Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish - Pedagogika - Diplom ishlar

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1359.5 KB

Ko'chirib olish

Boshlang`ich sinf o`quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish Qarshi-2011

Kirish. I. Bob. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini tabiatga doir ilmiy tushunchalar bilan shakllantirishning nazariy asoslari. I.1. O`quvchilarni tabiatga doir ilmiy tushunchalar berishning o`ziga xos xususiyatlari I. 2. Tabiatshunoslik darslarida pedagogik texnologiyalarni qo`llashning ahamiyati. II. Bob. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish. II.1. O`quvchilarni tabiatga doir ilmiy tushunchalarni shakllantirishda pedagogik texnologiyalar qo`llashning samaradorligi II.2. Pedagogik texnologiyadan foydalangan holda o`quvchilarga tabiatga doir dars ishlanmalari Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. 2

Kirish Mamlakatimizda ta`lim sohasida joriy qilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» mustaqillik sharofati bo`lsa, uni amalga oshirishning asosiy ilmiy- metodik omillaridan biri yangi pedagogik texnologiyadir. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ta`lim–tarbiyaning maqsadini yangi yo`nalishda ya`ni “O`tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar sarqitlardan to`la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma`naviy va axloqiy talablarga javob beradigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash” deb belgilanadi. Demak, ta`lim –tarbiya maqsadi yangilanishi tabiiydir. Ta`lim mazmuni o`quv dasturlari, qo`llanma va darsliklarda o`z ifodasini topdi. Shu munosabat bilan olimlarimizga fan sohalari bo`yicha ta`lim mazmunini ishlab chiqish kabi sharafli ma`suliyat yuklatildi. Bugungi kunda pedagogik tizimda didaktik masalalarning o`z yechimlarining topishi Milliy dastur g`oyalarini ro`yobga chiqarishning eng muhim bosqichidir. Shuningdek, ta`lim muassalarida resurs, kadrlar va axborot bazalari yanada mustahkamlandi, o`quv tarbiya jarayoniyangi o`quv uslubiy, majmualar, ilg`or pedogogik texnologiyalar bilan to`liq ta`minlandi. Bunda biz pedagogik texnologiya Milliy dasturni amalga oshirishning muhim vositasi ekanini ko`rishimiz mumkin. Mustaqil davlatimiz taraqqiyoida hal qiluchi muammolar xalqimizning ming-ming yillik qadriyatlarini, pedrgogik merosini o`rganish va ta`lim –tarbiya jarayonini milliylashtirish, yoshlar ongiga milliy, mafkura, milliy g`oyani singdirish, vatanparvarlik tarbiyasini yangi mazmun va metodikasini ishlab chiqish jahon andozalariga mos bo`lgan ta`lim tizimini yaratish, ilg`or pedagogik tajribaalarni ommalashtirish , pedagogik texnologiya bilan qurollantirish kabilar dolzarb vazifasi bo`lib qoldi. Shuni ta`kidlash lozimki, jamiyat taraqqiyotida ilm-fan ishlab chiqarish kuchiga aylangan bugungi kunda ta`lim –tarbiya ishida pedogogik texnologiya davri boshlandi. O`lmon olim G`. Xovfman pedogogika fani taraqqiyotida uch 3

davrni: tarbiya haqida donolik, pedogogika ( pedogogik g`oyalar) va pedogogika ilmi rivojlanish bosqichlarini ko`rsatadi. Shundan kelib chiqib pedogogik tkxnologiya davrini to`rtinchi bosqich desa bo`ladi. Zamonaviy o`qitish texnologiyalari majmuaviy integral (butun uzviy bog`liq) tizim bo`lib, unda ta`lim maqsadlari asosida belgilangan kasbiy ko`nikma va malakalar o`rganuvchilar tomonidan shaxsiy xislatlarni egallash hamda bilimlarni o`zlashtirishga yo`naltirilgan harakatlarning tartiblashtirilgan to`plami aks etadi. “Pedagogik yexnologiya bilimlarni o`rganish yaxlit jarayonida ta`lim shakllarini opimallashtirish, texnikaviy insoniy imkoniyatlar, ularning o`zaro hamkorligi amalga oshirish metodlar tizimidir” Pedagogik texnologiya ta`lim – tarbiya jarayonini optimal loyihalash, modellashtirish tizimi mexanizmi hisoblanadi. ya`ni pedogogik qonuniyatlarga asoslangan ta`lim-tarbiya tizimining samarali ommabop mexanizmidir. Buning uchun ta`lim –tarbiyani tubdan isloh qilish ilg`or pedagogik texnologiyalarni zamonaviy o`quv-uslubiy majmualarni yaratish va o`quv –tarbiya jarayonini didaktik jihatdan ta`minlash zarur ekanini ko`rsatadi. Shuningdek Prezidentimiz I.A. Karimov “Xalqimizning hech kimdan kam bo`lmasligi farzandlarimizning bizdan ko`ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo`lib yashashi uchun bor kuchi va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan ekanmiz, bu borada ma`naviy tarbiya masalasi hech shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi.” deb ta`kidlagan. Malumki, har qanday pedagogik texnologiya ta`limning yangi mazmunini shakllantiruvchi ta`lim tamoyillariga asoslangan bo`lib, u o`quvchi shaxsini tarbiyalashga, ular ongida vatanga muhabbat, insonparvarlik kabi tushunchalarni shakillantiribborishga qaratilmog`i lozim. Ta`lim jarayonini faol subektlari o`qituvchi va o`quvchilar bo`lib, ularni hamkorlikdagi faolyatlari muayyan mavzu bo`yicha kam kuch va vaqt sarflagan holda bilimlarni chuqur o`zlashtirish imkonini beruvchi jarayonning umumiy mohiyatini tavsiflaydi. 4

Mavzuning dolzarbligi Pedogogik texnologiya o`quvchilarning chuqur bilimlar olishlarining qator imkoniyatlar yaratish bilan birga, ularga o`z fikrini himoya qilish ko`nikmasini shakllantiradi, hamkorlikda ishlarga o`rgatib, ularni hayotda uchrab turadigan qiyinchiliklarni birgalikda hal qilish tajribalarini singdiradi. Pedagogik texnologiyani faol tadbiq etish hisobiga ta`lim jarayonining rag`bati kuchayib boradi. Prezidentimiz I. Karimovning “Asosiy va vazifamiz- vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”. Asarida keltirilganidek “Bugungi kunda davlat va jamiyat qurilishi sohasida mamlakatimiz oldidi o`zining miqyosi va qamroviga ko`ra ulkan vazifalar turibdi. Mintaqamizda va butun dunyoda yuzaga kelayotgan murakkab geosiyosiy sharoitda bizning zimmamizda mamlakatimizning xavfsizligi va barqarorligini ta`minlash, shu muqaddas zaminimizda hukm surayotgan tinch osoyishta hayotni saqlash kabi bir-biridan ma`suliyatli va keng ko`lamli bir qator vazifalar borki, yer yurtimizning jondan aziz farzandlarimizning bugungi va ertangi kuni ana shu masalalarni qanchalik muvaffaqiyat bilan hal etishimizga bog`liqdir. Yurboshimiz tashabusi bilan 2010 yilni “Barkamol avlod yili”deb e`lon qilindi va ushbu munosabat bilan bir qancha maqsad va vazifalar belgilab olindi. “Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma`naviy sog`lom o`sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo`lgan uyg`un rivojlangan insonlar bo`lib, XX1 asr talablariga to`liq javob beradigan barkamol avlod bo`lib voyaga yetishi uchun zarur barcha imkoniyat yaratishni o`z oldimizga maqsad qilib qo`yganmiz. Shu kunlarda hukumatimiz tomonidan ushbu masala yuzasidan qabul qilingan Davlat dasturi ana shu ezgu maqsadda erishish yo`lida, jami davlat va nodavlat manbalarini hisobga olgan holda, mavjud barcha resurs va imkoniyatlarimizni safarbar etishni ko`zda tutadi. Ana shunday buyuk vazifalar va ularni amalga oshirish, kelajagimiz egalari bo`lgan yosh avlodni zamonaviy 5

tkxnologiyalar asosida, ongli, dunyoqarashi keng, ma`naviy yetuk qilib tarbiyalash mamlakatimiz taraqqiyotining asosidir. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi 1. O`quvchilarga tabiatga doir ilmiy tushunchalar shakillantirish borasida o`lkamizning tabiat hodisalari va undagi jismlar haqida boshlang`ich bilimlar berish; 2. Inson va tabiat o`rtasidagi o`zaro aloqalarni ko`rsatish; 3. Tabiatdan foydalanish va uni asrash bo`yicha inson faoliyati bilan tanishtirish; 4. Tabiatdan foydalanish va uni asrash uchun zarur bo`lgan amaliy ko`nikmalarni hosil qilish va shu asosda tabiatga nisbatan maqbul dunyoqarashni shakillantirish hamda Vatan va mehnatga muhabbat, ekologik, estetik ruhda tarbiyalash. Bitiruv malakaviy ishining vazifasi O`quvchilarga jonli va jonsiz tabiat va maktab atrofidagi, viloyatdagi, o`z yurtidagi kishilarning mehnati haqidagi tasavvur va tushunchalarini shakillantirish va rivojlantirish; - tabiatdagi va kishilar mehnatidagi mavsumiy o`zgarishlarni kuzatish; - oddiy ilmiy dunyoqarashni shakillantirish maqsadida jonli va jonsiz tabiatdagi voqelikni o`quvchilar bilan doimiy kuzatib borish; - aniq misollar asosida ashyolar va tabiat hodisalari o`rtasidagi o`zaro aloqalarni ochib berish, tabiatning odamlar mehnatiga ta`sirini ko`rsatish; - tabiatni asrash amaliyoti hg`aqida bilimini rivojlantirish yuzasidan o`tkazilayotgan tarbirlar bilan tanishtirish; Ishning ilmiy –tadqiqot metodlari Bitiruv malakaviy ishni tayyorlash jarayonida o`quvchilar bilan suhbat, kuzatish, tabiiy va tasviriy ko`rgazmalardan foydalanish, o`yin va sayohatlari htkazish metodlaridan foydalaniladi. 6

Bitiruv malakaviy ishini obekti. Bitiruv malakaviy ishning obyekti bo`lib, Karshi shahar 29- umumiy o`rta ta`lim maktabi o`quvchilari ta`lim – tarbiya sohasida olib boriladigan ishlar hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining manbalari. O`quvchilar tabiatga doir ilmiy bilimlar bilan tanishtirishda ilmiy metodik adabiyotlar. O`quv qo`lanmalari metodik yullanma va tavsiyalardan iborat. Bitiruv malakaviy ishini yangiligi va amaliy ahamiyati Ushbu bitiruv malakaviy ish pedogogik texnologgiya metod va vositalaridan foydalanilgan holda chuqur o`rganildi. Tabiatshunoslik darslarida qo`llanillayotgan ilg`or pedogogik texnologiyaning o`rin va ahamiyati ilmiy nazariy jihatdan asoslanadi. (tahlil qilinadi) 7

