Boshlang`ich o`quvchilarining Tabiat jismlari haqidagi tushunchalarni kengaytirishning o`ziga xos yo`llari - Pedagogika - Diplom ishlar

Boshlang`ich o`quvchilarining Tabiat jismlari haqidagi tushunchalarni kengaytirishning o`ziga xos yo`llari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2263 KB

Ko'chirib olish

B o shlang`ich o`quvchilarining Tabiat jismlari haqidagi tushunchalarni kengaytirishning o`ziga xos yo`llari BITIRUV MALAKAVIY ISH Qarshi-2011

Kirish I-Bob: Bashlang`ich sinf o`quvchilarga tabiat jismlari to`g`risida bilimlarini kengaytirishning o`ziga xos pedagogik jihatlari. I.1. O`quvchilarni Tabiat jismlari to`g`risida umumiy ma`lumotlar bilan tanishtirish. II. Bob: Bashlang`ich sinf o`quvchilarining Tabiat jismlariga doir amaliy tushunchalarni kengaytirishning o`ziga xos yo`llari . I.1. Pedagogik texnologiyadan foydalangan holda o`quvchilarga tabiat hodisalarga doir dars ishlanmalari. II.2. Amaliy ishlar orqali o`quvchilarni tabiat jismlari haqidagi bilimlarini shakilantirish. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. 2

Kirish Ma`lumki Respublikamiz o`z mustaqilligini qo`lga kiritgan ekan, ayni ayni paytda har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalash va voyaga yetkazish ishlariga yuksak darajada e`tibor berilmoqda. Bu yurtimizning kelajagi bo`lmish ulhayib kelayotgan farzandlarimiz dunyoqarashning ma`naviy jihatdan sog`lom bo`lib ulg`ayishga bevosita bog`shqdir Chunki yoshlarniig qanchalik bilimli, moyedaiiyatsh e`titsodiye bulsa, ulug` martabsi balalad bo`lishi shubhasizdir. Davr talabi bugungi kunda oldimizga shunday buyuk vazifalar qo`ymoqdaki, bu jamiyatni yangilash hayotimizning tarfqiy etishi istiqbolli kelajak sari dadil harakatlar bilan bog`liqdir. Bu masalalar zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali ijodkor mutaxasis kadrlar tayyorlash muommasi bilan uzviy bog`langan. O`zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyotining demokratik-huquqiy, fuqarolik jamiyati qurish yo`lidan dadil bormoqda. Iqtisodiy, madaniy-ma`rifiy, xalq ta`limi sohalarida islohatlar va yangilanish jarayonlari bosqichma-bosqich, izchilik bilan amalga oshirmoqda. Mustaqillik tufayli fan taraqqiyotida ham olamshumul o`zgarishlar yuz berdi. Mamlakatimizning ma`naviy salohiyatini oshirish, ta`lim tizimini tubdan isloh qilish, kadrlar tayyorlash Milliy dasturi, “Ta`lim to`g`risida”gi Qonunni tayyorlash va amalga oshirish pedagogika fanining zimmasiga tushdi. Pedagogikaning predmeti shaxsni shakillantirish muammosi Kadrlar tayyorlash Milliy modelida o`z aksini topdi. Mutaqil O`zbekiston taraqqiyotida hal qiluvchi muammolar: xalqimizning ming-ming yillik qadriyatlarini, pedagogik merosini o`rganish va ta`lim–tarbiya jarayonini milliylashtirish, jamiyat taraqqiyotida ma`naviyatning ustivorligini ta`minlash va ma`naviy tarbiya nazariyasini, amaliyotini takomillashtirish; yoshlar ongiga milliy mafkura, milliy g`oyani singdirish, vatanparvarlik tarbiyasini yangi mazmun va metodikasini ishlab chiqish; jahon andozalariga mos ta`lim tizimini yaratish, ilg`or pedagogik tajribalarni ommalashtirish, pedagogik kadrlarni hozirgi davr talabi asosida ta`lim-tarbiya ishiga tayyorlash, 3

pedagogik texnologiya bilan qurollantirish kabilar pedagogika fanining dolzarb vazifasi bo`lib qoldi. Mavzuning dolzarbligi . Ushbu bitiruv malakaviy ishda boshlang`ich sinflarning tabiatshunoslik darslarida tabiat jismlari haqida nazariy bilimlar berish va umumiy tushunchalar haqida fikrlar berilgan. Ishning bajarilishida tabiat jismlari mavzusini o`rganishda o`quvchilar kuzatish, tajriba, ekskursiya, amaliy ishlar o`tkazish yo`li bilan o`simlik va hayvonot dunyosining mahaliy vakillari, o`z joyi yuzasining shakllari, suv havzalari va suvning xususiyatlari, tuproq hamda foydali qazilmalar bilan tanishadilar. Bundan tashqari o`quvchilarga bizni turab turgan borliqdan oqilona foylalanishni to`g`risida tushuncha hosil qiladi. Bitiruv ishining obyekti. Bitiruv ishining obyekti bo`lib Qarshi shahridagi №17 umumiy o`rta maktabda bolalar ta`lim -tarbiyasi sohasida olib boriladigan ishlar hisoblanadi. Ishning predmeti esa boshlang`ich sinf o`quvchilarini tabiatni, atrof-olamni sevish ruhida tarbiyalash va uni tashkil qilish yo`llarini ilmiy o`rganishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishni maqsadi. Boshlang`ich sinf o`quvchilariga tabiat jismlari inson hayoti va faoliyatidagi o`rni, tabiatda suv va hovaning ahamiyati to`g`risidagi bilimlarni mustahkamlash, tabiatni muhofaza qilish bilan bog`liq respublikamiz oldiga turgan vazifalar bilan tanishtirish. Tabiat jismlari to`g`risida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish yerning quyosh atrofida aylanishini va suv boyligimiz ekanligini tahlil etish, tabiatni e`zozlash, uning boyliklarini ko`paytirishga shu sababli suvni tejab ishlatish kerakligi, atrof muhitni muhofaza qilish ko`nikmalarini hosil qilish pedagoglar jamoasidan katta kuch talab qiladi Bitiruv malakaviy ishning vazifasi . Boshlang`ich sinf o`quvchilarida ilmiy tushunchalarni shakllantirishda tabiat jismlari bilan ilmiy asosda tanishtirish jarayoni quyidagi hollarda yaxshi samara beradi. 4

- boshlang`ich sinf o`quvchilariga dars jarayonida va boshqa turdagi mashg`ulotlarda tabiat jismlari bilan tanishtirish va ilmiy tushunchalarni shakllantirish muommalari hal etiladi; - o`quvchilarni qiziqishlaridan kelib chiqib tabiat jismlarini tushuntirish; - o`quvchilarga ilmiy bilim va kunikmalar hosil qilish natijasida kasbga bo`lgan qiziqishlarini oshirish; Bitiruv malakaviy ishning ilmiy tadqiqot metodi va manbalari . Bitiruv malakaviy ishni tayyorlash jarayonida o`quvchilar bilan suhbat, kuzatish, tabiiy va tasviriy ko`rgazmalardan foydalanish, o`yin va sayohatlari o`tkazish metodlaridan foydalaniladi. Boshlang`ich sinf o`quvchilari bilan suhbatlar uyushtirildi. Bundan tashqari dars mashg`ulotlar mobaynida Tabiat jismlari to`g`risida Klaster usulida, o`quvchilarni qiziqishlarini oshirish maqsadida “Foydali qazilmalar” , “Ob- havo” va “Tabiat jism va moddalar” mavzularda oid dars o`tkazildi..Bunda o`quvchilarni yangi va tushunchalar bilan tanishtirish, ularga, avvalo, modda va jism nima ekanligi, ular qanday paydo bo`lishi yoki yaratilishi haqida tushunchalar berish. Modda va jismlarning shakli, ularning o`zgarishi, inson uchun foydali va ahamiyatli tomonlari, tabiatda uchraydigan foydali qazilmalar, suvning har xil holati, suvni, ayniqsa toza ichimlik suvlarini isrof va iflos qilmaslik ь bo`yicha dastlabki ko`nikmalarni shakillantirish. Bundan tashqari tajriba metodi orqali o`quvchilarni amaliy ish o`tkazish yo`llari va o`quv qurollari hamda asboblar bilan tanishtirish. O`quvchilarni mustaqil mehnatga o`rgatish. Mehnat intizomiga rioya qilish ko`nikmalarini shakillantirish. 5

I-Bob: Bashlang`ich sinf o`quvchilarga Tabiat jismlari to`g`risida bilimlarini kengaytirishning o`ziga xos pedagogik jihatlari. Boshlang`ich sinflarda kichik yoshdagi maktab o`quvchilarida atrof tabiatBoshlang`ich sinflarda kichik yoshdagi maktab o`quvchilarida atrof tabiat to`g`risida aniq tasavvurlar poydevori qo`yiladi, uning asosida kelgusi sinflardato`g`risida aniq tasavvurlar poydevori qo`yiladi, uning asosida kelgusi sinflarda bilimlar sistemasi (masalan, 6-sinfda botanika o`qitish uchun jonsiz tabiatbilimlar sistemasi (masalan, 6-sinfda botanika o`qitish uchun jonsiz tabiat to`g`risidagi bolalarning boshlang`ich maktabda olgan bilimlari alohidato`g`risidagi bolalarning boshlang`ich maktabda olgan bilimlari alohida ahamiyatga ega bo`ladi) quriladi. Shuning bilan birga bolalarningahamiyatga ega bo`ladi) quriladi. Shuning bilan birga bolalarning qiziquvchanligini qondirib borish, ularning «bu nima?», «nima uchun?» kabiqiziquvchanligini qondirib borish, ularning «bu nima?», «nima uchun?» kabi savollariga o`z vaqtida va mohirlik bilan javob berib borish zarur. Bolalardasavollariga o`z vaqtida va mohirlik bilan javob berib borish zarur. Bolalarda atrof tabiat jismlari va hodisalariga to`g`ri munosabat hosil qilish uchun ularniatrof tabiat jismlari va hodisalariga to`g`ri munosabat hosil qilish uchun ularni o`rab olgan borliqda o`zini tuta olishga o`z vaqtida yo`naltirish g`oyato`rab olgan borliqda o`zini tuta olishga o`z vaqtida yo`naltirish g`oyat muhimdir. Bolalar erta yoshdan boshlab foydali va zararli hayvonlarning farqigamuhimdir. Bolalar erta yoshdan boshlab foydali va zararli hayvonlarning farqiga bora olishlari, yesa bo`ladigan va zaharli o`simliklarni (rezavor-meva vabora olishlari, yesa bo`ladigan va zaharli o`simliklarni (rezavor-meva va zamburug`larni) bilishlari, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish to`g`risida,zamburug`larni) bilishlari, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish to`g`risida, tabiatni muhofaza qilish va takomillashtirish to`g`risida tasavvurga ega bo`lishi,tabiatni muhofaza qilish va takomillashtirish to`g`risida tasavvurga ega bo`lishi, Quyosh va kompasga qarab tomonlarni aniqlay olish, ob-havo belgilarini bilishi,Quyosh va kompasga qarab tomonlarni aniqlay olish, ob-havo belgilarini bilishi, tabiatning oddiy hodisalarini tushuna olishi, yil fasllarining farqiga bora bilishitabiatning oddiy hodisalarini tushuna olishi, yil fasllarining farqiga bora bilishi kerak.kerak. Tabiatshunoslik predmetlarini o`qitish to`g`ri yo`lga qo`yilganda bolalargaTabiatshunoslik predmetlarini o`qitish to`g`ri yo`lga qo`yilganda bolalarga tabiatga muhabbat singdiriladi, o`simlik va hayvonlarga qiziqish vujudgatabiatga muhabbat singdiriladi, o`simlik va hayvonlarga qiziqish vujudga keltiriladi, kuzatuvchanlik mantiqiy tafakkur va ma`noli nutq rivojlantiriladi.keltiriladi, kuzatuvchanlik mantiqiy tafakkur va ma`noli nutq rivojlantiriladi. Tabiat hodisalarini kuzatish o`quvchilarga taqqoslash, umumlashtirish, o`zTabiat hodisalarini kuzatish o`quvchilarga taqqoslash, umumlashtirish, o`z taassurotlarini og`zaki va yozma bayon qilish uchun xilma-xil aniq materialtaassurotlarini og`zaki va yozma bayon qilish uchun xilma-xil aniq material beradi. O`quvchilarning jonli tabiat bilan muloqotda bo`lishi (to`qnashishi)beradi. O`quvchilarning jonli tabiat bilan muloqotda bo`lishi (to`qnashishi) ularning jismoniy mehnat va estetik tarbiyasi uchun keng imkoniyatlar ochibularning jismoniy mehnat va estetik tarbiyasi uchun keng imkoniyatlar ochib beradi. beradi. Biroq bu maqsadlarga erishish uchun tabiatshunoslikni o`qitish metodlariniBiroq bu maqsadlarga erishish uchun tabiatshunoslikni o`qitish metodlarini takomillashtirish kerak bo`ladi. Boshlang`ich sinf o`qituvchilarining e`tiboritakomillashtirish kerak bo`ladi. Boshlang`ich sinf o`qituvchilarining e`tibori o`quvchilar bilan faoliyatining tadqiqiy metodiga qaratilmog`i zarur, chunkio`quvchilar bilan faoliyatining tadqiqiy metodiga qaratilmog`i zarur, chunki 6

ularga keng bilimlar beribgina qolmasdan, ularni mustaqil bilim olishgaularga keng bilimlar beribgina qolmasdan, ularni mustaqil bilim olishga o`rgatmoq lozim. Tabiat bilan tanishtirishda tadqiqiy metoddan foydalanib,o`rgatmoq lozim. Tabiat bilan tanishtirishda tadqiqiy metoddan foydalanib, o`qituvchi o`quvchilarga ular oldiga qo`yilgan vazifani anglab olishga yordamo`qituvchi o`quvchilarga ular oldiga qo`yilgan vazifani anglab olishga yordam beradi. Uning rahbarligida o`quvchilar izlanish rejasini tuzadilar, faraz qiladilar,beradi. Uning rahbarligida o`quvchilar izlanish rejasini tuzadilar, faraz qiladilar, uning tekshirish usullarini o`ylab chiqadilar, kuzatishlar, tajribalar o`tkazadilar,uning tekshirish usullarini o`ylab chiqadilar, kuzatishlar, tajribalar o`tkazadilar, isbotlaydilar, xulosalar chiqaradilar. isbotlaydilar, xulosalar chiqaradilar. Kichik yoshdagi maktab o`quvchilarining tabiatshunoslik darslaridagiKichik yoshdagi maktab o`quvchilarining tabiatshunoslik darslaridagi bilish faoliyatlarida ko`rgazmalilik va predmetli tasvirlar katta rol o`ynashinibilish faoliyatlarida ko`rgazmalilik va predmetli tasvirlar katta rol o`ynashini hisobga olib, tadqiqiy masalalarni hal qilish uchun o`quvchilar kuzatishlarininghisobga olib, tadqiqiy masalalarni hal qilish uchun o`quvchilar kuzatishlarining natijalaridan, tajribalarni namoyish qilishdan, o`quvchilarning ularni mustaqilnatijalaridan, tajribalarni namoyish qilishdan, o`quvchilarning ularni mustaqil o`tkazishlaridan, o`quvchilarning hayotiy tajribalaridagi ayrim vaziyatlardan,o`tkazishlaridan, o`quvchilarning hayotiy tajribalaridagi ayrim vaziyatlardan, kino, video va diafilmlar ko`rsatishdan keng foydalanish zarur.kino, video va diafilmlar ko`rsatishdan keng foydalanish zarur. Kichik yoshdagi maktab o`quvchilarining tabiatshunoslik darslaridagiKichik yoshdagi maktab o`quvchilarining tabiatshunoslik darslaridagi bilish faoliyatlarida tadqiqiy metodning qo`llanilishiga jo`g`rofiya xaritalaribilish faoliyatlarida tadqiqiy metodning qo`llanilishiga jo`g`rofiya xaritalari bilan ishlash misol bo`lib xizmat qilish mumkin. 4-sinfda «Vatanimiz tabiatiningbilan ishlash misol bo`lib xizmat qilish mumkin. 4-sinfda «Vatanimiz tabiatining xilma-xilligi» mavzusini o`rganishda o`quvchilar ushbu topshiriqlarni oladilar:xilma-xilligi» mavzusini o`rganishda o`quvchilar ushbu topshiriqlarni oladilar: darslik xaritasi bo`yicha tabiiy zonalarning biri to`g`risida hikoya qiling;darslik xaritasi bo`yicha tabiiy zonalarning biri to`g`risida hikoya qiling; darsliknint shu zona to`g`risidagi maqolasini o`qing, tekstda yo`q, lekin xaritadadarsliknint shu zona to`g`risidagi maqolasini o`qing, tekstda yo`q, lekin xaritada bor bo`lgan ma`lumotlarni aniqlang; kartografik ma`lumotlarni to`ldiring; xaritabor bo`lgan ma`lumotlarni aniqlang; kartografik ma`lumotlarni to`ldiring; xarita yordamida chiqarilgan xulosalarni tasdiqlang.yordamida chiqarilgan xulosalarni tasdiqlang. Keyin o`qituvchi bolalardan xaritaga murojaat qilmasdan faqat darslikKeyin o`qituvchi bolalardan xaritaga murojaat qilmasdan faqat darslik bilan cheklanish mumkinmi, o`quv materiali qanday holda oson o`zlashtiriladi,bilan cheklanish mumkinmi, o`quv materiali qanday holda oson o`zlashtiriladi, deb so`raydi. Bunday topshiriqlar g`oyat foydalidir, chunki xaritaningdeb so`raydi. Bunday topshiriqlar g`oyat foydalidir, chunki xaritaning ahamiyatiga ishonch hosil qiladilar, matnni tahlil qilishga o`rganadilar,ahamiyatiga ishonch hosil qiladilar, matnni tahlil qilishga o`rganadilar, materialni mexanik ravishda esda saqlashdan qutilishga yordam beradi.materialni mexanik ravishda esda saqlashdan qutilishga yordam beradi. Tadqiqiy metoddan foydalanish natijasida «Vatanimiz tabiatining xilma-Tadqiqiy metoddan foydalanish natijasida «Vatanimiz tabiatining xilma- xilligi» mavzusi bo`yicha mustaqil ish bajarilishi mumkin. O`qituvchi darsnixilligi» mavzusi bo`yicha mustaqil ish bajarilishi mumkin. O`qituvchi darsni dunyoning har xil qit`alarini taqqoslash asosida tuzadi, o`quvchilarga ushbudunyoning har xil qit`alarini taqqoslash asosida tuzadi, o`quvchilarga ushbu yo`naltiruvchi savollarni taklif qiladi: O`lkaning tabiiy zonalari janubdanyo`naltiruvchi savollarni taklif qiladi: O`lkaning tabiiy zonalari janubdan shimolga tomon qanday izchillikda joylashgan? Yer yuzasining shakllarida cho`lshimolga tomon qanday izchillikda joylashgan? Yer yuzasining shakllarida cho`l 7

va o`rmonlar qanday farqlanadi? Cho`l va dashtlarning o`simlik va hayvonotva o`rmonlar qanday farqlanadi? Cho`l va dashtlarning o`simlik va hayvonot dunyosi o`xshashlikka egami? Bu o`xshashlikni nima bilan tushuntirishdunyosi o`xshashlikka egami? Bu o`xshashlikni nima bilan tushuntirish mumkin? O`lkamiz MDHning boshqa rayonlariga nima beradi va ulardan nimamumkin? O`lkamiz MDHning boshqa rayonlariga nima beradi va ulardan nima oladi?oladi? Takrorlovchi suhbatdan keyin o`quvchilar olgan bilimlar jadvaldaTakrorlovchi suhbatdan keyin o`quvchilar olgan bilimlar jadvalda umumlashtiriladi. Keyin o`quvchilarga topshiriqlar beriladi: qizil qalam bilanumumlashtiriladi. Keyin o`quvchilarga topshiriqlar beriladi: qizil qalam bilan har bir zonadagi jonajon o`lka tabiiy sharoitiga o`xshagan ob`ekt va hodisalarhar bir zonadagi jonajon o`lka tabiiy sharoitiga o`xshagan ob`ekt va hodisalar tagini, ko`k qalam bilan esa mahalliy tabiat sharoitidan keskin farq qiluvchilartagini, ko`k qalam bilan esa mahalliy tabiat sharoitidan keskin farq qiluvchilar tagini chizib qo`ying.tagini chizib qo`ying. Tabiiy jismlar bilan ishlash metodikasi. Tabiatshunoslikni o`qitish uchun,Tabiiy jismlar bilan ishlash metodikasi. Tabiatshunoslikni o`qitish uchun, ayniqsa, tabiiy jismlar kerak, chunki ular o`quvchilarda tabiiy jismlarni bevositaayniqsa, tabiiy jismlar kerak, chunki ular o`quvchilarda tabiiy jismlarni bevosita ko`rish asosida tasavvur va tushunchalarni hosil qilishga imkon beradi (har birko`rish asosida tasavvur va tushunchalarni hosil qilishga imkon beradi (har bir o`quvchii tabiiy material bilan mustaqil ishlay olishi uchun uni yetarli miqdordao`quvchii tabiiy material bilan mustaqil ishlay olishi uchun uni yetarli miqdorda – o`quvchilar soniga qarab to`plash kerak).– o`quvchilar soniga qarab to`plash kerak). Qabul qilish uchun teri sezgisi, hid bilish, maza sezishni talab qilmaydiganQabul qilish uchun teri sezgisi, hid bilish, maza sezishni talab qilmaydigan yirik jismlarni o`qituvchi uzoqdan turib namoyish qiladi. Yirik o`simliklar,yirik jismlarni o`qituvchi uzoqdan turib namoyish qiladi. Yirik o`simliklar, masalan, makkajo`xori, poliz ekinlari, pomidor (o`simlik bargi, ildiz, mevalarimasalan, makkajo`xori, poliz ekinlari, pomidor (o`simlik bargi, ildiz, mevalari bilan) yoki hayvonlar, parrandalar (mushuk, qush va h) shunday ko`rsatilishibilan) yoki hayvonlar, parrandalar (mushuk, qush va h) shunday ko`rsatilishi mumkin. mumkin. Narsani o`quvchilarning barchasi yaxshi ko`rishlari uchun u sinf doskasigaNarsani o`quvchilarning barchasi yaxshi ko`rishlari uchun u sinf doskasiga o`qituvchi stoli balandligida o`rnatiladi. Tirik hayvonlarni namoyish qilisho`qituvchi stoli balandligida o`rnatiladi. Tirik hayvonlarni namoyish qilish o`quvchilarga faqat ularning tashqi ko`rinishi haqidagina emas, balki harakati,o`quvchilarga faqat ularning tashqi ko`rinishi haqidagina emas, balki harakati, qiliqlari, ovozi va hokazolar haqida ham tasavvur hosil qilish imkonini beradi,qiliqlari, ovozi va hokazolar haqida ham tasavvur hosil qilish imkonini beradi, bu tasavvurlar ancha to`liq va ravshan bo`ladi. Kuzatishlarga yaxshiroqbu tasavvurlar ancha to`liq va ravshan bo`ladi. Kuzatishlarga yaxshiroq rahbarlik qilish uchun o`qituvchi o`quvchilar oldiga kuzatilayotgan jismningrahbarlik qilish uchun o`qituvchi o`quvchilar oldiga kuzatilayotgan jismning katta-kichikligi, shakli, rangi, jonli bo`lsa, yuz asosiy qismlari, harakatlanishkatta-kichikligi, shakli, rangi, jonli bo`lsa, yuz asosiy qismlari, harakatlanish usuli haqida, shuningdek, boshqa narsalarga o`xshashligi va ulardan farqiga oidusuli haqida, shuningdek, boshqa narsalarga o`xshashligi va ulardan farqiga oid yo`naltiruvchi savollar qo`yadi. yo`naltiruvchi savollar qo`yadi. Suratlar bilan ishlash metodikasi. Tabiatshunoslikni o`qitishda o`qituvchiSuratlar bilan ishlash metodikasi. Tabiatshunoslikni o`qitishda o`qituvchi o`quvchilarga ular hali ko`rmagan ko`pgina ob`ekt va hodisalar to`g`risidao`quvchilarga ular hali ko`rmagan ko`pgina ob`ekt va hodisalar to`g`risida 8

