalalarni mustaqil yechishni o'rganib bo'lmaydi. 3. Masalani qisqa yozish malakasi. Masala matni ustida og'zaki ishlagandan keyin uning mazmunini matematik atamalar tiliga o'tkazish va qisqa yozuv shaklidagi matematik strukturasini belgilash kerak (rasmlar, chizmalar, sxemalar, jadvallar). Shunga e'tibor berish kerakki, barcha hollarda qisqa yozuvni bajarish bilan bir vaqtda masala shartining tahlili ham amalga oshiriladi. Aslini aytganda, qisqa yozuvning vazifasi shundan iborat. Haqiqatan ham, masala shartining qisqa yozuvi o'quvchilar xotirasiga tayanch bo'lib, son ma'lumotlarini tushunish va ajratish imkonini beradi, shu bilan birga ularning ratsional yozilishi masalada nima berilgan va nimani izlash kerakligini bayoniy tushuntirish imkonini yaratadi. 4. Sodda masalalarni yechishda amal tanlashni asoslash va murakkab masalani amalga oshirish, so'ngra yechish rejasini tuzish malakasi. Oldin sodda masalani yechishda amal tanlash masalasini qarab chiqishga to'xtalamiz. Bu malaka birinchi sinfdan boshlab tarkib topa boshlaydi, ikkinchi va uchinchi o'quv yillarida yanada rivoj toptiriladi, ya'ni ba'zi tanish masalalarga nisbatan amal tanlash ishini bajarish asosi o'zgartiriladi. 34

Murakkab masalani yechishda masalani tahlil qilish malakasi asosiy ahamiyatga ega. Boshlang'ich matematika o'qitish metodikasiga oid qo'llanmalarda masalani tahlil qilishning analitik va sintetik usullari qaraladi, Masalaning sintetik tahlili deyilganda, mulohazalarning shunday rivoji tushuniladiki, bunda ikkita son ma'lumotini birlashtirish natijasida bu ma'lumotlardan nimani bilish mumkinligi aniqlanadi, shundan keyin yangi topilgan ma'lumot bilan boshqa ma'lumot birlashmasiga o'tiladi va masala savoliga javob topilguncha shu ish davom ettirilaveradi. Masala tahlilining analitik usuli shunday mulohazalar zanjiridan iboratki, bu zanjir boshida masalada berilgan savol turadi. Masala savoliga javob topish uchun zarur ma'lumotlar tanlanadi. Bu ma'lumotlarni boshqa ma'lumotlardan foydalanib topish mumkin. 5.Yechimni bajarish, uni o'qituvchi talabiga mos qilib rasmiylashtirish va masala savoliga javob berish malakasi. Sodda masalalardan boshlaymiz. Sodda masalani arifrnetik usul bilan ham, algebraik usul bilan ham yechish mumkin. Bu o'rinda masalalarni arifmetik usul bilan yechish haqidagina so'z boradi. 6. Masala yechimini tekshira olish malakasi. Masala yechimini tekshirish quyidagi usullarda qo'llaniladi: a) olingan javob bilan masala sharti o'rtasida moslik o'rnatish; b) teskari masala tuzish va yechish; v) masalani boshqa usullar bilan yechish; g) javobning chegaralarini aniqlash (javobni chamalash); d) grafik tekshirish. 7. Masalalar ustida ishlashda ma'lum sistemani belgilash va uni joriy qilish malakasi. Masalalar ustida ishlash rejasi 1 Masalani o ' qib chiqing , masalada nima haqida gap borayotganini o ' zingiz 35

tasavvur qiling ; 2 Masalada nima ma ' lum va nimani topish kerakligini aniqlab oling . Agar masala matnini tushunib olish qiyin bo'lsa, uni qisqa yozing (yoki masalaga oid chizma tayyorlang); 3 Qisqa yozuv bo ' yicha har bir son nimani ko ' rsatishini tushuntiring va masala savolini takrorlang ; 4 O ' ylab ko ' ring , masala savoliga birdaniga javob berish mumkinmi , agar mumkin bo ' lmasa , nega ? Oldin nimani, keyin nimani bilish mumkin? Masalani yechish rejasini tuzing. 5 Yechishni bajaring va javobini yozing. 6 O'z yechimingizning to'g'riligini tekshirib ko'ring. 7 O'zingizga qiziqarli savollar bering va ularga javob bering. Bunda ilg'or o'qituvchilar ishlarida o'quvchilarni mustaqil masalalar yechishga o'rgatishning bir qancha bosqichini ajratib ko'rsatish mumkin: 1-bosqich. Masala o'qituvchining yo'naltiruvchi savollari bo'yicha yechiladi va bu yechish doskada va daftarlarda bir vaqtda bajariladi. 2-bosqich. Masala sharti o'qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi va yechish rejasi tuziladi. Yechishning o'zi doskaga yozilmaydi, og'zaki aytilmaydi ham,. o'quvchilar esa uni mustaqil bajaradilar. 3-bosqich. O'qituvchi rahbarligida masala faqat analiz qilinadi. Yechish rejasi va yechishning o'zini o'quvchilar mustaqil bajarishadi. 4-bosqich. Masalani o'qituvchining hech bir yordamisiz mustaqil yechish. O'quvchilarda masalalar yechish malakasini tarkib toptirishda ijodiy xarakterdagi mashqlarning ham muhim ahamiyati bor. Bunga quyidagilar kiradi: 1. Masalalarni har xil usullar bilan yechish. 2. Muammoli xarakterdagi masalalarni yechish. 3. Masalalar tuzish va ularni almashtmshga doir topshiriqlar. Oxirida shuni ta'kidlab o'tamizki, matematik masala ustida ishlash jarayonida shunga intilish kerakki, har bir masala bolalar uchun haqiqiy bilim manbai bo'lib qolsin. Buning uchun o'quvchining diqqatini masala shartidan 36

tafakkurini va bilish qobiliyatlarini rivojlantiradigan darajada ko'proq ma'lumotlarni olishga yo'naltirish kerak. ''O'nlik" ichida masalalar ustida ishlash metodikasi 1. Yig'indi va qoldiqni topishga doir masalalar. Bu xil masalalar ustida ishlash matematikadan birinchi darslardayoq boshlanadi va boshida amaliy mashqlar xarakterida bo'ladi, bu mashqlarning bajarilishida bolalar atrof-borliqdagi real predmetlar bilan ish ko'rib, to'plamlar ustida, bu to'plamlarni birlashtirishga yoki berilgan to'plamdan uning qismini ajratishga oid amallarni bajarishadi. Bular ushbu ko'rinishdagi mashqlar: "3 ta doiracha qo'ying. Ularning yoniga bitta doirachani suring. Doiracha nechta bo'ladi?", "5 ta cho'p qo'ying. Ikkita cho'pni nari suring. Nechta cho'p qoldi?" va hokazo. Bolalar predmetlar bilan bajariladigan amaliy ishlardan sekin-asta rasmlarda tasvirlangan predmetlar to'plamlari ustida ish ko'rishga o'tkaziladi. Masalaning o'zi bilan va uning tarkibiy elementlari bilan bolalarni tanishtirish o'qitish jarayonidagi navbatdagi eng muhim va juda mas'uliyatli bosqichdir. Keyingi darslarda masalani dastlabki analiz qilishda o'quvchilar bilan savol-javob asosida amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. 2. Sonni bir necha birlikka orttirish va kamaytirishga oid masalalar. Sonni bir necha birlik orttirish (kamaytirish)ga doir masalalar yig'indi va qoldiqni topishga doir masalalardan keyinroq kiritiladi. Bu xildagi sodda masalalarni qarashga tayyorgarlik ularni kiritishdan ancha oldin boshlanadi. Bu ish ushbu munosabatlarni o'rnatishdan iborat: agar predmetlarning berilgan gruppasiga bir yoki bir nechta predmet qo'shilsa, bu dastlabki predmetlar sonini orttiradi, agar ayrilsa, dastlabki predmetlar sonini kamaytiradi. O'qitishning dastlabki kunidan boshlaboq sonni bir necha birlik orttirish (kamaytirish)ga doir qiyinroq masalalarni kiritishga tayyorgarlik ishlari ko'rila boshlaydi, bunday masalalarda predmet- larning ikkita to'plami taqqoslanadi. Amaliy mashqlarni bajarish davomida bolalar predmetlarning ikkita to'plami elementlari orasida bir qiymatli moslik o'rnatishni o'rganib olishgan edi. Shuningdek, taqqoslanayotgan to'plamlarning qaysinisida 37