I. Bob. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini tabiatga doir ilmiy tushunchalar bilan shakllantirishning nazariy asoslari. O`quvchilarga tabiatshunoslikni o`rgatib borish bilan o`qituvchi ularni ta`limni davom ettirish va amaliy faoliyat uchun zarur bo`lgan bilim, o`quv va ko`nikmalar bilan qurollantiribgina qolmay, balki ularning dunyoqarashi, irodasi, xarakterini shakllantiradi, aqliy qobiliyatlarini rivojlantiradi. Shunga ko`ra tabiatshunoslikni o`qitishning shakl va metodlarini ishlab chiqadi. Tabiat bilan to`g`ri tashkil qilingan muloqot kichik yoshdagi maktab o`quvchilarida go`zallikni his etishni boyitadi va chukurlashtiradi, ularda o`z harakati va ishini o`zi baholay olish qobiliyati rivojlanadi, bu xislatlar xulq- atvorning odobiy hamda axloqiy normalarini anglash, atrofdagilarga nisbatan mas`uliyat hamda burchni tarbiyalash uchun zarurdir. Tabiat bilan muloqot jarayonida o`rtoqlariga, kattalarga hurmat va mehr-munosabat vujudga keladi. Tabiatshunoslikni o`qitish metodikasi oldida quyidagi vazifalar turadi:  umumiy ta`lim va kompleks tarbiya sistemasida tabiatshunoslikning o`quv predmeti sifatidagi ahamiyati va o`rnini aniklash;  tabiatshunoslik materiallarini tanlash va birlashtirish (sintez qilish);  uning ta`lim hamda tarbiyaviy vazifalarini aniqlash. Boshlang`ich maktabda tabiatshunoslikni o`qitish tabiat hayotidagi ayrim narsa - hodisalar va o`simliklar, hayvonlar hamda odamning tashqi xususiyatlari bilan tanishtirishdangina iborat emas. Tabiatshunoslikni o`qitish jonli va jonsiz tabiatning har xil ob`ektlari o`rtasidagi, jonli tabiat bilan odamlar mehnati o`rtasidagi o`zaro aloqalarni kichik yoshdagi maktab o`quvchilari tushuna oladigan shaklda ochib berishi, jonajon tabiatga muhabbatni, uning boyligini qo`riqlash va ehtiyotlik bilan foydalanish istaklarini tarbiyalashi kerak. Boshlang`ich maktab tabiatshunoslik kursi tabiat hodisalarining keng doirasini qamrab oladi, shu munosabat bilan ba`zan o`rganilayotgan hodisalar 8

bilan o`zaro bog`liq holda kuzatishlar olib borish qiyin bo`ladi. Shuning uchun ham tabiatshunoslikni dastlab o`rganish uchun ob`ektlar tanlashda quyidagilarni: o`quvchilarning yosh xususiyatlarini, o`rganilayotgan materialning tushunarli bo`lishini, uning ta`limiy va rivojlantiruvchi ta`sirini, o`lkashunoslik materiali bo`lishini, olingan bilimlarni maktab jonli tabiat burchagi va o`quv-tajriba uchastkasidagi ishlar bajarilishida foydalanish imkoniyatini hisobga olish zarur. Barcha ta`lim va tarbiyaviy vazifalarning bajarilishi metodlarning to`g`ri tanlanishiga bog`liq. Tabiatdagi mustaqil kuzatishlarsiz kichik yoshdagi o`quvchilarda kuzatuvchanlikni rivojlantirib bo`lmaydi, tirik organizmlarni bevosita o`rganmasdan turib o`simlik va hayvonlar hayotini tushunib bo`lmaydi, o`simliklarni o`stirish va hayvonlarni parvarish qilish bo`yicha amaliy ishlar bajarilmasdan qishloq xo`jalik mehnatining amaliy o`quv hamda ko`nikmalarini hosil qilib bo`lmaydi. Qo`llaniladigan har qanday metodning ahamiyatini, o`quvchilarning materialni o`zlashtirganligini, ularda zarur tasavvur va tushunchalarning shakllantirilganligini tarbiyaviy natijalarni aniqlamasdan turib bilib bo`lmaydi. Faqat shu ma`lumotlarga asoslanib, har qanday metodni to`g`ri baholash mumkin. O`qitish metodlari to`g`risidagi masalani ishlab chiqish an mashg`ulotlarning o`quv jihozlari to`g`risidagi masalalar ham chambarchas bog`liqdir, chunki o`quv qurollari va boshqa jihozlar tabiatshunoslik tasavvurlari va tushunchalarni shakllantirishning asosi hisoblanadi. Tabiatshunoslik metodikasi, shuningdek o`qitishning moddiy bahosi — tabiatshunoslik xonasi, tirik tabiat burchagi, o`quv-tajriba uchastkasi, geografiya maydonchasi, o`qitishning texnika vositalarini tashkil etish va foydalanish masalalarini ham qarab chiqadi, bularsiz tabiatshunoslikni o`qitishni to`g`ri olib borish mumkin bo`lmaydi. XIX asr o`rtalarida ilg`or pedagogik fikrlarni ifodalovchilardan biri Konstantin Dmitrievich Ushinskiy (1824—1870) bo`ldi. U kuzatish metodini tabiatni bilib olishda eng samarali metod sifatida ajratdi. Ushinskiy bolalarni 9

tabiat bilan tanishtirishni o`z joyi, o`z o`lkasini o`rganish bilan boshlashni taklif qildi, bunda kitobni o`qish yoki o`qituvchi axborotidan olingan taassurotlarni bola kuzatishlari yordamida tekshira olsin. Ushinskiy ta`kidladiki, o`z joyi tabiatini o`rganishning bosh metodlaridan biri kuzatishdir, chunki ular kuzatuvchanlikni vujudga keltirishga yordam beradi. «Bolalar dunyosi» kitobida Ushinskiy bolalarni nutq rivojlanishining asosida yotuvchi oddiy mantiqiy ishlarga o`rgatish uchun tabiatni qanday kuzatish zarurligini ko`rsatib berdi. Kuzatishlar, tajribalar va ekskursiyalar bilan tabiiyot o`qitish sistemasini birinchi bo`lib Aleksandr Yakovlevich Gerd (1841 —1888) taklif qildi. U ta`kidladiki, ko`rgazmali o`qitish bola idrokining aniq holatiga muvofiq bo`lishi kerak. Gerd shunday sistemani bunyodga keltirdiki, unda tabiiyotni o`rganish jonsiz tabiatdan boshlanadi, u boshlang`ich sinflarda jonsiz tabiat kursini o`qitish metodikasini ishlab chiqdi. U «Tabiiyot qisqa kursi» nomli darslik, shuningdek «Yer, havo, suv» nomli o`quv qo`llanma va ularni o`qitishga oid «Boshlang`ich maktabda predmetli darslar» nomli metodik qo`llanma (1883) yozdi. Bu kitob uzoq vaqtlargacha jonsiz tabiat kursi bo`yicha asosiy qo`llanma bo`lib keldi. 1917 yildayoq V.A.Gerdning «Boshlang`ich maktab kursida alohida predmet sifatida tabiiyot» nomli kitobi nashr etildi, unda muallif tabiiyotni boshlang`ich maktabda maxsus predmet sifatida o`qitish zarurligini isbot qildi. Masalani bunday qo`yilishi tabiiyot bo`yicha tezda yangi dastur tuzishni talab kildi. 1919 yili maorif Komissarligi tomonidan tabiiyot bo`yicha taxminiy dastur tuzildi va tasdiqlandi. Unda ekskursiya va amaliy ishlarga katta e`tibor berildi. M.N.Skatkin o`z tadqiqotlarida tabiatshunoslik bo`yicha sinfdan tashqari ishlar tashkil qilish metodikasi hamda tabiatni o`rganish bo`yicha mashg`ulotlarda bolalarning bilish faoliyatini faollashtirish masalalariga katta e`tibor berdi. 1959 yildan boshlab, har yili 1—4 sinf o`quvchilari uchun «Kuzatish kundaliklari» nashr qilinmoqda, uning muallifi V.A.Valerianova o`quvchilarning ob-havoni, o`simlik va hayvonlar hayotidagi o`zgarishlarni, 10

qishloq xo`jaligida odamning mehnat faoliyatini muntazam ravishda kuzatishlarini tashkil qilishda o`qituvchiga yordam berish vazifasini qo`yadi. Tabiiyot metodikasiga mashhur metodist S.A.Pavlovich (1884—1976) katta hissa qo`shdi, uning ishlari boshlang`ich maktabda tabiiyot darslarini metodik jihatdan to`g`ri tashkil qilishga yordam berdi. Uning «Boshlang`ich maktabda tabiiyot o`qitish amaliyoti» (1939), «Jonsiz tabiat to`g`risidagi tushunchani qanday o`qitish kerak» (1948), «Tabiatshunoslik bo`yicha kitob. Tabiatning asoslari va metodikasi» (1969) nomli ishlari ancha mashhurdir. S.A.Pavlovichning tabiiyot va tabiatshunoslik darslarini o`quv qurollari bilan jihozlash to`g`risidagi kitoblari hozirgi vaqtda ham o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. 1969 yildagi o`rta umumta`lim maktabi isloxoti-dan keyin tabiatshunoslik 2- va 3-sinflarda mustaqil predmet sifatida o`qitila boshladi va faqat 1-sinfda tabiatshunoslik materialidan o`qish va nutqni rivojlantirish darslarida foydalanildi. Umum ta`lim va hunar maktablarini islox qilishning asosiy yo`nalishlari munosabati bilan tabiatshunoslikni o`qitish masalalari yangicha hal qilindi. 1986 yildan e`tiboran bolalar 6 yoshdan boshlab o`qitila boshlandi, maktabda o`qitish muddati esa 11 yilgacha ko`paytirildi. Shunday qayta qurish 1—2-sinflarda «Atrof olam bilan tanishtirish» nomli yangi o`quv predmetini kiritish imkoniyatini berdi, u 3—4-sinflarda «Tabiatshunoslik» predmetiga o`tadi. Kursni o`rganish ikki yo`nalishda olib boriladi. Birinchisi, bolalarni odamlarning ijtimoiy hayoti va mehnati bilan tanishtirishni, xulq-atvor madaniyatini tarbiyalashni nazarda tutadi. Ikkinchisida, tabiat bilan bevosita muloqotda uning bilan tanishtirish, tabiat ob`ektlari va hodisalari to`g`risida tasavvurlar shakllantirish, tabiatga mas`uliyat bilan munosabatda bo`lishni, tabiatdagi xulq-atvor madaniyatini tarbiyalash, tabiat muhofazasida baholi qudrat faoliyat tashkil qilinishi mo`ljallanadi. Tabiat bilan tanishtirish ekskursiyalarda, o`quv sayrlarida, amaliy ishlarda kuzatishlar o`tkazish asosida amalga oshiriladi. 11

«Atrof olam bilan tanishtirish» predmeti boshlang`ich maktabning boshqa predmetlari bilan chambarchas bog`liqdir. Tabiat va jamiyat hayotini, kishilar mehnatini kuzatish ona tili va rus tili, mehnat ta`limi, tasviriy faoliyat, matematika kabi predmetlarning o`quv materialini yaxshiroq tushunib olishga yordam beradi. Bu darslarda, atrof olam bilan ta nishtirish bo`yicha mashg`ulotlarda tabiat to`g`risida o`quvchilar oladigan tasavvurlar kengaytiriladi, boyitiladi, katta amaliy yo`nalishga ega bo`ladi. «Atrof olam bilan tanishtirish» kursining davomi hisoblangan «Tabiatshunoslik» o`z ichiga tabiat fanlarining har xil sohalarini oladi. 3—4- sinflarda tabiatshunoslikni o`rganish jonsiz tabiat bilan jonli tabiat bir butunlikni tashkil qilishi, shuning uchun ham ular o`zaro bog`liq ekanligi to`g`risidagi tasavvur va tushunchalarni izchillik bilan rivojlantirishni nazarda tutadi. Tabiatshunoslik fanlari taraqqiyotida Markaziy Osiyolik olimlarning xizmatlari. Markaziy Osiyoda yashab o`z asarlari bilan tabiiy fanlar rivojiga barakali hissa qo`shgan olimlarning ishlari va bizgacha yetib kelgan asarlari tabiiyot tarixini o`rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Beruniy 973 yilda Xorazmning Qiyot (hozirgi Beruniy) tug`ilgan. Beruniyning bizga 152 ta kitobi ma`lum bo`lib, ulardan faqat 27 tasigina bizgacha yetib kelgan. Beruniyning o`sha davrda yaratgan buyuk kashfiyotlaridan biri Yerning shar shaklida ekanligini ko`rsatish uchun Globus ixtiro etganligidir. Beruniy asarlariga tabiatga oid juda ko`p ma`lumotlar kiritilgan. Masalan, O`rta Osiyo, Hindiston, Afg`onistondagi qazilma boyliklar (dorivor o`simliklar, hayvonlar), ularning foydali xususiyatlari haqida ma`lumotlar berilgan. Beruniyning ilmiy qarashlari «Minerologiya», «Hindiston», «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Geodeziya» kabi asarlarida keng yoritilgan. «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida Beruniy Eron shimolida keng tarqalgan tropik o`simliklar va hayvonot olamini ta`riflaydi. Beruniyning «Kitob as-Saydana-fit-tibbi» (Tabiatda dorishunoslik) asari 1927 yilda Turkiyaning Bursa shahridagi kutubxonalarning biridan topilgan. Bu 12