ma`lumotlar beradi. Biroq eng jozibali va qiziqarli hikoya ham, agar yaxshima`lumotlar beradi. Biroq eng jozibali va qiziqarli hikoya ham, agar yaxshi surat ko`rsatilmasa, yetarli to`liq va yorqin tasavvurlar bera olmaydi. Faqatsurat ko`rsatilmasa, yetarli to`liq va yorqin tasavvurlar bera olmaydi. Faqat suratlarni diqqat bilan ko`rib chiqish orqali tabiiy holdagi jism bilansuratlarni diqqat bilan ko`rib chiqish orqali tabiiy holdagi jism bilan tanishishdagiga yaqin keladigan taassurotlarni hosil qilish mumkin.tanishishdagiga yaqin keladigan taassurotlarni hosil qilish mumkin. Tabiatshunoslik darslarida ko`pincha devoriy suratlar ishlatiladiki, ularTabiatshunoslik darslarida ko`pincha devoriy suratlar ishlatiladiki, ular bo`yicha sinf o`quvchilarining barchasi ishtirokida ish olib boriladi. Yirikbo`yicha sinf o`quvchilarining barchasi ishtirokida ish olib boriladi. Yirik suratlar bo`lmasa, kichikroq suratlardan foydalanish mumkin, ularni har birsuratlar bo`lmasa, kichikroq suratlardan foydalanish mumkin, ularni har bir o`quvchiga ko`rsatish kerak. O`qituvchi qaysi turdagi surat bilan ishlamasin,o`quvchiga ko`rsatish kerak. O`qituvchi qaysi turdagi surat bilan ishlamasin, uning maqsadi - suratning tabiatshunoslik mazmunini ochib berish, bolalardauning maqsadi - suratning tabiatshunoslik mazmunini ochib berish, bolalarda tabiatshunoslik bilimlarining manbai sifatida undan foydalana olish uquvinitabiatshunoslik bilimlarining manbai sifatida undan foydalana olish uquvini hosil qilishdir.hosil qilishdir. Darsning tuzilishi va suratning mazmuniga qarab, undan turlichaDarsning tuzilishi va suratning mazmuniga qarab, undan turlicha foydalaniladi. Surat o`qituvchining hikoyasi tasviri bo`lib xizmat qilishifoydalaniladi. Surat o`qituvchining hikoyasi tasviri bo`lib xizmat qilishi mumkin. Bunda uning tafsilotlariga to`xtash shart emas, chunki u hikoyadanmumkin. Bunda uning tafsilotlariga to`xtash shart emas, chunki u hikoyadan olinadigan taassurotni susaytiradi. Suratning mazmunidan bu holatda faqatolinadigan taassurotni susaytiradi. Suratning mazmunidan bu holatda faqat bayonning eng muhim ma`nosi bilan bog`liq holda foydalaniladi. bayonning eng muhim ma`nosi bilan bog`liq holda foydalaniladi. Surat, shuningdek, suhbatning boshlanish qismi bo`lishi ham mumkin. BuSurat, shuningdek, suhbatning boshlanish qismi bo`lishi ham mumkin. Bu holda o`qituvchi darsni suratni ko`rib chiqish bilan boshlaydi va suhbatholda o`qituvchi darsni suratni ko`rib chiqish bilan boshlaydi va suhbat jarayonida o`quvchilarni uning tabiatshunoslik mazmunini o`zlashtirishga olibjarayonida o`quvchilarni uning tabiatshunoslik mazmunini o`zlashtirishga olib keladi. Bunda o`quvchilarning ko`proq faolligiga erishish kerak. Ular suratdakeladi. Bunda o`quvchilarning ko`proq faolligiga erishish kerak. Ular suratda tasvirlangan ob`ektlarni faqat ko`rish Bilan qabul qilib qolmasdan, balkitasvirlangan ob`ektlarni faqat ko`rish Bilan qabul qilib qolmasdan, balki ularning ayrim tomonlarini solishtirishlari, ilgarilariga taqqoslashlari va suratularning ayrim tomonlarini solishtirishlari, ilgarilariga taqqoslashlari va surat mazmunidan baholi qudrat xlosalar chiqarishlari kerak. mazmunidan baholi qudrat xlosalar chiqarishlari kerak. Darslikdagi mavzular matnini muhokama qilish jarayonida ham suratlarDarslikdagi mavzular matnini muhokama qilish jarayonida ham suratlar ko`riladi, bu o`qilganlarni yaxshiroq tushunish va eslab qolishga yordam beradi.ko`riladi, bu o`qilganlarni yaxshiroq tushunish va eslab qolishga yordam beradi. Shuningdek, suratlardan materialni takrorlash va mustahkamlashda kengShuningdek, suratlardan materialni takrorlash va mustahkamlashda keng foydalaniladi. Suratlardan foydalanib, o`quvchilar o`tilganlarni yaxshiroq hikoyafoydalaniladi. Suratlardan foydalanib, o`quvchilar o`tilganlarni yaxshiroq hikoya qilib beradilar. Bunda ular o`qituvchining qo`shimcha tushuntirishlarini hamqilib beradilar. Bunda ular o`qituvchining qo`shimcha tushuntirishlarini ham esga oladilar, o`zlarining shaxsiy fikr va mulohazalarini bayon qiladilar,esga oladilar, o`zlarining shaxsiy fikr va mulohazalarini bayon qiladilar, 9

o`quvchilarning o`quv materialini puxta va chuqur o`zlashtirishlarinio`quvchilarning o`quv materialini puxta va chuqur o`zlashtirishlarini ta`minlaydi. ta`minlaydi. Takrorlash-umumlashtirish darslarida suratlardan tashqari ilgariTakrorlash-umumlashtirish darslarida suratlardan tashqari ilgari foydalanilmagan otkritka, kitob, jurnallardan, gazetalarning suratlaridanfoydalanilmagan otkritka, kitob, jurnallardan, gazetalarning suratlaridan foydalaniladi, bu materialning o`zlashtirilishini tekshirishga yordam beradi.foydalaniladi, bu materialning o`zlashtirilishini tekshirishga yordam beradi. Suratlar bilan ishlashda ularning mazmunidan to`g`ri foydalanish, bolalarningSuratlar bilan ishlashda ularning mazmunidan to`g`ri foydalanish, bolalarning kuzatishlariga to`g`ri rahbarlik qilish kerak. Suratlarni ko`rish orqali olingankuzatishlariga to`g`ri rahbarlik qilish kerak. Suratlarni ko`rish orqali olingan taassurotlar yodda uzoq vaqt saqlanishi uchun ularning soni ko`p bo`lmasligitaassurotlar yodda uzoq vaqt saqlanishi uchun ularning soni ko`p bo`lmasligi lozim. Suratlar bir nechta bo`lganda mazmunni yaxshiroq o`zlashtirib olishgalozim. Suratlar bir nechta bo`lganda mazmunni yaxshiroq o`zlashtirib olishga yordam beruvchi metodik uslub – taqqoslashdan foydalanish mumkin. Suratdanyordam beruvchi metodik uslub – taqqoslashdan foydalanish mumkin. Suratdan darslik bilan ishlashda darslik matnidan suratning mazmuniga mos keladigandarslik bilan ishlashda darslik matnidan suratning mazmuniga mos keladigan ta`riflar tanlanadi. Bunday topshiriq o`quvchilarni suratga e`tibor bilan qarashgata`riflar tanlanadi. Bunday topshiriq o`quvchilarni suratga e`tibor bilan qarashga va bir paytning o`zida o`qilganlarning mazmunini yaxshiroq tushunib olishgava bir paytning o`zida o`qilganlarning mazmunini yaxshiroq tushunib olishga undaydi. undaydi. Kuzatish tabiatni o`rganishning ko`rgazmali metodidir. TabiatshunoslikniKuzatish tabiatni o`rganishning ko`rgazmali metodidir. Tabiatshunoslikni kuzatish deganda atrof borliqning jism va hodisalarini rejali ravishda, maqsadgakuzatish deganda atrof borliqning jism va hodisalarini rejali ravishda, maqsadga yo`nalgan holda, ongli tashkillangan qabul qilish tushuniladi. Kuzatishlar ikkiyo`nalgan holda, ongli tashkillangan qabul qilish tushuniladi. Kuzatishlar ikki belgi: muayyan maqsadning bo`lishi va diqqatni kuzatish ob`ektiga bilgan xoldabelgi: muayyan maqsadning bo`lishi va diqqatni kuzatish ob`ektiga bilgan xolda to`plash bilan xarakterlanadi.to`plash bilan xarakterlanadi. O`qitishning boshlang`ich bosqichlarida o`qituvchi o`quvchilarningO`qitishning boshlang`ich bosqichlarida o`qituvchi o`quvchilarning kuzatishlarini tashkil qila turib, ularni oldin safarbar qilishi yoki kuzatishkuzatishlarini tashkil qila turib, ularni oldin safarbar qilishi yoki kuzatish mo`ljallangan narsani ongli qabul qilib olish uchun kerakli ma`lumotlarnimo`ljallangan narsani ongli qabul qilib olish uchun kerakli ma`lumotlarni bildirishi, kuzatiladigan narsaning muhim xususiyatlarini ajratishi, kuzatishningbildirishi, kuzatiladigan narsaning muhim xususiyatlarini ajratishi, kuzatishning izchilligini ko`rsatishi zarur. Kuzatishsiz o`quvchilar tabiat jismlari vaizchilligini ko`rsatishi zarur. Kuzatishsiz o`quvchilar tabiat jismlari va hodisalari, ularning xususiyat hamda sifatlari, ular o`rtasida mavjudhodisalari, ularning xususiyat hamda sifatlari, ular o`rtasida mavjud bog`lanishlar haqida to`g`ri tasavvurlar ololmaydilar.bog`lanishlar haqida to`g`ri tasavvurlar ololmaydilar. O`quvchilarda tegishli tasavvurlarning hosil bo`lishi qabul qilishningO`quvchilarda tegishli tasavvurlarning hosil bo`lishi qabul qilishning boyligi va to`liqligiga bog`liqdir. Kuzatishda o`quvchilar faqat kuzatilayotganboyligi va to`liqligiga bog`liqdir. Kuzatishda o`quvchilar faqat kuzatilayotgan ob`ektlarning tomoshabinigina bo`lib qolmasdan, balki ularning xarakterliob`ektlarning tomoshabinigina bo`lib qolmasdan, balki ularning xarakterli xususiyatlarini bilib olishga intiladilar. Masalan, chinor va zarangning bargxususiyatlarini bilib olishga intiladilar. Masalan, chinor va zarangning barg 10

rangidagi o`zgarishlarni kuzatib, o`quvchilar shu o`simlik barglarinirangidagi o`zgarishlarni kuzatib, o`quvchilar shu o`simlik barglarini taqqoslaydilar va ularning farq qiladigan hamda umumiy belgilarinitaqqoslaydilar va ularning farq qiladigan hamda umumiy belgilarini aniqlaydilar: zarang, shumtol, chinor, teraklarning mevalarini qarab chiqib,aniqlaydilar: zarang, shumtol, chinor, teraklarning mevalarini qarab chiqib, o`quvchilar bu mevalar biri-biridan nima bilan farq qilishini, ularning shakli vao`quvchilar bu mevalar biri-biridan nima bilan farq qilishini, ularning shakli va rangini aniqlaydilar, yashik yoki uchastkaga o`simlik urug`larini ekib, bolalarrangini aniqlaydilar, yashik yoki uchastkaga o`simlik urug`larini ekib, bolalar o`simtaning qanday yorib chiqayotganligini, birinchi barglar qanday vujudgao`simtaning qanday yorib chiqayotganligini, birinchi barglar qanday vujudga kelayotganini va o`simlikning rivojlanayotganligini kuzatadilar.kelayotganini va o`simlikning rivojlanayotganligini kuzatadilar. Jism va hodisalarni kuzatish, ularni taqqoslash, o`xshashlik va farqlariniJism va hodisalarni kuzatish, ularni taqqoslash, o`xshashlik va farqlarini aniqlash tafakkur, diqqat va irodani rivojlanishiga yordam beradi. Kuzatishaniqlash tafakkur, diqqat va irodani rivojlanishiga yordam beradi. Kuzatish jarayonida, shuningdek amaliy xarakterdagi bilimlar, masalan, o`simliklarjarayonida, shuningdek amaliy xarakterdagi bilimlar, masalan, o`simliklar dunyosining xarakteriga qadunyosining xarakteriga qa rab, joyda orientirlash; hayvon va o`simliklarningrab, joyda orientirlash; hayvon va o`simliklarning xulq-atvoriga, tabiatdagi o`zgarishlarga qarab, ob-havoning o`zgarishini oldidanxulq-atvoriga, tabiatdagi o`zgarishlarga qarab, ob-havoning o`zgarishini oldidan aytib berish; texnika mehnati darslarida tabiatshunoslik materialidan foydalanaaytib berish; texnika mehnati darslarida tabiatshunoslik materialidan foydalana olish (tabiiy materiallar - mevalar, urug`lar, barglar, po`stloq bilan ishlash)olish (tabiiy materiallar - mevalar, urug`lar, barglar, po`stloq bilan ishlash) uquvlari hosil qilinadi.uquvlari hosil qilinadi. 1—3 sinflardagi kuzatishlardan o`quv ishlarning eng xilma-xil shakllarida:1—3 sinflardagi kuzatishlardan o`quv ishlarning eng xilma-xil shakllarida: sinfdagi dars va amaliy mashg`ulotlarda; ekskursiyalarda; tirik tabiat burchagisinfdagi dars va amaliy mashg`ulotlarda; ekskursiyalarda; tirik tabiat burchagi va maktaboldi uchastkasidagi mustaqil mashg`ulotlarda, uy vazifalariniva maktaboldi uchastkasidagi mustaqil mashg`ulotlarda, uy vazifalarini bajarishda foydalanish kerak.bajarishda foydalanish kerak. Kuzatishlar davomiyligi va xaraktera bo`yicha qisqa muddatli va uzoqKuzatishlar davomiyligi va xaraktera bo`yicha qisqa muddatli va uzoq muddatli bo`lishi mumkin. Qisqa muddatli kuzatishlar biror narsani qabul qilibmuddatli bo`lishi mumkin. Qisqa muddatli kuzatishlar biror narsani qabul qilib olish uchun o`tkaziladi. Hayvonlar (kirpi, toshbaqa, kapalak, ninachi)ningolish uchun o`tkaziladi. Hayvonlar (kirpi, toshbaqa, kapalak, ninachi)ning harakatlanishini kuzatish qisqa muddatli kuzatishga misol bo`lishi mumkin.harakatlanishini kuzatish qisqa muddatli kuzatishga misol bo`lishi mumkin. Uzoq muddatli kuzatishlar vaqt oraliqlari bilan bo`lingan, lekin yagonaUzoq muddatli kuzatishlar vaqt oraliqlari bilan bo`lingan, lekin yagona uzluksiz jarayonni hosil qilgan qator hodisalarni qamrab oladi. Bunga o`simlikuzluksiz jarayonni hosil qilgan qator hodisalarni qamrab oladi. Bunga o`simlik -- ning o`sishini, daraxtlardagi barglar rangining o`zgarishini, qushlarning uchibning o`sishini, daraxtlardagi barglar rangining o`zgarishini, qushlarning uchib ketishini va hokazolarni kuzatishlar misol bo`lishi mumkin. Ular qator qisqaketishini va hokazolarni kuzatishlar misol bo`lishi mumkin. Ular qator qisqa vaqtli kuzatishlardan tashkil topadi. Uzoq vaqtli kuzatishlar hodisalar o`rtasidagivaqtli kuzatishlardan tashkil topadi. Uzoq vaqtli kuzatishlar hodisalar o`rtasidagi bog`lanishlarni, ularning kelib chiqish sabablarini aniqlashga yordam beradi.bog`lanishlarni, ularning kelib chiqish sabablarini aniqlashga yordam beradi. Bular kurtakdan bargning rivojlanishini, tut ipak qurtining rivojlanishiniBular kurtakdan bargning rivojlanishini, tut ipak qurtining rivojlanishini 11

kuzatishlar bo`lishi mumkin. Kuzatishlar oqibatida o`quvchilar taraqqiyotkuzatishlar bo`lishi mumkin. Kuzatishlar oqibatida o`quvchilar taraqqiyot davrlarining izchilligini va ular o`rtasidagi aloqalarni belgilaydilar. Kuzatishlardavrlarining izchilligini va ular o`rtasidagi aloqalarni belgilaydilar. Kuzatishlar kollektiv (butun sinf bilan bir vaqtda) yoki yakka (har bir o`quvchi mustaqilkollektiv (butun sinf bilan bir vaqtda) yoki yakka (har bir o`quvchi mustaqil kuzatadi) holda bo`lishi mumkin.kuzatadi) holda bo`lishi mumkin. Kuzatish uchun oson (uddalasa bo`ladigan) ob`ektlarni tanlash zarur.Kuzatish uchun oson (uddalasa bo`ladigan) ob`ektlarni tanlash zarur. Kuzatishlar o`lkashunoslik xarakterida bo`lsin. Juda murakkab va tushunarliKuzatishlar o`lkashunoslik xarakterida bo`lsin. Juda murakkab va tushunarli bo`lmagan hodisa va narsalarni tanlash kerak emas. Bu o`quvchibo`lmagan hodisa va narsalarni tanlash kerak emas. Bu o`quvchi lar qiziqishinilar qiziqishini sovitishi va kuzatishni adashtirib yuborishi mumkin. Tanlangan shakllardansovitishi va kuzatishni adashtirib yuborishi mumkin. Tanlangan shakllardan qat`i nazar 1—4 sinf o`quvchilari uchun o`lkashunoslik kuzatishlari albattaqat`i nazar 1—4 sinf o`quvchilari uchun o`lkashunoslik kuzatishlari albatta sistemali bo`lishi kerak. Bundan tashqari o`lkashunoslik kuzatishlar kompleksisistemali bo`lishi kerak. Bundan tashqari o`lkashunoslik kuzatishlar kompleksi albatta. Tabiatshunoslik bilimlarini tushunib olishga, idrok qilish faolligini,albatta. Tabiatshunoslik bilimlarini tushunib olishga, idrok qilish faolligini, tabiatga qiziqish va muhabbatni rivojlantirishga, atrof tabiat ob`ektlaritabiatga qiziqish va muhabbatni rivojlantirishga, atrof tabiat ob`ektlari to`g`risidagi bilimlarni kengaytirishga yo`naltirilmog`i lozim.to`g`risidagi bilimlarni kengaytirishga yo`naltirilmog`i lozim. 1—2-sinflarda tabiatni kuzatish uchun atrof olam bilan tanishtirish1—2-sinflarda tabiatni kuzatish uchun atrof olam bilan tanishtirish bo`yicha darslardan foydalaniladi. 3—4 sinflarda kuzatishlar sistemasi «Jonajonbo`yicha darslardan foydalaniladi. 3—4 sinflarda kuzatishlar sistemasi «Jonajon o`lka tabiati» mavzusi bilan bog`liq holda mavsumiylik printsipi asosidao`lka tabiati» mavzusi bilan bog`liq holda mavsumiylik printsipi asosida tuziladi.tuziladi. Tabiat ustidan olib boriladigan kuzatishlar tizimiga ushbu tushunchalarni:Tabiat ustidan olib boriladigan kuzatishlar tizimiga ushbu tushunchalarni: jonli va jonsiz tabijonli va jonsiz tabi at, mevali va manzarali daraxtlar, erta gullovchi o`simliklar,at, mevali va manzarali daraxtlar, erta gullovchi o`simliklar, texnika ekinlari, suv o`simliklari, sabzavot va poliz ekinlari, galla ekinlari,texnika ekinlari, suv o`simliklari, sabzavot va poliz ekinlari, galla ekinlari, hasharotlar, baliqlar, suvda ham quruqda yashovchilar, qushlarni kiritishhasharotlar, baliqlar, suvda ham quruqda yashovchilar, qushlarni kiritish mumkin.mumkin. Tabiat va mehnat kalendariga kuzatish ma`lumotlarini har kuni yozibTabiat va mehnat kalendariga kuzatish ma`lumotlarini har kuni yozib borish kuzatishlarga turg`un qiziqishni singdiruvchi maqsadga muvofiqborish kuzatishlarga turg`un qiziqishni singdiruvchi maqsadga muvofiq uslublardan hisoblanadi. Shu maqsadda o`quvchilardan biri doskaga taklifuslublardan hisoblanadi. Shu maqsadda o`quvchilardan biri doskaga taklif qilinadi, u ob-havoni batafsil ta`riflaydi, kun davomida tabiat va odamlarqilinadi, u ob-havoni batafsil ta`riflaydi, kun davomida tabiat va odamlar mehnatida qanaqa qiziqarli hoatlar bo`lganligi to`g`risida gapirib beradi. Uningmehnatida qanaqa qiziqarli hoatlar bo`lganligi to`g`risida gapirib beradi. Uning javobini o`toqlari to`ldiradi va aniqlaydi. Javob o`qituvchi tomonidan albattajavobini o`toqlari to`ldiradi va aniqlaydi. Javob o`qituvchi tomonidan albatta baxolanadi, kuzatish kalendarga yoziladi.baxolanadi, kuzatish kalendarga yoziladi. 12