kam ekanligini aniqlashni ham o'rganib olishgan bo'lishlari kerak. Masalalarni yechishda amal tanlashga yordam beradigan raqamlardan, undan keyin masalaning qisqa yozuvidan foydalanish kerak. “Bir tokchada 4 ta, ikkinchisida birinchisidagidan 3 ta ortiq kitob bor. Ikkinchi tokchada qancha kitob bor?”. Masalaning qisqa yozuvi quyidagi ko'rinishda bo'ladi: I tok. - 4 ta k. II tok. - ?, 3 ta k. ortiq Yechilishi:4+3=7 Javob: 7 ta kitob. 3.Ayirmali taqqoslashga doir masalalar. Bu xil masalalar bilan tanishtirish ishini avval sanoq materiallaridan foydalanib amalga oshirish maqsadga muvofiq. O'quvchilar ishni mustaqil bajarsalar ishning natijasini tekshirish qulay bo'ladi. Mustaqil ishlarni samarali tashkil q'ilishga amaliy ishlar o'tkazishga yordam beradi. Masalan, o'qituvchi o'quvchilar 6 ta katakli bir satr (yoki ustun) chizishni va uning yoniga boshqa 4 katakli satr (yoki ustun) chizishni taklif qiladi. Masalani yechishda (shuningdek, didaktik materiallar va rasmlar bilan ishlashda) o'quvchilar ayirmani (qoldiqni) to'g'ridan-to'g'ri predmetlarni sanash yo'li bilan topadilar, chunki rasm predmetlar sonini akslantirish bilan amalda yechimni chiqarib qo'yadi. Quyidagi masala berilgan bo'lsin. "Bir qutida 10 ta, ikkinchi qutida 6 ta qalam bor. Birinchi qutida ikkinchi qutiga qaraganda qancha ortiq qalam bor?". I-10ta q. II-6taq. Birinchi qutida ikkinchi qutidagidan qancha ortiq qalam bor? Yechish: 10-6 = 4 Amal tanlashda yo'l qo'yiladigan xatolarning oldini olish uchun, shuningdek, har xil masalalarni bir-biridan farq qildirish maqsadida ayirmali taqqoslashga doir masalalar sonni bir necha birlik orttirish (kamaytirish)ga doir masalalar bilan taqqoslangan bo'lishi kerak. "Yuzlik" ichida masalalar ustida ishlash metodikasi 38

1. Murakab masalalar bilan birinchi tanishuv. Murakkab masalalarning ba'zi xillarini yechish. O'quvchilar sodda masalalar shartini analiz qilish va shu asosda amal tanlash malakasini egallab olganlaridan keyin murakkab masalalarni yechishga o'tish mumkin. Analiz va sintez, bir tomondan, bilish jarayonlari bo'lib, barcha aqliy faoliyat turlari pirovard natijada ularga keltiriladi. Mana shu jihatdan ular psixologiyaning o'rganish obyektlaridir. Bu tadqiqotlarning asosiy natijalari didaktikada ishlab chiqilgan o'qitish tamoyillari va usullari asosida yotadi. Ikkinchi tomondan, analiz va sintez fanda yangi bilimlarni hosil qilishning mantiqiy yo'llaridir. O'rta maktab o'quvchilarining bu yo'llarni egallashlari o'quv materialini faol o'zlashtirish, mantiqiy,! ijodiy fikrlashni rivojlantirishning zaruriy sharti ekanligi ravshandir. O'quvchilarni analiz va sintezga o'rgatish vazifasi ko'p darajada boshlang'ich sinflarda matematikani o'qitishda hal etilishi lozim. Matematikada analiz deyilganda asosan isbotlanayotgan da'vodan rostligi ilgari isbotlangan yoki isbotsiz qabul qilingan da'volarga olib keladigan fikrlash tushuniladi. Analiz isbotning tuzilishiga emas, balki faqat uning g'oyasiga olib keladi. Sintez, bu topilgan isbotlash g'oyasi asosida rost da'volar shartida berilgan ma'lumotlardan qanday qilib isbotlanayotgan da'vo hosil bo'lishini ko'rsatuvchi fikrlashdir. Boshlang'ich sinflarda analiz va sintezdan bilim bo'lagi sifatida foydalanish sohasi arifmetik xossalar, tenglamalar va isbotlashi talab etiladigan jumlalar to'plamidan iboratdir. Masala shartini analiz qilish malakasini tarkib toptirishning bir qator imkoniyatlari mavjud. Shulardan misollar keltiramiz, mustaqil bajaring: 1 . O'quvchilar bir tup pomidordan 2 kg, ikkinchisidan birinchisiga qaraganda 1kg ortiq pomidor terishdi. O'quvchilar ikkinchi tupdan qancha pomidor terishgan? 2. O'quvchilar bir tupdan 2 kg, ikkinchisidan esa birinchisiga qaraganda 1 kg kam pomidor terishdi. O'quvchilar ikkinchi tupdan qancha pomidor terishgan? 39

3. O'quvchilar bir tupdan 2 kg, ikkinchi tupdan 1 kg pomidor terishdi. O'quvchilar ikkala tupdan qancha pomidor terishgan? 4. O'quvchilar bir tupdan 2kg, ikkinchisidan 1kg pomidor terishdi. O'quvchilar birinchi tupdan ikkinchisiga qaraganda necha kg pomidor ortiq terishgan? O'qituvchi o'quvchilarga bir qator shunday masalalarni berib, ulardan qo'shish (ayirish) amali bilan yechiladigan masalalarni ko'rsatishni talab qiladi. Masala shartining tola analizini bolalarda shakllantirish kerak, bunda shunday vaziyat topish kerakki, masala savoliga e'tibor berish shart bo`lsin. Misollar keltiramiz: 1. Olimning qancha puli bo`lgan? Uning o'zida 50 so'm bo'lgan va unga onasi yana 20 so'm bergan. 2. a) Bahromda 3 ta olma, Valida 5 ta olma bor. Ularning buvisida qancha olma bor? b) Hovlida 4 ta o'g'il bola o'ynayotgan edi, ularga yana 3 ta qiz kelib qo'shildi. Hovlida nechta qiz bola o'ynay boshladi? Birinchi masalada bolalar uchun nima berilganini va nimani topish kerakligini aniqlash qiyin, chunki masalaning berilganlari bilan savoli o'rin almashib qolgan. Keyingi ikkita masala hazil masaladir. Bunda bolalaning butun e'tibori masala savoliga qaratilishi kerak. Murakkab masalalarni qarashga o'tishda birinchi qadamdan boshlaboq bolalar o'z oldilariga qo'yilgan masalaning yangiligi nimadan iborat ekanini “payqash" imkonini berish kerak. Murakkab masalalar bilan tanishtirishni aynan qaysi xil masaladan boshlashga nisbatan ikki xil nuqtai nazar mavjud. Birinchi nuqtai nazarga ko'ra, ishni sonni bir necha birlik kamaytirishga doir va yig'indini topishga doir sodda masalalarni o'z ichiga olgan murakkab masalalardan boshlash ma'qul. Masalan: "Qo'g'irchoq teatriga bir maktabdan 6 ta o'g'il bola, ulardan 2 ta kam qiz bola keldi. Qo'g'irchoq teatriga qancha bola kelgan? Ikkinchi nuqtai nazarga ko'ra, ishni yig'indi va qoldiqni topishga oid sodda masalalarni o'z ichiga olgan murakkab masalalardan boshlash kerak. ,, Birinchi sinf (shuningdek, ikkinchi, uchunchi sinf) darsligida sonni bir necha biriik orttirish (kamaytirish)ga doir sodda masalalarni olgan murakkab masalalar ko'plab berilgan. Masalan: "Naima 23 ta yong'oq, Qumri 40