kitobda 250 dan ortiq tabib, dorishunos, kimyogar, tabiatshunos, tarixchi, faylasuf, sayyohlar haqida ma`lumotlar keltirilgan. Beruniyning tabiy va sun`iy tanlanish haqidagi fikrlari ham diqqatga sazovordir. Agar Yer yuzini bir xil daraxt yoki bir xil hayvon butunlay qoplab olsa, bu holda hayvon va daraxtlarning ko`payishiga, daraxtning o`sishiga o`rin qolmaydi, deb ta`kidlagan edi. Beruniyning «Tabiatda dorishunoslik» asarida dorivor o`simliklar tasnifi ham berilgan. Beruniy o`z asarlari bilan tabiat fani tarixiga asos solgan. Abu Ali ibn Sino (980-1037) tabiiyot fanining turli sohalarida ijod qilgan. Ibn Sino tabobat ilmidan tashqari, tibbiyot sohasidagi ishlari, jumladan, «Mexanika», «Fizika» nomli kitoblari tabiiyot fanining rivojlanishida muhim o`rin tutgan. Kitoblarida harakat, kuch, atmosfera bosimi, ob-havo, qor, yomg`ir, do`l, issiqlikning tabiati, yashin va uning turlari, momaqaldiroq hodisasi, tovush, yorug`lik, Quyosh va Oy tutilishi, ko`zning ko`rish sabablari, olamdagi o`simliklar va ularning ahamiyati haqida bayon qilgan. Ibn Sino dunyoga mashhur «Tib qonunlari» asarini yozgan. Mazkur asar 5 ta kitobdan iborat. Ularda odam tanasi a`zolarining tuzilishi, vazifalari, turli kasalliklar, ularning kelib chiqish sabablari, oddiy va murakkab dorilar, ularni tayyorlash va bu dorilarning tana a`zolariga ko`rsatadigan ta`siri haqida ma`lumotlar keltirilgan. Olim odamdagi ba`zi kasalliklar (chechak, vabo, sil) ko`zga ko`rinmas organizmlar orqali paydo bo`lishini e`tirof etdi. Inson salomatligini yaxshilashda to`g`ri ovqatlanish, tana a`zolarini chiniqtirish muhim ahamiyatga ega ekanligini aytadi. Uning fikricha, Yer asta-sekin o`zgaradi, dengiz va daryolar vaqti kelib o`z o`rnini quruqlikka bo`shatadi. Shu tufayli ko`pgina kishilar suvda yashaydigan hayvonlarni, chunonchi, chig`anoq qoldiqlarini quruqlikda uchratadilar. Ibn Sino o`simlik, hayvon va odamda o`xshashliklar mavjudligi, ularning oziqlanishi, ko`payishi,b o`sishi haqida to`xtalib o`tadi. 13

Abu Nasr Forobiy 873 yili Toshkentning shimoli g`arbida joylashgan Forob oilasida xizmatchi oilasida tug`ilgan. Ma`lumotlarga qaraganda Forobiy 70 dan ortiq tilni bilgan. Forobiy o`z zamonasining yirik tibbiyot nazariyotchisi edi. U bu sohada o`nlab ilmiy asarlar yaratdi. Asarlarining umumiy miqdori 160 dan ortiq bo`lib, bizgacha 40 ga yaqinigina yetib kelgan. Ular astronomiya, falsafa, tarix, mantiq, psixologiya, musiqa, tabiatshunoslik, tibbiyot, kimyo sohalarini qamrab oladi. Yulduzlar haqidagi kitobida osmon jismlari bilan Yerdagi hodisalar o`rtasida tabiiy bog`lanishlar borligini bayon qilgan. Jumladan, Quyosh issiqligi ta`siridagi bug`lanishlar bulut va yomg`ir paydo bo`lishiga sabab bo`lishini aytgan. Oy tutilishi Yerning Quyosh bilan Oy o`rtasiga tushib qolishiga bog`liqligini ko`rsatgan. Tabiiyot sohasidagi ijodiy ishlari koinot sirlaridan tashqari issiqlik, yorug`lik va tovush hodisalarini o`rganishga ham bag`ishlangan. Forobiy inson organizmi, uning faoliyatining bir butun va yaxlit tizimdan iboratligini, kasalliklar asosan ovqatlanishning buzilishi bilan bog`liqligini ko`rsatib o`tdi. Forobiy Yevropa olimlari, xususan rus fiziologi Sechenovdan 1000 yillar avval fiziologiya fanining fundamental asosi bo`lgan birlamchi va ikkilamchi signal sistemasining rivojiga ilmiy asos solgan. Forobiy o`z asarlarida sun`iy (inson yordamida) turlarning vujudga kelishi singari tabiiy ravishda (inson aralashuvisiz) o`simlik va hayvon turlarining paydo bo`lishini ham dunyoda birinchi bo`lib ta`riflab, bu masalani Ch.Darvindan 1000 yil avval hal qilgan edi. Al-Xorazmiy jahon matematika fanining asoschilaridan bo`lgan O`rta Osiyo olimlaridan hisoblanadi. Al-Xorazmiy IX asr boshlarida Bag`dodda O`rta Osiyolik olimlar Al-Farg`oniy, Abbos bin Javhariy bilan «Ma`mun akademiyasi» ni boshqara boshlaydi. Bag`dod xalifasi Ma`mun al-Xorazmiyga «Yer va osmon xaritasi» ni tuzish ishini boshqarishni topshirdi. Xarita ustida olimlar 84 yil davomida tadqiqot ishlarini olib bordilar. Xorazmiy bu tadqiqotlarni umulashtirib «Yerning tasviri» nomli asarini yozib, geografiya 14

faniga asos soldi. Bu asar butun dunyo, qit`alar, okeanlar, qutblar, ekvator, sahrolar, ko`llar, o`rmonu barcha mamlakatlar, o`lkalar, u yerdagi hayvonot va o`simliklar dunyosi, boshqa tabiiy xomashyolar, aholi, ularning tarqalish xususiyatlari, urf-odatlari, hunarlari va zichligi haqidagi ma`lumotlarni o`z ichiga oladi. Xorazmiy dunyodagi birinchi geografik xaritani tuzishga katta hissa qo`shgan. Xorazmiy astronomiya sohasida ham ko`p ishlar qilgan. U kuzatishlar asosida hindlarning astronomiya jadvallarini har tomonlama tahlil qilib, yangi astronomik jadvallar tuzdi. Uning rahbarligida Yer kurrasining kattaligini aniqlash maqsadida Yer meridianining bir gradusi o`lchab chiqilgan. Xorazmiyning astronomiyaga oid asari, Yerning o`lchamii haqidagi fikrlari, O`rta Sharq, Yevropada astronomiya fanining rivojiga ulkan hissa bo`lib qo`shilgan. Mashhur o`zbek matematigi Muso al-Xorazmiy hozirgi zamon algebra fani va «Algoritm» sohasining «otasi» hisoblanadi. «Algebra» «Al jabr» asaridan, «Algorttm» esa uning nomi al-Xorazmiydan olingan. Abu Hanifa Dinavariy (Ahmad ibn Dovud)-tarixchi, tilshunos, botanik olim. Uning bizgacha yetib kelgan tarixiy asari «Kitob axborit-tivol» dir. Dinavariyning «Kitob fin-nabot» (O`simlik haqida kitob) nomli mashhur asari uzoq vaqtlargacha sharq botanik va tabiblari uchun qo`llanma bo`lgan. Asarning bizgacha yetib kelgan ba`zi bir qismlari B.Levin tomonidan ingliz tiliga tarjima qilinib, nashr etilgan. Abjad tartibida yozilgan bu kitobda 482 xil o`simlikning xususiyati bayon qilingan. Muallif har bir o`simlikni ta`riflashda o`z zamonasi shoirlarining shu o`simlik haqidagi she`rlaridan namunalar keltirgan. Tabiatshunoslik metodikasining rivojlanish tarixi va hozirgi holati. O`zbek tilida tabiatshunoslik bo`yicha birinchi tarjima adabiyoti 1919 yilda vujudga keldi. Bular «Boshlang`ich jug`rofiya» (A.A.Kruber kitobining ruschadan tarjimasi), «Turkiston» (A.A.Kruberning «Rossiya jug`rofiyasidan ocherklar» kitobining ruschadan tarji masi), T.N.Qori Niyoziyning o`qituvchilar uchun qo`llanma hisoblangan «Tabiatning parchasi» va boshqalar edi. 15

1927—1929 yillarda birinchi bosqich maktablar uchun o`lkashunoslik darsliklari — «Kichik turkistonlik» va «Bizning o`lka», «Tabiiyot bo`yicha o`qish kitobi» va boshqa mahalliy tabiatshunoslik materiali asosida tuzilgan darsliklar nashr qilindi. 1948 yildan e`tiboran boshlang`ich sinflarda tabiiyotni o`qitish sistemasi o`zgardi. 1—3- sinflarda tabiatshunoslik materiali izohli o`qish darslarida o`rganila boshlandi. 1948 yili Ye.M.Belskaya shu dasturga asoslanib «Rus tilida o`qish olib boriladigan O`zbekiston maktablarining 1—4 sinflari uchun dastur» — metodik yo`l-yo`riqlar yaratdi, unda 1—3-sinf o`quvchilari bilan darslar va darsdan tashqari vaqtlarda (o`qituvchi pahbarligida) kuzatish va tajribalar o`tkazilishiga alohida e`tibor berildi. 1960 yildan barcha sinflarda o`qitish politexnizatsiyalash-tirilishi munosabati bilan yangi dasturlar joriy qilindi. Bunda 3—4 sinflardagi tabiatshu - noslik darslari mehnat darslari bilan almashtirildi. Tabiatshunoslik faqat 4- sinfda qoldirildi, buning uchun 1961 yili O`zbekistonning tabiiy sharoitlari, o`simlik va hayvonot dunyosining o`ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi «Tabiatshunoslik» darsligi (Ye.M.Belskaya va b.) yaratildi. 70-yillarda O`zbekiston maktablarining yangi o`quv rejasi va dasturlariga o`tilishi munosabati bilan 2—3 sinflarda «Tabiatshunoslik» predmeti kiritil di, uni o`rganishga rus tilida o`qish olib boriladigan sinflarda 35 va 70 soatdan, o`qish o`zbek tilida olib boriladigan sinflarda 35 soatdan vaqt ajratildi. 1972 yili Ye.M.Belskaya tahriri ostida rus va uzbek tillarida 2-sinf uchun «Tabiatshunoslik» darsligi nashr qilindi. Bu darslik uch yillik boshlang`ich maktab dasturi bo`yicha qo`llaniladi. U qiziqarli mazmuni bilan farq qiladi, ikkinchi sinf o`quvchilarining yosh xususiyatini hisobga olgan holda tu zilgan va O`zbekiston o`simliklari va hayvonot dunyo sining tipik xususiyatlarini aks ettiradi. 1974 yili 3-sinf uchun «Tabiatshunoslik» darsligi nashr qilindi. Unda «O`lkamizning tabiati» mavzusiga katta e`tibor berildi. Uni o`rganish 2-sinfda o`tkazilgan kuzatishlarni umumlashtirish bilan boshlanar va tabiatdagi 16