Bolalarni narsa va hodisalarni ko`ra olish, eshitish va qabul qilib olishgaBolalarni narsa va hodisalarni ko`ra olish, eshitish va qabul qilib olishga o`rgatish — Boshlang`ich sinf o`qituvchisining eng muhim vazifalaridan biridir.o`rgatish — Boshlang`ich sinf o`qituvchisining eng muhim vazifalaridan biridir. Bolalar ko`pincha ikkita tanish daraxtga (masalan, chinor va zarangga)Bolalar ko`pincha ikkita tanish daraxtga (masalan, chinor va zarangga) qaraydilaru, ularni bir-biridan ajrata olmaydilar. Bolalar suratni ko`rib, undagiqaraydilaru, ularni bir-biridan ajrata olmaydilar. Bolalar suratni ko`rib, undagi eng muhim tomonlarini ko`ra oladilar, deb hisoblab bo`lmaydi. O`qituvchi ulareng muhim tomonlarini ko`ra oladilar, deb hisoblab bo`lmaydi. O`qituvchi ular oldiga aniq ob`ektlarni topish, ularni ta`riflash, savollarga javob berish bo`yichaoldiga aniq ob`ektlarni topish, ularni ta`riflash, savollarga javob berish bo`yicha muayyan vazifa qo`yishi kerak.muayyan vazifa qo`yishi kerak. Kuzatuvchanlikni rivojlantirish uchun bolalarni jism va hodisalarniKuzatuvchanlikni rivojlantirish uchun bolalarni jism va hodisalarni taqqoslashga o`rgatish muhimdir. Kuzatish uchun biror narsani ko`rsata turib,taqqoslashga o`rgatish muhimdir. Kuzatish uchun biror narsani ko`rsata turib, o`qituvchi ularni nimaga o`xshashligini so`rashi kerak. O`xshashlikni aniqlab,o`qituvchi ularni nimaga o`xshashligini so`rashi kerak. O`xshashlikni aniqlab, o`quvchilar e`tiborini narsalar o`rtasidagi farqlarga qaratish kerak. Bundao`quvchilar e`tiborini narsalar o`rtasidagi farqlarga qaratish kerak. Bunda kuzatishga iloji boricha ko`proq sezgi organlarni jalb qilish muhimdir. Bolalarkuzatishga iloji boricha ko`proq sezgi organlarni jalb qilish muhimdir. Bolalar ko`ribgina qolmasdan, kerak bo`lganda ushlab, hidlab ham ko`rsin va h. ko`ribgina qolmasdan, kerak bo`lganda ushlab, hidlab ham ko`rsin va h. Kuzatuvchanlik tabiatga, ishlab chiqarishga, muzeyga, fermaga, zooparkkaKuzatuvchanlik tabiatga, ishlab chiqarishga, muzeyga, fermaga, zooparkka ekskursiyalar o`tkazish vaqtida ham rivojlanadi. Bu ekskursiyalar shundayekskursiyalar o`tkazish vaqtida ham rivojlanadi. Bu ekskursiyalar shunday ko`rishgina emas, balki sinchiklab qarash, shunday eshitishgina emas, balkiko`rishgina emas, balki sinchiklab qarash, shunday eshitishgina emas, balki diqqat bilan quloq solish qobiliyatini tarbiyalaydi. Tabiatshunoslikni o`qitilishinidiqqat bilan quloq solish qobiliyatini tarbiyalaydi. Tabiatshunoslikni o`qitilishini to`g`ri qo`yilishi Boshlang`ich maktabdayoq bolalarni tabiat jismlari vato`g`ri qo`yilishi Boshlang`ich maktabdayoq bolalarni tabiat jismlari va hodisalarini kuzatishga o`rgatadi.hodisalarini kuzatishga o`rgatadi. Shunday qilib, tabiatshunoslikni o`qitishda ko`rgazmali uslubdanShunday qilib, tabiatshunoslikni o`qitishda ko`rgazmali uslubdan foydalanish bolalarda aniq faktik bilimlarning to`planib borishiga yordamfoydalanish bolalarda aniq faktik bilimlarning to`planib borishiga yordam beradi.beradi. Tabiat jismlariga oid bo`limni o`rganish jarayonida quyidagilarga alohida Tabiat jismlariga oid bo`limni o`rganish jarayonida quyidagilarga alohida e`tibor qaratish zarur: 1) tabiat va inson hayotida suv, havo, tuproqning o`rni;e`tibor qaratish zarur: 1) tabiat va inson hayotida suv, havo, tuproqning o`rni; 2)foydali qazilmalar-boyligimiz; 3) suv, havo, tuproqni asrash o`yllari. 2)foydali qazilmalar-boyligimiz; 3) suv, havo, tuproqni asrash o`yllari. O`simlik va hayvonot dunyosini asraymiz bo`limi o`quvchilarningO`simlik va hayvonot dunyosini asraymiz bo`limi o`quvchilarning mavsumiy o`zgarishlar haqida bilimlarini chuqurlashtirishni va bir paytningmavsumiy o`zgarishlar haqida bilimlarini chuqurlashtirishni va bir paytning o`zida o`simlik hamda hayvonot dunyosi bilan kengroq tanishtirin ko`zda tutadi.o`zida o`simlik hamda hayvonot dunyosi bilan kengroq tanishtirin ko`zda tutadi. Sog`lig`ni saqlash mavzusi inson jonli tabiatning bir bo`lagi ekanligiSog`lig`ni saqlash mavzusi inson jonli tabiatning bir bo`lagi ekanligi haqidagi fikrni shakllantirish, tana a`zolarining joylashuvi, ular bajaradiganhaqidagi fikrni shakllantirish, tana a`zolarining joylashuvi, ular bajaradigan 13

vazifalar, ularga nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lish kabivazifalar, ularga nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lish kabi ma`lumotlarga to`xtalinadi. Har bir bola o`z organizmi, uning rivoji vama`lumotlarga to`xtalinadi. Har bir bola o`z organizmi, uning rivoji va sog`lig`ini saqlash uchun ularni bilishi lozimligi haqida umumiy bilimga egasog`lig`ini saqlash uchun ularni bilishi lozimligi haqida umumiy bilimga ega bo`lishi kerak. bo`lishi kerak. Shaxsiy va ijtimoiy gigiyena masalalariga, ayniqsa, o`quvchilar o`zShaxsiy va ijtimoiy gigiyena masalalariga, ayniqsa, o`quvchilar o`z sog`liklarini saqlashi va mustahkamlashi uchun zarur bo`lgan tadbirlarga alohidasog`liklarini saqlashi va mustahkamlashi uchun zarur bo`lgan tadbirlarga alohida e`tibar bermoq lozim. e`tibar bermoq lozim. Ekologiya asoslari mavzusida ekologiya haqida umumiy taassurot beriladi.Ekologiya asoslari mavzusida ekologiya haqida umumiy taassurot beriladi. Jonli va jonsiz tabiat aloqasi, ularning o`z-o`zini himoya qilishi, ekologikJonli va jonsiz tabiat aloqasi, ularning o`z-o`zini himoya qilishi, ekologik halokat kabilarga alohida e`tibor berilishi zarur. halokat kabilarga alohida e`tibor berilishi zarur. Inson tabiat jismlari va hodisalari olamida yashaydi, ular bilan har kuniInson tabiat jismlari va hodisalari olamida yashaydi, ular bilan har kuni munosabatda bo`ladi. Atrof olamda o`zini to`g`ri tushuna bilish uchun odamlarmunosabatda bo`ladi. Atrof olamda o`zini to`g`ri tushuna bilish uchun odamlar ayrim jism yoki hodisa(daraxt, tosh, hayvon va hokazalar)ni ham, bir-birigaayrim jism yoki hodisa(daraxt, tosh, hayvon va hokazalar)ni ham, bir-biriga bog`liq bo`lgan jism yoki hodisalar komrleksi (ko`cha, park, xiyobon, surat vabog`liq bo`lgan jism yoki hodisalar komrleksi (ko`cha, park, xiyobon, surat va hokazalar)ni ham qabul qila olishlari kerak. hokazalar)ni ham qabul qila olishlari kerak. Qabul qilish- odam tomonidan atrof olam jismlari va hodisalarini sezgiQabul qilish- odam tomonidan atrof olam jismlari va hodisalarini sezgi a`zolariga bevosita ta`sir qilishi natijasida his etishidir. a`zolariga bevosita ta`sir qilishi natijasida his etishidir. Kichik yoshdagi maktab o`quvchilarining qabul qilishini rivojlantirishKichik yoshdagi maktab o`quvchilarining qabul qilishini rivojlantirish ustida doimo ish olib borish kerak, toki u maqsadga yo`nalgan va tashkilustida doimo ish olib borish kerak, toki u maqsadga yo`nalgan va tashkil qilingan kuzatish jarayoniga aylansin. Sezgini qabul qilishning rivojlanganqilingan kuzatish jarayoniga aylansin. Sezgini qabul qilishning rivojlangan bo`lishida tabiatshunoslik darslarida tabiatshunoslik tasavvurlari vabo`lishida tabiatshunoslik darslarida tabiatshunoslik tasavvurlari va tushunchalarini to`g`ri shakillantirish maqsadida qo`llaniladigan ko`rgazmalitushunchalarini to`g`ri shakillantirish maqsadida qo`llaniladigan ko`rgazmali qurollarga katta o`rin ajratiladi. qurollarga katta o`rin ajratiladi. Tabiatshunoslik bo`yicha o`quv qurollari g`oyat xilma-xildir. Ularning birTabiatshunoslik bo`yicha o`quv qurollari g`oyat xilma-xildir. Ularning bir xillari (tabiiy jismlar va ularning ko`rgazmali tasvirlari) darslarda o`rganishxillari (tabiiy jismlar va ularning ko`rgazmali tasvirlari) darslarda o`rganish obekti hisoblanadi, boshqalari xizmat ko`rsatuvchi vazifasini bajaradi- ularniobekti hisoblanadi, boshqalari xizmat ko`rsatuvchi vazifasini bajaradi- ularni o`quvchilar o`rganmaydilar. Darslarda o`rganish obektlari hisoblangano`quvchilar o`rganmaydilar. Darslarda o`rganish obektlari hisoblangan qurollarni ikki guruhga: tabiiy jismlar va o`qitish uchun maxsus tayyorlanganqurollarni ikki guruhga: tabiiy jismlar va o`qitish uchun maxsus tayyorlangan jism va hodisalarning tasvirlarga ajratish mumkin. Tabiiy jismlarga tog` jinslari,jism va hodisalarning tasvirlarga ajratish mumkin. Tabiiy jismlarga tog` jinslari, metallar, tuproq namunalari, o`simliklar, hayvonlar kiradi. Ko`rgazmali qurollarmetallar, tuproq namunalari, o`simliklar, hayvonlar kiradi. Ko`rgazmali qurollar 14

sathil ( suratlar, diafilmlar, diarozitivlar) va hajmil ( modellar, maketlar,sathil ( suratlar, diafilmlar, diarozitivlar) va hajmil ( modellar, maketlar, mulyajlar)ga bo`linadi. mulyajlar)ga bo`linadi. Unisi ham bunisi ham harakatsiz va harakatchan bo`lishi mumkin.Unisi ham bunisi ham harakatsiz va harakatchan bo`lishi mumkin. Tabiatshunoslikni o`qitish uchun, ayniqsa, tabiiy jismlar kerak, chunkiTabiatshunoslikni o`qitish uchun, ayniqsa, tabiiy jismlar kerak, chunki o`quvchilarda tabiat jismlarini bevosita qabul qilish asosida tasavvur vao`quvchilarda tabiat jismlarini bevosita qabul qilish asosida tasavvur va tushunchalar hosil qilishga imkon beradi (har bir o`quvchi tabiiy material bilantushunchalar hosil qilishga imkon beradi (har bir o`quvchi tabiiy material bilan mustaqil ishlay olishi uchun uni yetarli miqdorda- o`quvchilar soniga qarabmustaqil ishlay olishi uchun uni yetarli miqdorda- o`quvchilar soniga qarab to`plashi kerak ).to`plashi kerak ). 15

I.1. O`quvchilarni tabiat jismlari to`g`risida umumiy ma`lumotlar bilan tanishtirish Bizni o`rab turgan narsalar tabiat jismlaridir.Ular Quyosh, Oy, havo, suv, o`simliklar va ko`pgina boshqa narsalardir. Tabiat jismlari qattiq, suyuq va gazsimon bo`ladi. Tosh, temir- qattiq jism. Ularning shakli doimiy bo`ladi, ya`ni o`zgarmaydi. Suv, neft, benzin-suyuq jism. Ular shaklsiz bo`lib, oqib ketishi, yoyilib ketishi mumkin. Havo, tabiiy gaz-gazsimon jism. Ular ham suyuqliklar singari doimiy shaklsiz bo`ladi. Havo boshqa jismlardan bo`shagan barcha bo`shliqni egallaydi. Atrofimizdagi havo va uni muhofaza qilish. Havo ko`zga ko`rinmaydi. Daftariningiz bilan yuziningizni yelping.Nima sezdingiz? Stol ustida bir qancha mayda qog`oz bo`lakchalari quying. Ularni karton qog`oz bilan yelping. Qog`oz bo`lakchalari bilan nima ro`y beradi? Yuzingizda yelpiganingizda shabada-havo harakatni sizdingiz. Stol ustidagi qog`oz bo`lakchalari yelpiganingizda ular boshqa joyga uchib ketdi yoki stoldan uchib tushdi. Bunda karton bilan yelpiganda xarakatda kelgan havo qog`oz bo`lakchalarini uchirib yuboradi. Demak, atrofimizda havo bor. Lekin nima uchun uni ko`rmaymiz? Shuning uchun ko`rmayzki, u rangsiz, tiniq va ko`zga ko`rinmasdir. Havo tarkibida har xil gazlar: azot, kislarod, karbonat angidrid bo`ladi. Tirik organizimlar nafas olganda havodan kislorod yutib, karbonat angidrid ajratadi. Havo shaffof, rangsiz, hidsiz bo`ladi. Bu havoning xossalaridir. Uning boshqa xossalarini ham bilish uchun quyidagi tajribalarni o`tkazamiz. (Tajribalar yoziladi.) Havo ham har qanday jism singari, zarrachalardan iborat bo`lib, mazkur zarrachalarning o`zaro oralig`i bor. Zarrachalar doim harakatda bo`ladi, bir-biri bilan to`qnashadi. Havo isitilganda zarrachalar tezroq harakatlanadi, kuchliroq 16

to`qnashadi. Shunga ko`ra ular bir-biridan kengayadi. Havo sovitilganda esa bu jarayonlarning barchasi aksincha kechadi. Havo issiqni yaxshi o`tkazmaydi. Odamlar havo issiqni yaxshi o`tkazmasligini bilgan holda uy derazalariga qo`sh(ikki) qavat rom o`rnatadilar. Qishda bu romlar orasidagi havo xonadagi issiqni saqlaydi. Odam tanasi bilan kiyimi o`rtasida ham, kiyimning o`zida ham havo bo`ladi. Kiyim –bosh tanamizdagi issiqni saqlaydi. Qishda hayvonlarning juni, qushlarning pati qalinlashadi. Qalin jun va patlar orasida havo ko`p bo`lganidan hayvonlar sovqotmaydi. Qor tagida qishlaydigan o`tlarni ham sovuq urmaydi, chunki qor orasida havo ko`p bo`ladi. Havo –gazsimon jism. Xuddi suv bug`iga o`xshab, havoning ham shakli bo`lmaydi. Stakandagi havo stakan, kolbadagi havo kolba, chelakdagi havo chelak shaklida bo`ladi. Havo – sayyoramizni qalin qatlam bilan o`rab olgan. Uning qalinligi bir necha o`n kilometrni tashkil etadi. Bizdan juda yuqoridagi qalin havo qatlami osmon deb ataladi. Havo ochiq bo`lganda osmon moviy tusda bo`ladi. Issiq va sovuq havo. Issiq havo bilan sovuq havoning harakatini maktabda ham, uyda ham kuzatish mumkin. Xonaning ochiq eshigi oldiga pastga qo`yilgan yonib turgan shamning alangasi ichkari tomonga qiyalanadi. Demak, sovuq havo pastda bo`ladi va xonaga eshikning pastki tomonidan kiradi. Agar sham ochiq eshikning yuqorisida tutib turilsa, alangasi yo`lak tomonga qiyalanadi. Demak, issiq havo yuqorida bo`ladi va ochiq eshikning yuqorisidan yo`lakka chiqadi. Issiq va sovuq havoning harakati. Agar sham ochiq eshikning o`rta qismida tutib turilsa, alanga, qanday o`zgaradi. U yo`lak tomonga ham, sinf tomonga ham qiyalanmaydi. Demak, ochiq eshikning o`rta qismida sinfda Ham, koridorda ham havo harakati bo`lmaydi. Tabiatda issiq va sovuq havo doimo almashinib turadi. Havo nima ta`sirida harakatlanadi? Yer yuzasi quyosh nuri ta`sirida bir xil isimaydi. 17

Yer yuzasi kuchliroq isiydigan joylarda havo issiqroq bo`lib, yuqoriga ko`tariladi. Uning o`rnini sovuqroq havo egallaydi. Bunday havo Yer yuzasi kamroq isiydigan joylardan oqib keladi. Yer yuzasida issiq va sovuq havoning almashinib turishi shamol deb ataladi. Shamollar. Yer sharining turli joyi turlicha isiydi va oqibatda bosim ham turlicha bo`ladi. Yuqori bosimli yerlarda havo bosimi past joylarga oqadi. Yer yuzida atmosfera bosimining bir xil bo`lmasligi natijasidagi havo harakatiga shamol deyiladi. Yer yuzida shamollarning hosil bo`lishiga qarab 3 ta katta gruppaga bo`lish mumkin: 1. atmosfera umumiy sirkulyatsiyasining shamollari; 2. siklon va antisiklonlar; 3. mahalliy shamollar. Atmosfera umumiy sirkulyatsiyasining shamollari. Yer yuzasining hamma qsimida temperatura va u bilan bog`liq holda havo bosimining bir xil bo`lmasligi atmosferaning umumiy sirkulyatsiyasini vujudga keltiradi. Yukori bosimli subtropik mintaqadan past bosimli ekvatorga qarab sharqdan esadigan doimiy shamollar passatlar deb yuritiladi. Yerning garbdan sharqqa qarab aylanishi ta`sirida shimoliy yarim sharda passat shamollari tugri janubga emas, balki ungga buriladi va natijada shimoli-sharqdan janubi- garbga qarab esadi. Janubiy yarim sharda esa passatlar chapga buriladi va natijada janubi-sharqdan shimoli-g`arbga qarab esadi. Passat nomi bilan ekvator tomonga esuvchi sharqiy shamollar ekvator atrofida trofosferaning quyi va o`rta qismlariga ham tarqaladi. Shu sababli, bu balandliklarda g`arbiy shamollar yo`q. Lekin troposferaning yuqori qismida esa g`arbiy shamollar esa; bu shamollarni bazan antipassat deb ataydilar. Ammo antipassat genetic jihatdan passat shamoli bilan bog`liq bo`lmasdan, g`arbiy havo massasining (shamolining) bir qismidir. Havo toza bo`lishi kerak. Odam va boshqa tirik mavjudotlar nafas olishi uchun toza havo zarur. Yirik shaharlar havosi iflos bo`ladi. Chunki fabrika va zavodlardan havoga zaharli gazlar, qurum va chang chiqadi, Avtomobillardan ishlangan gazlar chiqadi, ular tarkibida juda ko`p zaharli moddalar bo`ladi. 18

Iflos havo odamning sog`lig`i uchun, Yer yuzasidagi barcha tirik organizmlar uchun xavflidir! Respublikamizda atrof muhitni muhofaza qilish haqida qonun qabul qilingan. Ko`pgina korxonalarda chang, qurumva zaharli gazlarni tutib qoladigan qurilmalar o`rnatilgan. Yirik shaharlarimizda havoning tozaligini nazorat qilib turadigan stansiyalar mavjud. Lekin ayrim korxonalar hamon havoni ifloslantirishmoqda. Agar siz biror korxona havoni ifloslantirayotganini bilasangiz, kattalar bilan birgalikda tabiatni muhofaza qilish jamiyatiga murojat qiling. O`simliklarni ehtiyot qiling! Ularning bargi chang va qurumni tutib qoladi. O`simliklar boshqa muhim ishni ham bajaradi. Odamlar va boshqa tirik mavjudotlar nafas olganda ko`p miqdorda karbonat angidrid gazi ajralib chiqadi. O`simliklar esa ana shu gazni o`zlashtirib, kislorod ajratadi. Shuning uchun ham o`simliklar ko`p joyda odam yengil nafas oladi. Suvni ehtiyot qiling . Suv odam hayotida juda katta ahamiyatga ega. U faqat ichish, ovqat pishirish, idish va kir yuvish uchun zarur bo`libgina qolmay, balki fabrikada va zavodlarda ham ishlatiladi. Suv bo`lmasa tola va terilarni bo`yash, qog`oz tayyorlash, non yopish, sun`iy tola tayyorlash mumkin emas. Suv bo`lmasa uy, maktab va shifoxonalar qurub bo`lmaydi. Hattoki, elektr stansiyalar ham suv bilan ishlaydi. Odam dalalar, bog`lar va polizlarda har xil o`simliklar o`stiradi. Bu o`simliklarni o`stirish, parvarishlash uchun ham suv kerak bo`ladi. Odam o`z ehtiyoji uchun faqat toza, chuchuk suvdan foydalanadi. Lekin Yerda chuchuk suv uncha ko`p emas. Chuchuk suv ifloslanib ketganidan u yetishmay qolmoqda. Yomg`ir va erigan qor suvi bilan daryo va ko`llarga ko`p tuzlar ham tushadi va ular dalalarni o`g`itlaydi. Fabrika va zavodlarning oqova suvi ham daryo va ko`llarga oqib ketishiga odamlarning o`zi aybdordir. Chuchuk suv- katta boyligimiz. Uni asrash kerak. Suvning ifloslanishidan barcha tirik mavjudot zararlanadi. Daryo va ko`llardagi o`simliklar bilan birga 19

hayvonlar ham nobud bo`ladi. Ifloslangan suv odam organizmi uchun ham zararlidir. Yer sharining qobiq qatlamlari. Yer sharining qobig`i gidrosfera, atmosfera, litosfera, kriosfera va biosfera singari qatlamlardan iborat. Bu qatlamlar mutloq aniq bir chegaraga ega bo`lmaganligi tufayligina yemas, balki tabiatda sidirg`a ravishda sodir bo`ladigan modda va energiya almashinuvi tufayli bir-biri bilan uzviy bog`liq. Shunga ko`ra biz bularning tavsifini berganda ularni uzviy bog`liq ravishda tasavvur qilishga undashni muhim deb topdik. Gidrosfera. Ma`lumki, Yer shari yuzasining asosiy xususiyatlaridan biri uning quruqlik va dunyo okeaniga bo`linishidir. Yer sathining 510 mln.kv.km maydonidan 149 mln.km2 (29.2 foiz) quruqlikka, 361 mln.km2 (70.8 foiz) Yer qurrasida mavjud suvga to`g`ri keladi. Ximiyaviy suyuq modda hisoblanmish suvning tirik mavjudotlar tanasidagi nisbati organizmning hayot holati uchun naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatadi. Balog`atga etgan odam tanasidagi suvning miqdori uning umumiy tanasiga nisbatan 60% ni tashkil etsa, sichqon tanasining 73% ni tashkil etadi. Bakteriyalarda uning miqdori 80% ga qadar, tasma ichakli hayvonlarning ayrimlarida u 98% dan ortiq. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarning intensiv harakat qiladigan organlarida suvning miqdori ayniqsa ko`p. Agar odam skeletida 22% suv bo`lsa, muskulida 76,6%, yuragida esa suvning miqdori 79,3%ga qadar ko`tariladi, bosh miya yarim sharlari po`stlog`ida uning miqdori 83,3% ga teng. Yosh odam organizmida suvning miqdori 90%ga qadar bo`ladi, qarrigan sari uning miqdori kamayib 50% ga qadar tusha boradi. Tirik mavjudotlarning hayot holati uchun suvning qator fizik xossalari muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa uning issiqlik sig`imini kuchliligi, erish issiqlik sig`imining yuqori ekanligi, bug`lanishi, muzlashdan oldin kengayishi, issiqlik o`tkazuvchanligini pastligi kabi qator termik xususiyatlari organizmning tirikligi uchun muhim yekanligi aniq. 20