undan 6 ta ortiq, Ozoda esa Qumridan 9 ta kam yong'oq topdi. Ozoda nechta yong'oq topgan?" Masala shartini qisqacha bunday yozish mumkin: N. - 23 ta yong'oq. Q. - ?, N. dan 6 ta ortiq. O. - ?, Q. Dan 9 ta kam. Yechilishi: (23+6) - 9 = 29 - 9 = 20 (yong'oq). Javob: 20 ta yong'oq. Qaralayotgan mavzuda qo'shish va ayirish amallari xossalarini qo'llanishiga doir masalalar katta o'rin oladi. 2. Ko'paytirish va bo'lish bilan yechiladigan masalalar. a) Ko'paytirish va bo'lish amallarining aniq mazmunini ochuvchi masalalar. Ko'paytirish amalining aniq mazmunini bir xil qo'shiluvchilar yig'indisini (ko'paytmasini) topishga doir masala larni yechishda ochiladi. Bo'lish amalining aniq ma'nosi mazmuniga ko'ra, bo'lish va teng qismlarga bo'lishga doir masalalarni yechishda ochiladi. Ko'paytirish jadvalini tuzish va o'rganishga ajratilgan 30 ta darsning hammasi davomida bo'lishga doir masalalar ko'rsatmalilikka asoslanib yechiladi. Bu bosqichda ko'rsatmalilikning asosiy vazifasi mazmuniga ko'ra, bo'lish va teng qismlarga bo'lish jarayonining o'zini ko'rsatishdan iborat. Shu maqsadda didaktik material, predmet va shartli rasmlardan foydalaniladi. Oldin mazmuniga ko'ra bo'lishga doir masalalar kiritiladi. Masalan: " 8 ta qaldirg'ochni har bir katakda 2 tadan bo'ladigan qilib, kataklarga? joylashtirish kerak. Hamma qaldirg'ochlarni joylashtirish uchun qancha katak kerak bo'ladi?". Masalaga doir rasm ishlash va uni yechish taklif qilinadi, bunda qaldirg'ochcni uchburchak, katakni kvadrat bilan tasvirlash mumkin. Hosil bo'lgan shartli rasm masala shartini ham, javobni ham ayoniy tasvirlaydi: 8:2 =4. Javob: 4 ta katak. 3. Murakkab masalalar ustida ishlash. a) Yig'indi va qo'shiluvchilardan biri ma'lum bo'lib, qo'shiluvchilarni taqqoslashni talab qiladigan masalalar. 41

Shuni ta'kidlab o'tamizki, bu xildagi har qanday masalaning ham yechimini ifoda yordamida tasvirlab bo'lavermaydi. Masalaning bosh savolini qo'yishda biz yechimini alohida amallar bilan yozilishiga murojaat qilishimizga to'g'ri keladi. Aytilgan fikrni tasdiqlash uchun bunday masalani qaraymiz: "Bog'da 236 tup daraxt ekishdi, buning 127 tupi olma, qolganlari nok. Qaysi daraxtlardan qancha ko'p ekishgan?" Masalani tahlil qilib o'quvchilar 236-127 (tup) nok ekishganini aniqlashadi. Shundan keyin o'quvchilar qiyinchilikka uchraydilar: masalaning bosh savoli shunday ifodalanganki, (236-127) ayirmaning qiymatini topmay turib, 127 sonidan 236 va 127 sonlarining ayirmasini ayirish kerak yoki kerakmasligini bilish qiyin va aksincha. Shu sababli yechimni amallarni bajarish bilan yechish kerak. Yechimni amallar bo'yicha izohlab yozish ushbu ko'rinishda bo'ladi: 1) 236-127=109 - bog'da ekilgan noklar soni. 2) 127-109=18 - noklarga qaraganda ortiq ekilgan olmalar soni. b) a-b+c, (a+b)-s va h.k. ko'rinishdagi masalalar (Ko'paytirish va bo'lishga oid sodda masalalarni o'z ichiga olgan masalalar). Bunday masalar bilan II sinf o'quvchilari ko'paytirish jadvalini tuzish va o'rganishga tayyorlanish davrida birinchi marta tanishadilar. Birinchi bunday masalalarni rasmlar bilan illyustrasiyalash foydalidir. Masalan, ushbu masalani qaraymiz: "Vali yozda kapalaklardan kolleksiya yig'di: uchta qutida 6 tadan, bitta qutida 4 ta kapalak bo'ldi. Valining qancha kapalagi bo'lgan?" Darslikda bu masalaga doir predmet rasm berilgan, ammo buni, qutini to'g'ri to'rtburchak, kapalakni uchburchak bilan tasvirlab, sxematik rasmga aylantirish mumkin. Qaralayotgan masala shartini qisqacha yozish mumkin: Qirqib olishdi - 2 xaridorga 8 m dan. Qoldi -7m. Bor edi - ? Yoki bunday, Qirqib olishdi - 2 xaridorga 8 m dan. Qoldi -7m. 42

Chizma yoki qisqa yozuv javobni qidirishga yordam beradi: 8x2+7=16+7=23 (m). Javob: to'pda 23 m chit bo'lgan. v) Ikki ko'paytmaning yig'indisini (ayirmasini); ikki bo'linmaning ayirmasini topishga doir masalalar. "Quruvchilar har birida 6 tadan xonadon bo'lgan 8 ta uy va har birida 5 tadan xonadon bo'lgan 7 ta uy qurishdi. Bu uylarda hammasi bo'lib qancha kvartira bo'lgan?" Masalaning shartini qisqacha bunday yozish mumkin: 8 ta uy 6 tadan xona. 7 ta uy 5 tadan xona? Bunday masalalarni ifoda tuzib yechish maqsadga muvofiqdir: 6x8+5x7=83 (kv.). Javob: 83 ta xonadon. Minglik va ko'p xonali sonlar mavzusida masalalar ustida ishlash metodikasi "Minglik" mavzusida o'quvchilar yangi masalalarga duch kelmaydilar. Bunda ham "Yuzlik" mavzusidagi masalalar qaraladi. Faqat bundagi farq shundan, ushbu holda bir xonali, ikki xonali sonlar bilangina emas, balki uch xonali sonlar bilan ham ish ko'riladi. Shunday masalalardan bittasini ko'rib chiqish bilan chega- ralanamiz: "Bir bola uchta kitob o'qidi. Ularning hammasi 653 betdan iborat. Birinchi kitob 256 betli, ikkinchisi undan 58 bet kam. Uchinchi kitob necha betli?" Masala shartini bunday yozamiz: I k. - 256 bet Jami:653bet II k.-? I k.dan 58 bet kam III k.-? Yech i lishi: 1) 256 2) 256 3) 653 58 + 198 + 454 198 (bet) 454 (bet) 199 (bet) Javob: uchinchi kitob 199 betli. a) Nisbat usuli bilan yechiladigan birlikka keltirishga doir masalalar. Sodda uchlik qoidaga doir masalalar yechishda nisbatlar usulining mohiyati shundan iboratki, oldin bir son ikkinchisida necha marta borligini (yoki bir son 43

ikkinchisidan necha marta kattaligini) bilish kerak, so'ngra ikkinchi miqdorning ma'lum kattaligini shuncha marta orttirish yoki kamaytirish kerak. Shuni ta'kidlab o'tamizki, qaralayotgan masalalarni bu usul bilan faqat bitta miqdorning ikkita qiymatini ifodalovchi sonlar bir-biriga karrali bo'lgandagina yechish mumkin. Nisbatlar usuli bilan yechiladigan sodda uchlik qoidaga doir masalalarni yechishga o'quvchilarni tayyorlash uchun ularga taxminan bunday mashqlarni taklif qilish foydali: "12 1 da necha marta 4 l dan bor?", "30 metrda necha marta 5 m dan bor?", "36 soni 12 sonidan necha marta katta?" va hokazo. Tayyorgarlik mashqlarini bajarganlaridan keyin o'quvchilarga sodda uchlik qoidaga doir bunday masalani taklif qilish mumkin: "Ikkita bir xil kulcha 12 tiyin turadi. Shunday 6 ta kulcha uchun qancha to'lash kerak?" Oldin masala o'quvchilarga tanish usul -birlikka keltirish usuli bilan yechiladi: 12 : 2 • 6 = 36 (tiy). Shundan keyin o'qituvchi bolalarga bunday masalalarni yechishning yangi usuli bilan tanishishlarini aytadi. O'quvchilarni yangi usulni tushunishlarini osonlashtirish uchun ko'rsatmalilikdan foydalanish kerak. Bolalarning bir miqdorning qiymati qancha marta orttirilsa, ikkinchi miqdorning qiymati shuncha marta orttirilishi kerakligini aniqlashga yordam beradi. Jumladan, qaralayotgan masalada 2 ta kulchaga 12 so`m to'langani ma'lum. Demak, 6 ta kulcha uchun 2 ta kulchaga qaraganda 6 soni 2 sonidan necha marta katta bo'lsa, shuncha marta ortiq to'lash kerak. Masalaning yechilishi ushbu ko'rinishda bo'ladi: 12-(6:2) =12-3 = 36 (so`m). Masala yechishning yangi usuli (munosabatlar usuli) oldin tanish bo'lgan usul bilan taqqoslanadi va bu usullarning farqi aniqlanadi. b) Proporsional bog'lanishga doir masalalar. O'quvchilarning proporsional bo'lishga doir masalalarning yechilish usullari haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish maqsadida bundan keyin ikki xil masalaning yechilishini taqqoslash kerak. Shu maqsadda mustaqil yechish uchun qo'yidagi masalalarni berish mumkin: 44