mavsumiy o`zgarishlarni hisobga olgan holda olib borilar edi. Topshiriqlar O`zbekistonning jonsiz tabiati ob`ektlari, o`simliklari va hayvonlarini kuzatishlardan maksimal foydalanishni nazarda tutgan. O`qituvchilar uchun metodik qo`llanmalar nashr qilingan bo`lib, ularda tabiatshunoslik kursi metodikasi 2—3 sinflardagi shu predmetni o`rganish xususiyatlari hisobga olingan holda bayon qilingan. 1986 yildan boshlab to`rt yillik boshlang`ich ta`limga o`tish munosabati bilan boshlang`ich maktab uchun, atrof olam bilan tanishtirish va tabiatshunoslik bo`yicha dasturlar hamda «Atrof olam bilan tanishti rish» va «Tabiatshunoslik» kurslari bo`yicha o`quv-metodik komplekslar (darsliklar, metodik qo`llanmalar, kuzatishlar kundaligi) nashr qilindi. Tabiatshunos lik tsikli bo`yicha o`quv kompleksi sistemaliligi, mazmunni rivojlantirilishi, sinfdan-sinfga o`tgan sari asta-sekin chuqurlashtirib va kengaytirib borilishi, tuzilishga yagona yondashish, strukturaning vorisligi bilan ta`minlangan. Bolalarning atrofimizdagi olamni muntazam o`rganib borishlariga asoslanib, kichik yoshdagi o`quvchilarda tabiat to`g`risida, o`z joyi va barcha mamlakatning tabiiy boyliklari to`g`risida bir butun tasavvur shakllantirish kerak. O`quvchilar Vatanimizning ta biiy boyliklaridan odamlar o`zlarining mehnat faoliyatlarida qanday foydalanayotganliklari bilan tanishishlari lozim. Bunda bolalarga odamlar mehnati atrof tabiat bilan chambarchas bog`liq ekanligini ko`rsatish g`oyat muhimdir. SHu talablarga ko`ra kichik yoshdagi o`quvchilarga:  jonli va jonsiz tabiat to`g`risida aniq bilimlar berish, ylarning o`zaro bog`liqligini ochib berish;  odam organizmi va uning salomatligini saqlash to`g`risida ma`lumotlar berish;  tabiatda kuzatishlar o`tkazish o`quvi va ko`nikmalari bilan qurollantirish;  tabiatdan oqilona foydalanish va uning boyligini ko`paytirishga qaratilgan insonning mehnat faoliyati bilan tanishtirish; 17

 jonajon tabiatga muhabbat, uni muhofaza qilishga intilishni tarbiyalash. Umum ta`lim va hunar maktablarini isloh qilishning asosiy yo`nalishlariga muvofiq tabiatshunoslik dasturiga kiritilgan o`zgarishlar ko`rsatilgan vazifa lar bilan bir qatorda tabiatshunoslik kursida o`quvchilarning ekologiya, mehnat va gigiena tarbiyasiga e`tiborni yanada kuchaytirishni, «har bir o`quvchi gi giena va meditsina sohalarida minimum bilimni egallash, yoshligidan o`z organizmini bilishi, uni tartibli saqlay olishi» uchun sharoitlar yaratilishini nazarda tutadi. Tabiatshunoslikni o`qitish jarayonida dunyoni ilmiy tushunish asoslarini shakllantirish uchun tabiatga insonparvarlik munosabatini, vatanparvarlikni va go`zallikni tushunishni tarbiyalash ke rak. Zamonaviy pedagogika ta`lim va tarbiyaga tarbiyalovchi ta`lim deb atalmish yagona jarayonning ikki tomoni deb qaraydi. Ta`limning tarbiyalovchilik harakteri uning mazmuni bilan belgilanadi. Shuning uchun ham tabiatshunoslikni o`qitish o`qituvchiga o`quvchilar tafakkurini, ularning ijodiy va bilish faolligini rivojlantirish uchun boy material beradi. Tabiatshunoslik bo`yicha barcha mavzular kompleks tarbiya masalarini aks ettiradi. O`quvchilarga bilimni bayon qilish metodlari ham tarbiyaviy ahamiyatga ega, o`quvchilarning barcha faoliyatlari bilimlarni o`zlashtirish jarayoni bilan bog`liqdir. Shu munosabat bilan ham tabiatshunoslikni o`qitish o`qituvchi uchun tarbiyaviy ishlarga katta imkoniyatlar beradi. Tabiatshunoslikni o`qitishda og`zaki, ko`rgazmali, amaliy va boshqa metodlardan foydalaniladi. Bolalarning ijodiy faolligi, individual qobiliyatlarini ochishga qaratilgan metodlar tobora ko`proq qo`llanilmoqda. Tabiatshunoslik bo`yicha mashg`ulotlarni sinfdan va maktabdan tashqari tadbirlar: ochiq havodagi o`yinlar, o`lkashunoslik ekskursiyalari, yurishlar bilan chambarchas bog`lamoq zarur. Bularning hammasi o`qituvchiga tabiatshunoslik bo`yicha o`quvchilar bilan shug`ullana borib, ularni faqat yaxshi bilim olishgagina emas, balki ular shaxsini shakllanishiga ta`sir ko`rsatishga ham imkon beradi. Boshlang`ich sinflarda tabiatshunoslikni o`qitishning maqsadi — botanika, zoologiya, ekologiya, 18

anatomiya, fi ziologiya, gigiena, jo`g`rofiya fanlarining elementar asoslarini berishdir. Tabiatshunoslik darslari — bu mehnat tarbiyasi maktabi hamdir. Aniq misollarda o`quvchilarni odam mehnati — uning jismoniy va ma`naviy sihatligining manbai ekanligiga ishontirib, o`qituvchi mehnatga muhabbatni, astoydil mehnat qilish istagini, mehnat ahliga hurmatini tarbiyalaydi. Bu 1-sinfda «Maktab xodimlari mehnatiga hurmat», «Maktaboldi uchastkasidagi ishlarda qatnashish», «Ishlab chiqarishda band odamlarning kasblari»; 2-sinfda «Kun tartibidagi mehnatning turlari», «Maktab mulkiga ehtiyotlik munosabati», «Xona o`simliklarini parvarish qilish», «Qurilishlarda, zavod va fabrikalarda ishlovchi odamlarning kasblari», «Mavsumlar bo`yicha maktab oldi uchastkasidagi ishlar»; 3- sinfda «Tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilish bo`yicha odamlar mehnati», «Mehnat va dam olish rejimi (tartibi)», «Dalada, borda, polizda odamlar mehnati», «Maktab oldi uchastkasida odamlar mehnati», «Foydali qazilmalarni olish»; 4- sinfda «CHo`llarda, dashtlarda, o`rmonda, tog`larda, tundrada odamlar mehnati», «Yer osti boyliklari, suv, havo, o`simliklar, hayvonlar muhofazasi bo`yicha odamlar mehnati» mavzularidir. Shunday qilib mehnat mavzusi o`quvchilarning tarbiyasida katta o`rin egallaydi. Tabiatshunoslik o`zining mazmuni va metodlari bi lan o`quvchilarni har tomonlama tarbiyalash uchun cheksiz imkoniyatlarga ega. Tabiiyot — dunyo fani va shuning uchun ham tabiat shunoslik darslari o`quv materiali mazmunini yetkazishning o`ylab chiqilgan metodikasini talab qiladi, uning asosiy maqsadi bilimlar yig`indisini faqat esda qoldirish bo`lib qolmasdan, balki ularni ishonchga aylantirish hamdir. Ishonch insonlarga, atrof olamga bo`lgan munosabatda, odatlarda, ish tutishda, xulq-atvorda namoyon bo`lishi kerak. Bunda birinchi o`ringa tabiatshunoslikning turmush bilan aloqasi chiqariladi. Bu vazifalarni osonlashtirish uchun ko`rgazmali materiallardan, diafilmlardan, markaziy va mahalliy davriy matbuot materiallaridan, kino va telefilmlarni (ularning o`qituvchi bilan birga ko`rganlaridan keyin) muhokama qilishdan, Mehnat Veteranlari, mashhur paxtakorlar, chorvadorlar, ishlab chiqarish 19

ilg`orlari to`g`risida hikoya qiluvchi kitoblardan, stendlardan keng ko`lamda foydalanmoq lozim. Tabiatshunoslik vositasida amalga oshiriladigan kompleks tarbiya faqat darslardagina emas, balki o`quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari faoliyatlarida (ekskursiya, sinfdan tashqari mashg`ulot, maktaboldi uchastkasidagi ishlar va boshqalarda) ham muntazamlilik hamda rejalilikni talab qiladi. Jonajon o`lka tabiati — daryolar, tog`lar, o`rmon massivlari to`g`risidagi matnlarni o`rgana turib, mamlakat hamda jumhuriyatning xalq xo`jaligi uchun ularning ahamiyatini ta`kidlab o`tish zarur. Bunday ma`lumotlar vatanparvarlik hissini, Vatan bilan iftixorlanishni tarbiyalaydi va o`quvchilar tarbiyasida muhim omil hisoblanadi. Moddiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish Tabiatshunoslik tushunchalarining shakllanishi murakkab fikrlash jarayonining natijasidir. Bu jarayonni boshqara turib, o`qituvchi yorqin misollarda ta biat sirlarini ochib beradi, moddiy dunyoqarash asos larini o`quvchilarga singdiradi. Rejali ravishda asta-sekin tabiat bilan tanishtirib borish bu ish uchun poydevor yaratadi. Moddaning (qum va loyning, foydali qazilmalarning, suvning) xususiyatlari bilan tanishtira borib, amaliy mashg`ulotlar o`tkazish bilan o`qituvchi o`quvchilar tomonidan insonning tabiatni o`zgartirishga qaratilgan faoliyatini tushunib olinishiga yordam beradi. Bolalarni atrof tabiat va odamlar hayoti bilan tanishtira borib, o`qituvchi anih misollarda tabiat hodisalarining sabablarini tushuntirib berishi kerak va o`quvchilarning bu hodisalar o`rtasidagi oddiy bog`lanishlarni tushunib olishlariga erishishi kerak. Natijada o`quvchilar tabiat—bir butunlik, unda jism va hodisalar biri-biri bilan uzviy aloqada, biri-biriga bog`liq ekanligini tushunib olishga imkon beradigan bilimlarni to`playdilar. Tabiatshunoslik darslarida moddiy dunyoqarash asoslari o`qituvchi tomonidan rejali ravishda uzoq vaqt davomida olib boriladigan ishlar jarayonida shakllanadi. Tabiatshunoslikni o`rgana boshlashdanoq o`quvchilarda o`simlik va 20

hayvonot dunyosi to`g`risida moddiy tushunchalarni shakllantirib borish, ama liy ishlarni bajarish, tajribalar, kuzatishlar, ekskursiyalar o`tkazish jarayonida esa olingan tushunchalar ilmiy nuqtai nazaridan tasdig`ini berishi kerak Tabiat hodisalarining o`zaro bog`lanishini (quyosh nuri energiyasi suvni qizdiradi, u bug`lanadi, keyin yog`in tarzida tushadi) ocha turib, o`qituvchi o`quvchilar da tabiatga munosabatni asta-sekin rivojlantirib boradi. Yakka tartibdagi bevosita kuzatishda o`quvchilar dastlab fahmlab olgan o`zaro aloqa barcha tabiat hodisalarini bir-biriga bog`lovchi, aniq namoyon bo`lgan qonuniyat xarakterini oladi. Kichik yoshdagi maktab bolalari «Nima uchun yomg`ir «yog`adi?», «Tog`lar qaerdan paydo bo`lgan?», «Nima uchun ko`katlar yashil, gullar esa har xil rangli?», «Nima uchun quyosh kechqurun botadi?» va boshqa ko`pgina savollar berib, guyo o`zlari uchun dunyoni ochadilar va bolalarda atrof hayotga bo`lgan qiziqish so`nmasligi uchun o`qituvchining ular oldida ajoyib va go`zal bo`lib ko`rinishi uning o`ziga bog`liq. Atrof olamga bo`lgan bola qiziqishini quvvatlash uchun o`qituvchi barcha savollarga aniq-ravshan, muhimi qiziqarli va tushunarli qilib javob berishi kerak. Bolalar bilan ishni (kuzatish, tajriba, amaliy ish, ekskursiyalarni) shunday tashkil qilish kerakki, ularning o`zlari tabiatning ayrim hodisalari o`rtasidagi bog`lanishlarni aniqlashga, ularda borayotgan o`zgarishlarni payqashga o`rgansinlar. Shundagina ular «Nima uchun qushlar uchib keladilar va uchib ketadilar?», «Nima uchun hayvonlar qishki uyquga ketadilar?» va shunga o`xshash savollarga mustaqil javob bera oladilar. Tabiatni estetik qabul qilish Kichik yoshdagi maktab o`quvchilari uchun atrof olamni hayajon bilan qabul qilish xarakterlidir. Bola lar hamma narsani qarab chiqishlari, ho`l bilan ushlab ko`rishlari, kattalarning tushuntirishlarini bajonidil tinglashlariga qaramay, atrofdagi hodisalarda ko`p narsalarni payqab ololmaydilar, chunki ular o`zlarining hissiyot va qiziqishlarini qo`zg`atuvchi ta`sirlarga e`tibor beradilar, muhim bo`lsa ham hayajon uyg`otmaydigan narsalarga e`tibor bermaydilar. Bolalarning kattalar e`tibor bermaydigan narsalar tafsilotini payqab olishlari shu bilan tushuntiriladi, 21