Erituvchi sifatida ham suvning xossalari bag`oyat muhim ahamiyatga ega. Suvning faqat uning uchungina xos bo`lgan turli-tuman xossalari doimo harakat holatida bo`lishi tufayli u tabiatda sodir bo`ladigan modda almashinuvining asosiy omillaridan hisoblanadi. Organizmda ham suv xuddi yuqoridagi singari vazifani bajaradi. Suvda yerigan anorganik va organik moddalar iste`molchiga yetib boradi. Busiz tirik organizmlar, planktonlar, harakatsiz organizmlar va xususan yuksak o`simliklarning hayot faoliyati hozirdagi singari davom etmagan, balki umuman bo`lmagan ham bo`lur edi. Erituvchi sifatida suv oziq moddalarni tashuvchi rolini o`ynaydi. Suv yordamida organizm ichida barcha moddalar uning bir qismidan ikkinchi qismiga o`tadi, organizm turli-tuman moddalarni qabul qiladi va keraksiz qismini ajratadi. Shunday qilib, organizmda moddalar almashinuvi oziq moddalarni qabul qilishini, ularni qayta qurilishi va ajraladigan moddalar metobolizm bilan bog`liq bo`lib, bu hodisa suv yordamida amalga oshadi. Suvning ahamiyati faqat yuqorida ko`rsatilganlar bilangina chegaralanmaydi. Suv tortish kuchi yordamida tomchilari kapilyarlar orqali yuqoriga ko`tariladi, busiz quruqlikda hayot kechiruvchi o`simliklar uchun o`sish imkoni bo`lmas edi. Shuni eslash o`rinliki, yuksak o`simliklarning oziqlanishi, kapilyarlik qonuniyatiga asoslangandir. Kalloidlarning adsorbtsion yerituvchining tashqi muhitdan osonlik bilan moddalarni qabul qilishi bilan belgilanadi. Suvda bunday xususiyatning bo`lishi organizm ichida sodir bo`ladigan modda almashinuvida muhim rol o`ynaydi. Yer qurrasida suvning optik xususiyati va birinchi navbatda uning tiniqligi, okean, dengiz va suv hafzalarining chuqur qatlamlarida ham fotosintez jarayoni davom yetishini ta`minlaydi. Amerikalik fiziolog L. Rendersonning fikricha, tirik mavjudotlarning hayot holatida o`zining kerakligi jihatidan karbonat angidrid suvdan keyingi ikkinchi o`rinda turadi. Atmosfera tarkibidagi bu gazni hech qanday kimiyaviy jarayon 21

okean suvidan tortib olishga qodir emas. Ammo tabiatda sodir bo`ladigan almashinuv jarayoni barcha yashil o`simliklar va umuman barcha tirik organizmlarning asosiy oziqa manbai hisoblangan murakkab organik moddalarning hosil bo`lishi, fotosintez jarayonida karbonat angidrid gazining ishtirokisiz o`tmasligi ko`pchilikka ma`lum. Okean suvlaridagi yashil o`simliklar fotosintez jarayonini o`tishi uchun sarflanadigan karbonat angidridni suvda yerigan holda mavjud bo`lgan qismidan oladi. Quruqlikdagi barcha yashil o`simliklar bu jarayonni o`tishi uchun atmosfera tarkibidagi erkin karbonat angidridni o`zlashtiradi. Okean suvi haroratining nisbiy barqarorligi tarkibidagi mavjud turlarning turg`unligi, suv ionlari koltsentratsiyasining konstantligi, osmotik bosimning doimiyligi hamda suv to`lqinlarining oziqa moddalarni bir joydan ikkinchi joyga o`tishini ta`minlaydigan doimiy harakati, bu muhitda hayotning shakllanishidagi muhim shartlardan hisoblanadi. Shunday qilib, okean suvi fizik xossalarining turg`unligi va oziqa moddalarining turli-tumanligi va ko`pligi jihatidan hayotning vujudga kelishi (shakllanishi) uchun nihoyatda qulay muhit hisoblanadi degan xulosaga kelsak xato qilmagan bo`lamiz. Qadimda okean suvlari savdo yo`llari hisoblanib, ular mahsulotlarni tashish uchun xizmat qilgan. Ammo okean suvlarining asosiy ahamiyati shundaki, ular quyosh energiyasini akkumulyatsiya qilish va qayta ishlash, shamolning dinamik energiyasi, quyosh va oyning kosmik tortish kuchini idora qilish vazifasini bajaradi. Odatda, dunyo okeanini to`rtta -Tinch, Atlantik, Hind va Shimoliy muz okeaniga bo`linadi. Ta`kidlanganidek, okean suvlari va quruqlik yer sharida notekis taqsimlangan. Shimoliy yarim sharlarda suv 61 foiz, quruqlik yesa 39 foiz, Janubiy yarim sharlarda nisbatan 81 va 19 foizdan iborat. Har ikkala shimoliy va janubiy kenglikni suv halqa sifatida o`rab olgan. Shimoliy yarim sharlarda bu halqa 810, Janubiy yarim sharlarda yesa 56-650 oralig`idan o`tadi. 22

Okean Yuzasi ming km 2 Suv hajmi, ming km 2 O`rtac ha chuqurligi 1 Tinch okeani 179679 723699 4028 2 Atlantik okeani 93363 337699 3926 3 Hind okeani 47917 291945 3897 4 SHimoliy muz okeani 13100 16980 1205 Okean tubining yeng chuqur yeri Marian botig`i (11034 m) va Yer yuzining baland nuqtasi Jamolungma (8.882 m). Shunday qilib umumiy amplituda 20 km.ga boradi. Okean tubining relefi ham qadimda tasavvur qilinganidek bir xil tekislikda yemas. O`lchovlarda aniqlanishicha okean suvlari boshlangan joydan materik ancha uzoq masofaga qadar, ayrim hollarda 75-100 km.gacha suv ostida davom yetib, 200 m chuqurlikkacha boradi, birdaniga chuqurlashadi va kontinent tubi devoriga borib qadaladi. Quyosh nuri ta`sirida Yer yuzasidan har yili 520 ming km3 suv bug`ga aylanib, yuqoriga ko`tariladi va to`yinib, kondentsiyalanib, yoo`lib Yana Yerga tushadi. Yer yuzasiga o`rtacha yiliga 1015 mm yog`in (520 ming km3) yog`adi. Yog`in suvining bir qismi Yana bug`ga aylanadi, bir qismi yerga shimilib grunt suvini hosil qiladi, bir qismi esa daryolar orqali dengiz-okeanlarga quyiladi. Yerga shimilgan suv ma`lum vaqt o`tgach, Yana bug`ga aylanib ketadi. Shunday qilib bir yilda 520 ming km3 hajmdagi suv Yer yuzasida goh yog`inga, goh daryo, goh ko`l, goh dengiz suviga aylanib, to`xtovsiz harakat qilib turadi. Suvning to`xtovsiz aylanishi natijasida Dunyo okeanining suvi 2600-3000 yilda bir marta yangilanib turadi, Arktika muzliklari 15000 yilda bir marta, ko`l suvlari 10 yilda bir marta, daryo suvlari esa o`rtacha 12 sutkada yangilanib turadi. Yer sharida suvning aylanib yurishini 3 turga bo`lish mumkin. Namlik okean ustiga yog`ib yana bug`lanib ketsa, buni suvning kichik aylanishi 23

deyiladi. Ma`lum territoriyaga yoqqan yog`inning bir qismi shu yerda bug`lanib ketadi, bir qismi daryolarga quyilib va yerga singib ketadi, bu materik ichkarisida suvning aylanib yurishi deyiladi. Suvning kichik aylanishi bilan materik ichkarisida suvning aylanib yurishi qo`shilsa, suvning katta aylanishi vujudga keladi. Suvning to`xtovsiz aylanib yurishi Yer sharining geografik qobig`i va ayniqsa, undagi organik hayot uchun juda katta ahamiyatga ega: suvning aylanishidan modda va energiyaning aylanishi vujudga keladi, organik dunyo rivojlanadi. Foydali qazilmalar Respublikamiz faqat xilma –xil o`simliklar bilan hayvonlarga boy bo`libgina qolmay, balki yer ostida chuqur joylashgan foydali qazilmalarga ham boydir. Yer qa`rida yoki yuzasida foydali qazilmalar joylashgan yerlar kon deb ataladi. Har qanday tog` jinsi foydali fazilma hisoblanadi. Faqat u odam uchun foydali bo`lishi kerak. Respublikamizda foydali qazilmalar ko`p. Ko`p sonli geologlar bo`linmalari ularni qidirish bilan shug`ullanadi. Ular tog`larda, tekisliklarda foydali qazilmalarni topmoqdalar. Foydali qazilmalarning ko`pgina konlari topildi, boshqalarini yana topish vazifasi oldinda turibdi. Agar ma`lum sharoitlar yaratilsa, o`simlik va hayvonlarning sonini ko`paytirish, suv va havoni tozalash mumkin, lekin foydali qazilmalar konini qayta tiklab bo`lmaydi. Shuning uchun ulardan oqilona foydalanish lozim. Mamlakatimizda foydali qazilmalarni qazib chiqarish oldindan tuzilgan reja bo`yicha olib boriladi. Bu rejada dastlab qaysi konlarni birinchi, qaysilarini esa keyinroq qazib chiqarish lozimlig ko`rsatiladi. Foydali qazilmalarni muhofaza qilish va ularni qidirib topish qiyin, lekin xalqimiz uchun juda muhim bo`lgan ishda siz ham balalar katta yordam berishingiz mumkin. 24

Har doim ko`chalarda qum, shag`al, tosh, gilni uchratasiz. Agar tog`larga borsangiz u yerda qalin qatlamlar hosil qilib yotgan ohaktosh, qumtosh, granit va boshqa har xil toshlarni ham ko`rasiz. Bularning hammasi tog` jinslaridir. Xalq xo`jaligida va turmushda foydalaniladigan tog` jinslari va minerallar foydali qazilmalar deb ataladi. Yer bag`rida juda ko`p va xilma-xil tog` jinslari hamda minerallar mavjud. Minerallar yer ostida va qisman yer ustida uzoq davrlar mobaynida tabiiy jarayonlar natijasida hosil bo`lgan jinslardir. Oltin, mis, oltin-gugurt, olmos, granit, kvars, temir, neft, tabiiy gaz bularning barchasi minerallardir. Foydali qazilmalar ishlatilishiga qarab uch turga yonuvchi, rudali va noruda foydali qazilmalarga bo`linadi. Yonuvchi foydali qazilmalarga ko`mir, nefit, tabbiy gaz, torf, yonuvchi slanetslar kiradi. Ular qadimgi o`simlik va hayvonlarning qoldiqlaridan hosil bo`lgan. Tarkibida sanoatda foydalanish uchun yetarli miqdorda metallar mavjud bo`lgan tog` jinslari rudali foydali qazilmalar deyiladi. Qanday metall eritib olinishiga qarab rudalar qora metall rudalari va rangli metall rudalariga bo`linadi. Qora metall rudalaridan cho`yan, temir, po`lat eritib olinadi. Rangli metall rudalari mis, aluminiy, rux va qo`rg`oshin rudalaridan iborat. Oltin va kumush ham rangli metallardir. Ko`pchilik noruda foydali qazilmalar –osh tuzi, fosforit, apatit, oltingugurt kabilar kimyo sanoatida foydalanadi.Binokorlik materiallari ham noruda foydali qazilmalarga kiradi. Ulardan ohaktosh, qumtosh, granit, marmar alohida o`rin tutadi. Foydali qazilmalar metall foydali qazilma va nometall foydali qazilmalarga bo`linadi. Metall foydali qazilmalarga sof metallar, qora va rangli metall rudalari(temir va marganets rudalari, xromit, boksim, mis, qo`rg`oshin-rux, nikel, volfram, molibden, qalay,surma rudalari), nodir metallar rudalari kiradi. 25

Nometall foydali qazilmalarga tog`- kon kimyoviy (fosfarit, apatit, har xil tuzlar, oltingugurt, barit, gips, brom va yod birikmalari va boshqalar) xom- ashyolari, qurilish materiallari xom ashyosi, qimmatbaho va texnik toshlar (marmar, granit, tog` xrustali, granat, korund, olmos va boshqalar) yonuvchi minerallar (neft, tabiiy gaz, ko`mir, torf, yonuvchi slanets) hamda gidrotermal suvlar kiradi. Meneral resurslardan oqilona foydalanishda, ularning qazib olish jarayonida iloji boricha isrofgarchilikni kamaytirishga erishish muhim ahamiyatga ega. Chunki hozircha mineral resuruslarni qazib olishda ko`p miqdorda zarur xom ashyo isrof bo`lmoqda. Isrofgarchilik ayniqsa neft ko`mir, kaliytuzi, qurilish materiallari, qora va rangli metallar, tog`-kimiya xom ashyolarini qazib olishda ko`plab ro`y berm о qda. Neft qazib olish texnologiyasining ba`zi davlatlarda pastligi tufayli isrofgarchilik ko` р bo`lib, uning ancha qismi yer ostida qolib ketmoqda. Isrofgarchilik ayniqsa, eski neft konlarida, xususan AQShning ba`zi konlarida 75%ga etmoqda. Dunyoda hozir juda ko`p neft, konlarida neftning 56% yer osti qatlamlarida qolib, faqat 44% tortib olish va tashish jarayonida ham uning bir qismi nes-nobud bo`lmoqda. Ko`mir qazib chiqarishda ham nobudgarchilik juda katta. Aslida ko`mir qazishda “planlashtirilgan” nobudgarchilik 40% dan oshmasligikerak. Lekin ko`mir qazib chiqarishning bu normasi ba`zi korxonalarda oshirib bajarilmoqda. Buni Ohangaron ko`mir koni misolida yaxshi bilish mumkin. Bu ko`mir konida qalinligi 1,5 metrdan ortiq bo`lgan ko`mir qatlamlari olinib, undan yupqa ko`mir qatlamlari keraksiz jinslar bilan birga chiqarib tashlanmoqda. Natijada har yili bir necha yuz ming tonna ko`mir nobud bo`lmoqda. Ba`zi konlarda rudaga boy bo`lgan asosiy “qaymog`i” olinadi, tarkibida foydali rudasi kam bo`lgan qatlamlar bekorga ajratib keraksiz jins sifatida atrofga chiqarib tashlanadi, qazib olishi qiyin ketadi. Bular o`z navbatida isrofgarchilikni ko`p bo`lishiga sababchi bo`lmoqda. Bunga hozir qazib 26

olinayotgan qora va rangdor metallarning 15-20 % yerda qolib ketayotganligi misol bo`ladi. Qazilma boyliklarni nes-nobud bo`lishida va ba`zi foydali qazilmalarning joylashgan territoriyalarini yaxshi o`rganmasdan ular ustiga shahar, ishchi posyolkalari va qishloqlarni qurish,so`ngra ularning boshqa joyga ko`chirish ham sabab bo`lmoqda. Bunga Ohangron ko`mir koni ustiga Angren shahri qurilganligi, so`ngra u boshqa joyga surilganligi yaqqol misoldir. Qazilma boyliklardan oqilona foydalanishning yana bir yo`li qazib olingan yoki qayta ishlangan xom ashyolarni tashishga isrofgarchilikka kam yo`l qo`yishga erishishdir. Ma`lumki, qazib olingan yoki qayta ishlangan xom ashyolarni ortishga, tushirishda temir yo`li vagonlari va avtomobillarda tashishda ularning ma`lum qismi nes-nobud bo`ladi. Ko`mirni, sementni, alebastrni, ohakni va boshqa xom ashyolarni vagonlarda ochiq usulda tashilayotganda ularning bir qismini shamol uchirib, temir yo`lni ifloslab nes- nobud qiladi. Temir yo`lni tozalash uchun esa ancha mablag` sarflanadi. Shu sababli, o`sha xom ashyolardan oqilona foydalanib, nobudgarchilikka yo`l qo`ymaslik uchun so`nggi paytlarda maxsus avtotsisternalarda va usti yopiq vagonlarda tashishga o`tiladi. Neftni tashishda, ayniqsa, suvda supertankerlarda tashishda isrofgarchilikka yo`l qo`yiladi. Chunki tashilayotgan neftning bir qismi tankerlar ichida qolib, ba`zan esa tankerlarning talofatga uchrashi tufayli dengizga qo`shilib ketadi. Qazilma boyliklardan oqilona foydalanishda tog` jinsslari tarkibidagi foydali kompenentlarning deyarli hammasini ajratib olishga erishish muhim ahamiyatga ega. Chunki tabiatda faqat bitta metall saqlovchi toza ruda yo`q, balki rudada asosiy komponentdan tashqari yana qimmat baho yo`ldosh komponentlar ham bo`ladi.Lekin ba`zi korxonalarda asosiy komponentni ajratib olib, qolganlarini keraksiz jins sifatida chiqarib tashlanadi. Ko`pincha ularni ajrati olish foydasiz deb bilishadi. Buni Ohangron ko`mir koni misolida yaxshi tushunish mumkin. 27

Ilgari Kola yarim orolidagi Xibin apatit konidan faqat apatitni ajratib olib, qolgan qismini chiqarib tashlanar edi. Lekin hozir Xibin apatit kombinatida rudadan kompleks foydalanib, apatit konsentratsiyasi chiqindilaridan badeleit, nodir metallar va boshqalar ajratib olinmoqda. Tuproq hosil bo`lish. Siz tabiatda toshlar tinimsiz nurab turishini yaxshi bilasiz. Nurash natijasida mayda toshchalardan, qum va gildan iborat g`ovak qatlam hosil bo`ladi. Bu qatlamda o`simliklar uchun zarur oziq moddalar deyarli bo`lmaydi. Lekin u yerda ba`zi o`simliklar o`sadi. Ularning qoldig`i mikroblar ta`sirida chirishidan chirindi hosil bo`ladi. So`ngra bu yerda boshqa o`simliklar ham o`sishi mumkin bo`ladi. Ular yanada ko`p chirindi beradi.Toshlar tirik mavjudot ta`sirida juda sekinlik bilan tuproqqa aylana boradi. Tuproqda har xil hayvonlar: hasharotlar, yomg`ir chuvalchanglari, krotlar va boshqa ko`p hayvonlar yashay boshlaydi.Ular tuproqning unumdorligini oshiradi. Tirik mavjudotsiz tuproq hosil bo`lmaydi. Shu bilan bir vaqtda o`simliklar va hayvonlarga tuproq zarur.Bu esa tabiatda narsaning o`zaro bog`liqligini bildiradi. Tuproq juda sekinlik bilan hosil bo`ladi. Buning uchun yuzlab va minglab yillar o`tadi. Lekin odamning aybi bilan tuproq tezda buzilib ketishi mumkin. Odamlar o`simliklarni yuqotib yuborgan joylarda tuproqni suv yuvib, qattiq shamol uchirib ketadi. O`simliklar ildizi tuproqni mustahkamlaydi, uni suv oqimi va kuchli shamol ta`siridan himoya qiladi. Shuning uchun tuproqni asrash maqsadida o`simliklarni ehtiyot qilish, ular bo`lmagan joyga o`tqazish kerak. Tuproq tabiatning eng muhim boyligi bo`lib, Yer po`stining eng ustki g`ovak, unumdor qismidir. U litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferada uzoq vaqt bir-biri bilan bog`liq holda sodir bo`lgan fizik, ximiyaviy va biologik jarayonlar natijasida vujudga kelgan. Tuproq orqali moddalarning litosfera bilan atmosfera orasida o`zaro aloqasi ham ro`y beradi. Shamol natijasida tuproq ustidan ko`tarilgan chang- to`zonlar atmosferaga yetib, unda havoning tiniqligiga ta`sir etadi. Yer yuzasiga kelayotgan yorug`lik energiyasi ta`sirini susaytiradi, yog`inlarning vujudga 28

kelishiga ham ta`sir etadi. Atmosferadan tuproq ustiga har xil zarrachalar tushib, tuproq, o`simlik va hayvonot olamiga turlicha ta`sir etadi. Tabiatda moddalarning almashinuvida (tuproi-o`simlik- tuproq)tuproq ham ishtirok etadi, uni V.R.Vilyams biologik (kichik) aylana deb atagan. Bu jarayonlar tufayli tuproqning unumdorlik xususiyati doimo saqlanib turadi. Dehqonchilik madaniyatining o`sishi natijasida tuproq bilan ekiladigan o`simliklar orasida ro`y beradigan biologik aylana tufayli yangi ozuqa moddalar vujudga keladi. Tuproq eng avvalo o`simlik, hayvon lar va mikroblar bilan birga murakkab ekologik sistema (biogeotsenoz)ni vujudga keltiradi va sayyoramiz biosferasida hayotning yashashini ta`minlashdek muhim vazifani bajaradi. Tuproqlarning kishilik jamiyatidagi muhim ahamiyati shundaki, u o`z- o`zini tozalash xususiyati mavjudligi tufayli tabiatdagi iflos moddalarni biologik yo`l bilan o`ziga singdiruvchanlik (adsorbent), tozalovchanlik (purifikator) va neytrallashtiruvchanlik xususiyatiga ega. Tuproq quruqlikdagi har qanday organiq moddalar qoldiqlarini minenrallashtiruvchi muhim vosita hamdir. Tuproq xalqning bebaho tabiiy boyligi va insonning yashashi uchun hayot manbaidir. Inson o`zi uchun zarur bo`lgan ozuqa resurslarini, kiyim-boshni tuproqdan oladi. Chunki tuproq qishloq xo`jalik ekinlarining asosiy manbai. Inson o`zining yashashi uchun kerak bo`lgan oziq-ovqat energiyasining 88% ini tuproqdan, 10%ini o`rmon, o`tloqlaridan, 2%ini okeandan olmoqda Koinot behisob kosmik jismlar: yulduzlar, sayyora (planeta) lar, yer va uning yo`ldoshlari, kichik planeta (asteroid)lar kometalar va boshqalar majmuidan iborat. Ularning barchasi aylanadi. Koinotda son-sanoqsiz bir-biridan juda katta yorug`lik yili (10 va hatto 100 yorug`lik yili) bilan ajralib turadigan ko`plab galaktikalar mavjud. Aniqlanishicha, galaktikalar to`plami o`z navbatida metagalaktikani (grekcha - galaktikadan tashqarida) tashkil etib, ular galaktikadan nihoyatda uzoq joylashgan va juda katta yuzaga ega ekanligi bilan xarakterlanadi. 29