1) Ikki maktabga bir xil bahoda yozuvchilar portretlari olindi. Bir maktabga 6 ta portret, ikkinchi maktabga 8 ta portret olindi. Hamma portret uchun 70 so'm to'landi. Har qaysi maktab qancha pul to'lashi kerak? 2) Ikki maktabga bir xil bahoda 14 ta yozuvchilar portreti olindi: Bir maktab 30 so'm, ikkinchi maktab 40 so'm to'ladi. Har qaysi maktabga nechta portret olingan? s) Ikki ayirmaga ko'ra noma'lumni topishga doir masalalar. Bu masalalarni muvaffaqiyatli yechish ko'p jihatdan o'quvchilarning masaladagi mavjud muhim xususiyatlarini chuqur tushunishlariga bog'liq. Bu xususiyatlar shundan iboratki, masalada ma'lum bo'lgan bir miqdorning qiymatlari ayirmasi ikkinchi miqdorning qiymatlari ayirmasiga to'g'ri kelishi kerak, keyingi ayirma masalada oshkor holda berilmaydi, bu ayirmani topish bundan keyingi yechimni izlashni ancha yengillashtiradi. Noma'lum ikki ayirma bo'yicha topishga doir masalalarni yechishga kirishishdan oldin tayyorlash mashqlarini, masalan, bunday masalalarni berish mumkin: bir to'pdagi gazmol ikkinchi to'pdagidan 4 m ortiq bo'lib, undan 24 so'm ortiq turadi. 1 metr gazmol qancha turadi? Bunday savol qo'yiladi: nega birinchi to'p gazmol ikkinchi to'p gazmoldan qimmat? Jami pulidagi 24 so'm farq uzunliklaridagi 4 m farqqa to'g'ri keladi, demak, 4 m gazmol 24 so'm turadi, deb xulosa qilinadi. Bundan masalaning yechilishi ham kelib chiqadi: 24:4=6 (so'm). Javob: 1 m gazmol 6 so'm turadi. d) Harakatga doir masalalar. "Harakatga doir masala deb, tarkibiga harakatni xarakterlovchi miqdorlar, ya'ni tezlik, vaqt va masofa kirgan masalalarni aytish mumkin. "Harakat" so'zi har xil tipdagi masalarda: oddiy uchlik qoidaga doir masalalarda, ikki ayirma bo'yicha noma'lumni topishga doir masalalarda va boshqa xil masalalarda uchraydi. Ammo bu masalalar harakatga doir masalalar turiga kirmaydi. 45

Matematika o'qitish metodikasida harakatga doir masalalar jumlasiga harakatni xarakterlovchi uchta miqdor-tezlik, vaqt va masofa orasidagi bog'lanishlarni topishga doir masalalar kiritiladi, bu masalalarda aytilgan miqdorlar yo'naltirilgan miqdorlar sifatida qatnashadi. Xususan, quyidagi masalalar harakatga doir masalalar jumlasiga kiradi: a) bir jism harakatiga doir hamma sodda va murakkab masalalar (bu masalalarda miqdorlardan biri - tezlik, vaqt yoki masofa qolgan ikkitasiga bog'liq holda qatnashadi); b) uchrashma harakatga doir masalalar; v) ikki jismning qarama-qarshi yo'nalishdagi harakatlariga doir masalalar; g) ikki jismning bir yo'nalishdagi harakatiga doir masalalar (masalalarning bu turi boshlang'ich maktabda qaralmaydi). 1. Ma'lum masofa va harakat vaqti bo'yicha tezlikni topishga doir masalalar Bu xildagi masalalar ustida ishlashning mohiyatini ushbu masalani yechish misolida ochamiz: "Piyoda kishi har soatda baravardan yo'l bosib, 3 soatda 12 km yurgani ma'lum bo'lsa, u qanday tezlik bilan yurgan?" O'quvchilar o'qituvchi yordamida masala shartini tahlil qilish bilan bir vaqtda masalani jadvalga yozishni o'rganadilar. - Masalada nima ma'lum? (Piyoda kishi yo'lda 3 soat bo'lgani.) - 3 soat - tushuntiradi o'qituvchi - bu piyoda kishining yurgan vaqti. - Masalada yana nima ma'lum? (Piyoda kishi 3 soatda 12 km o'tgani.) - 12 km - piyoda o'tgan yo'l yoki masofa. - Masalada nimani bilish talab qilinadi? (Piyoda bir soatda qancha yo'l o'tgani.) Masalani analiz qilish jarayonida o'qituvchi masalaning sharti jadvalga qanday yozilishini ko'rsatadi: Vaqt Masofa Tezlik 3 soat 12 km 4 m/soat 46

Shunday xulosa chiqariladi: agar masofa va harakat vaqti ma'lum bo'lsa, tezlikni topish mumkin: masofani vaqtga bo'lib tezlik topiladi. 2. Tezlik va harakat vaqtiga ko ` ra masofani topishga doir masalalar Misol uchun bunday masalaning yechilishini qaraymiz: “Piyoda kishi soatiga 6 km tezlik bilan 3 soat yo`lda bo`ldi. Piyoda kishi qancha masofa o`tgan?” Masala shartini chizma yordamida ham hal qilish mumkin. Shunga o`xshash bir qator masalalarni yechish natijasida o`quvchilar bunday xulosaga kelishadi: agar tezlik va harakat vaqti ma’lum bo`lsa, u holda masalani topish mumkin. Masofa tezlik bilan vaqtning ko`paytmasiga teng. Ma’lum tezlik va masofaga ko`ra, harakat vaqtini topishga doir bir qator masalalarni yuqoridagidek qarab chiqiladi bunday xulosaga keladilar: agar tezlik va masofa ma’lum bo`lsa, u holda harakat vaqtini topish mumkin. Vaqt masofaning tezlikka bo`linganiga teng. 3.Uchrashma harakatga doir masalalar Uchrashma harakatga doir masalalar yechish uchun avval og`zaki yechiladigan quyidagi tayyorlash masalalari qarab chiqiladi, bunda ko`rsatmalilikdan foydalaniladi. Boshlang’ich sinflarda asosan uchrashma harakatga doir shunday masalalar beriladiki, ularda jismlar bir vaqtda harakatlanadi va bir vaqtda to`xtadi. Bu masalalarda to`rtta o`zaro bog`liq miqdorlar ustida so`z boradi. Bunda; s-harakat qilayotgan jismlarning tezliklar harakat vaqti. Bundan ushbu guruhga to`rt xil masala kiradi, degan xulosa chiqadi. Ammo birinchi va ikkinchi jismlarning tezliklarini topish bir xilda hal qilishni talab qiladi, shu sababli masalalarning bu guruhga uch xil masalani kiritish qabul qilingan: 1. Berilgan jismlarning tezliklari va harakat vaqtiga ko`ra masofani topishga doir masalalar. 47