chunki ular uchun bu jiddiy ahamiyatga ega. Shunga ko`ra bolalarni tabiatshunoslik ob`ektlari bilan tanishtirib borishda ularning jozibaliligiga, go`zalligiga alohida e`tibor bermoq zarur. Tabiatga ekskursiyalar, olingan materiallarni to`plash va ishlash, tirik burchakdagi mashg`ulotlar, sinfdan tashqari o`qishlar tabiatshunoslik darslarida boshlangan o`quvchilarning estetik tarbiyasini to`ldirishi hamda chuqurlashtirishi kerak. Estetik tarbiyada ko`rgazmali qurollarni (suratlar, sxemalar, jadvallar, mulyajlar, maketlar, gerbariylar, hayvonlar tuxumlarini) to`g`ri tanlash katta ahamiyatga ega. Ular chiroyli, jozibador, qiziqishni qo`zg`atuvchan bo`lishi kerak. Bunday qurollardan foydalanish badiiy didu farosatni rivojlantiradi, materialni yaxshiroq o`zlashtirish va esda saqlab qolishga yordam beradi. Estetik tarbiyaning samarali vositalaridan biri tabiatshunoslik darslarida mashhur rassomlar chizgan suratlarning nusxalaridan foydalanish va o`qituvchining badiiy asarlaridan parchalarni sharhlab o`qishidir, chunki tabiatni shoirona qabul qilish, uni chuqurrok tushunish hamda go`zalligini his etishga yordam be radi. Bolalarning estetik hislarini rivojlantirishga, didu farosatlarini shakllantirishga va bilim doiralarini kengaytirishga tabiatga ekskursiyalar o`tkazish katta ta`sir ko`rsatadi. Tabiatni o`rganish uni este tik qabul qilish bilan uyg`unlashishi kerak, chunki kishi tabiatni qancha chuqurroq idrok qilsa, shuncha u insonga shodlik bagishlaydi, uning oldida tabiat har tomonlama namoyon bo`ladi. Bolalarda tabiatdagi mehnatga ijodiy munosabatni (maysazorlar, xiyobonlar, istirohat bog`larini shakllantirish) tarbiyalash kerak. Jonli tabiat burchagi, o`quv- tajriba uchastkasidagi ishlar, uy vazifasi va yozgi topshiriqlarni rasmiylashtirish, sinfdan tashqari ishlar (sinfdan tashqari o`qish uchun kitoblar tanlash, ko`rgazma, ertaliklar tashkil qilish va h. q) shunga xizmat qilishi mumkin. Biroq barcha e`tibor faqat tabiat ob`ektlari bi lan zavqlanishga qaratilsa, estetik tarbiya ta`sirli bo`lmaydi. Estetik tarbiyaning vazifasi: 22

- tabiatda go`zallikni ko`rishgina emas, balki uni idrok etishga, ya`ni estetik qabul qilishni idrok etish bilan bog`lashga; - tabiatda go`zallikni bunyodga keltirish va uni muhofaza qilishga, ya`ni estetika bilan mehnat madaniyatini bog`lashga; —tabiatda hamda jamiyatda xulq-atvor hamda muomala madaniyati qoidalariga rioya qilishga, ya`ni estetika bilan etikani bog`lashga o`rgatishdir. Tabiatshunoslikni o`qitish jarayonida estetik tar biya har tomonlama, rejali ravishda, o`quvchilarning tabiat bilan muloqotda bo`lishlarining barcha shakllarini hisobga olgan holda olib borilmog`i lozim. Odobiy tarbiya Tabiatshunoslik mashg`ulotlarida o`quvchilarda ta biatga, atrofdagi odamlar mehnatiga odobiy munosabatda bo`lishni tarbiyalash zarur. Ammo Boshlang`ich sinf o`qituvchisining bir o`zi uchun odobiy tarbiyaning barcha tomonlarini qamrab olish qiyin. Bu — butun maktabning vazifasidir. Boshlang`ich sinflarda esa ish tutishda (jamoa mehnat jarayonida, ekskursiyalarda, tirik tabiat burchagida, maktab oldi uchastkasida) aks etadigan odobiy dunyoqarash shakllantirilmog`i lozim. Tabiatga odobiy munosabatda bo`lishni tarbiyalash ishi barcha, hatto eng sodda holatlarda ham amalga oshirilmog`i zarur. Masalan, ekskursiya vaqtida o`quvchilarni gerbariy uchun ko`p miqdorda o`simliklarni yig`ishdan to`xtatish, gerbariylar uchun yaxshisi begona o`tlardan, to`kilgan barg va mevalardan foydalanish kerakligini, gerbariy uchun noyob, ayniqsa «Qizil kitob» ga kiritilgan o`simliklardan foydalanish mum kin emasligini, guldasta uchun ko`plab gullar uzmaslikni tushuntirish kerak. Bunda bu talablar nimalar bilan bog`liqligini, albatta tushuntirish kerak. Tabiatni muhofaza qilish, uning boyliklarini ko`paytirish ana shular bilan boshlanadi. Tabiat muhofazasining ahamiyatini tushunish, o`simlik va hayvonlarni qo`riqlash atrof olamga ehtiyotlik munosabatini tarbiyalaydi. 23

Ekologik tarbiya Insonning tabiatga chuqur va har taraflama ta`siri amalga oshayotgan bir paytdagi ilmiy-texnika inqilobi sharoitlarida inson va jamiyatning tabiatga bog`liqligini, uni saqlab qolish va yaxshilash zarurligini tushunadigan, atrofdagi go`zallikni qadrlay oladigan va tabiat holati uchun o`z zamondoshlari hamda kelgusi avlod oldidagi fuqarolik mas`uliyatiga ega bo`lgan har tomonlama rivojlangan shaxsning shakllanishini mo`ljallovchi umum ekologik tarbiya katta ahamiyat kasb etmokda. Maktabda tabiat muhofazasi ta`limining samaradorligi o`qitishni o`qituvchi tomonidan tabiat muhofazasining har xil tomonlari bo`yicha sinfdan tashqari ishlar bilan mohirona uyg`unlashtirilgandagina behad ortadi. Yashil soqchilar guruhi, tabiatshunoslik to`garaklari, yosh tabiat do`stlarining klublari, maktabdagi tabiat burchagi kabilar tabiat muhofazasi tarbiyasini tashkil qilish shakllari sifatida o`zini yaxshi oqladi. Agar ilgari tabiat muhofazasi faqat o`simlik va hayvonlarning qirilishidan himoya qilish bilan cheklangan bo`lsa, keyinroq esa tabiat boyliklarini qo`riqlash masalalari eng jiddiy bo`lib qoldi, hozirgi vaqtda esa bosh muammo — atrof- muhitni saqlab qolishdir. Shu munosabat bilan maktab tabiatshunoslik kurslarida ekologik ongni shakllantirish uchun katta ahamiyatga ega bo`lgan tabiatdan foydalanishning eng muhim masalalari qarab chiqilmoqda. O`quvchilarning ekologik tarbiyasi kompleks holda umumiy tarbiya bilan bog`liq tarzda amalga oshirilmog`i lozim. Ekologik tarbiyaning kompleksligi g`oyaviy-siyosiy, odobiy mehnat, estetik hamda jismoniy tarbiyaning uyg`unlashtirilishidan iboratdir, bu shaxs ning har taraflama ravnaq topishini ta`minlaydi. Boshlang`ich sinfdagi ekologik tarbiya vatanparvarlik hislarini rivojlantiradi, chunki Vatan jonajon o`lka, uning tabiati, xo`jaligi odamlar turmushi orqali bilib olinadi, idrok qilinadi. Chunki jonajon tabiatga muxabbatni rivojlantirish vatanparvarlik tarbiyasida eng muhim omil hisoblanadi. 24

Vatanparvarlik va baynalmilalchilikni tarbiyalash Jamiyatimizda vatanparvarlik tarbiyasini baynalmilalchi-lik tarbiyasisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Buning uchun tabiat muhofazasi katta material beradi. Shunga ko`ra vatanparvarlik tarbiyasini atrof tabiatni o`rganish bilan boshlash kerak. Bolalikdan yaqin bo`lgan jonajon o`lka tabiati inson uchun doimiy yo`ldir. Ayni paytda u «Vatan» to`g`risidagi keng tushunchaning tarkibiy elementidir. O`lkashunoslik ishlari, maktab uchastkasidagi mehnat, ekskursiyalarda jonajon o`lkani o`rganish o`quvchilar xotirasida chuqur iz qoldiradi, o`z o`lkasiga muhabbatni mustahkamlaydi, uning boyliklarini qo`riqlash, ulardan oqilona foydalanish zarurligi to`g`risidagi ongni shakllantiradi. O`lka tabiati, uning boyliklari, xo`jalik xususiyatlari bilan tanishtirish o`quvchilarning sinfda olgan bilimlarini xalqning turmushi va mehnat faoliyati bilan bog`lashga yordam beradi. Masalan, «Foydali qazilmalar» va «Mamlakatimiz tabiatining xilma-xilligi» mavzulari (3—4 sinf «Tabiatshunoslik» darsliklari). Tabiatshunoslikni o`qitish jarayonida o`quvchilar e`tiborini sovet olimlarining fanni rivojlantirishdagi roliga qaratmoq, ularning vatanparvarligini, mehnatsevarligini, o`z xalqiga muhabbatini ta`kidlamoq zarur. Bu bolalarda tabiiy iftixor, buyuk namunalarga taqlid qilish xohishini vujudga keltiradi. Vatan mavzusi butun Boshlang`ich tabiatshunoslik ta`limi orqali o`tib boradi. Tabiat manzarasi faqat xalqning katta bunyodkorlik faoliyatini ko`rsatuvchi bo`lib xizmat qilishi kerak. Yagona intilish bilan o`z Vatanini yana ham kuchli va qudratli qilishga jalb qilingan o`lkamiz xalqlarining hayotidan olingan aniq misollar o`quvchilarda vatanparvarlik va baynalmilalchilik tuyg`ularini tarbiyalaydi. Respublikamiz xalqlarining do`stona oilasi to`g`risida (V sinf «Tabiatshu noslik» darsligi) yorqin bo`yoqli ko`rgazmali qurollar bilan uyg`unlashgan o`qituvchi hikoyasi materialni hissiyot bilan qabul qilib olishga vatanparvarlik tuyg`ularini, dunyodagi barcha mehnatkashlarning irqi va millatiga qaramay bo`lajak hamkorligiga ishonchni ya`ni qardosh baynalmilalchilik tuyg`ularini tarbiyalashga yordam beradi. 25

Tabiatga muhabbat va uni saqlash hamda muhofaza qilishga intilishni tarbiyalash. Tabiatga muhabbat — katta va murakkab hissiyotdir. U yuqori ruhiy va aqliy doiralarni o`z ichiga oladi. Bu hissiyotni tarbiyalashni bolalikning erta yoshidan boshlash kerak, chunki bolada «Jonajon tabiatga" muhabbat bilan birga jonajon o`lkaga, jonajon mamlakatga ko`ngil qo`yish o`sib boradi. Bolalikda tug`ilgan bu hissiyot maktab yillarida rivojlanib va boyib boradi, bunga ma`lum darajada tabiatshunoslik yordam beradi, u tabiat go`zalligini qabul qilishgagina emas, balki uni muxofaza qilishga, boyliklarini extiyot qilib, oqilona foydalanishga, ularni faqat himoya qilibgina emas, balki ko`paytirishga o`rgatadi. O`lkamiz fuqarolari tabiatni ehtiyot qilishlari, uning boyligini muxofaza qilishlari kerak, degan iboraning ma`nosini tushuntira borib, uni M.Prishvinning: «Biz tabiatimizning egalari va biz uchun u — hayotning o`lkan qimmatbaho narsalari bilan to`lgan quyosh omboridir. Bu qimmatbaho boyliklarni muhofaza qilish yetarli emas, ularni kashf qilish va ko`rsatish kerak. Baliq uchun toza suv ke - rak — suv xavzalarini himoya qilishimiz kerak. O`rmonlarda, cho`llarda, tog`larda turlicha qimmatli hayvonlar bor — o`rmon, cho`l va tog`larimizni himoya qilaylik. Baliqqa — suv, qushga — havo, darrandaga — o`rmon, cho`l, tog`lar kerak, Insonga Vatan, tabiatni muxofaza qilish — demak Vatanni himoya qilish kerak» degan ajoyib so`zlari bilan mustahkamlash mumkin. Tabiat muhofazasiga oid dekretlar jonli tabiatni tiklash va muhofaza qilishni nazarda tutgan. Chunonchi, 1920 yilning may oyida o`lkamizda birinchi bo`lgan Ilmen mineralogiya qo`riqxonasini tashkil qilish to`g`risida dekret chiqdi. Hozir mamlakatimizda 100 dan ortiq qo`riqxona va dahlsiz xo`jaliklar bor, ulardan 11 tasi O`zbekistonda joylashgan. Bizning vaqtimizda noyob o`simliklar, hayvonlar, minerallar, shuningdek suv, havo, odam atrofidagi barcha tabiiy muhit muhofaza qilish ob`ektlaridir. Atrof muhitga ongli munosabatni tarbiyalash uchun birinchi sinfdan boshlaboq atrofdagi olam bilan tanishtirish bo`yicha mashg`ulotlarda (tabiiy xarakterdagi maqolani o`qilgandan keyin) bolalar oldiga amaliy vazifalar qo`yish zarur. 26