Masalan, Magellan nomi bilan yuritiladigan galaktikaning uzoqligi 80 ming yorug`lik yiliga teng bo`lsa, Andromeda galaktikasi 700 ming yorug`lik yiliga teng. Yer qurrasidan eng uzoq bo`lgan galaktika o`rtasidagi masofa 1 mlrd.yorug`lik yiliga teng. Shunday ekan, koinot (olam, falak) nihoyatda turli- tumanligi va cheksizligi poyoni yo`qligi bilan xarakterlanadi. Koinotda mavjud yulduzlarning yer qurrasiga eng yaqini Alfa tsentavr hisoblanadi. Oydan bizga qadar yetib keladigan yorug`lik nurining 4 yil 3 oyda yetib kelishi, Alfa tsentavrning bizdan qancha uzoqda joylashganligini ko`rsatadigan dalil desa bo`ladi. Galaktikaning ximiyaviy tarkibiga keladigan bo`lsak, uning 86,7% ini vodorod, 13,2% ini geliy tashkil etib, uning umumiy massasini 0,y% ini qolgan element (uglerod, azot, alyuminiy, ftor, litiy, berilliy, magniy, temir va boshqa)lar tashkil etadi. Galaktika (Somon yo`li) - quyosh sistemasi va 150 mliard.yulduzlardan iborat sistema sifatida qaraladi. Yulduzlar o`zidan issiqlik va yorug`lik ajratadi, ular alohida olinganda har biri hajmi, massasi va zichligiga ko`ra bir-biridan tegishli darajada farq qiladi. Ularning ba`zi biri, masalan, qizil yulduz o`z hajmiga ko`ra quyoshdan milliard marta katta bo`lib, ulkan (gigant) yulduz deb yuritiladi. Ba`zilari esa quyoshdan ancha kichik va rangi bilan ham farq qiladi. Masalan, mitti yulduz oq rangli, quyoshdan ancha kichik va issiq ham emas. Odatda yulduzlar yuzasining harorati 3.0000 dan 30.0000 gacha bo`lib, tarkibida vodorod va geliy ko`p va ularning reaksiyasi tufayli vodorod geliyga aylanadi, natijada energiya va nur ajraladi. Olib borilgan tekshirishlarda aniqlanishicha, galaktika diametri 100.000 yorug`lik nuri yiliga teng bo`lib, uning tarkibiga kiruvchi yulduzlar to`plamining yuzasi qabariq yasmik shaklida. Uning markazida zich joylashgan galaktika yadrosi mavjud. Quyosh galaktikasi shoxobchalari ichida galaktika markazidan 10 kiloparsek uzoqlikda (1 kiloparsek 1000 parsek, 1 parsek 30,81012 km,) bu o`z navbatida 3,26 yorug`lik yiliga teng. 30

Galaktika tarkibidagi barcha yulduzlar undan o`tadigan va unga tik joylashgan o`q atrofida aylanadi. Quyosh o`z navbatida galaktika markazida 25 ming yorug`lik yiliga teng bo`lgan uzoqlikda joylashgan va sekundiga 250 km tezlik bilan harakat qiladi. Galaktika atrofini quyosh 200 mln. yorug`lik yilida bir marta aylanadi va bu galaktika yili deb yuritiladi. Quyoshning tuzilishi. Quyosh sathining kattaligi yer sathiga nisbatan 12 ming marta katta, hajmi esa yer hajmidan 1 mln. 300 ming marta ortiq. Barcha sayyoralarning umumiy massasini qo`shib hisoblaganda ham quyosh massasi undan 750 marta katta. Quyosh diametri yer diametridan 109 marta, zichligi esa yerning o`rtacha zichligidan 4 marta kam. Ammo quyoshning tortish kuchi yerning tortish kuchidan 25 marta ortiq. Yuqorida ta`kidlanganidek, quyosh qizigan va erigan holdagi jism bo`lib, uning yuza harorati 57000 S ga, markaziy qismida esa haroart 20 mln.darajaga teng ekanligi ma`lum. Quyosh nuri 8 minut 18 sekundda yerga yetib keladi. Yerdan uchgan tovush tezligidagi samolyot to`xtovsiz uchganda quyoshga 14 yilda yetib borishi mumkin ekan. Quyosh tarkibida 66 ximiyaviy element mavjud bo`lib, ularning asosiy qismini vodorod (54 %) va geliy (45%) tashkil etadi. Shu bilan bir qatorda quyosh tarkibida kislorod, karbonat angidrid, azot, magniy, natriy, kaliy kabi elementlar ham bor. Quyosh harorati 20 mln. daraja bo`lganda, uning ichki qismi (markazi)da termoyadro reaktsiyasi sidirg`a ravishda sodir bo`lib turishi oqibatida vodorod geliyga aylanadi va juda katta miqdorda energiya ajraladi. Quyoshda bunday termoyadro reaktsiyasi doimo sodir bo`lib turganligi tufayli yorug`lik, issiqlik va elektromagnit energiyasi to`xtovsiz ravishda ajralib turadi. Quyoshning o`ta qizigan notekis ust qismi gazsimon moddalardan iborat. Uning yorug`lik tarqatuvchi yuzasi fotosfera deb yuritilib, qalinligi 300 km, harorati 60000 S ga teng ekanligi aniqlangan. Fotosfera yuzasidan qizigan gazlar fontan singari otilib, alangasimon girdob hosil qilgan holda sekundiga 500-700 kilometr tezlik bilan 1,5 mln.km balandlikgacha ko`tariladi. Bu qatlamning ust tomonida xromosfera qatlami 31

joylashgan. Uning harorati 50000 S ga teng va bu qatlam 18000 km balandlikka ko`tariladi. Xromosferaning yuqori tomoni - quyosh atmosferasining tashqi qatlamida quyosh toji joy olgan. Uning elektron va proton bilan zaryadlangan zarrachalari «Quyosh shamoli» nomi bilan yuritilib, sekundiga 80000 km tezlik bilan 5 mln.km masofaga tarqaladi. Quyosh aktivligi tsiklik xarakterda. Har 11 yilda quyosh yuzasida dog`lar ko`payib ketish natijasida haroratning pasayishi tufayli «Quyosh shamoli» kuchayib xromosferada portlash sodir bo`ladi va buning ta`siri hatto yergacha yetib keladi. Bunday hollarda Yerda magniy bo`ronlari qutb shafaqlarining kuchayishi natijasida atmosfera tarkibidagi azon miqdori o`zgarib, quyosh energiyasini tegishli miqdordan ko`proq o`tkazishi atmosfera bosimini o`zgarishi kuzatiladi. Koinotda sodir bo`ladigan bu ijobiy hodisalar Yer qurrasining tirik qismiga ham o`z ta`sirini ko`rsatadi. Quyosh va uning atrofida aylanib yuruvchi barcha kata-kichik osmon jismQuyosh va uning atrofida aylanib yuruvchi barcha kata-kichik osmon jism lari birgalikda Quyosh sistemasini tashkil etadi. Quyosh sistemasida 9 talari birgalikda Quyosh sistemasini tashkil etadi. Quyosh sistemasida 9 ta sayyora, ular atrofida aylanib yuruvchi 40 dan ortiq tabiiy yo`ldoshlar, maydasayyora, ular atrofida aylanib yuruvchi 40 dan ortiq tabiiy yo`ldoshlar, mayda osmon jismlari bo`lgan asteroidlar, kometalar, meteor va meteroidlar mavjud.osmon jismlari bo`lgan asteroidlar, kometalar, meteor va meteroidlar mavjud. Sayyoralar yulduzlar kabi o`zidan nur chiqarmaydi. Quyoshdan kelayotganSayyoralar yulduzlar kabi o`zidan nur chiqarmaydi. Quyoshdan kelayotgan yorug`lik nuri sayyoralarni yoritadi. Sayyoralar quyidagicha nomlanadi:yorug`lik nuri sayyoralarni yoritadi. Sayyoralar quyidagicha nomlanadi: Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton.Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton. Merkuriy Merkuriy – quyoshga eng yaqin sayyora bo`lib, sirtini havo o`rab turmaydi,– quyoshga eng yaqin sayyora bo`lib, sirtini havo o`rab turmaydi, ya`ni uning atrofii bo`shliqdan iborat. Shuning uchun ham bu sayyora sirtidaya`ni uning atrofii bo`shliqdan iborat. Shuning uchun ham bu sayyora sirtida kunduzi o`rtacha 345kunduzi o`rtacha 345 00 С issiq, kechasi esa 800S sovuq bo`ladi.С issiq, kechasi esa 800S sovuq bo`ladi. VeneraVenera sayyorasi Quyoshdan uzoqligi bo`yicha ikkinchi o`rinda turadi va sayyorasi Quyoshdan uzoqligi bo`yicha ikkinchi o`rinda turadi va asosan karbonat angidrid (СO2) gazi bilan o`ralgan. Uning zichligi Yerdagiasosan karbonat angidrid (СO2) gazi bilan o`ralgan. Uning zichligi Yerdagi havo zichligidan 90 marta kata. Bu sayyora sirtidagi harorat 470havo zichligidan 90 marta kata. Bu sayyora sirtidagi harorat 470 00 С gacha issiqС gacha issiq bo`ladi.bo`ladi. YerYer hayot mavjud bo`lgan yagona sayyora. Yer uzoq davom etgan hayot mavjud bo`lgan yagona sayyora. Yer uzoq davom etgan evolyutsiya natijasida shakllangan va uning geosferalari vujudga kelgan: havoevolyutsiya natijasida shakllangan va uning geosferalari vujudga kelgan: havo 32

qatlami-atmosfera, suv qatlami-gidrosfera, qattiq qatlam-litosfera. Bular bir-biriqatlami-atmosfera, suv qatlami-gidrosfera, qattiq qatlam-litosfera. Bular bir-biri bilan o`zaro uzviy aloqada rivojlanib, taraqqiy etgan va hayot qobig`i-biosferabilan o`zaro uzviy aloqada rivojlanib, taraqqiy etgan va hayot qobig`i-biosfera vujudga kelgan. vujudga kelgan. MarsMars sayyorasi siyrak karbonat angidrid ( sayyorasi siyrak karbonat angidrid ( СС O2) va boshqa gazlar bilanO2) va boshqa gazlar bilan qoplangan. Marsda yillik o`rtacha harorat 60qoplangan. Marsda yillik o`rtacha harorat 60 00 СС sovuq. Undagi sharoit boshqa sovuq. Undagi sharoit boshqa sayyoralarga nisbatan hayot uchun birmuncha yaqin, shunday bo`lsada Marsdasayyoralarga nisbatan hayot uchun birmuncha yaqin, shunday bo`lsada Marsda ham tirik mavjudotlar yo`qligi aniqlangan. Yo`ldoshlari – Fobos, Deymos.ham tirik mavjudotlar yo`qligi aniqlangan. Yo`ldoshlari – Fobos, Deymos. Yupiter Yupiter – sayyoralar ichida eng yirigi bo`lib, tortish kuchi Yerdagidan 2,5– sayyoralar ichida eng yirigi bo`lib, tortish kuchi Yerdagidan 2,5 marta ortiq. Teleskop bilan qaralganda uning sirtida ekvatorga parallel qora-marta ortiq. Teleskop bilan qaralganda uning sirtida ekvatorga parallel qora- qizg`ish kamarlar ko`rinadi. 1878 yil uzunligi 30 ming, eni 13 ming km gaqizg`ish kamarlar ko`rinadi. 1878 yil uzunligi 30 ming, eni 13 ming km ga chcho`zilgan katta Qizil Dog` topilgan. Yupiter atmosferasi vodorod, geliy,chcho`zilgan katta Qizil Dog` topilgan. Yupiter atmosferasi vodorod, geliy, metan va ammiak gazlaridan tashkil topgan. metan va ammiak gazlaridan tashkil topgan. SaturnSaturn – kattaligi jihatidan Yupiterdan keyin ikkinchi o`rinda turadi. Uning – kattaligi jihatidan Yupiterdan keyin ikkinchi o`rinda turadi. Uning atrofida eni 60 ming km gacha, qalinligi 10-15 km gacha yetadigan xalqasiatrofida eni 60 ming km gacha, qalinligi 10-15 km gacha yetadigan xalqasi borligi bilan farqlanadi. Saturn atmosferasi asosan vodorod va geliydan, qismanborligi bilan farqlanadi. Saturn atmosferasi asosan vodorod va geliydan, qisman metan, ammiak, etan gazlaridan tashkil topgan. metan, ammiak, etan gazlaridan tashkil topgan. UranUran - 1781 yilda kashf etilgan. Uran yuzasining harorati 170- 1781 yilda kashf etilgan. Uran yuzasining harorati 170 00 СС bo`lib, bo`lib, atmosferasida vodorod va metan borligi aniqlangan. atmosferasida vodorod va metan borligi aniqlangan. NeptunNeptun - 1846 yilda kashf etilgan. Neptun yuzasining harorati 200- 1846 yilda kashf etilgan. Neptun yuzasining harorati 200 00 СС bo`lib, bo`lib, atmosferasida vodorod va metan borligi aniqlangan. atmosferasida vodorod va metan borligi aniqlangan. PlutonPluton - 1930 yilda kashf etilgan. Pluton yuzasining harorati juda past,- 1930 yilda kashf etilgan. Pluton yuzasining harorati juda past, 230230 00 СС bo`lib, atmosferasi asosan geon gazidan tuzilgan. bo`lib, atmosferasi asosan geon gazidan tuzilgan. Katta-kichikligi, Quyoshdan uzoq-yaqinligi, Quyosh atrofini bir martaKatta-kichikligi, Quyoshdan uzoq-yaqinligi, Quyosh atrofini bir marta aylanib chiqishga ketgan vaqt, ulardagi bir sutka qancha vaqt davom etishi bilanaylanib chiqishga ketgan vaqt, ulardagi bir sutka qancha vaqt davom etishi bilan ham bir-biridan farq qiladi. ham bir-biridan farq qiladi. Buni quyidagi jadvalda ko`rishingiz mumkin:Buni quyidagi jadvalda ko`rishingiz mumkin: SayyorSayyor aning nomianing nomi QuyoshdanQuyoshdan o`rtacha uzoqligio`rtacha uzoqligi DiamDiam etrietri QuyoshQuyosh atrofidaatrofida aylanish davriaylanish davri O`z o`qiO`z o`qi atrofidaatrofida aylanish davriaylanish davri MerkurMerkur 58 mln.km58 mln.km 48804880 88 kun88 kun 176 kun176 kun 33

iyiy kmkm VeneraVenera 108108 mln.kmmln.km 1210012100 kmkm 225 kun225 kun 243 kun243 kun YerYer 149,6149,6 mln.kmmln.km 1280012800 kmkm 365 kun365 kun 24 soat24 soat MarsMars 228228 mln.kmmln.km 67756775 kmkm 687 kun687 kun 24,5 soat24,5 soat YupiterYupiter 778778 mln.kmmln.km 1383013830 0 km0 km 12 yil12 yil 10 soat10 soat SaturnSaturn 14271427 mln.kmmln.km 1208012080 0 km0 km 30 yil30 yil 10 soat10 soat UranUran 28702870 mln.kmmln.km 4900049000 kmkm 84 yil84 yil 11 soat11 soat NeptunNeptun 44964496 mln.kmmln.km 5010050100 kmkm 165 yil165 yil 16 soat16 soat PlutonPluton 59295929 mln.kmmln.km 37003700 kmkm 248 yil248 yil 6,5 kun6,5 kun Mars va Yupiter orbitalari oralig`ida Quyosh atrofida aylanib yuruvchiMars va Yupiter orbitalari oralig`ida Quyosh atrofida aylanib yuruvchi mayda osmon jismlari asteroidlar deyiladi. mayda osmon jismlari asteroidlar deyiladi. OlimlarningOlimlarning hisoblabhisoblab koko `` rishicharishicha QuyoshQuyosh atrofidaatrofida 40 40 mingtachamingtacha asteroidasteroid aylanibaylanib yuradiyuradi . . HozirgachaHozirgacha ulardanulardan 2 2 mingdanmingdan ortigortig `` ii topilgantopilgan . . EngEng kattakatta asteroidasteroid TsereraTserera 1801 1801 yildayilda topilgantopilgan bobo `` liblib ,, uninguning diametridiametri 770 770 kmkm .. KometaKometa – « – « boshbosh » » vava ungaunga ergashibergashib yuruvchiyuruvchi « « dumdum » » dandan iboratiborat bobo `` lganlgan QuyoshQuyosh sistemasidagisistemasidagi osmonosmon jismidirjismidir . «. « KometaKometa » » soso `` zizi yunonchadayunonchada « « sochlisochli »» degandegan mama `` noninoni anglatadianglatadi . . KometalarningKometalarning « « dumidumi » » gazgaz vava changlardanchanglardan , «, « boshiboshi »» esaesa KattiqKattiq moddalimoddali yadrodanyadrodan hamdahamda uninguning atrofiniatrofini oo `` rabrab olganolgan gazgaz vava changlardanchanglardan iboratiborat . . KoKo `` proqproq uchraydiganuchraydigan kometalarkometalar yadrosiningyadrosining diametridiametri birbir nechanecha kmkm bobo `` lsalsa , , uninguning atrofidagiatrofidagi gazgaz vava changlarchanglar bilanbilan birgalikdagibirgalikdagi «« boshiboshi »» ningning diametridiametri birbir nechanecha millionmillion kilometrgachakilometrgacha bobo `` ladiladi . «. « DumiDumi »» ningning uzunligiuzunligi esaesa birbir nechanecha yuzyuz millionmillion kilometrgachakilometrgacha yetadiyetadi . . HozirgiHozirgi vaqtgachavaqtgacha QuyoshQuyosh atrofidaatrofida aylanibaylanib yuruvchiyuruvchi 2 2 minggamingga yaqinyaqin kometakometa , , yaya `` nini « « dumlidumli yulduzyulduz » » topilgantopilgan .. 34

QuyoshQuyosh atrofidaatrofida aylanibaylanib yuruvchiyuruvchi asteroidasteroid vava kometalarkometalar parchalanibparchalanib turadituradi .. UlarningUlarning parchalariparchalari bobo `` lganlgan « « daydidaydi toshlartoshlar » » baba `` zidazida YergaYerga judajuda yaqinlashibyaqinlashib qoladiqoladi . . BuBu maydamayda osmonosmon jismlarijismlari YerningYerning havohavo qobigqobig `` igaiga judajuda katakata tezliktezlik bilanbilan kiribkirib keladikeladi . . UlarUlar havodahavoda yonayona boshlaydiboshlaydi vava osmondaosmonda yorugyorug ` ` iziz qoldiradiqoldiradi . . YergaYerga judajuda kattakatta tezliktezlik bilanbilan yaqinlashibyaqinlashib kelibkelib , , havodahavoda yonibyonib ketadiganketadigan maydamayda osmonosmon jismlarijismlari meteorlameteorla rr deyiladideyiladi . . UchibUchib kelayotgankelayotgan baba `` zizi meteorlarmeteorlar havodahavoda yonibyonib tugamaytugamay kelibkelib yergayerga urilishiurilishi mumkinmumkin . . BundayBunday osmonosmon jismlarijismlari meteoritlarmeteoritlar debdeb ataladiataladi . . QuyoshQuyosh – – judajuda kattakatta , , gazgaz holidagiholidagi oo `` tata qiziganqizigan jismdanjismdan iboratiborat bobo `` liblib , , uninguning diametridiametri YerYer diametridandiametridan taxminantaxminan 110 110 martamarta kattakatta . . QuyoshQuyosh massasimassasi judajuda kattakatta ,, uu butunbutun QuyoshQuyosh sistemasisistemasi massasiningmassasining 99,86% 99,86% iniini tashkiltashkil qiladiqiladi . . QuyoshQuyosh yuzasidagiyuzasidagi haroratharorat 5800 5800 KK atrofidaatrofida bobo `` liblib , , markazidamarkazida esaesa 20 20 millionmillion gradusgagradusga yetadiyetadi . . QuyoshQuyosh nurinuri YergaYerga 8 8 minutminut 18 18 sekunddasekundda yetibyetib keladikeladi . . QuyoshQuyosh oo `` zz oo `` qiqi atrofidaatrofida sayyoralarningsayyoralarning aylanishiaylanishi yoyo `` nalishinalishi bilanbilan birbir xilxil yoyo `` nalishdanalishda aylanadiaylanadi . . QuyoshQuyosh oo `` zz oo `` qiqi atrofidaatrofida YerYer sutkasisutkasi hisobidahisobida 25 25 sutkadasutkada birbir martamarta aylanibaylanib chiqadichiqadi . . AsosanAsosan koko `` zningzning koko `` rishrish chegarasidachegarasida yotuvchiyotuvchi toto `` lqinlqin uzunligidagiuzunligidagi nurlarninurlarni chiqaruvchichiqaruvchi , , QuyoshQuyosh atrofiniatrofini oo `` rabrab olganolgan , , qiziganqizigan gazlardangazlardan iboratiborat bobo `` lganlgan qavatqavat QuyoshQuyosh atmosferasiatmosferasi deyiladideyiladi . . UU 3 3 qatlamdanqatlamdan iboratiborat :: FotosferaFotosfera - - QuyoshQuyosh atmosferasiningatmosferasining ostkiostki qatlamiqatlami bobo `` liblib , , QuyoshningQuyoshning oo `` tata qiziganqizigan , , ustust koko `` rinishirinishi notekisnotekis gazsimongazsimon moddalarmoddalar mavjudmavjud bobo `` lganlgan , , yorugyorug `` liklik tarqatuvchitarqatuvchi yuzasidiryuzasidir . . QalinligiQalinligi 300 300 kmkm , , haroratiharorati 6000 6000 00 С С gaga yetadiyetadi . . QuyoshQuyosh fotosferasidafotosferasida kuzatiladigankuzatiladigan dogdog `` larninglarning kattaligikattaligi turlichaturlicha bobo `` liblib , , birbir nechanecha mingming kilometrdankilometrdan birbir nechanecha yuzyuz mingming kilometrgachakilometrgacha yetadiyetadi . 1858 . 1858 yildayilda kuzatilgankuzatilgan QuyoshQuyosh dogdog `` ii -- engeng yirikyirik dogdog ` ` bobo `` liblib , , uninguning diametridiametri 230 230 mingming kilometrkilometr , , YerYer diametridandiametridan 19 19 martachamartacha kattakatta bobo `` lganlgan .. ProtuberanesProtuberanes – – fotosferafotosfera yuzasidanyuzasidan oo `` tata qiziganqizigan gazlargazlar fontanfontan tariqasidatariqasida otilibotilib , , alangasimonalangasimon yokiyoki girdobgirdob shaklidashaklida sekundigasekundiga 500-700 500-700 kmkm tezlikdatezlikda 200200 000 000 kmkm dandan 1,5 1,5 mlnmln .. kmkm balandlikkachabalandlikkacha tarqaladitarqaladi . . XromosferaXromosfera – – fotosferadanfotosferadan yuqoriyuqori qatlamqatlam .. 35