2. Har jismning ma’lum tezligi va masofaga ko`ra vaqtni topishga doir masalalar. 3. Harakat qilayotgan jismlardan birining tezligi, va masofa, harakat vaqti va jismlardan ikkinchisining tezligi, masofa, harakat vaqti va jismlardan ikkinchisining tezligini topishga doir masalalar. 4. Berilgan masalaga teskari masala tuzib yechish Har bir masala 2 qismdan iborat bo`ladi: 1) shart 2) savol. Ma’lum bo`lgan narsalar ,,shart’’ deyiladi. Hisoblab topiladigan qismi ,,savol’’ deyiladi. Yana ,,yechim’’ va ,,javob’’ degan qismlar ham bor uni quyidagi masalani yechish orqali o`rganamiz. Hovlida 13 dona gul ochilgan edi. Nazira 5 dona uzib guldasta tuzdi va buvisiga sovg`a qildi. Hovlida yana nechta gul qoldi? Bu masaladagi 13 va 5 sonlari ma’lum bo`lgani uchun masalaning sharti bo`ladi. Hovlida nechta dona gul qolganligi noma’lum bo`lganlligi uchun uni masalaning savoli deyiladi. Masala savoliga javob topish uchun bajariladigan hisoblash yechimi bo`ladi, ya’ni 13-5=8 yechim. Shundan keyin masala savoliga ,, hovlida 8 dona gul qoldi’’ deb javob beriladi. Masalada hammasi bo`lib 3 ta son qatnashayapti. 13 va 5 ma’lum sonlar, 8 hisoblab topilgan son. Oldin ma’lum edi. Agar shu masaladagi ma’lum sonlardan biri ma’lum son bilan o`rin almashib qolsa, avvalgi masalaga teskari masala hosil bo`ladi. Masalan, Nazira hovlida ochilgan gullardan 5 donasini uzib buvisiga sovg`a qilgandan keyin yana 8 dona gul qoldi. Hovlidagi ochilgan gullar nechta bo`lgan? Ochilgan gullar-? Uzildi- 5ta. Qoldi 8ta gul. 5 va 8 sonlari ma’lum bo`lgani uchun masalaning sharti hisoblanadi. Hovlida ochilgan gullar noma’lum bo’lgani uchun savol uni hisoblab topish 48

uchun bajariladigan amal yechim va topilgan natija javob bo`ladi. Hovlida ochilgan gullarni aniqlaymiz: 5+8=13 bu yechim. 13 soni javob. E’tibor bering: avvalgi masalada 13 ma’lum 8 noma’lum edi. Bu masalada 8 ma’lum berilgan 13 soni hisoblab topildi.Shuning uchun bu masala avvalgisiga teskari masala deyiladi. Shunga o`xshash yana bitta teskari masala tuzish mumkin. Hovlida 13 dona gul ochilgan edi. Nazira bir nechta gulni uzib buvisiga sovg`a qilganidan keyin hovlida yana 8 ta gul qoldi. Nazira nechta gulni buvisiga sovg`a qilgan? Ochilgan - 13 dona gul, uzildi-? Qoldi – 8 ta gul. Uzilgan gullar noma’lum, uni topish uchun 13-8=5 yechim bajariladi va 5 javob topiladi. Ko`rinib turibdiki, bu masala o`zidan oldingi masalalarga teskari. Xulosa shuki, 3 ta son bilan o`zaro teskari bo`lgan 3 ta masala tuzish mumkin ekan. 5; 8; 13 son bilan 5; ...;13. 5;8 va ...; 8; 13 ma’lumotli masalar tuzib yechish mumkin. Ya’ni bitta masalaga teskari 2 ta masala tuzish mumkin. Demak, berilgan masalaga teskari masala tuzish uchun masalaning sharti bilan savolining o`rinlarini almashtirish lozim ekan. Sanobarxon hovliga 10 tup sadarayhon va 15 tup gultojixo`roz ko`chatini ekdi. U hammasi bo`lib necha tup gul ko`chat ekkan? Bu masalani yeching va unga teskari yana ikkita masala tuzib yeching. 5. Masalani turli usullarda yechish Berilgan masalaning to`g`ri ekanligini bilish uchun unga teskari masala tuzib yechish uchun, yoki masalani murakkablashtirish yoki boshqacha yechish usullarini qo`llash uchun masala mazmunida turli o`zgarishlar qilish ham mumkin? Shu maqsadda avvalgi darslardagi ma’lumotlarni qisman ko`paytirish bilan uni 2 usulda yechish mumkin bo`ladi. Masalan: Hovlida 13 dona 49

atirgul ochilgan edi. Nazira 5 dona gulni uzib buvisiga sovg`a qildi. U yana 5 dona gulni uzib ammasiga sovg`a qildi. Hovlida nechta gul qoldi? Bu masalaning sharti va savolini ajratadigan bo`lsak, 13; 5; 5 sonlar masalaning sharti, hovlida qolgan gullar noma’lum savoli. Javobini topish uchun bo`lgan urunish yechim bo`ladi va hisoblash natijasi javob bo`ladi. Ana shu javobni ikki usulda topish mumkin. Ya’ni masalani ikki usulda yechish mumkin: I usul 1.Nazira buvisiga gul uzgandan keyin necha dona gul qoldi? 13-5=8 2.Ammasiga ham gul uzgandan keyin necha dona gul qoldi? 8-5=3. Javob: Yana 3 dona gul qoldi. II usul 1.Nazira hammasi bo`lib necha dona gul uzdi? 5+5=10 2.Hovlida necha dona gul qoldi? Javob: Hovlida 3 dona gul qoldi. 3.Botirga dadasi 20ta tovuq olib berdi. Yozda ulardan bittasi 7ta, ikkinchisi 5ta jo`ja ochdi. Botirning tovuq va jo`jalari birgalikda hammasi nechta bo`ldi? I usul 1.Botirning tovuqlari hammasi bo`lib nechta jo`ja ochdi? 7+5=12 Javob: 12ta jo`ja ochdi. 2.Botirning tovuq va jo`jalari hammasi nechta bo`ldi? 20+12=32 .Javob 32ta bo`ldi. II usul 1. 20+7=27; 27+5=32. Javob 32ta bo`ldi. Bitta masala 2 usulda yechilganda javoblar bir xil chiqishni eslab qoling. Avvalgi masaladagi javob 3 dona gul qoldi. Keyingi masaladagi javob tovuq va jo`jalar hammasi 32 ta bo`ldi. 50

Endi yuqoridagi masalaning shartini ( 20; 7; 5 ) o`zgartirilmagan holda boshqa savol ham qo`yish mumkin. Tovuqlar va jo`jalarni taqqoslang. Qaysinisi ko’p va qancha ko`p? 12<20; 20-12=8 Javob: Tovuqlar 8 ta ko`p. Tezlik va vaqt bo`yicha masofani aniqlash Masala. ,,Tiko’’avtomobili 1 soatda 70 km yo`l yurdi. U shunday tezlik bilan 2 soatda necha kilometr yo`l yuradi? 3 soatda-chi? Yechish. 2 soatda o`tilgan yo`l 1 soatda o`tilgan yo`ldan 2 marta uzun bo`lgani uchun avtomobil 2soatda 70·2=140 (km) bosadi. 3 soatda bosgan yo`l: 70 ∙ 3=210 (km) bo`ladi. ,,Avtomobil 1 soatda 70 km yo`l yurdi’’ deyish o`rniga ,,Avtomobilning tezligi soatiga 70 km ’’ yoki avtomobil 70 km/soat tezlik bilan harakatlanayapti deyish ham mumkin. Uzunlikning o`lchov birliklari mm, sm, dm, m, km; vaqtning o`lchov birliklari sekund, minut, soat bo`lgani kabi tezlikning ham o`lchov birliklari bor. Ular m/min, m/s, km/s, km/min, km/soat bo`lishi mumkin. Tezlikning o`lchov birliklarini yozganda avval uzunlik birligi yozilib, so`ng qiya chiziq ,, / ’’ (yoki ,,-’’) qo`yiladi va qiya chiziq tagiga vaqt yoziladi. Masala yechimini shunday yozish mumkin: Yechish. 1) 70 km/soat ∙2 soat =140 km: Javob: 140 km. 2) 70 km/soat ∙3 soat = 210 km. Javob: 210 km. Berilgan tezlik va berilgan vaqtga ko`ra bosib o`tilgan yo`lni topish uchun tezlik va vaqtni o`zaro ko`paytirish kerak. Umuman, soatiga v km yo`l bosayotgan jismning t soatda o`tgan yo`lini S harfi bilan belgilasak, bu yo`l S = vt formulaga (qoidaga) ko`ra hisoblanadi. 1.Gulchehra 1 soatda 4 km yo`l o`tadi. Shunday tezlik bilan 2 soatda necha km yo`l bosadi? 3 soatdachi? 4-soatda-chi? 30 minutda-chi? 2. Poyezd 56 km/ soat tezlik bilan ketayapti. U a) 2 soatda; b) 5 soatda necha km yo`l o`tadi? 51