Ikkinchi sinfda shu predmet bo`yicha bilimlar doirasi kengaytirilayotganda nazariy bilimlar, amaliy mashg`ulotlar (qishlovchi qushlarga yordam, yashil ko`chatlarni himoya qilish, erta gullovchi o`simliklarni qo`riqlash, hayvonlarga ehtiyotkorona munosabatda bo`lish) bilan bog`lanadi. Uchinchi sinfda tabiatdan foydalanish va uni mu hofaza qilish bo`yicha odamlar mehnatiga alohida e`tibor beriladi. To`rtinchi sinfda tabiat muhofazasi bo`yicha bilim lar quyidagi tartibda tizimga solinadi (muntazamlashadi): jonajon o`lka tabiati, Vatanimiz tabiati, insonning tabiatdan foydalanishi va uni qo`riqlashi. O`quvchilarni, tabiatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonunni bajarish — har bir kishining burchidir, degan xulosaga olib kelinadi. Muhimi shundaki, tabiatshunoslik darslari o`quvchilarni bilim bilan boyitibgina qolmasdan, balki Vatan uchun iftixor tuyg`ularini ham mustahkamlaydi. O`quvchilarni amaliy faoliyatga tayyorlash Maktab O`zbekistonda rivojlantirilgan ishlab chiqarishning asosiy tarmoqlari to`g`risida tasavvurlar berishi, jamiyat hayotida borayotgan jarayonlarning mohiyatini tushunib olishga yordam beruvchi bilim asoslarini shakllantirishi, kasbga yo`naltirishi, kelgusi amaliy faoliyatga tayyorlashda zarur bo`ladigan ama - liy uquv hamda ko`nikmalarni singdirishi kerak. Tabiatshunoslik darslarida, shuningdek tirik tabiat burchagi, maktab oldi uchastkasi va boshqalarda amaliy ishlar bajarish vaktida kichik yoshdagi maktab o`quvchilari oddiy asboblarni ishlata olish, kuzatish va oddiy tajribalar o`tkazish bo`yicha amaliy uquv hamda ko`nikmalarga ega bo`ladilar. Maktab oldi uchastkasida qishloq xo`jaligi ishlarini bajarib, dala va fermalarda kattalarga yordam berib, o`quvchilar ta`lim-tarbiya maqsadlariga qaratilgan baholi qudrat unumli mehnatga kirishadilar. Ularda asta-sekin olingan bilimlarni amalda qo`llanish, tabiat hodisalarini tushuntirish uchun, qishloq xo`jaligida har xil amaliy ishlar bajarish uchun ulardan foydalanish uquvlari rivojlanadi. «Yashil tabiat soqchilari» qishloq xo`jaligi zararkunandalarining paydo 27

bo`lishini kuzatish ishida qatnashish olingan bilimlarni to`ldiradi va kengaytiradi, o`quvchilarni tabiatga yaqinlashtiradi, tabiatga ongli munosabatni tarbiyalaydi. Amaliy faoliyat o`quvchilarda mehnatga muhabbatni, ongli intizomni, maqsadga erishishda astoydillikni, jamoada ishlash uquvini va boshqa foydali sifatlarni tarbiyalaydi. Ilmiylik tamoyili o`quvchilarga o`rganish uchun ilmiy jihatdan asoslangan, amalda sinab ko`rilgan ma`lumotlar berilishini talab etadi. Ularni tanlab olishda fan va texnikaning eng yangi yutuqlari va kashfiyotlardan foydalanish kerak. Ilmiy bilimlarni egallash jarayonida o`quvchilarda ilmiy dunyoqarash, tafakkur rivojlanadi. Har bir darsda o`tiladigan o`quv materialining ilmiy mazmuni keng va chuqur bo`lishi va o`quvchida nafaqat bilim, balki tafakkur hosil qilishi hamda o`quvchining ijodiy qobiliyatini shakllantirishi kerak. Buning uchun esa o`qituvchi o`z ilmiy saviyasini oshirib borishi, zamonaviy pedagogik texnologiyalar, kashfiyotlar va ilmiy yangiliklardan xabardor bo`lishi kerak. O`quvchilar o`rganayotgan bilimlar nazariy jihatdan tasdiqlangan va malda sinalgan bo`lishi lozim. Tushunarli bo`lish tamoyili o`rganilayotgan materialning mazmuni, hajmi va o`qitish metodlari o`quvchilarning yoshiga, tayyorgarlik darajasiga mos bo`lishini talab etadi. O`qitishni tushunarli qilish degani uni oson qilish lozimligini bildirmaydi. O`qitishning tushunarliligi o`quvchi imkoniyatlarining eng yuqori chegarasi va uni asta-sekin oshirib borish bilan belgilanadi. Ta`lim jarayonining borishida o`quvchilar oldiga qo`yiladigan o`quv va mehnat topshiriqlarini izchillik bilan murakkablashtirib borish o`quvchilarning aqliy imkoniyatlari va jismoniy kuchlarini rivojlantiradi. O`quv materialining mazmuni shunday tanlanishi va tuzilishi kerakki, o`quvchilar uni o`zlarining oldingi bilimlari bilan bog`lay oladigan va uni tushunishda qiynalishmasin. Uzoq vaqtlar boshlang`ich sinflarda tabiatshunoslikni mustaqil o`quv predmeti sifatida o`qitilishi yetarli darajada qadrlanmadi. U goho tabiiyot nomi bilan saqlanib keldi, goho predmetli darslar va izohli o`qish bilan almashtirildi. 28

60-yillardan boshlab tabiatshunoslik mustaqil predmet sifatida o`qitilmoqda. Hozirgi vaqtda maktab tabiatshunoslik kursining mazmuni zamonaviy fan taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladi. Tabiatshunoslik dasturi o`lkashunoslik xususiyatlarini hisobga olgan holda tuzilgan, boshlang`ich maktabdagi tabiatshunoslik ta`limining mazmuni esa botanika, zoologiya, ekologiya, odam anatomiyasi va fiziologiyasi, jug`rofiya fanlarining hozirgi taraqqiyotiga muvofiq keltirilgan. Tabiatshunoslikni o`qitishda ilmiylik qoidasi: hozirgi zamon fanida qat`iy qaror topgan qoidalarni o`quvchilarga o`zlashtirish uchun taklif qilinishini nazarda tutadi. Tabiatshunoslik bo`yicha ilmiy bilimlarning egallab olinishini ta`minlash uchun kichik yoshdagi maktab o`quvchilarining idrok qila olish imkoniyatlarini hisobga olgan holda eng muhim ilmiy ma`lumotlarni tanlab olish kerak. O`quvchilarning idrok qila olish imkoniyatlari jismoniy kuch va aqliy kuchlanish talab qiluvchi o`quv mavzulari va amaliy masalalarni izchillik bilan murakkablashib borishi jarayonida kengayib boradi. Qiyinchilik xarakterini to`g`ri aniqlash o`quvchilarning idrok qilish imkoniyatlarini kengayib borishiga, o`quv materialini izchillik bilan murakkablashib borishiga yordam beruvchi metodik variantni tanlab olishga imkon beradi. Bu o`quvchilarning aqliy taraqqiyotini asta-sekin ko`tarilishiga va ilmiy bilimlarni chuqurroq o`zlashtirib olinishiga imkon beradi. O`quv materialining ilmiyliligi tushunarli bo`lish bilan uyg`unlashishi kerak. Bunga uni o`quvchilarning akliy va ruhiy rivojlanishiga, shuningdek ularning tayyorgarligiga moslashtirish bilan erishiladi. Tabiiyotshunoslik materiallari mazmunining tushunarliligi kichik yoshdagi maktab o`quvchilarida o`qishga qiziqish uyg`otadi, aqlga ozuqa beradi, mantiqiy fikrlashga, taqqoslash va xulosalar chiqarish, amaliy masalalarni yechishga majbur qiladi. Nazariyani amaliyot bilan bog`lash Ilmiy bilimlar kishilarning ishlab chiqarish faoliyati ehtiyojlari asosida paydo bo`lib, ana shu faoliyatga xizmat qilganligi va hayot bilan bog`langanligi 29

sababli, bu bilimlarni egallash uchun ularning mazmunini o`zlashtirib olishgina emas, balki bilimlarni amalda qo`llay bilish ham zarur. O`quvchilarni amaliy faoliyatga tayyorlash nazariy bilimlar berish jarayonida boshlanadi. Keyinchalik u tajriba va mamaliy mashg`ulotlarda davom ettiriladi. Bu mashg`ulotlarda o`quvchilar o`qituvchi rahbarligida tajriba sharoitida olingan bilimlarning ishonarli ekanligini tekshiradilar, ularni mustahkamlaydilar va chuqurlashtiradilar hamda ularda anna shu bilimlarni amalda qo`llash ko`nikmalari va malakalari hosil bo`ladi. Nazariyani amaliyot bilan bog`lash o`quvchilarni ama liy masalalarni hal qilishda nazariyaning ahamiyatini tushunishga olib keladi, bu uning o`zlashtirish sifatini ko`taradi. Bu qoida mehnat ta`limi va o`quvchilarni amaliy faoliyatga tayyorlash vazifalarini hal qilishda alohida ahamiyat kasb etadi. O`qitishda nazariya bilan amaliyotning bog`lanish xarakteri o`quv predmetining mazmuni bilan taqozo qilinadi. Tabiatshunoslikda nazariy bilimlar o`quvchilarni tabiatning u yoki bu hodisalari bilan amaliy tanishtirish jarayonida puxtaroq o`zlashtirib olinadi. Bunda amaliyot o`quvchilarni nazariyani o`zlashtirishga qiziqtirish uchun undan oldinroq kelishi mumkin. Chunonchi, «Tabiatda bahor» mavzusida (3-sinf) uni o`rganish bo`yicha amaliy ishlar ekish (ildiz mevalarning hosiliga ekinlar zichligining ta`sirini aniqlash uchun urug`lar ekish), keyin esa mavzuni o`rganishda amaliy ish natijalarini tahlil qilish ma`qul bo`ladi. Tabiatshunoslik darslarida nazariyani amaliyot bilan bog`lanishini amalga oshirishga maktab yoki jamoa xo`jaligi qurtxonasida ipak qurti ustidan kuzatishlar va shuningdek «G`o`za», «Poliz ekinlari», «G`alla ekinlari», «Sezgi organlari», «Yurak va qon» mavzulari (3-sinf) bo`yicha amaliy ishlar o`tkazilishi yordam berishi mumkin. O`quvchilarning tirik tabiat burchagidagi (o`simliklarni ekish va ko`paytirish), shuningdek o`simliklarning suvga, issiqlikka, yorug`likka ehtiyojini (piyoz va balzaminni o`stirish misolida — 2-sinf), gul manzarali o`simliklarining o`sishi va rivojlanishiga organik va mineral o`g`itlarning 30