QuyoshQuyosh tojitoji – – QuyoshQuyosh atmosferasiningatmosferasining tashqitashqi qatlamiqatlami . . YerYer sharishari turliturli xilxil qattiqqattiq , , suyuqsuyuq vava gazsimongazsimon moddalardanmoddalardan iboratiborat bobo `` liblib , , bubu moddalarmoddalar solishtirmasolishtirma ogog `` irligigairligiga qarabqarab joylashganjoylashgan . . SolishtirmaSolishtirma ogog `` irligiirligi kattaroqkattaroq bobo `` lganlgan moddalarmoddalar YerningYerning yadroyadro qismidaqismida , , yengilroqlariyengilroqlari esaesa ustkiustki qismidaqismida joylashganjoylashgan . . YerningYerning ustkiustki , , yaya `` nini YerYer popo `` stisti koko `` proqproq kislorodkislorod , , kremniykremniy ,, ammoniylardanammoniylardan iboratiborat bobo `` lsalsa , , undanundan pastkipastki qatlamiqatlami , , yaya `` nini mantiyamantiya kremniykremniy ,, magniymagniy , , temirtemir kabikabi moddalardanmoddalardan , , YerYer yadrosiyadrosi esaesa asosanasosan , , temirtemir vava nikelnikel kabikabi ogog `` irir moddalardanmoddalardan tarkibtarkib topgantopgan . . YerningYerning ichkiichki qismigaqismiga tushgantushgan sarisari radioaktivradioaktiv moddalarningmoddalarning parchalanishiparchalanishi tufaylitufayli issiqlikissiqlik ortibortib boradiboradi . . YerYer yadrosidayadrosida haroratharorat 4000 4000 00 CC -5000-5000 00 CC gaga yetadiyetadi . . ShuShu tufaylitufayli uu yerdagiyerdagi moddalarmoddalar oo `` tata elastikelastik holatdaholatda bobo `` ladiladi . . YerningYerning ichkiichki qismigaqismiga tushgantushgan sarisari zichlikzichlik vava bosimbosim hamham ortaorta boradiboradi . . KoKo `` pchilikpchilik geofizikgeofizik olimlarolimlar YerningYerning qatlamlariniqatlamlarini 3 3 gaga : : YerYer popo `` stisti , , mantiyamantiya vava YerningYerning yadrosigayadrosiga ajratadiajratadi . . AvstraliyalikAvstraliyalik geofizikgeofizik olimolim KK .. BullenBullen esaesa bubu qatlamlarniqatlamlarni 7 7 gaga bobo `` ladiladi : : AA , , BB , , SS , , DD , , YeYe , , FF , , GG . . QuyidagiQuyidagi javdaldajavdalda bubu qatlamlarqatlamlar haqidagihaqidagi mama `` lumotlarlumotlar berilganberilgan ..Qavatlar nomi Qavatlar nomi Chuqurligi, chegarasi, km Chuqurligi, chegarasi, km Bosim, atm Bosim, atm Temperaturasi Temperaturasi 00СС Zichligi, g/sm3 Zichligi, g/sm3 Qobiqlarning hajmi, % Qobiqlarning hajmi, % Qobiqlarning Qobiqlarning massasi massasi ( (umu umu miy miy Yer Yer massasi massasi gaga nisbatan nisbatan), % ), % A-YerA-Yer po`stipo`sti 0-Moxo0-Moxo chegarasichegarasi 50-50- 60 ming60 ming 100100 0 gacha0 gacha 22 ,5-3,3,5-3,3 0,0, 88 0,40,4 B-B- Moxo-Moxo- 60-60- 100100 33 1616 10,010,0 36

YuqoriYuqori mantiyamantiya chegara-sidanchegara-sidan 400400 200 ming200 ming 0-28000-2800 ,4-3,6,4-3,6 ,0,0 С-С- O`tkinchO`tkinch qatlamqatlam 400-950400-950 200200 -400 ming-400 ming 280280 00 44 -4,5-4,5 1010 ,0,0 8,08,0 D-QuyiD-Quyi qatlamqatlam 950-2900950-2900 100100 0-13000-1300 mingming 360360 00 55 ,2-9,4,2-9,4 5757 ,0,0 50,050,0 Ye-Ye- Tashqi yadroTashqi yadro 2900-2900- 50805080 130130 0-20000-2000 mingming 400400 00 99 ,4-11,5,4-11,5 1515 ,4,4 F-F- O`tkinchO`tkinch qatlamqatlam 5080-5080- 51205120 200200 0-30000-3000 mingming 450450 00 11 1,5-1,5- 12,012,0 -- 31,631,6 G-ichkiG-ichki yadroyadro 5120-5120- 63716371 3,53,5 mln.mln. 500500 00 11 3,73,7 0,0, 88 Yer po`sti Yer yuzasidan Moxo chegarasigacha bo`lgan joylarni o`z ichigaYer po`sti Yer yuzasidan Moxo chegarasigacha bo`lgan joylarni o`z ichiga olib, qalinligi materiklarda 40-80 km, okeanlar tubida 5-10 km dir. Yer po`stiolib, qalinligi materiklarda 40-80 km, okeanlar tubida 5-10 km dir. Yer po`sti materik va okean tipli bo`lib, ular bir-biridan farqlanadi. Materik tipli Yer po`stimaterik va okean tipli bo`lib, ular bir-biridan farqlanadi. Materik tipli Yer po`sti uch qatlamli yotqiziqdan-cho`kindi, granitli-metamorfik va bazalt kabiuch qatlamli yotqiziqdan-cho`kindi, granitli-metamorfik va bazalt kabi jinslardan tashkil topgan bo`ladi. Zichligi okean tipli Yer po`stidagi jinslargajinslardan tashkil topgan bo`ladi. Zichligi okean tipli Yer po`stidagi jinslarga nisbatan kamroq bo`lib, o`rtacha 2,65 g/sm3 dir. Okean tipli Yer po`sti ikkinisbatan kamroq bo`lib, o`rtacha 2,65 g/sm3 dir. Okean tipli Yer po`sti ikki qatlamli bo`lib, asosan bazalt jinslardan tashkil topgan bo`lib, uning ustini esaqatlamli bo`lib, asosan bazalt jinslardan tashkil topgan bo`lib, uning ustini esa yupqa cho`kindi jinslar qoplab olgan. Granitli qatlam esa umuman uchramaydi. yupqa cho`kindi jinslar qoplab olgan. Granitli qatlam esa umuman uchramaydi. OO `` simliksimlik vava hayvonothayvonot olamiolami . O`zbekiston tabiati nihoyatda xilma-xil va. O`zbekiston tabiati nihoyatda xilma-xil va g`oyat go`zaldir. g`oyat go`zaldir. Bu o`lkada inson uchun ajoyib va foydali o`simliklar,Bu o`lkada inson uchun ajoyib va foydali o`simliklar, hayvonlar juda ko`p. Bu yerda osmono`par tog`lar bor. Cheksiz okeanlarnihayvonlar juda ko`p. Bu yerda osmono`par tog`lar bor. Cheksiz okeanlarni eslatuvchi qumtepalar mavjud. Ko`rkam vodiylar ham bor. eslatuvchi qumtepalar mavjud. Ko`rkam vodiylar ham bor. O`bekistonni “quyoshli o`lka” deb bejiz aytishmagan. Yilning ko`p qismidaO`bekistonni “quyoshli o`lka” deb bejiz aytishmagan. Yilning ko`p qismida havo kuz va qish fasllarida ham respublikamizda havo ochiq, kunlar issiqhavo kuz va qish fasllarida ham respublikamizda havo ochiq, kunlar issiq bo`ladi. Bu esa kishilarga texnika o`simliklar,poliz ekinlari hamda shirin-shakarbo`ladi. Bu esa kishilarga texnika o`simliklar,poliz ekinlari hamda shirin-shakar mevalarni yetishtirish imkonini beradi. mevalarni yetishtirish imkonini beradi. Maktab maydoniga chiqib, diqqat bilan atrofga nazar tashlaymiz. HammaMaktab maydoniga chiqib, diqqat bilan atrofga nazar tashlaymiz. Hamma yoqda hayot qaynamoqda. Tabiatda ajoyib narsalar ko`p. Faqat uni ko`z bilanyoqda hayot qaynamoqda. Tabiatda ajoyib narsalar ko`p. Faqat uni ko`z bilan kuzatish va ko`ra bilash kerak. O`simliklarda boqamiz. Ulardan ba`zilari hamkuzatish va ko`ra bilash kerak. O`simliklarda boqamiz. Ulardan ba`zilari ham yerni xohlasa, boshqalari esa quruqlikni yoqtiradi. Ariqqa yaqinlashamiz. Uningyerni xohlasa, boshqalari esa quruqlikni yoqtiradi. Ariqqa yaqinlashamiz. Uning 37

bo`yida qanday o`simliklar uchraydi? Shundaygina ariq bo`yida, hatto suvdabo`yida qanday o`simliklar uchraydi? Shundaygina ariq bo`yida, hatto suvda cho`ziq bargli va chiroyli pushti gulli o`simliklarni ko`ramiz. Bu –suvzamchi.cho`ziq bargli va chiroyli pushti gulli o`simliklarni ko`ramiz. Bu –suvzamchi. Bu o`simliklarni suvqalampir deb ham ataladi.Chunki uning sharbati achchiqBu o`simliklarni suvqalampir deb ham ataladi.Chunki uning sharbati achchiq bo`lib, qalampir (garmdor) mazasini beradi. Uning sharbatidan kishilar uzoqbo`lib, qalampir (garmdor) mazasini beradi. Uning sharbatidan kishilar uzoq vaqtlardan beri dori-darmon tayyorlashadi. Bundan tashqari bu o`simlikdanvaqtlardan beri dori-darmon tayyorlashadi. Bundan tashqari bu o`simlikdan bo`yoq ham olinadi. bo`yoq ham olinadi. Suv bo`yining nam yerida ayiqtovon o`simligini ham uchratish mumkin.Suv bo`yining nam yerida ayiqtovon o`simligini ham uchratish mumkin. Uning barglari tiniq-yashil va yaltiroq, yulduzcha gullari esa tilsimon sariq,Uning barglari tiniq-yashil va yaltiroq, yulduzcha gullari esa tilsimon sariq, xuddi ustiga lok surtilganga o`xshaydi. Bu o`simlik har jihatdan shundayxuddi ustiga lok surtilganga o`xshaydi. Bu o`simlik har jihatdan shunday chiroyliki, uni ilg`amay o`tish mumkin emas. Lekin uni yulib olib bo`lmaydi,chiroyliki, uni ilg`amay o`tish mumkin emas. Lekin uni yulib olib bo`lmaydi, chunki uning poya va barglarida salomatik uchun zarar keltirishi mumkinchunki uning poya va barglarida salomatik uchun zarar keltirishi mumkin bo`lgan zaharli sharbat bo`ladi.bo`lgan zaharli sharbat bo`ladi. Ariq bo`ylarida va yo`l yoqalarida barglari to`q yashil va dag`al bo`lgan yerAriq bo`ylarida va yo`l yoqalarida barglari to`q yashil va dag`al bo`lgan yer bag`irlab o`sadigan o`simlik uchraydi. Yuqoriga ko`plab urug`li qayishqoqbag`irlab o`sadigan o`simlik uchraydi. Yuqoriga ko`plab urug`li qayishqoq boshog`i ko`tarilib turadi. Bu zubturum . U hamma yoqda o`sadi. Zubturumboshog`i ko`tarilib turadi. Bu zubturum . U hamma yoqda o`sadi. Zubturum urug`lari yoishqoq bo`lib, kishilarning oyoq kiyimlariga, it, qo`y va boshqaurug`lari yoishqoq bo`lib, kishilarning oyoq kiyimlariga, it, qo`y va boshqa hayvonlarning oyoqlariga osogina ilashib qoladi. Shunday qilib, odam vahayvonlarning oyoqlariga osogina ilashib qoladi. Shunday qilib, odam va hayvonlar bu urug`larni boshqa yerlarga olib borib, o`simlikning tarqalishigahayvonlar bu urug`larni boshqa yerlarga olib borib, o`simlikning tarqalishiga yordam beradilar. yordam beradilar. 38

II. Bob: Bashlang`ich sinf o`quvchilarining Tabiat jismlariga doirII. Bob: Bashlang`ich sinf o`quvchilarining Tabiat jismlariga doir amaliy tushunchalarni kengaytirishning o`ziga xos yo`llari .amaliy tushunchalarni kengaytirishning o`ziga xos yo`llari . Tabiat jismlari mavzusini o`rganishda o`quvchilar kuzatish, tajriba, ekskursiya, amaliy ishlar o`tkazish yo`li bilan o`simlik va hayvonot dunyosining mahaliy vakillari, o`z joyi yuzasining shakllari, suv havzalari va suvning xususiyatlari, tuproq hamda foydali qazilmalar bilan tanishadilar. Biz ko`rib turgan barcha narsalar jism va moddalardan iborat: bino, mashina, daraxt, kitob, stol, stul. Biz yashayotgan Yer, osmondagi Quyosh, Oy, yulduzlar ham jism. Ba`zi bir jismlar tabiiy bo`ladi. ( Daraxtlar, Quyosh, Oy, yulduzlar) Ba`zi jismlarni odamlar yasashadi. Jismlar moddalardan tuzilgan bo`ladi. Moddalar tabiiy holda ham uchraydi. Ulardan har xil shakldagi jismlarni yasash mumkin. Temirdan g`ildirrak, ketmon, mashinalar yasaladi. Bunda g`ildirak, ketmon, mashinalar-jismlar, temir esa moddalardir. Mis, oltin, tuz, suv, shakar, biz nafas olayotgan havo ham moddadir. Tabiatda uchraydigan ko`p moddalar 3 xil: suyuq, qattiq,va bug` (gaz) holatda bo`lishi mumkin. Buni suv misolida ko`rib chiqamiz. Bir parcha muzni idishga solib qo`ysak, u erib suvga aylanadi. Suvni qaynatsak, bug` hosil bo`ladi. Demak, suv tabiatda qattiq (muz), suyuq (suv) va bug` (gaz) holatida uchraydi. Har qanday jism va modda ma`lum bir og`irligi tarozilar yordamida o`lchanadi. Ob-havo Bugun havo ochiq. Ertalab ancha salqin bo`ladi. Tushga kelib havo isidi. Kechga borib osmrnda bulut paydo bo`ldi. Havoning mana shunday qisqa vaqtdagi holati ob- havo deyiladi. Ob-havo tez-tez o`zgarib turadi. Bahor, yoz, kuz va qish fasllarining ob-havosi bir-bridan farq qiladi. 39

Ob-havoning qanday ekanligi uning belgilariga qarab aniqlanadi. Havoning harorati, bulitlik, yog`inlar, shamollari ob-havoning belgilari deyiladi. Ob-havo hodisalarining shartli belgilari O Havo ochiq * Qor O Havo bulut Yomg`ir O Havo yarim bulut Ob-havoning qandayligini bilish uchun uni doim kuzatib turish kerak. Kuzatish ma`lumotlari “ Ish daftari” ga yozib boriladi. Ob-havoning belgilari turli asboblar yordamida ochiladi. Havo xarorati termometr yog`in miqdori yog`in o`lchagich asbobi bilan o`lchanadi. Havo isigan paytda termometr naychasi ichidagi simob kengayib, yuqoriga ko`tariladi. Simob shkaladagi qaysi raqamgacha ko`tarilib borib to`xtasa, havo harorati shuncha daraja bo`ladi. Havo issiq bo`lsa, raqam oldiga “+”, sovuq bo`lsa, “-“ begisi qo`yiladi. Yer-quyosh sistemasidagi sayyora. Bulutsiz tunlarda osmon gumbazida miltillab turgan son-sanoqsiz yulduzlar ko`rinadi. Yulduzlar Yerdan nihoyatda olisda olovdek yonibturgan shar shakildagi ulkan jismlardir. Yulduzlar ichidagi harorat bir necha million, sirtida esa 100 ming gradusgacha bo`ladi. Yulduzlarning qanchalik olisda ekanligini tasavvur qilib ko`raylik. Quyosh va yulduzlardan tarqalayotgan yorug`lik 1 sekundda 300 000 kilometr masofani bosib o`tadi. Bunday tezlikdagi yorug`lik Quyoshdan bizga 8minutda yetib keladi. Osmondagi eng yaqin yulduzdan esa yorug`lik Yerga 4 yilda yetib keladi. Tepamizdagi eng yorug`lik yulduz-“Vega” nomli yulduzning nuri bizga yetib kelguncha 26 yil o`tadi. Katta-kichikligiga qarab, yulduzlar bir-biridan farq qiladi. Ularning ichida Quyoshdan million marta katta bo`lganlari ham, million martaa kichik 40

bo`lganlari ham bor. Yulduzlar nihoyatda olisda bo`lgani uchun ham ular bizga mitti bo`lib ko`rinadi. Olimlar qadimdan yulduzlar haqida ia`lumotlar olishga qiziqqanlar. Jumladan, buyuuk hamyurtimiz Mirzo Ulug`bek (1394-1449) 1018 ta yulduzni o`rganib, ularningjoylashish jadvalini tuzgan. Yulduzlar haqida qimmatli ma`lumotlar yozib qoldirgan. Quyosh –eng yaqin yulduz Bepoyon osmondagi yulduzlardan biri- Quyoshdir. Yulduzlar qanday xususiyatga ega bo`lsa, Quyosh ham xuddi shunday Xususiyatga ega. Quyoshning harorati markazida 15 million, sirtida esa 6 ming darajaga yetadi. Quyosh o`rtacha kattalikdagi yulduzlar qatoriga kiradi. Quyoshning diametri Yernikidan taxminan 109 marta katta. Quyoshni futbol to`pidek fazar qilsak, unda Yerni mosh donasiga tenglash mumkin. Yerdan Quyoshgacha bo`lgan masofa 150 million kilometrni tashkil qiladi. Aytaylik, eng tez uchar raketa Quyosh tomon yo`l olsa, Quyoshga yarim yilda yetib boradi. Quyosh va boshqa yulduzlar, asosan, vodorod va geliy gazlaridan iborat. Nihoyatda yuqori haroratda vodorod molekulalari geliyga aylanib borishi natijasida uzluksiz yorug`liu chiqib turadi. Quyosh moddasining tinimsiz yorug`lik va issiqlikka aylanib turishi natijasida u har sekundda 4 million tonna massasini yuqotadi. Lekin siz qo`riqmang, shunday nesahiyligiga qaramay, Quyosh yana 10 milliard yil nur sochib tura oladi. Tabiatshunoslik tasavvurlari; tabiatshunoslik tushunchalari; tasavvurning tushunchadan farqi; tabiatshunoslik tushunchalari hosil bo`lishining boshlang`ich davri; tushunchalarning turlari; yakka tartibdagi va umumiy tushunchalar; tahlil-sintezlash-tafakkur operatsiyasi; tushunchalarning rivojlanishida metodik sharoitlar; tushunchalarni amaliyot bilan bog`lanishi. Tabiatga doir bilimlarni o`rganishda tafakkur asosiy o`rinda turadi. Atrofimizdagi borliqni bilishning 2 turi farqlanadi. Sezish orqali va mantiqiy 41

bilish. Tabiatshunoslik dasturining maqsadi o`quvchilarning tevarak-atrofdagi borliqni kuzatishlari asosida ular haqida to`g`ri tasavvur va tushunchalarni shakllantirishdan iborat. Olingan tasavvurlar asosida real borliq bilan ongli ravishda munosabat o`rnatishlari lozim. Tabiatshunoslik dasturi biologik, geografik, fizik, kimyoviy jarayonlarga oid elementar tushunchalarning o`zlashtirishini ko`zda tutadi. Ta`lim jarayonida eng muhim tabiatshunoslik tushunchalarini ajratib yetkazilishi talab etiladi. Tabiatshunoslik tushunchalari - umumiy muhim belgilari bilan birlashtirilgan jismlar, hodisalar, jaryonlarning butun guruhi to`g`risidagi umumlashgan bilimlardir. Xususan “o`simliklar” tushunchasiga barcha o`simliklar uchun umumiy bo`lgan, muhim belgilari bilan bir guruhga birlashtirilgan har xil mavjudotlar kiradi. Ularning barchasi o`sadi, rivojlanadi, nafas oladi, ko`payadi va u tirik organzm hisoblanadi. Tushunchalar tasavvurlardan farqlanadi. Boshlang`ich sinf o`quvchilari tashqi jism va hodisalarni sezgi a`zolari vositasida ilg`aydilar, ayrim sifat belgilarini bilib oladilar. Xususan, bola jismning shakli va hajmini sezish orqali bilib oladi, ya`ni uning ongida aks etadi. Masalan, meva, tarvuz yoki qushni ko`rishi bilan ularning tasviri bola ongida aks etadi. Meva va sabzavotlarning shakli, rangi, mazasini aniqlagach bolada yaxlit tushuncha hosil bo`ladi, bu esa idrokni boshlanishi bilan belgilanadi. Bu tasvirlar xotirada ushlanaib qoladi. Olamni idrok etish jonli mushohada, psixologik tomondan his etish va qabul qilinishni ta`minlaydi, ular borliq qiyofasini miyaga yetkazadi. Tabiat sirlariga chuqur kirib borish uchun olingan axborotga ishlov berish, uni qayta ishlash kerak. Tasavvur sezgi organlari faoliyatining, xotiraning mahsuli bo`lsa, tushunchalar esa tafakkur mahsulidir. Ular o`rtasida ijodiy bog`lanish mavjud. Bu bog`lanish o`y-xayol va tafakkurni yagona fikrlash faoliyati deb hisoblashga imkon beradi. Ular orasida ham farqlar bor: o`y-xayol - bu ilgari qabul qilinganlar orasida yangi qiyofalarni vujudga keltirishdir, tafakkur esa – o`rab olgan olamni umumlashgan holda idrok qilish jarayonidir, ya`ni tushunchalardir. Bu fikrlar nisbiy bo`lib, har qanday xayoliy fikr ham real borliqni aks ettiradi. 42