,, Neksiya ‘’ avtomobili 90 km tezlik bilan yurmoqda. Uning 1 minutda, 10 minutda, 15 minutda, yarim soatda o`tgan yo`lini toping? Masofa va tezlikka ko`ra vaqtni topish Masala. Nodira 1 soatda 3 km yo`l yuradi. U shunday tezlik bilan yursa, 6 km masofani qancha vaqtda o`tadi? Masalani yechish uchun ,, 6 ning ichida 3 dan nechtasi bor?’’ degan savolga javob berish kerak. Bu savolning javobi 6 : 3= 2. Demak, masalaning javobi 6 km : 3 km/soat = 2 soat bo`ladi. Berilgan masofani berilgan tezlik bilan o`tishga qancha vaqt sarflanganini bilish uchun shu masofani tezlikka bo`lish kerak. Umuman, S masofa, v tezlik berilsa, t vaqt ushbu t=S:v formulaga ko`ra hisoblanadi. 1. Toshkent va Jizzax shaharlari orasidagi masofa 330 km. Avtobus soatiga 55 km tezlik bilan yursa, bu masofani necha soatda o`tadi? 2. Kamolaning uyidan maktabgacha 1 km. Kamola 1 soatda 4 km yuradi? U uyidan maktabga qancha vaqtda boradi? 3. Toshkent va Nukus orasidagi masofa 1200 km bo`lsa, samolyot 600 km/soat tezlik bilan uchib, qancha vaqtda Nukusga yetib boradi? Masofa va vaqt bo`yicha tezlikni topish Masala. Nargizaning uyidan maktabgacha 1 km 200 m. U bu masofani 20 minutda o`tsa, Nargiza 1 minutda qancha yo`l yuradi? Yechish. 1 km 200 m = 1000 m +200 m = 1200 m. 1 minutda bosib o`tilgan yo`l 20 minutda o`tilgan yo`ldan 20 marta kam bo`ladi. Demak, 1200 metrni 20 minutga bo`lamiz: 1200 m :20 min = 60 m/min. Javob: Nargiza 1 minutda 60 m yo`l bosadi yoki Nargizaning yurish tezligi 60 m/min. Berilgan masofani berilgan vaqtda qanday tezlik bilan o`tilganini bilish uchun shu masofani vaqtga bo`lish kerak. Umuman, S masofa, t vaqt va v tezlik bo`lsa, tezlik v=S ∙ t formulaga ko`ra hisoblanadi. 52

1.Ikki shahar orasidagi masofa 300 km. Poyezd bu masofani 5 soatda o`tdi, poyezdning tezligini toping. Sirdaryo bo`yida joylashgan ikki qishloq orasidagi masofa 72 km. Kater bu masofani daryo oqimi bo`ylab 4 soatda o`tdi. Katerning turg`un suvdagi tezligi 15 km/soat. Daryo oqimining tezligini toping. Amudaryo bo`yida joylashgan ikki qishloq orasidagi masofa 42 km. Kater bu masofani daryo oqimiga qarshi yurib, 3 soatda bosib o`tdi. Katerning turg`un suvdagi tezligi 18 km/soat. Daryo oqimining tezligini toping. Jadval tuzing va uni to`ldiring a) katerning turg`un suvdagi tezligi - ( katerning daryo oqimi bo`yicha tezligi ++ katerning daryo oqimiga qarshi tezligi) : 2; b) daryo oqimining tezligi – ( katerning daryo oqimi bo`yicha tezligi – katerning daryo oqimiga qarshi tezligi ): 2 1. Katerning daryo oqimi bo`yicha tezligi 21 km/soat, oqimga qarshi tezligi 15 km/soat. Katerning turg`un suvdagi tezligini va daryo oqimining tezligini toping. 2. Kater daryo oqimi bo`ylab 60 km masofani o`tish uchun 4 soat sarfladi. Oqimga qarshi o`sha masofani bosish uchun 5 soat sarfladi. Daryo oqimining tezligini toping. 3. Daryo bo`yida joylashgan ikki qishloq orasidagi masofa 48 km. Kater bu masofani oqim bo`yicha 2 soatda va oqimga qarshi 3 soatda bosib o`tdi. Bu masofani necha soatda o`tadi? 4. Zarur hisoblashlarni bajarib , jadvalni to`ldiring: Katertning turg`un suvdagi tezligi km/ soat) Daryo oqimining tezligi (km/soat) Katerning oqim bo`ylab tezligi, (km/soat) Katerning oqimga qarshi tezligi (km/soat) 15 3 18 21 53

20 16 25 15 34 26 5.Kemaning turg`un suvdagi tezligi 16 km/soat, daryo oqimining tezligi 2 km/ soat. Kemaning oqim bo`ylab va oqimga qarshi tezligini toping. Masalalarni jadval tuzib yechish Tezlik, vaqt va masofani hisoblashga doir masalalarni yehishda ular orasidagi bog`lanishlardan foydalaniladi: Masofa = vaqt ∙ tezlik, S = v∙t Vaqt = masofa : tezlik, t = S:v Tezlik = masofa : vaqt, v = S:t Hisoblashlarni bajarib jadvalni to`ldiring ( zarur holla rda soatni minutlarda ifodalang): Masofa 380 km Tezlik (km/soat) 20 30 40 50 60 72 80 90 Vaqt (soat) 198 Hisoblashlarni bajarib, jadvalni to`ldiring (zarur hollarda kilometrni metrelarga aylantiring): Masofa 520 km Vaqt 5 6 8 10 12 15 18 20 Tezlik (km/soat) 104 52 Hisoblashlarni bajarib, jadvalni to`ldiring: Vaqt 1soat 2 Soat 2 Soat 2 soat 3 soat 4 soat 5 soat 7 soat Tezlik (km/soat) 140 80 60 46 48 39 24 20 Mas. 54

Tezlik kamayishi bilan ma’lum masofani (140 kmni) bosib o`tish uchun ketadigan vaqtning ortishiga, ammo ularning ko`paytmasi o`sha (140 km) masofaga teng bo`lishiga e’tibor bering. Uchrashma yo`nalishdagi harakatga doir masalalar Masala. Nozima va Naimaning uylaridagi masofa 550 metr. Ular bir vaqtda uylaridan chiqib bir-biriga qarab kela boshlashdi. Nozima 1 minutda 60 metr, Naima esa 1 minutda 50 metr yo`l yuradi. Qizlar qancha vaqtdan keyin uchrashadi? Yechish. 1) qizlar 1 minutda bir-birlariga necha metr yaqinlashadi? 60 m+ 50m=110m 2) Qizlar qancha vaqtdan keyin uchrashadi? 550:110=5 (min). Javob: 5 minutdan keyin. Agar jismlar (poyezdlar, velosipedlar, odamlar...) bir-biriga qarab harakatlanayotgan bo`lsa ularning yaqinlashish tezligi ular tezliklarining yig`indisiga teng bo`ladi. A va B shaharlar orasidagi masofa 480 km. Bu shaharlardan bir vaqtda bir-biriga qarab ikki avtomobil yo`lga chiqdi. Ulardan birining tezligi 75 km/soat, ikkinchisining tezligi esa 85 km/soat. a) ular bir-biriga qanday tezlik bilan yaqinlashadi? 1 soatdan keyin ular orasidagi masofa necha km bo`ladi? b) avtomobillar necha soatdan keyin uchrashadi? 75 km/soat   85 km/soat 480 km A va B qishloqlar orasidagi masofa 78 km. Bu qishloqlardan bir vaqtda bir-biriga qarab ikki velosipedchi yo`lga chiqdi. Birinchi velosipedchining tezligi 12 km/soat. Bir soatdan keyin ular orasidagi masofa 52 km bo`ldi. Ikkinchi velosipedchining tezligini toping. 55