ta`sirini (3-sinf); pomidorning pishishi va hosildorligiga bachkilarning ko`chirib o`tqazilishining ta`sirini aniqlash bo`yicha tajribalar (4-sinf) o`tkazish bilan bog`liq bo`lgan o`quv-tajriba uchastkasidagi mehnat jarayonida nazariya bilan amaliyot bog`lanishi yaxshi amalga oshadi. Tabiatshunoslik darslarida nazariyaning amaliyot bilan bog`lanishini amalga oshirib borishda shuni esda tutish kerakki, o`quvchilarning amaliy faoliyati ularning nazariy bilimlarni o`zlashtirib olishga bo`lgan intilishlarini bo`shashtirmasligi lozim. Amaliy ishlar uchun shunday ob`ekt va tajribalarni tanlash kerakki, ular nazariy qoidalarni tasdiqlash va bilimlarni chuqurlashtirish uchun xizmat qilsin. Tabiatshunoslikni o`qitishda nazariyani amaliyot bilan bog`lanishi uning barcha bosqichlarida amalga oshirilmog`i va nazariy bilimlarning chuqurlashishiga va amaliy faoliyatga tayyorlashga yordam berishi kerak. O`rganiladigan nazariy bilimlarning mazmuniga qarab, dars va darsdan tashqari mashg`ulotlarning har xil shakllari, masalan, laboratoriya ishlari, ekskursiyalar, amaliy mashg`ulotlar, ijtimoiy-foydali mehnatdan foydalanilishi mumkin. Tajriba va laboratoriyalar o`quvchilar amaliy faoliyatining muhim bosqichi bo`lib, ular egallab olgan nazariy bilimlari asosida ko`nikmalar va malaklar hosil qiladilar. Shu bilan birga nazariy bilim to`ldirilib va aniqlashtirilib boriladi. Mashg`ulotlar mazmuni, mashg`ulotlarning shakllari, bolalarning oddiy izlanuvchanlik qobiliyatlari, bolalning izlanuvchanlik qobiliyatini ro`yobga chiqarish, izlanuvchanlik qobiliyatini oshirishda metodlar tanlash, ko`rgazmalikni roli. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishning xilma-xil formalari mavjud. Bu mashg`ulotlarda, ekskursiyalarda, kundalik hayotni kuzatishlarda, sayrlarda amalga oshiriladi. Mashg`ulotlar. Bolalarni tabiat bilan tanishtirish mashg`ulotlari bilimlarni bolalarning imkoniyatlari hamda atrof tabiatning xususiyatlarini nazarda tutgan holda amalga oshirish imkonini beradi. Tarbiyachi rahbarligida o`tadigan mash- 31

g`ulotlarda gruppaning barcha bolalarida dastur talablariga muvofiq oddiy bilimlar shakllanadi, asosiy bilish jarayonlari va bolalarning qobiliyatlari ma`lum sistema hamda izchillikda o`stiriladi. Kundalik hayotda, kuzatish, o`yin, mehnat vaqtida bolalarning shaxsiy bilimlari yig`ilib boradi. Mash-g`ulotlar ularni aniqlash va sistemalashtirish imkonini beradi. Bolalarni mashg`ulotlarda o`qitish turli metodlarda amalga oshiriladi. Metod mashg`ulotning turi, uning asosiy maqsadiga ko`ra tanlanadi. Ayrim mashg`ulotlarda boshlang`ich bilimlar shakllantiriladi. Shu maqsadda tarbiyachi kuzatish, rasmlarni ko`rish, badiiy-; asarlarni o`qish, hikoya, diafilm va kinofilmlarni ko`rsa-tishdan foydalanadi. Boshqa. mashg`ulotlarda esa bilimlar aniqlanadi, kengaytiriladi va chuqurlashtiriladi. Yuqorida» keltirilgan metodlardan tashqari mazkur mashg`ulotda bola-larning tabiatdagi mehnatidan ham frydalaniladi. Uchinchi tur mashg`ulotlarning asosiy vazifasi — bilimlarni umumlashtirish hamda sistemaga solishdir. Shuning uchun suhbatlar, didaktik, o`yinlar, umumlashtiruvchi kuzatishlardan foydala-niladi. Mehnat va o`yinlarda bolalar egallagan bilimlarini amalda qo`llaydilar. Mashg`ulotlar barcha yosh gruppalarda: kichik va o`rta yoshdagi gruppalarda oyiga 2 marta, katta yoshdagi gruppalarda esa haf-tasiga 1 marta o`tkaziladi. Mashg`ulotni samarali o`tishi tarbiyachining qanchalik puxta tayyorgarlik ko`rganligiga bog`liq. Tarbiyachi «Dastur» asosida mashg`ulotlarga tayyorgarlik ko`radi. Bunda tarbiyachi mashg`ulotni yaxshi o`tkazishi uchun o`zi ishlaydigan, mehnat qiladigan ekologik sharoitni yaxshi bilishi talab qilinadi. O`quvchilarni tabiat bilan tanishtirish, formalaridan yana boshqalari eksqursiya va sayrlardir. Bunda asosiy e`tibor tarbiyachining ekskursiyaga tayyorlanishi, bolalarni ekskursiyaga tayyorlashi, uni o`tkazishi, ekskursiyani yakunlashi, sayrlarni qanday uyushtirishi kabi ishlarni to`g`ri, puxta tashkil qila bilishiga bog`liq. 32

Bular haqida «Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tabiat bilan tanishtirish» kitobida batafsil yozilgan. Shu sababli ularni takrorlamaslik uchun bu yerda ular haqida to`xtamadik. Bolalarda rddiy izlanuvchanlik qobiliyatini oshirish. Bolalarda oddiy izlanuvchanlik qobiliyatini oshirish ularning tabiat bilan tanishishidagi mustaqilligini, fikr doirasini oshiradi va o`ta aktiv bo`lishni ta`minlaydi. Bunday qobiliyat bolalarda tabiat hodisalarini tushunishga, uning sodir bo`lish sabablarini bilishga imkon beradi. Bolalarda izlanuvchanlik qobiliyatini hoyeil qilish ma`-lum sistema asosida amalga oshiriladi. U bolalarni tabiatda bo`ladigan voqea-hodisalarni ko`rish, tahlil qilish asosida turli faoliyatlari davridan boshlanadi. Shundan keyin bolalarda fikrlash qobiliyati shakllanadi, turli muammolar paydo bo`ladi. Bolalar buni fikr qilib, tabiatda sodir bo`ladi-gan o`zgarishlar, uning sabablari va bir-biri bilan bog`liq ekanligini yechishga intiladilar. Ular ko`rib, kuzatib, u yoki bu voqeani sodir bo`lish sabablari haqida xulosalar chiqaradilar. Izlanuvchanlik qobiliyatini oshirishning navbatdagi yo`li bolalar chiqargan taxminiy xulosalarni to`g`ri muhokama qi-lish va uni tekshirish usullarini tanlashdan iborat. Shuni aytish kerakki, izlanuvchanlik qobiliyatini oshirishni o`rga-nishda xulosalarni tekshirish katta rol o`ynaydi. Buni to`g`ri xulosa chiqarish bilan yakunlash kerak. «Bolalar bog`chasida ta`lim-tarbiya dasturi»da belgilangan bilimni bolalarga singdirish uchun bolaning bylishga bo`lgan aktivligini va amaliy faoliyatini oshirish zarur. Buning uchun tarbiyachi dasturdan izlanuvchanlik faoliyati yo`li bilan o`rganiladygan tabiat haqydagi bilimlarni ajratib olmog`i kerak. Shu asosda bolalarda bilishi mumkin bo`lgan hayetiy muammolar hoyeil qilinadi. Bolalar bu muammolarni yechish uchun o`zlari tasavvur qilgan, o`ylagan fikrlar bilan uni solishtiradilar. Izlanuvchanlik faoliyati ulardan qaysisi to`g`ri-yu, qaysisi xato ekanligini aniqlashga yordam beradi. Masalan. Bolalar tabiat burchagida navbatchilik qilib turganda dam olish kunidan keyin xina va koleus barglarini so`lib qolganini, kaktus va aloe esa juda 33

yashnab turganini: sezadilar. Tarbiyachi bu vaziyatdan foydalanib bolalar oldiga muammoli savol qo`yadi? «Nima sababdan shunday bo`ldi? Hamma o`simliklarga ham bir xilda suv kerakmi?» Bu hayotiy munozarali muammoni bolalar bilan birga muhokama qilib, tarbiyachi rahbarligida kuzatilayotgan hodisaning sodir bo`lish sababini tushunib oladilar. Bolalar tomonidan bildirilgan birorta ham fikr e`tibordan chetda qolmasligi, bolalarning hamma farazlari to`liq muhokama qilinishi kerak. Bolalarda muhokama paytida yoki kuzatgan obyektiga baho berishda tug`ilgan qiziqishidan tarbiyachi foydalanib izlanuvchanlik faoliyatining ikkinchi davri — tekshirish yo`llarini tanlash va o`zini tekshirishga o`tadi. Tarbiyachi tekshirishning har xil yo`llaridan, hatto bolalar tavsiya etgan tekshirish yo`llaridan ham foydalanishi mumkin. Izlanuvchanlik faoliyatini kuzatish, tajriba, sayr, tabiat burchagida, mashg`ulotlarda kamol toptirish mumkin. Qisqa muddatli kuzatish tabiat obyektining har xil sifatini, xususiyatini aniqlash uchun foydalaniladi. Masalan, bolalar gullarga suv quyish zarurati haqidagi fikrlari to`g`riligini aniqlash va isbotlash uchun o`simlikning suvga chanqoqlik belgilarini izlashadi, tuproqning quruq yoki namligini, rangini, barglar holatining o`zgarishini aniqlash uchun harakat qilishadi. Uzoq muddatli taqqoslab kuzatish tajribalar, tayyor modellarni ko`rsatish (masalan, hasharotlar xususiyati), tabiat hodisalarining sababini, o`zaro aloqasini va munosabatini aniqlash uchun foydalaniladi. Tarbiyachi bolalarga hayvonlar harakatidagi o`zaro aloqani aniqlash uchun (tipratikan, quyon, qurbaqa) ularning yurishini va orqa oyoqlari harakatini kuzatishni hamda taqqoslashni topshiradi. Tayyor modellarni ko`rsatib, hayvonlarning himoyalanish mexanizmini tuzilishi bilan tanishtirish mumkin. Bolalar karam kapalagining g`umbagini kuzatib, ularni karam bargidan ajratish qiyin ekanligini ko`radilar. Tarbiyachi bolalarga nima uchun bunday tuzilganini o`ylab ko`rishni aytadi va o`zi uning sababini tushuntirib beradi. 34

Bolalarning ko`rgazmali-amaliy metodlar asosida tabiat bilan tanishib orttirgan boy tajribalariga tayanib, tarbiyachi bolalar bilimini tekshirish va bilish qobiliyatlarini aniqlash uchun qiziqarli suhbatdan foydalanishi mumkin. Bu suhbat fikrlash asosida tabiatda bo`ladigan voqea-hodisalarning sababini bilishga yordam beradi. Tarbiyachi bolalarning fikr-lashini boshqaradi aa uni aniq maqsadga yo`naltiradi. Buni: sayrlarda amalga oshirish mumkin. Izlanuvchanlik faoliyati kuzatish, tajribalar, modellarni namoyish etishdan olingan xulosalar asosida yakunlanadi. Tarbiyachi` bolalarga o`zlari mustaqil xulosa chiqarishlarini topshiradi. U o`zi xulosa chiqarishga shoshilmasdan bolalar-ning fikrlarini eshitishi, qo`shimcha savollar berishi kerak. Bordi-yu, bola noto`g`ri yoky noaniq xulosa chiqarsa, tarbiyachi uni to`g`rilab, tushuntirib berishi zarur. Bolalarni tabiat bilan tanishtirish vositasida izlanuv-chanlik faoliyatini keng amalga oshirish asosan katta yoshdagi gruppalarda olib boriladi. Lekin buni kichik va o`rta yoshdagi` gruppalarda ham amalga oshirish mumkin. Bola tabiatga doir har qanday muammoni dastlab kattalar ko`magida, so`ngra o`zi mustaqil yecha oladigan bo`ladi. Izlanuv-chanlik faoliyati natijasida bolani mustaqil ijodiy fikr-lash qobiliyati rivojlanadi. Mustaqil yechilgan muammolar bolaga quvonch bag`ishlaydi. Bu quvonch uning tabiatga bo`lgan: qiziqishini yanada oshiradi va rivojlantiradi. Izlanuvchanlik faoliyati bolaning shakllanishida, fikr-doirasining kengayishida katta ahamiyatta ega ekanligini bilgan holda har kerak. 35