Masalan, gulni, qushni, kompasni tasavvur qilish uchun ularga bir qarab qo`yish kifoya. Ular to`g`risida tushuncha hosil qilish uchun esa aniq va keng ma`lumotlar va ularni tizimlashtirish bo`yicha fikrlash kerak bo`ladi. Tasavvurlar ayrim jismlarning qiyofasi bo`lsa, tushunchalar esa biror sinfiga taaluqli umumlashgan mazmunni aks ettiradi. 4-sinfda o`quvchilar har xil tabiiy zonalarning ob-havosi, o`simlik, hayvonot dunyosini, odamlar mehnat faoliyatini o`zlarining yashayotgan tabiiy sharoitlari bilan taqqoslaydilar. Fikrlashning boshlang`ich materiali bo`lib, jism va hodisalarning xotirada saqlangan qiyofasi xizmat qiladi, ular obrazli tasavvurdir. Lola, binafsha, quyon, bo`ri oson tasavvur qilinadi. Tasavvurlarni biror narsa bilan bog`lash muhimdir. Chunonchi, ko`pincha chiroyli gulni ko`rganda, uni ushlab ko`rging keladi, uning tashqi ko`rinishi uzoq vaqt esda qoladi. O`quvchi uchun biror narsani butun holda tasavvur qilish qiyin. Uning ongida narsaning ayrim qismlari, parchalari namoyon bo`ladi. Masalan, xaritadan o`quvchi daryoning o`zanini, boshlanishini, quyilish joyini, irmoqlarini ko`radi. Butun daryo esa e`tibordan chetda qoladi. Kompasga qarab, u qutini, magnit milini ko`radi. Agar o`quvchi biror tabiiy zonani eslasa, unda shu zonaning ob-havosi, o`simliklari va hayvonlarini tasavvur qiladi. Tushunchalar qanday shakllanadi? Tasavvur bilan tushunchalar orasida keskin chegara yo`q. Tushunchalar muayyan jismlar sinfiga oid umumlashgan mazmunni yoki bilimlarni aks ettiradi. Masalan, “barg” tushunchasi daraxt, buta, o`t o`simliklarda hosil bo`ladigan hamma barglarga taalluqlidir. Tasavvurlar jismlarning muhim xususiyatlarini ko`proq aks ettirishi bilan umumlashadi va tushunchalarga aylanadi. Zero, tushuncha o`z-o`zidan vujudga kelmaydi, yohud hosil bo`lgan tasavvurlar ham ular haqidagi tushunchalardan dalolat bermaydi. Tushuncha ko`pgina ayrim hodisalarning muhim belgilarini umumlashtirishi sifatida hosil bo`ladi. Barcha tushunchalar tahlildan boshlanadi. Konkret obyektlar, narsalar fikran belgi va xususiyatlarga ajratiladi, keyin qandaydir biror belgi ajralib 43

chiqadi va mavhumlashtirish boshlanadi, chunki biz bilgan boshqa belgilardan chetlashamiz, narsa va hodisalarni bizni qiziqtirishi nuqtai-nazaridan qarab chiqamiz. Tushunchalarni o`zlashtirish jarayoni - faol ijodiy fikrlash faoliyatidir. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida “meva” haqidagi tushunchani shakllantirish uchun o`qituvchi o`z stolida mevalarni tizib qo`yadi. O`quvchilarga ularning ta`riflab berishni taklif qiladi va ular o`z tushunchalarini bayon etadilar: -Pomidor qizil, dumaloq. -Bodring yashil, uzunchoq. -Olma qizil, yumaloq, shirali, yaxshi hidli va mazali. -Pomidor va bodringning mazasi har-xil. O`qituvchi: -Shunday ekan, ular bir-biriga o`xshamas ekanda? -O`xshash - ta`kidladilar o`quvchilar. -Nimasi bilan? -Ularni yechish mumkin. Ular mazali. -Ammo konfet ham mazali-ku? -Konfetlar o`smaydi, bu esa o`simlikning bir qismi. -To`g`ri, - o`qituvchi ma`qullaydi, - pomidor, bodring, olma, o`simliklarning bir qismi... Lekin barg ham o`simlikning bir qismi-ku? Ana shu ko`rib o`tilgan jismlar o`rtasida qanday umumiylik bor? O`quvchilar javob berishga qiynaladilar. Lekin savol qo`yildi. O`quvchilar fikrlayaptilar. Ularga yana turtki berish kerak. O`qituvchi pichoqni olib, barcha mevalarni kesadi. -Men o`ylab topdim, - deydi o`quvchilardan biri, - ularni ichida urug`i bor. -U o`simlikning qismi, unda urug` bor. -Bolalar esingizda bo`lsin, urug` bo`lgan o`simlik qismi meva deb ataladi. Keyin o`qituvchi bolalarga boshqa xil mevalarni –g`o`zaning ko`sagi, yer yong`oq va boshqalar. Ko`rsatadi va o`simliklarning mevasi o`xshash boshqa qismlarini, masalan, rediska, lavlagi, sabzini ko`rsatadi va farqlari ochiladi. O`zlashtirilgan bilimlar amaliy jihatdan mustahkamlanadi. 44

Tabiatshunoslik darslarida o`quvchilarda ayrim tushunchalarni shakllantirib qolmay, balki sabab va oqibatni, tabiiy hodisalarni o`zaro bog`liqligini tushuna bilish ko`nikmalarini shakllantirish kerak. 1-2 sinflarda o`quvchilar “Atrofimizdagi olam” predmetidan umumiy tabiatshunoslik tushunchalarini egalaydilar. Keyingi sinflarda ular tajribalar o`tkazish, kuzatishlar, sayohatlar, amaliy ishlar, paytida tabiat to`g`risida aniq tushunchalarga ega bo`ladilar. Umumiy tushunchalarni shakllantirishda o`qituvchi: 1) jismlarni maqsadga yo`nalgan holda qabul qilib olishni tashkil etish; 2) tabiat jismlari to`g`risidagi har bir yangi tushunchani tahlil qilish va barcha jismlardagi muhim belgilarni ajratish. 3) 2-darajali, uncha muhim bo`lmagan barcha belgilarni mavhumlashtirish, muhim belgilarini saqlagan (masalan, lola va binafsha, boychechak va lola) jismlardan foydalanish lozim. Kursda tushunchalar umumlashtirish va mavhumlashtirishning darajalari har xildir. Ularning ta`rifi: mazmuni; hajmi; shu tushunchaning boshqa tushuncha bilan bog`lanishi. Mazmun tushunchalarning eng muhim belgilari bilan xarakterlanadi. Tabiatdagi jism va hodisalarning “belgi” va “eng muhim belgisi” farqlanadi. N.I. Kondakov “Belgi - bu barcha narsa va hodisalarning ko`rsatgichi, tomonidir, ularga qarab narsa va hodisalarni tanlab olish, aniqlash yoki ta`riflash mumkin”, - deb belgilaydi, “Eng muhim belgi - bu shunday belgiki, unda narsaning tub tabiati ifodalanadi, shu bilan boshqa tur va guruhdagi narsalardan farqlanadi… Agar bu belgi mustasno qilinsa, bunda tushuncha parchalanadi, mavjud bo`lmay qoladi. Mazmuniga qarab tushunchalar 2 ga - oddiy va murakkabga bo`linadi. Masalan, “Quruqlik yuzasining shakllari” mavzusi bo`yicha murakkab tushuncha. Uning eng muhim belgisi: tekis yuza (tekislik) ning ko`tarilgan (tepalik, tog`lar), pasayganligi (tog` oralig`i - jarlik) dir. Shu paytning o`zida 45

tepalikka oddiy tushuncha sifatida ham qarashimiz mumkin; uning eng muhim belgisi – tagi-osti, cho`qqili va yon bag`irligidir. Oddiy tushunchalar jism yoki tabiat hodisalari haqidagi bir elementdan iborat bo`lgan bilimlarni o`z ichiga oladi. Masalan, “fazo yo`li” tushunchasi yerning osmon bilan bog`lanish yo`li bilan xarakterlanadi. Har bir oddiy tushuncha murakkablashib boradi. Bir elementga qaratilgan oddiy bilimga boshqalari qo`shilib boradi, birlashadi va nihoyat murakkablashadi. IV sinfda “fazo” tushunchasi bor. U joyning kengligini ham o`z ichiga oladi, qaysiki odam o`z atrofida ko`p narsalarni ko`radi. Keyinchalik “fazo yo`li” (oddiy tushuncha) - fazoning 4 tomoni borligini o`rganiladi (2-oddiy tushuncha) – u harakat natijasida o`zgaradi (2-oddiy tushuncha). Shunday qilib, “fazo” tushunchasi to`ldirilib, “fazo” - bu joy, qaysiki odam o`z atrofini doimo ko`radi. Fazo fazo yo`li bilan chegaralangan. Fazoning 4 tomoni bor: shimol, g`arb, janub, sharq. Fazo va fazo yo`li harakat paytida o`zgaradi. Shu asosda tushunchalar murakkablasha boradi. Tushunchalar hajmiga ko`ra, yakka va umumiy tushunchalarga bo`linadilar. Xususan, tabiatshunoslik kursida “O`z o`lkamizning tabiati”, “Tabiatdagi mavsumiy o`zgarishlar” umumiy tushunchalari sirasiga kiradi. Ular hissiy qabul qilish bilan bog`liq bo`lib, alohida tushunchalar va umumiy tasavvurlardan iborat. Alohida va umumiy tushunchalar ham muayyan fanlar mazmuniga mos holda biologik va geografik tushunchalarga ajraladi. Yakka tabiatshunoslik tushunchalari. Yakka tushunchalar narsa yoki hodisalarga xos bo`lgan yakka belgilardir. Agar umumiy tushunchalar atamalar bilan bog`liq bo`lsa, yakka tushunchalar esa nom yoki shaxsiy ism bilan ifodalanadi. O`quvchilar e`tiborini jismning umumiy tushuncha bilan bog`lanishiga qaratmoq, ya`ni jismning yakka xususiyatini ta`kidlash zarur; agar olma daraxti yoki sabzavot o`simligi bo`lsa, unga xos bilimlarning ma`lum qilish lozim. Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirshda umumiy bo`lmagan tushunchalardan umumiy bo`lgan tushunchalarga kelish bo`yicha o`tkaziladigan 46

mashqlar katta ahamiyatga ega. Masalan, “bo`ri”, “tulki”, “yo`lbars”, “sher” tushunchalari avlod doirasidagi “yirtqichlar” tushunchasiga kiradi. Bu yerda farqiy xususiyatlar - (tur belgilari): - jun rangi, tana tuzilishi, harakatlanish xususiyatlari shu hayvonlar tashqi ko`rinishida namoyondir. Ularning avlod doirasidagi belgisi boshqa hayvonning go`shti bilan oziqlanish qobiliyatidir. O`quvchilarga avlod doirasidagi belgilarni farqlash uchun har bir tushuncha aniq ifodalangan va aniq belgilarni o`zida saqlagan bo`lishi kerak. Masalan, “na`matak, siren, ligustrumlar – buta” degan ta`rif noto`g`ri, chunki unda aniqlik yo`q. Buning o`rniga “na`matak, siren, ligustrum – buta, chunki ularda asosiy poya yo`q, ildizdan esa birdaniga bir nechta novdalar hosil bo`lgan” deyish lozim. Yakka tushunchalarni shakllantira borib, umumiy tushunchani ochishga e`tibor berish kerak. Chunonchi, “daryo” umumiy tushunchani shakllantirish uchun daryoni kuzatish, tahlil qilish va umumlashtirish jaryonida uning muhim belgilarini ajratish kerak. Buning uchun o`qituvchi xaritadan Sirdaryo, Amudaryo, Qashqadaryo, Chirchiq daryolarini ko`rsatuvchi, ya`ni yakka tushunchalar berishi kerak. (Ularning hammasi oqimga, boshlanish va quyilish joyiga, irmoqlarga o`ng va chap qirg`oqlariga ega). Shu belgilar asosida “daryo” umumiy tushunchasi shakllantiriladi. Tabiatshunoslik darslarida yakka tushunchalardan tashqari yig`ma tushunchalar ham shakllantiriladi. Ular umumiy belgilarga ega bo`lgan yakka mintaqa tushunchalardan tarkib topadi. Masalan, cho`llar uchun xos o`simliklar (saksovul, qum akatsiyasi, yong`oq) ni bir zonada bo`lishi va umumiy belgilari (uzun ildizlar, yirik barg plastinkalarining yo`qligi, tikanlar bo`lishi) birlashtiradi. Yig`ma tushunchaga kiradigan har bir yakka tushuncha o`zining individual xususiyatlarini saqlaydi. Subtropik o`simliklar – dafna, magnoliya, choy, kiparis, cho`l o`simliklari – saksovul, qum akatsiyasi, yantoqdan keskin farq qiladi. O`simliklar uchun ularning bir tushunchaga birlashtiradigan mintaqaviy belgilar umumiy hisoblanadi. Umumiy tushunchani shakllantirib, keyin har bir 47

zona o`simliklarini individual xususiyatlarini jadval, sur`at, gerbariylardan ko`rsatib o`rganish lozim. Geografik tushunchalar alohida (Toshkent, Qashqadaryo) va umumiy (tog`lar, foydali qazilmalar) tushunchalarga, biologik tushunchalar tur (chittak, lola, archa, avlod, hayvonlar, bargli o`simliklar) tushunchalariga bo`linadi. Tabiatshunoslik kursida tabiat va odamlar faoliyatini o`rganishda dastur bir qator tasavvur va tushunchalarni o`zlashtirishni nazarda tutadi. Tabiatshunoslikning birinchi darsida o`quvchilar “tabiat”, “jonsiz tabiat”, “jonli tabiat” kabi tushunchalar bilan tanishadilar. Tushunchalarning eng muhim belgilari sistemalashtirishning asosi bo`ladi. Masalan, “jonsiz tabiat”tushunchasi shunday muhim belgiga egaki, ularni kichik yoshli bolalar ham aniqlashlari kerak: jonsiz tabiat jismlari ovqatlanmaydilar, o`smaydilar, nafas olmaydilar, ko`paymaydilar. Bu tushunchalar keyinchalik kurs bilimlarini o`rganishda chuqurlashadi. Tushunchalarni umumlashtirish, ya`ni umumiy xossalarga ega bo`lgan jism va hodisalarni birlashtirish jarayonida shakllanadi. Umumlashtirish narsalarning muhim belgilarini birlashtirgandagina to`g`ri bo`ladi. Masalan, metall tushunchasi quyidagi: jaranglash, issiqlik o`tkazish xususiyati, erish (4-sinf) kabi umumiy belgilarga ega. Tabiat jism yoki hodisalari to`g`risida to`g`ri tushuncha hosil qilish uchun avval ularni kuzatish, keyin ularning tasvirini (sur`at, jadval, xarita, sxema) qarab chiqish, o`qituvchi hikoyasi yoki suhbatini eshitish va olingan tushunchani darslik bo`yicha mustahkamlash kerak. O`qituvchi faoliyati tushunchalarni shakllanishiga yordam beradi. Tabiatshunoslik tushunchalarini samarali o`zlashtirilishi uchun o`ziga xos sharoit yaratilishini talab etadi. O`quv materiali ba`zan o`quvchilar tomonidan puxta o`zlashtirilmaydi, sababi - ularning bilimlari tasavvurlar darajasida qolgan. Darsda bir mavzu bo`yicha hosil qilingan bilimlar keyinchalik rivojlantirilmaydi va boshqa tushunchalar bilan bog`lanmaydi. Tushunchalarni rivojlantirishning zarur sharoiti tizimdir. Xususan, tabiatshunoslik 48

tushunchalarini hosil bo`lishi muayyan metodik sharoitlarda amalga oshadi. Chunonchi: 1. tabiiy jismni kuzatishlar; 2. qabul qilishni aniqlovchi mashqlar; 3. o`qituvchining hayajonli hikoyasi qabul qilishni to`g`ri bo`lishini ta`minlaydi. O`qituvchi savollari; yoddan rasm chizish, har xil narsalarni tanib olish bo`yicha mashqlar tasavvurlarning to`g`ri bo`lishiga yordam beradi. Tushunchalarning to`g`ri bo`lishini esa: 1. Muammoning aniq qo`yilishi. 2. O`qituvchi tomonidan o`quv materialini bayon qilish mantiqi. 3. Aniqlash va taqqoslash bo`yicha mashqlar. 4. Tushunchalarni bog`lovchi va rivojlantiruvchi takrorlash tizimi. 5. Umumlashtirishni talab qiluvchi savollar. 6. Tushunchalarni uquv va ko`nikmalar bilan bog`lovchi savollar ta`minlaydi. Tushunchalarni birlamchi hosil bo`lishida obe`ktlar va ko`rgazmali materiallarning har xil turlari katta ahamiyatga ega. O`quvchilarni tafakkurini, fikrlashini rivojlantirmasdan turib tushunchalarni o`zlashtirishiga erishish mumkin emas. O`quvchilar fikrlash faoliyatini rivojlantirish uchun o`qituvchi darsni boshlashi bilan o`quvchilar oldiga muammolar qo`yadi. O`quv materialini bayon qilish bilan o`quvchilarni tabiat sabab va oqibat, tabiat jism va hodisalari orasidagi bog`lanishlarni aniqlashga jalb qiladi. Masalan, jonajon o`lkaning tabiati mavzusi misol bo`ladi. Unda har xil o`simliklar hayotining tuproq, suv, oziq moddalar, havo kabi omillarga bog`liqligini (3-sinf), o`simlik va hayvonlar hayotining tabiiy sharoitlarga bog`liqligi (4-sinf) ko`rsatilgan. O`quvchilarning faol fikrlashlarini tarbiyalashda o`qituvchining savollari katta rol o`ynaydi. Dars jarayonida darslik matnini olishda tahlil, sintez, umumlashtirishni talab qiluvchi savollar berilishi kerak. Javobda sintezni talab qiluvchi, tushunchalarni kengaytiruvchi savollar alohida ahamiyat kasb etadi. U 49

savollar quyidagicha: cho`lda yashovchi hayvonlarning qaysi moslanishlari ularga qurg`oqchilikka va jazirama issiqqa chidashga yordam beradi? Dasht va cho`l tabiatining o`xshashligi nimada? Nima uchun tundrada katta daraxtlar o`smaydi? kabilar. Mazkur savollar tabiiy narsalarni jadvaldagi tasviri bilan taqqoslashni, sxemalar chizishni, ularni doskadagi rasmi va gerbariylar bilan uzviy bog`lashni o`z ichiga oladi. Masalan, 3-sinfda: - chigit ekilganidan keyin unda qanday jarayon boradi? Qish vaqtida daraxt bilan butani bir-biridan qanday ajratish mumkin? Yerda hamma tomonlarga harakat qilganda ham janubga boradigan joy bormi? (xaritadan ko`rsating). Tabiatda suv aylanishning sxematik tasvirini bering. O`quvchilar jadvaldan foydalanib, o`simlik va hayvonlarning tashqi belgilarini taqqoslaydilar, ular turli xil tabiiy sharoitlarda yashashga qanday moslashganliklarini hikoya qiladilar. O`qituvchi tushuntirayotganda doskada turli sxemalar chizishi mumkin yoki uyda chizib kelishni topshirishi ham mumkin. Kelgusi darslarda ular birgalikda aniqlanadi. Bunday ishlar o`qituvchi tomonidan ilib qo`yilgan jadvallarni to`ldirish uchun ham o`tkaziladi. Jadvallar to`ldiruvchi dars yoki uyda to`ldiriladi. Solishtirma jadvallar maktab tirik tabiat burchagidagi amaliy ishlar va o`quv- tajriba maydonchasidagi tajribalar paytida qo`llaniladi. O`quv yilining oxirida quyidagi jadval bo`yicha mustaqil ish o`tkazish mumkin. 3-sinfda O`simliklar Hayvonlar Qushlar Dala, istirohat bog`i, bog` Kuzda, qishda, bahorda. Kuzda, qishda, bahorda 4-sinfda Foydali qazilmalar 50

Qurilish Yoqilg`i Ma`danlar Tabiy zonalarning xarakterikasi Noli Yuzasi Qish va yozdagi harorat O`simliklar Hayvonlari Aholining mashg`uloti. Tushunchalarning tarkibini aniqlab, o`qituvchilar bilimlarini baholaydi. Tushunchalarni ajratib, o`qituvchi tegishli metodik uslublarni tanlaydi va qo`llaydi (savollarni takrorlash tizimini tuzadi, eng samarali ko`rgazma qurollarni tanlaydi). Tabiiy materiallar bilan ish olib borganda tafakkurning rivojlanuvchi mantig`iga aolhida ahamiyat beriladi: Taqqoslash - narsa va hodisalar orasidagi o`xshashlik va tafovut belgilarini aniqlash demakdir. U aqlning tahliliy ishi. Bu jarayon murakkab, o`z ichiga sintez umumlashtirish va xulosani oladi. O`quvchilar jismlarning belgilarini ajrata olsalar, muhim tomonini farq qilsalar, bu sintez, umumlashtirish va xulosani taqqoslash bo`lishi mumkin, chunki bunda faqat muhim belgilar bo`yicha taqqoslash mumkin bo`ladi. Taqqoslash uchun topshiriqlar tuzishda quyidagi talablarga rioya qilish zarur: 1. Faqat bir-biriga dahli bo`lgan o`zaro yaqin jism va hodisalarni (archa va qarag`ay, zarang va chinorni) taqqoslash kerak. 2. Taqqoslash maqsadga yo`nalgan holda (masalan, bo`ri va it, mushuk) bo`lishini taqqoslash faqat tashqi belgisiga qarab emas, balki xarakteri va keltiradigan ham bo`lishi mumkin. 3. Taqqoslash xulosa bilan tugallanishi kerak. 51

Mashqni ikki narsa yoki hodisa bilan boshlamoq zarur. So`ngra uch, to`rt yoki undan ko`proq obe`klarni taqqoslash mumkin. Taqqoslash bir-biriga qarama-qarshi jihatlarni qo`yishdan boshlash kerak (qum sochiluvchan, loy esa yopishqoq). Bolalar faqat farqlarni emas, balki o`xshashliklarini ham ajrata boshlaydilar. Kuzatish va suhbatlar taqqoslash uchun materialdir. Taqqoslashdan oldin ularni qanday bilib borish kerakligini ko`rsatish kerak. 3-sinfda “O`simlik va hayvonlar olami” mavzusini o`rganishda tabiatdagi kuzatishlardan keyin ushbu savollar bo`yicha suhbat o`tkazish mumkin: Sen yashayotgan joyda qaysi o`simliklar ariq buylaridagi nam tuproqda, qaysi ariqdan uzoqda quruq tuproqda o`sadi? O`simliklar va hayvonlar hayotidagi o`zgarishlar jonsiz tabiatdagi qaysi o`zgarishlar bilan bog`liq? Nima uchun kuz oylarida havo harorati o`zgaradi? Suvda o`sayotgan qamish quruqda o`sayotganlaridan tashqi ko`rinishi bo`yicha nima bilan farq qiladi? Qurbaqada va baqaning tuxumlarida qanday farq bor? Maktab oldi maydonchasidagi gulzorda o`suvchi o`simliklarni poyasi, bargi, gullari, mevalari bo`yicha taqqoslashni taklif qilinishi mumkin. Taqqoslash orqali o`qituvchilar o`quvchilar bevosita kuzatmagan, yaqqol ko`rmagan, qabul qilish vositasida sezgilari sezmagan hodisalar o`rtasidagi bog`lanishlarni ochib berishi mumkin. Tahlil - butunni belgilangan qismlarga ajratish, maxsus belgilarga bo`lish, o`xshash narsalarda tafovut - farqni ajrata bilishdir. Masalan, hamma g`alla o`simliklarining ildizi, poyasi, guli va mevasi bo`ladi. Ammo, bu belgilarning o`xshashligiga, masalan, bug`doy va makkajo`xorida farqlar ham bor. Sintez - bog`lanishlar o`rnatish, umumlashtirish va xulosa chiqarishdir (g`alla o`simliklarining ildizlari ko`pgina ingichka ildizchalardan iborat; poyasi kovak –poholcho`p; barcha ensiz va uzun; mevasi - don). 52

Fikrlash natijasida yangi bog`lanishlarni o`rnatish mumkin. Tafakkur jarayonida o`quvchi fikr yuritadi, tahlil qiladi, muhim bog`lanishlarni aniqlaydi, unga berilgan aniq vazifada mos keladigan yechim uslublarini fikran tanlaydi va qo`llaydi. “Nima uchun”, “Nimada” savollariga javob talab qilib, o`qituvchi bolalarni o`z fikrlarini asoslashga, o`z oldilariga savollar qo`yishga va ularga to`g`ri javob berish uchun harakat qilishga o`rgatadi. 53