A va B shaharlar orasidagi masofa 650 km. Bu shaharlardan bir vaqtda bir-biriga qarab ikki poyezd yo`lga chiqdi. Birinchi poyezdning tezligi 60 km/soat, ikkinchi poyezdniki 70 km/soat. a) poyezdlar necha soatdan so`ng uchrashadi? b) uchrashishga 1 soat qolganda ular orasidagi masofa necha kilometr bo`ladi? Qarama-qarshi yo`nalishdagi harakatga doir masalalar Masala. Naima o`qiydigan maktab ularning uyidan o`ng tarafda, Naimaning opasi Nozima o`qiydigan litsey esa uydan chap tarafda. Opa-singillar bir vaqtda uydan chiqdi va qarama-qarshi yo`nalishda biri maktabga, ikkinchisi litseyga yo`l oldi. Naimaning yurish tezligi 50 m/min, Nozimaniki esa 60 m/min. 5 minutdan so`ng ular orasidagi masofa necha metr bo`ladi? I.usul 1) Naima 5 minutda qancha yo`l yuradi? 50 m/min ∙ 5 min=250 m. 2) Nozima 5 minutda qancha yo`l yuradi? 60m/min ∙ 5min=300 m 3) 5 minutdan so`ng ular orasidagi masofa necha metr bo`ladi? 250m + 300m=550 metr. II.usul 1) 1 minutda Naima va Nozima bir-biridan necha metr uzoqlashadi? 50m+60m=110m 2) 5 minutda opa-singillar bir-biridan necha metr uzoqlashadi? 110 m∙ 5=550 m. Javob: 550metr. Qarama-qarshi yo`nalishdagi harakatda jismlarning bir-biridan uzoqlashish tezligi ular tezliklarining yig`indisiga teng. Bir xil yo`nalishdagi harakatga doir masalalar Masala. Anvar va Ravshan A qishloqdan bir vaqtda bir xil yo`nalishda velosepedlarda yo`lga chiqishdi. Anvarning tezligi 12 km/soat. Ravshanning tezligi esa soatiga 15 km/soat. Ularning bir-biridan uzoqlashish tezligini toping. 56

Yechish. 1 soatda Ravshan Anvardan 15 km-12km=3km oldinda bo`ladi. Demak, ularning bir-biridan uzoqlashish tezligi 3km/soat ekan. Javob: 3km/soat. O`rtacha tezlikni hisoblashga doir masalalar Masala. Avtomobil Toshkentdan Samarqandga 5 soatda yetib keldi. Toshkentdan Samarqandgachaa 330 km. Avtomobilning tezligini toping. Yechish: Avtomobil 1soatda necha kilometr yo`l yuradi? 330:5=66(km). Javob: Avtomobilning tezligi 66 km/soat. Bu o`rtacha tezlikdir. Mashina Toshkentdan Samarqandgacha bo`lgan masofaning hammasini bir xil o`zgarmas 66 km/soat tezlik bilan bosa olmaydi: u goho sekin, goho tez yuradi, svetaforlar oldida to`xtashi mumkin. Jismning o`rtacha tezligini topish uchun jism bosib o`tgan yo`lni shu yo`lni o`tish uchun ketgan vaqtga bo`lish kerak. Masalalarni ifoda tuzib yechish O`qing va natijani ayting: 1. Omborda 18760 kg un bor edi. Ombordan birinchi kuni 2350 kg, ikkinchi kuni esa 3400 kg un bozorga olib ketildi. Omborda qancha un qoldi? Masalani ifoda tuzib yeching. Masala shartining qisqacha yozilishi: Birinchi kuni jo`natildi -2350 kg Bor edi —18760 kg. Ikkinchi kuni jo`natildi -3400 kg . Qancha qoldi-? Fermer qishga mollari uchun 1210sr yem g`amladi. Mollarga dekabrda 31, yanvarda esa 412 sr yem berildi. Qancha yem qoldi? Ikki usul bilan yeching. Masalalarni tenglama tuzib yechish Savatda bir nechta anor bor edi. Nargiza bog'dan yana 16 ta anor uzib kelib savatchaga solganidan keyin savatdagi anorlar 25 ta bo'ldi. Avval savatda nechta anor bo’lgan? 57

Yechish: Savatda x dona anor bor edi. 16 ta anor qo’shilganda undagi anorlar 25 ta bo’ldi. Yani x+16=25. Bundan x=25-16. demak x=9. Javob: Avval savatda 9 ta anor bo’lgan. Noma’lum qo’shiluvchini topish uchun yig’indidan ma’lum qo’shiluvchini ayirish kerak. Xolasi mehmonga kelgan jiyanlari oldiga somsa qo’ydi. Somsalardan o`nikkitasi yeyilgandan keyin olti dona somsa qoldi. Likopchada nechta somsa bo’lgan? Tenglama tuzib yechamiz. Likopchada x ta somsa bor edi. 12 tasi yeyildi, nechtasi qoldi? Demak x-12=6 tenglamani yechamiz: X=6+12; x=18. Javob 18 ta. Noma’lum kamayuvchini topish uchun ayirmaga ayriluvchini qo`shish kerak. Bayram dasturxoniga olib kelingan 30dona tarvuzdan bir nechtasi so`yilgandan keyin 8 dona tarvuz qoldi. Nechta tarvuz so`yilgan? Tenglama tuzib yechamiz: 30-x=8 x=30-8;x=22 Noma’lum ayriluvchini topish uchun kamayuvchidan ayirmani ayirish kerak. Masalani tenglama tuzib yeching: Yengil mashina tezligini soatiga 35 km kamaytirganidan keyin uning tezligi soatiga 50 km bo`ldi. Uning tezligi avval qancha bo`lgan? II.3. TAJRIBA-SINOV ISHLARI VA TAHLILI 58

Biz Qarshi shahar 10-maktabda 2014-2015 o'quv yilida malakaviy amaliyotini o'tadik. Amaliyotni o'tash jarayonida tajriba -sinov ishlarini olib bordik. Tajriba -sinov ishlarida 4"a", 4"b", 4"d" sinf o'quvchilari ishtirok etdi. 4"a"va 4"b"sinf o'quvchilari nazorot gurihini, 4"d" sinf o'quvchilari tajriba guruhini tashkil etdi. Tajribadan oldin har ikkala guruhdan ham induksiya, deduksiya va analogiyaga oid fikrlar savol-javoblar o'tkazildi. Tajribadan oldin o'tkazilgan savol -javoblar natijasiga ko'ra o'quvchilarning induksiya, deduksiya va analogiyaga oid tushunchalarga ega emasligi ma'lum bo'ldi. Amaliot davomida 4"d"sinfda induksiya, deduksiya va analogiyaga oid masalalarni inerfaol usullarda yechish imkoniyatlari ko'rsatib berildi. Tajriba yakunida 4"a", 4"b" sinf o'quvchilariga ko'ra 4"d" sinf o'quvchilari yaxshi o'zlashtirgani ma'lum bo'ldi. Tajriba guruhi (tajribadan oldin 22- nafar) Nazorat guruhi (tajribadan oldin 50 - nafar) Tajriba guruhi (tajribadan kiyen 22- nafar) Nazorat guruhi (tajribadan kiyen 50- nafar) Induksiya 11 20 20 22 Deduksiya 10 18 20 20 Analogiya 12 19 21 21 Yuqorida to'g'ri javob bergan o'quvchilar soni keltirilgan. Quyida tajriba ishlarini olib borishda foydalanilgan misol va masalalardan na'munalar keltirilgan. Analogiya metodidan foydalanib o'quvchilarga berilgan masalaga teskari masala tuzishni o'rgatdik. Berilgan masalaga teskari masala tuzib yechish 59

Har bir masala 2 qismdan iborat bo`ladi: 1) shart 2) savol. Ma’lum bo`lgan narsalar ,,shart’’ deyiladi. Hisoblab topiladigan qismi ,,savol’’ deyiladi. Yana ,,yechim’’ va ,,javob’’ degan qismlar ham bor uni quyidagi masalani yechish orqali o`rganamiz. Hovlida 13 dona gul ochilgan edi. Nazira 5 dona uzib guldasta tuzdi va buvisiga sovg`a qildi. Hovlida yana nechta gul qoldi? Bu masaladagi 13 va 5 sonlari ma’lum bo`lgani uchun masalaning sharti bo`ladi. Hovlida nechta dona gul qolganligi noma’lum bo`lganlligi uchun uni masalaning savoli deyiladi. Masala savoliga javob topish uchun bajariladigan hisoblash yechimi bo`ladi, ya’ni 13-5=8 yechim. Shundan keyin masala savoliga ,, hovlida 8 dona gul qoldi’’ deb javob beriladi. Masalada hammasi bo`lib 3 ta son qatnashayapti. 13 va 5 ma’lum sonlar, 8 hisoblab topilgan son. Oldin ma’lum edi. Agar shu masaladagi ma’lum sonlardan biri ma’lum son bilan o`rin almashib qolsa, avvalgi masalaga teskari masala hosil bo`ladi. Masalan, Nazira hovlida ochilgan gullardan 5 donasini uzib buvisiga sovg`a qilgandan keyin yana 8 dona gul qoldi. Hovlidagi ochilgan gullar nechta bo`lgan? Ochilgan gullar-? Uzildi- 5ta. Qoldi 8ta gul. 5 va 8 sonlari ma’lum bo`lgani uchun masalaning sharti hisoblanadi. Hovlida ochilgan gullar noma’lum bo’lgani uchun savol uni hisoblab topish uchun bajariladigan amal yechim va topilgan natija javob bo`ladi. Hovlida ochilgan gullarni aniqlaymiz: 5+8=13 bu yechim. 13 soni javob. E’tibor bering: avvalgi masalada 13 ma’lum 8 noma’lum edi. Bu masalada 8 ma’lum berilgan 13 soni hisoblab topildi.Shuning uchun bu masala avvalgisiga teskari masala deyiladi. Shunga o`xshash yana bitta teskari masala tuzish mumkin. Hovlida 13 dona gul ochilgan edi. Nazira bir nechta gulni uzib buvisiga sovg`a 60