II.1. Pedagogik texnologiyadan foydalangan holda o`quvchilarga Tabiat jismlariga doir dars ishlanmalari. Men 2010 yilning aprel va dekabr oylarida Qarshi shahridagi 23 umumiy o`rta ta`lim maktabining 2-3 sinf o`quvchilari bilan amaliyot vaqtida shug`illandim. Amaliyot davomida o`quvchilarni bilim ko`nikma va malakalarini shakllantirishga harakat qildim. “Atrofimizdagi olam”va “Tabiatshunoslik” fanlaridan nazariy va amaliy mashg`ulotlarini o`tdim. Shulardan “Tabiatdagi jism va moddalar”, “Ob-havo” va “O`zbekistonning foydali qazilmalari” dars ishlanmasi tuzib o`quvchilar bilimini oshirishga harakat qildim. Bundan tashqari amaliy ishlar orqali o`quvchilarni Tabiat jismlari haqidagi bilimlarini shakilantirishga harakat qildim. Xalq ta`limi bo`limiga qarashli Qarshi shaharidagi 23- umumiy o`rta ta`lim maktabining Boshlang`ich sinf o`qituvchisi Uzoqova Irodaning “Tabiatshunoslik” fanidan 2 - 4 sinflarda “Yer sayyora”, Vaqt o`lchov birligi” mavzusida o`tgan dars ishlanmalari. Mavzu: Tabiatdagi jism va moddalar Darsning maqsadi. O`quvchilarni yangi va tushunchalar bilan tanishtirish, ularga, avvalo, modda va jism nima ekanligi, ular qanday paydo bo`lishi yoki yaratilishi haqida tushunchalar berish. Modda va jismlarning shakli, ularning o`zgarishi, inson uchun foydali va ahamiyatli tomonlari, tabiatda uchraydigan foydali qazilmalar, suvning har xil holati, suvni, ayniqsa toza ichimlik suvlarini isrof va iflos qilmaslik ь bo`yicha dastlabki ko`nikmalarni shakillantirish. Darsning turi. Yangi bilim beruvchi. Darsning jihozlanishi. Har xil moddalar, foydali qazilmalar namunalari, suv, tarozi, spirt lampasi, sham, stakan, olovga chidamli idish. 54

Atama va tushunchalar: jism, modda, foydali qazilma. Da rsning borishi. Tashkiliy qism. O`tilgan mavzuni takrorlash. Yangi mavzuni bayon etish. Yangi mavzuni boshlashga kirishishdan avval o`quvchilarga odatdagidek, quyidagi savollar bilan murojaat etiladi: 1. Suv qanday ko`rinishga ega? 2. Atrofimizda nimalarni ko`rayapsiz? 3. Kitob va ruchkaning og`irligi tengmi? 4. Kitob jismmi yoki modda? O`quvchilarga tevarak-atrofidagi ko`rib turgan barcha narsalarimiz modda va jismlardan iborat ekkanligi, jismlarning biror- bir qat`iy shakldaligi misollar bilan tushuntirib beriladi. Masalan,parta, doska, bo`r, kito, ruchka, qalam va hokazolar. Bu jismlarni odamlar yasaganligi, Quyosh, Oy, Yer va yulduzlar tabiiy jismlar ekanligi tushuntiriladi. Moddalardan jismlar, ya`ni temirdan tramvay izi, g`ildiraklar, mashinalar yasalishi ko`rgazmali qurollar orqali o`quvchilarga yetkaziladi. Tabiatda suvning uch xil: suyuq, qattiq va bug` holatda uchrashi tajriba olib borish bilan ko`rsatiladi. Suv qaynatilsa bo`g` holatiga, muzlatkichga qo`yilsa muz (qattiq) holatga o`tishini misollar bilan ko`rsatish darsning samaradorligini oshiradi. Jism va moddalarning og`irligi tarozida o`lchanadi. O`tilgan mavzuni mustahkamlash. 1. Modda va jismlarga misol keltiring. ? 2. Moddalar qanday holatlarda bo`ladi? 3. Atrofingizda qanday tjismlarni ko`ryapsiz ? Uyga vazifa. Uyda ota-onangiz yordamida suvning uch xil holatda bo`lishini tajriba qilib ko`ring. Tajriba natijalarini “ish daftariga yozing. 55

Dars Mavzu: Ob-havo Darsning maqsadi. O`quvchilarni mavzuga oid yangi atama va tushunchalar, tabiat fasllari, kuzda bo`ladigan o`zgarishlar bilan tanishtirish, ularga ob- havo haqida to`liq tushuncha berish va tabiat go`zalliklariga oshno etish. Darsning turi. Yangi bilim beruvchi. Darsning jihozlanishi. Termometr, yomg`ir o`lchagich, Quyoshning turish holatini kuzatish uchun tayoqcha, ob-havoning turli holatdagi manzarasi tasvirlangan rasmlar. Atama va tushunchalar: ob-havo, bulutlilik, harorat, termometr, yomg`ir o`lchagich, daraja. Darsning borishi. Tashkiliy qism. O`tilgan mavzuni bayon etish. Yangi mavzuni bayon etish. O`tilajak yangi mavzuni bayon etishdan avval o`quvchilarga ushbu savollar bilan murojaat qilinadi: Bugun ob-havo qanday? Qanday ob-havo belgilarini bilasiz? Sizga qaysi fasl yoqadi? Havoning qisqa vaqtdagi holati ob-havo deyilishi, ob-havo tez-tez o`zgarib turishi, kuz va bahor oylarida havo salqin bo`lib, yomg`ir ko`p yog`ishi, qishda qor yog`ib sovuq bo`lishi, yozda esa havoning isib ketishi xususiyatlari ochib beriladi. Havo nima sababdan o`zgaradi, yozda kunlar nega issiq yoki qishda nima uchun sovuq bo`ladi kabi savollarga atroflicha javob berish, bu savollarga javob berishda o`quvchilarni ham jalb qilish darsning samaradorligini oshirishini unitmang. 56

Yilning to`rt faslida , hatto kunning turli vaqtida havo harorati har xil bo`lishini termometr yordamida aniqlab o`vuchilarga ko`rsatish mumkin. Havo harorati shartli belgilar orqali yoziladi. Masalan, havo issiq bo`lsa, +400 S, Havo sovuq bo`lsa -100 S deb yozib qo`yiladi. Dars o`tilayotgan xonada havo harorati necha daraja issiq? Tashqarida –chi, kabi savollar bilan mavzuni qiziqarli bo`lishiga erishiladi. O`tigan mazuni mustahkamlash . Dars yakunida o`quvchilarning yangi mavzuni qanchalik o`zlashtirganligini aniqlash masadida quyidagi savollar berib ko`riladi: 1. Termometr bilan nima o`lchanadi? 2. Ob-havo deganda nimani tushunasiz? 3. Termomertni issiq suvga botirsak nimak bo`ladi? 4. O`quvchilar bilimini baholash. Uyga vazifa. Har kuni havo haroratini o`lchab, olingan natijani “ish daftari“ ga yozib boring. Oy oxirida havo haroratini qancha daraja isib yoki sovib ketganligini taqqoslashni o`rganing. Mavzu: O`zbekistonning foydali qazilmalari. Darsning maqsadi: O`quvchilarga vatanimizning foydali qazilmalari haqida kengroq ma`lumot berish. Ta`limiy maqsadi: O`quvchilarga O`zbekistonning foydali qazilmalari haqida kengroq ma`lumot berish. Tarbiyaviy maqsad: O`quvchilar dunyoqarashini shakillantirish tabiatga bo`lgan muhabbatini oshirish ekologik va estetik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarda O`zbekistonning foydali qazilmalariga bo`lgan munosabatini zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda shakillantirish. Darsning metodi. ------ hikoya, yozma ko`rgazmali. 57

Darsning jihozi: darslik, ko`rgazmali qurollar, plakatlar tabiat jismlaridan namunalar tarqatma materiallar. Darsning turi. O`quvchilarga foydali qazilmalar haqidagi fikrlarini boyitish, yangi bilim berish. Darsning borishi. Tashkiliy qism . Salomlashish, davomatni aniqlash, tozalikni nazorat qilish O`tilgan mavzu yuzasidan savol javoblar Tuproq va undan foydalanish. 1. O`simliklar bilan hayvonlarning hayoti uchun qanday sharoit zarur? 2. Tuproqda chirindi qanday qilib to`planadi? 3. Odamlar tuproq unumdorligini qay tariqa oshirishadi? 4. Qaysi hayvonlar tuproq tarkibini yaxshilaydi? 5. Tuproqlarning yemirilishiga nima sabab bo`ladi? 6. Tuproqni yemirishdan saqlash uchun nimalar qilish kerak. O`tilagn mavzuni xulosalash. Tuproq yerning unumdorlik xossasiga ega bo`lgan ustki qatlamidir. U tabiatning eng qimmatli boyliklaridan biridir. Shuning uchun ham tuproqlarni asrab avaylashimiz ulardan oqilona foydalanishimiz kerak. Quvnoq daqiqa (dam olish daqiqasi) “ Tez javob” o`qituvchi cho`l o`simliga o`quvchi saksovul o`qituvchi suvning uch holati o`quvchi suyuq, bug`, muz o`qituvchi sayyora o`quvchi yupetir Yangi mavzuning bayoni. O`zbekistonda juda ko`p foydali qazilmalar mavjud. Neft va gaz konlari ilk bor Farg`ona vodiysda aniqlangan. Ko`mir konlari Toshkent viloyatining 58

Angren atrofida, Surxondaryo viloyatining tog`li Sharg`unsoy va Boysun tumanlarida qazib olinadi. O`zbekistonda bir qancha rangli metallardan mis, qo`rg`oshin noyob va qimmatbaho metallardan oltin, kumush, qalay, simob qazib olinadi. O`zbekiston qum, ohak, marmar kabi qurilish xom ashyolariga ham boy Nurona tog`larida oq, pushti, kulrang, qizg`ich marmar olinadi. Hayotimizni metallarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Xalq xo`jaligida metallarning ahamiyati katta. Metallar har xil bo`ladi. Ulardan eng muhimlari temir, mis, alyuminiy, qalay, ro`x, kumush, oltindir. Eng ko`p tarqalgan metallardan biri temir-temir ro`dasi eritib olinadi.Temir ro`dalari har xil bo`ladi. Magnitli temir tosh shular jumlasidandir. Magnitli temirtoshda temir boshqa ro`dalardan ko`ra ko`proq bo`ladi. Yangi mavzuni mustahkamlash. 1. Metallar xalq xo`jaligida qanday ahamiyatga ega? 2. Temir qanday xossalarga ega? 3. Mis ro`dasi qayerdan qazib olinadi? 4. Misning xalq xo`jaligida o`rni?. Uyga vazifa . Mavzuni o`qish va qayta hikoya qilish. Xayrlashish. 59

II.2. Amaliy ishlar orqali o`quvchilarni Tabiat jismlari haqidagi bilimlarini shakilantirish. Amaliy ish Darsning maqsadi. 60

O`quvchilarni amaliy ish o`tkazish yo`llari va o`quv qurollari hamda asboblar bilan tanishtirish. O`quvchilarni mustaqil mehnatga o`rgatish. Mehnat intizomiga rioya qilish ko`nikmalarini shakillantirish. Darsning turi. Yangi bilim beruvchi. Darsning metodi. Tajriba metodi. Darsning jihozlanishi: har xil tarozilar, termometrlar, meva va sabzavotlar. Atama va tushunchalar. Tarozilar. Darsning borishi. 1. Tashkiliy qism. O`quvchi rahbarligida sinfga har xil tarozilar, meva va sabzavotlar keltiriladi. Bozor yoki do`kon ko`rinishi hosil qilinadi. Yangi mavzuni bayon etish. O`quvchilar “sotuvchi” va “xaridor” rollariga kirib, o`yin tashkil qilinadi. O`qituvchi o`quvchilar o`yinlarini kuzatib boradi va izohlaydi. Demak, massasi katta, ya`ni og`ir yuklarni tortish uchun alohida tarozilar, yengil, grammni o`lchovchi pallali, prujinali, strelkali tarozilar bo`ladi. Suyuq moddalar maxsus idishlarga solib o`lchanadi. O`quvchilar maktab hovlisiga, bog`ga, gulzorga sayrga chiqadilar. Havo haroratini o`lchovchi termometrni osib qo`yadilar. Ma`lum vaqtdan so`ng harorat aniqlanadi, ya`ni simob necha raqamni ko`rsatishga qarab havo harorati belgilanishi tushuntiriladi. Maktabga yaqin bo`lgan bozor, do`konga borib sotuvchi va xaridorlar kuztiladi. Yangi mavzuni mustahkamlash. O`quvchilar amaliy ish yakunini “Ish daftari”ga yozib qo`yyadilar. Uyga vazifa berish. O`z vaznlarini tarozida torttirib bilib kelish. 61

Amaliy ish Mavzu: Granit. Qum va gil Darsning ta`limiy maqsadi: o`quvchilarga granit, qum va gil haqida ma`lumotlar berish, ulardan nimalar tayyorlanishi haqida tasavvurlar hosil qilish. Darsning tarbiyaviy maqsadi : granit, qum va gildan turli narsalar tayyorlashda hunarmandlarning amaliy san`atiga va mehnatiga hurmat uyg`otish. Darsning rivojlantiruvchi maqsad: o`quvchilarning granit, qum va gil, ulardan turli narsalar tayyorla nishi haqida dunyoqarashlarini shakillantirish. Darsning jihozlari : granit, qum va gil, bir bo`lak kesak, likopcha, qum va gildan tayyorlangan buyumlar tasvirlangan rasmlar, asosiy foydali qazilmalar tasvirlangan O`zbekiston xaritasi, darslik. Darsda qo`llaniladigan metod: savol-javob, amaliy ishlar o`tkazish. Darsning borishi. 1. Tashkiliy qism. O`quvchilar davomatini aniqlash, ularning darsga tayyorligini tekshirish, granit, bo`r, qum va gil namunalarini o`quvchilarga ko`rinadigan joyga qo`yish, qum va gildan tayyorlangan buyumlar tasvirlangan rasmlarni osish. 2. Uy vazifasini so`rash. Avvalgi darsda o`tilgan “Yer osti boyliklari” mavzusini yakunida berilgan savollarga o`quvchilar javob beradilar. Berilgan topshiriqlar tekshirib chiqiladi. O`quvchilar bilimi savollarga javob berishlari natijalariga qarab baholanadi. 3. Yangi mavzuning bayoni. Yangi mavzuni bayyon etishni boshlashdan avval o`quvchilarga quyidagi savollar bilan murojaat qilinadi: 1. Qum tuproqdan nimasi bilan farq qiladi? 2. Sopol idishlar nimadan yasalganligini bilasizmi? 62

Bu savollar asosida o`quvchilar yangi darsga qiziqtiriladi va yo`naltiriladi. O`quvchilarga granit haqida ma`lumotlar beriladi, granit bilan o`tkaziladiganamaliy ish bajariladi, o`quvchilarga granit namunasi, uning ichida kvars, dala shpati va slyuda mavjudligi ko`rsatiladi, o`quvchilarga granitning xususiyatlarini, granit qanday maqsadlarda ishlatilishi tushuntiriladi, xaritadan granit qazib chiqariladigan joylar ko`rsatiladi. Qum va gil haqida ma`lumotlar beriladi, ulardan qanday buyumlar tayyorlanishi tushuntirilib beriladi. Qum suvga solinganda loyqa hosil qilmasligi, gil esa loyqa hosil qilishi, namlangan qum yopishqoq emasligi, suvga aralashtirilgan tuproq yopishqoq bo`lishi, undan (loydan) turli shakldagi buyumlar yasash mumkinligi tushuntiriladi. Qum sochiluvchan mayda zarralardantuzilganligi, suvni o`tkazishi, gil yopishqoq bo`lishi, suvni yomon o`tkazishi haqida xulosa chiqariladi. 4. Yangi mavzuni mustahkamlash . O`quvchilar bilan quyidagi savollar asosida savol-javob o`tkaziladi: 1. Granit qanday ko`rinishda bo`ladi? 2. Granitdan qayerda foydalaniladi? 3. Gilning qumdan qanday farqi bor? 4. Sinfdagi qaysi narsalar qumdan yasalgan? 5. Chinni buyumlar nimadan yasalgan? Ko`za, xum, sopol buyumlarchi? O`quvchilarning javobi o`qituvchi tomonidan to`ldiriladi. 5 . Uyga vazifa berish . O`quvchilarga darslikdagi mavzuni o`qib chiqish, mavzudan keyin berilgan savollarga javob topish, qum va gildan uyga vazifa sifatida beriladi. 63

Xulosa Ijtimoiy taraqqiyotning zamonaviy bosqichi uzluksiz ta`lim tizimi oldiga yosh avlodni har jihatdan barkamol etib tarbiyalash vazifasini qo`ymoqda zamonaviy ishlab chiqarish dunyoqarashni keng shakillangan, tafakkuri boy hamda bilim darajasi chuqur bo`lgan mutaxasislarni tayyorlashni toqoza etmoqda. Ta`lim to`g`risida”gi Qonun hamda “Kadirlar tayyorlash milliy dasturi” talablari asosida malakali mutaxasis va barkamol shaxsni tarbiyalashda uzluksiz ta`lim tizimining asosiy bosqichlaridan biri bo`lgan boshlangich ta`lim muhim o`rin tutadi. Kelajak vorislari bo`lgan yosh avlodni har tomolama tarbiyalash xususan tabiat bilimlari bilan qurollantirish, vatanimiz qudratini yanada mustaxkamlashda alohida ahamiyat kasb etadi. Tabiatshunoslik ta`limi bo`yicha boshlang`ich sinf o`quvchilarini nazariy bilimlar bilan tanishtiribgina qolmay, shu bilan birga amaliy bilim va kunikmalar hosil qilish ham tub maqsadimizni amalga oshirilishini hal qiluvchi katta axamiyatga molikdir. Bizning bitiruv ishimiz oldiga qo`ygan asosiy maqsadi boshlang`ich sinf o`quvchilarini tabiat jismlari mavzusini o`rganishda o`quvchilar kuzatish, tajriba, ekskursiya, amaliy ishlar o`tkazish yo`li bilan o`simlik va hayvonot dunyosining mahaliy vakillari, o`z joyi yuzasining shakllari, suv havzalari va suvning xususiyatlari, tuproq hamda foydali qazilmalar bilan tanishadilar. Biz ko`rib turgan barcha narsalar jism va moddalardan iborat: bino, mashina, daraxt, kitob, stol, stul. Biz yashayotgan Yer, osmondagi Quyosh, Oy, yulduzlar ham jism. Ba`zi bir jismlar tabiiy bo`ladi. Ba`zi jismlarni odamlar yasashadi. O`quvchilar e`tiborini jismning umumiy tushuncha bilan bog`lanishiga qaratmoq, ya`ni jismning yakka xususiyatini ta`kidlash zarur; agar olma daraxti yoki sabzavot o`simligi bo`lsa, unga xos bilimlarning ma`lum qilish lozim. Jism va hodisalarni kuzatish, ularni taqqoslash, o`xshashlik va farqlarini aniqlash tafakkur, diqqat va irodani rivojlanishiga yordam beradi. Kuzatish 64

jarayonida, shuningdek amaliy xarakterdagi bilimlar, masalan, o`simliklar dunyosining xarakteriga qa rab, joyda orientirlash; hayvon va o`simliklarning xulq-atvoriga, tabiatdagi o`zgarishlarga qarab, ob-havoning o`zgarishini oldidan aytib berish; texnika mehnati darslarida tabiatshunoslik materialidan foydalana olish (tabiiy materiallar - mevalar, urug`lar, barglar, po`stloq bilan ishlash) o`quvlari hosil qilinadi. Tabiatshunoslikni o`qitish uchun, ayniqsa, tabiiy jismlar kerak, chunki ular o`quvchilarda tabiiy jismlarni bevosita ko`rish asosida tasavvur va tushunchalarni hosil qilishga imkon beradi (har bir o`quvchii tabiiy material bilan mustaqil ishlay olishi uchun uni yetarli miqdorda – o`quvchilar soniga qarab to`plash kerak). Qabul qilish uchun teri sezgisi, hid bilish, maza sezishni talab qilmaydigan yirik jismlarni o`qituvchi uzoqdan turib namoyish qiladi. Yirik o`simliklar, masalan, makkajo`xori, poliz ekinlari, pomidor (o`simlik bargi, ildiz, mevalari bilan) yoki hayvonlar, parrandalar (mushuk, qush va h) shunday ko`rsatilishi mumkin. Quvchilarni Modda va jismlarning shakli, ularning o`zgarishi, inson uchun foydali va ahamiyatli tomonlari, tabiatda uchraydigan foydali qazilmalar, suvning har xil holati, suvni, ayniqsa toza ichimlik suvlarini isrof va iflos qilmaslik bo`yicha dastlabki ko`nikmalarni shakillantirish. Amaliy ish o`tkazish yo`llari va o`quv qurollari hamda asboblar bilan tanishtirish. O`quvchilarni mustaqil mehnatga o`rgatish. Mehnat intizomiga rioya qilish ko`nikmalarini shakillantirish borasida o`z samarasini berishiga ishonch hosil qildiq Bizning mazkur bitiruv malakaviy ishimiz o`z yutug`i, maqsadi va vazifasiga ko`ra boshlang`ich ta`limni rivojlantirish yo`lidagi mamlakatimizda amalga oshirilayotgan qator vazifalarni hal qilinishida qo`shilgan kichik bir xissamizdir, deb ishonch bildiramiz. 65

Foydalanilgan adabiyotlar:Foydalanilgan adabiyotlar: 1. И. А. Каримов Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг1. И. А. Каримов Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори Тошкент “ Шарқ нашриёти 1997 йпойдевори Тошкент “ Шарқ нашриёти 1997 й 2. Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури.таълим тараққиёти, 3-махсус сон. Шарқ НМК. 3. Bahromov A., Xolxo`jayeva M. Tabiatshunoslik (3- sinf O`qituvchilar uchun metodik qo`llanma). Toshkent- 2008 4. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish (O`qituvchilar uchun metodik qo`llanma). Toshkent- 1991 yil. 5. Grigoryans A.G, Sultonova G.A. (4- sinf O`qituvchilar uchun metodik qo`llanma). Toshkent- “ Cho`lpon” 2003 6. Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni o`qitish. T., 1992. 7. Grigoryans A.G. Atrofimizdagi olam. (1-sinf darsligi). T., 2006. 8. Grigoryans A.G. Atrofimizdagi olam. (2-sinf darsligi). T., 2005. 9. Grigoryans A.G. va boshšalar. Tabiatshunoslik (3-sinf darsligi). Toshkent, 2005 y. 10. Grigoryans A.G. va boshšalar. Tabiatshunoslik (4-sinf darsligi). Toshkent, 2003 y. 11. Nabiyev M., Shalnyov V. va boshqalar. Shifobaxsh ne`matlar. Toshkent, 1986 y. 12. Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni o`qitish metodikasi. T., 2005. 13. Pratov O`. Botanika. 5, 6 sinflar uchun darslik. Toshkent, 2003 y. 14. Shokirov Zuhra Boshlang`ich ta`lim jurnali 10 oktabr 2006 yil. 15. To`xtayev A., Hamidov A. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent, 1994 y. 16. G`ulomov. P., Mirzaaxmatova SH Atrofimizdagi olam (2 sinf o`qituvchilar uchun metodik qo`llanma). Toshkent- 2008 17. Xolmatov X., Xarlamov I. va boshqalar. Meva, sabzavot va ziravor œsimliklarning shifobaxsh xususiyatlari. Toshkent, 1995 y. 71

18. Haydarov S., Nishonov S. Tabiatshunoslik asoslari va bolalarni atrof- tabiat bilan tanishtirish. Toshkent, 1992 y. 19. Haydarov S., Haydarova X. Tabiatshunoslik asoslaridan laboratoriya mashђulotlari. Toshkent, 1990 y. 72

O'xshashlar

Boshlang`ich sinflarda induksiya, deduksiya va analogiya usullaridan foydalanish yo`llari

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Boshlang'ich sinflarda o'zlashtirmovchilikni yuzaga keltiruvchi omillar

“Daryolar” mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitishga doir

Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning psixologik zo‘riqishlarini oldini olish yo‘llari