qilganidan keyin hovlida yana 8 ta gul qoldi. Nazira nechta gulni buvisiga sovg`a qilgan? Ochilgan - 13 dona gul, uzildi-? Qoldi – 8 ta gul. Uzilgan gullar noma’lum, uni topish uchun 13-8=5 yechim bajariladi va 5 javob topiladi. Ko`rinib turibdiki, bu masala o`zidan oldingi masalalarga teskari. Xulosa shuki, 3 ta son bilan o`zaro teskari bo`lgan 3 ta masala tuzish mumkin ekan. 5; 8; 13 son bilan 5; ...;13. 5;8 va ...; 8; 13 ma’lumotli masalar tuzib yechish mumkin. Ya’ni bitta masalaga teskari 2 ta masala tuzish mumkin. Demak, berilgan masalaga teskari masala tuzish uchun masalaning sharti bilan savolining o`rinlarini almashtirish lozim ekan. Sanobarxon hovliga 10 tup sadarayhon va 15 tup gultojixo`roz ko`chatini ekdi. U hammasi bo`lib necha tup gul ko`chat ekkan? Bu masalani yeching va unga teskari yana ikkita masala tuzib yeching XULOSA 61

Maktab matematika kursida xulosalar uchta turi, yani induktiv, deduktiv va analogik xulosalar o`rganilgan. Ta’rif. Ayrim yoki xususiy ma’lumotlarga tayanib umumiy xulosa chiqarish induksiya deyiladi. Induksiya uch xil bo`ladi: chala induksiya, to`la induksiya va matematik induksiya. Umumiy ma’lumotlarga tayanib ayrim yoki xususiy xulosa chiqarish deduksiya deyiladi. Xulosa chiqarish metodlaridan yana biri bu analogiyadir. O`xshashlikka asoslanib xulosa chiqarish analogiya deyiladi. Bolalarning masalalarni yecha bilishi boshlang`ich ta’lim matematikasi oldiga qo`yilgan vazifalarni bajarish uchun zarur shartdir. Masalalar yechishni o`rganish jarayonida boshlang`ich sinf o`quvchilari har tomonlama kamol topadilar, bilim oladilar va tarbiyalanadilar. Bitiruv ishining xulosasi sifatida masalalar ustida ishlashning quyidagi usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq ekanligini bo`lajak ham kasblarimga ham tafsiya qilaman. 1. Yechilgan masala ustida ishlash. Ko`p o`quvchilar yechish rejasini masala yechilib bo`lingandan keyin takroriy tahlildan so`ng tushunib oladilar. Takroriy tahlil vaqt talab qiladi, lekin u o`zini oqlaydi. 2. Masalani turli usullar bilan ishlash. Vaqt yetishmasligi tufayli masalalarni turli usullar bilan yechishga kam e’tibor beriladi. Lekin buni bilish matematik rivojlanish darajasining ancha yuqori ekanligidan dalolat beradi! Bundan tashqari, yechishning boshqa usulini topishga o`rgangan bo`lish ham katta rol o`ynaydi. 3. Masala analizini to`g`ri tashkil etish – berilganlardan savol yoki teskarisi. 4. Masala syujetini tasavvur etish. O`qituvchi muhim detallarga e’tibor beradi. Hayolan situatsiyasiga qatnashish, uni rasm, diagramma, jadval yordamida modellashtirish. 5. O`quvchilarning mustaqil masala tuzishi. Masala tuzing: 62

,,...ga ko`p (kam)”, ,,...marta ortiq (ko`p)” kabi so`zlarni ishlatib; – 1,2,3amalli masalalar; – berilgan rejaga yoki tajribaga ko`ra; – berilgan ifodaga ko`ra va hokazo. 6. Berilganlari keragidan ko`p yoki kam bo`lgan masalalar yechish; 7. Masalalarning savolini o`zgartirish; 8. Masala berilganlariga ko`ra turli ifodalar tuzish va ular nimani anglatishini tushuna bilish. Masala javobini ular orasidan tanlash; 9.Yechilgan masalani tushuntirish. 10.Masalalarni va ularning yechilishini taqqoslash usulidan foydalanish; 11.To`g`ri va noto`g`ri yechimni doskaga yozish; 12. Masala shartini boshqa amallar bilan yechiladigan qilib o`zgartirish; 13.Tugallanmagan yechimni tugatish; 14.Masala yechilishida qaysi savol ortiqcha; 15.Berilganlarini o`zgartirib yangi masala tuzish ; 16.Teskari masalalar yechish. Men Qarshi shahridagi 14-maktabda dars amaliyoti o`tkazdim. Shu davrda o`quvchilarga masalalar yechishda induksiya, deduksiya va anologiya metodlaridan foydalandim. O`quvchilarning tushunishlari ham oson bo`ldi. Demak, bitiruv malakaviy ishimga ilgari surilgan ilmiy farazim dan ko`zlangan maqsadga to`la erishdim. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. O`qituvchi’’ nashriyot- manbaa ijodiy uyi Toshkent 2011-yil. 430 bet 63

2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch.Toshkent ,,Ma’naviyat’’ 2009-yil. 173 bet 3. Karimov I.A. XXI asrga intilmoqda .Toshkent ,,O`zbekiston’’ 2000-yil. 100 bet 4.Karimov I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari. Toshkent ,,O`zbekiston ” 1998-yil. 80 bet 5. Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori, Toshkent ,,Sharq’’ nashriyot- matbaa kontserni, 1998-yil. 78 bet 6. Ta’lim taraqqiyoti. O `zbekison respublikasi xalq talimi vazirligining axborotnomasi. Toshkent ,,Sharq, 7-maxsus son 1999-yil. bet 7. Bikbayeva N.U, Yangaboyeva YE, Girfanova K.M To`rtinchi sinflarda matematika darsligi Toshkent ,,O`qituvchi’’, 2013-yil. 208 bet 8. Burhonov S, Xudoyorov O`, Norqulova Q.Uchinchi sinf matematika darsligi. Toshkent ,, Sharq’’, 2014-yil. 208 bet 9. Bekboyeva N.U , Yangiboyeva E.Ya .Ikkinchi sinf matematika darsligi.-T. O`qituvchi’’, 2005-yil 208 bet 10.Jumayev M.E. Bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi. Toshkent ,,Ilm-ziyo’’, 2005-yil. 208 bet 11. Jumayev M.E. Boshlang`ich matematika nazariyasi. Toshkent ,,Arnaprin’’ 2005-yil. 208 bet 12. Jumayev M.E va boshqalar. Boshlang`ich sinflarda matematikadan fakultativ mashg`ulotlarni tashkil etish. Toshkent ,,T.D.P.U’’, 2006-yil. 208 bet 13. Tadjiyeva Z.G`. Boshlang`ich sinf matematika darslarida tarixiy materiallardan foydalanish. Toshkent ,,Uzkamsentir’’, 2003-yil. 90 bet 14. Munavvarov A. Pedagogika. Toshkent ,,O`qituvchi’’, 1996-yil. 385 bet 15. Levenberg L. Sh, Ahmadjonov I.G‘, Nurmatov A.N boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitsh metodikasi.Toshkent o‘qituvchi 1985yil 500 bet 16. Y o`ldoshev J.G`. Yangi pedagogik texnalogiya yo`nalishlari, muommolari, yechimlari. II xalq ta’limi, 1999-yil. 64

O'xshashlar

Boshlang`ich o`quvchilarining Tabiat jismlari haqidagi tushunchalarni kengaytirishning o`ziga xos yo`llari

4-Sinfda geometriya elementlarini o’qitish usullari

Boshlang'ich sinflarda o'zlashtirmovchilikni yuzaga keltiruvchi omillar

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning psixologik zo‘riqishlarini oldini olish yo‘llari