I.1. O`quvchilarni tabiatga doir ilmiy tushunchalar berishning o`ziga xos xususiyatlari. Tabiatshunoslik kursi boshlang`ich sinf o`quvchilarini har tomonlama tarbiyalashda keng imkoniyatlarga egadir. Bu kurs dunyoviy bilimlar asosida o`quvchilarning tafakkur darajasini rivojlantirishda dastlabki zamin bo`la oladi. Bu masalalarni hal qilish ya`ni bola shaxsini kamol toptirishda innovatsion metodlardan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. O`qituvchi ta`lim jarayonida turli mazmundagi innovatsiyalarni qo`llash asosida o`quvchilarni yangi bilimlar bilan qurollantirishga erishadi. Turli faoliyatlar orasida o`quv mashg`ulotlarida bolalarni aqliy kuchlarini rivojlantirishda mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini o`stirish markaziy o`rinda turadi. Zero, o`qituvchi tabiiy bilimlarni o`rganishda mashg`ulotlari mazmunini tubandagicha boyitadi: -turli mazmundagi savollar, savol-topshiriqlar; -mahalliy materiallarni kengroq o`rganish asosida; -bolalarni yoshiga mos boshqotirmalarni tavsiya etish; -tabiat xodisalari va jismlariga doir masalalar yechish orqali; -zehni o`tkir va past o`zlashtiruvchi bolalar bilan yakka tartibda ishlash; -tez aytishuvlarni bayon etish orqali; -tabiat jismlariga doir topishmoqlarni topish; -amaliy topshiriqlarni bajarish yo`llari vositasida o`quvchilarning mantiqiy tafakkuri rivojlantiriladi: Bolalarga quyidagi mazmunda savollar havola etiladi: -Kuz faslining belgilarini sanab bering. -Qaysi o`simliklar urug`lari va qaysilari piyozchalari yordamida ko`payadilar? -Nima uchun qish faslida qurbaqa, kaltakesak, ilon singari hayvonlarni uchratmaymiz? 36

Bolalarning faolligini oshirishda quyidagi boshqotirmalarni yechish taklif etiladi: «Atirgul», «Majnuntol», «Toshbaqa», «Chigirtka». Bu so`zlar vertikal chiziqlarda yoziladi, so`ngra har bir harfning to`g`risida-gorizontal chiziq buylab o`simlik va hayvonlarning nomlari yoziladi. I. Tabiatga oid masalalar yechish esa bolalarni chuqur fikrlashga odatlantiradi: 1. Gulshunos lolaning 14 ta piyozchasini yerga qadadi. Ularning 11 tasi unib chiqdi va shundan to`qqiztasi gulladi. Keyingi yili esa 7 tupi gulladi. Jami gullamagan lolalar sonini hisoblang. II. Mahalliy materiallarni o`rganish asosida bolalarning tabiatga oid bilimlari chuqurlashtira boriladi. Shu maqsadda o`quv, sinfdan tashqari mashg`ulotlarda hamda uy vazifalarini bajarish jarayonlarida tubandagi mazmundagi topshiriqli kartochkalarga javob topishlari maqsadga muvofiqdir: 1. Vohamizda o`sadigan o`simlik nomlarini ko`rsating. A) ozuqabop o`simliklar B) vitaminli o`simliklar V) dorivor o`simliklar G) manzarali o`simliklar 2. Qishloq xo`jaligi hayvonlarning nomlarini yozing: a) asalarichilik b) ipakchilik v) baliqchilik /turlari/ g) parrandachilik d) chorvachilik 3. Mahalliy sharoitimizda olinadigan tabiiy boyliklar va zahiralarni o`rganish uchun o`quvchilarga quyidagi savollar havola etiladi: A ) O`zbekiston hududida mavjud qazilma boyliklar B) O`lkamizdagi o`rmonlar V) Tog` va o`rmonlarda o`sadigan yovvoyi foydali o`simliklar G) Ovlanadigan hayvon turlari 37

D) Hayvonlardan olinadigan mahsulotlar Е ) O`zbekiston cho`llarida o`sadigan o`simliklar III. Bolalar diqqatiga topishmoqlarni havola qilish jiddiy uylashni talab qiladi: Tusi oppoq paxta emas, g`irchillaydi taxta emas /qor/. Usta pustin tikibdi, ignalarin silashni unutibdi /tipratikan/. Xullas, o`quv jarayonida har bir o`quvchi fikr yuritishi asosida aqliy faoliyat takomillasha boradi. Shu bilan bog`liq holda o`quvchilarni tabiatga oid ilmiy tushunchalarini, bilimini chuqurlashishida o`quvchining mahorati alohida o`rin tutadi. Tevarak atrofingizdagi barcha narsalarga diqqat bilan qarang. Kunduzi havo iliq. Moviy osmonda quyosh charaqlab turibdi., oq bulutlar suzib, qushlar charx urib yuribdi. Daraxtlar shox-shabbasi shitirlaydi. Pishgan mevalarining og`irligidan ko`pchilik daraxtlarning shoxlari yerga egilib qolgan. Gullayyotgan o`simliklardan xushbo`y hid taraladi. Ularning guli ustida kapalaklar uchib yuribdi. Uzoqdan cho`qqisini qor qoplagan tog`lar ko`rinib turibdi. Yerda, oyog`ingiz ostida goho-goho toshlar uchraydi. Yo`l bo`yidagi o`tlar orasida temirchak chiqib, yashirinib oldi. Yo`l yoqasidagi ariqda shildirab tiniq suv oqib yotibdi Kechasi osmon qoronilashganda Oy bilan yulduzlar yaxshi ko`rinadi. Havo salqinlashadi. Quyosh, Oy, yulduzlar, Yer, havo, toshlar, o`simliklar, hayvonlar, odamlar- bularning hammasi tabiat. Tabiatni yaxshi bilgan va uni sevgan odamgina uning boyliklaridan oqilona foydalanadi. Ana shunga ko`ra o`qish, o`rganish kerak. Shuning uchun siz tabiatshunoslik darslarida atrofingizdagi tabiat bilan va o`lkamizdagi odamlarning mehnati bilan tanishishda davom etasiz. Nihoyat, atrofingizdagi tabiatda ajoyib va qiziqarli narsalar ko`pligiga undan odamlar naqadar ko`p boyliklar olishiga ishonch hosil qilasiz. Odamlar tabiatning boy in`omlaridan foydalanibgina qolmay uni muhofaza qilish va boyliklarini yanada 38

ko`paytirishga harakat qiladilar. Siz ajoyib o`lkamizning ayrim o`simliklari va hayvonlarining hayoti, odamlarning mehnati haqida ko`p narsalar bilib olasiz. Tabiatdagi hamma narsa o`zaro bog`liq. Masalan, organizmga yorug`lik, havo zarur. Shuning uchun jonli tabiat jonsiz tabiatsiz yashay olmaydi. O`simliklar havoni tozalaydi. Masalan, terak butun yoz davomida juda ko`p changni tutib qoladi. Qayrog`och bilan sirenning barglariga ham juda ko`p chang o`tiradi. Daraxtlar bilan butalar havoni yaxshilaydi, yozgi issiq kunlarda tagi soya va salqin bo`ladi. Shuning uchun O`zbekistonda ko`chalarni ko`kalamzorlashtirishga, istirohat bog`lari va xiyobonlar barpo etishga katta e`tibor beriladi. O`simliklar bilan hayvonlar o`zaro chambarchas bog`langan. Hayvonlar o`simliklar bilan oziqlanadi, ko`pchiligi esa o`simliklarning mevasi bilan urug`ini tarqatadi. Tabiatni asrab - avaylash. O`quvchilar 1-va 2- sinflarda “Atrofimizdagi olam”ni o`rganish jarayonida tabiatda o`zini tuta bilish qoidalari bilan tanishganlar. Shuning uchun gullarni uzish, daraxt va butalar shoxini sindirish, qo`ng`izlar, qurbaqa, baqalarni yo`q qilish mumkin emasligini yaxshi biladilar. Tabiatga yetkazilagn zararni tuzatish qiyin. Odamlar butun umr yerda xo`jalik ishlari bilan shug`ullanadi. Shaharlar, fabrikalar, zavodlar quradilar. Bular odamlar uchun zarur.Buning uchun yog`och olish maqsadida o`rmonlardagi daraxtlar kesiladi. Shunga ko`ra, Yerda yil sayin o`rmonlar kamaya boradi. Hozirgi vaqtda havo, suv, tuproq borgan sari ifloslanib bormrqda. Ular esa o`simliklar, hayvonlar hayoti uchun zarurligini yaxshi bilasiz. Biroq zavod va fabrikalar havoni chang va tutun bilan ifloslantiradi, suv havzalariga va tuproqqa esa zararli moddalar tushadi. Shuning uchun ko`p o`simliklar bilan hayvonlar qiynaladi. Odamlar ko`pincha o`simliklarni yulib oladi, mo`yna va go`shti uchun hayvonlarni shafqatsiz qiradi. Ilgari tez-tez uchraydigan ko`p o`simliklar bilan hayvonlar-lola, chinnigul, tog` echkisi, kapcha ilon,kichik burgut noyob bo`lib qoldi. Ular haqidagi 39

ma`lumotlar O`zbekistonning “Qizil kitob”iga kiritilgan . O`simliklar bilan hayvonlar ham xavf ostida turibdi: ilvirs, ba`zi hasharotlar, qushlar yer yuzidan yo`qolib ketishi mumkin. O`simliklar va hayvonlar O`zbekistonning “Qizil kitob” iga kiritilgan, chunki ular ham dengiz stellerov sigiri, ba`zi hasharotlar, qushlar, yirtqichlar va o`simliklar kabi Yer yuzasidan yo`qolib ketishi mumkin. 40

I. 2. Tabiatshunoslik o`qitishda pedagogik texnologiyalarni qo`llashning ahamiyati. Hozirgi davr ta`lim nazariyasida pedagogik texnologiya tushunchasiga keng urg`u berilmoqda. Pedagogika adabiyotlarda “tenologiya”, “pedagogik texnologiya” terminiga har xil ta`riflar mavjud. Bu ta`riflar har bir muallifning pedagogik texnologiyaga o`ziga xos yondashuvi asosida vujudga kelmoqda. Pedagogika texnologiya fan sifatida ham, shuningdek, ta`lim jarayonida qo`llaniladigan prinsiplar, yo`l va usullar sifatida ham shakillanib kelmoqda. “Texnologiya» so`zi yunoncha so`z olingan bo`lib, ikki so`z birikmasidan iborat, ya`ni «techno» va «logos» so`zlaridan iborat. Uning ma`nosi quyidagicha: «techno» (texno) moxirlik, ustalik, uddaburonlik tushunchalari. «logos» esa bilim, tushuncha, fikr, operatsiyalar, ishlar yoki jarayonlarni bajarish usullari, qonuniyatlari, vositalari va navbati to`g`risidagi ma`lumotlar majmui. Ta`lim samaradorligini oshirishga texnologik yondoshuv AQSH da o`ttiz yillar muqaddam shakllangan edi. Bu yo`nalishning psixologiyadagi eng muxim qoidasi organizmning qo`zg`atkichi (stimulyatsiya) bilan unga javobi o`rtasidagi aloqani bir ma`noligining so`zsiz tan olinishidir. Bu ta`lim jarayonini tajriba-sinov tarzida o`rganishga ham, bu jarayonni boshqarishga ham bir xilda daxldordir. Bir organzmda sodir bo`layotgan ichki jarayonlar to`g`risida (shu jumladan, psixik jarayonlar to`g`risida ham) tashqi ko`zatiladigan harakatlarni taxlil qilmay turib hech narsa bila olmasligimiz shubxasiz dalil ekanligidan kelib chiqsak, bixevioristlar qo`zg`atkich bilan cheklanadi. Bu cheklanish bixeviorizm ahamiyatini kamaytiradi, chunki har qanday nazariya bevosita ko`zatishdan yashiringan u yoki bu qonuniyatlarni bilishni nazarda tutadi. Yaqin o`tmishda bixeviarizm mafkuraviy sabablarga ko`ra burjuazil faniga kiritilgan edi va shu sababdan inkor etilardi. Masalan, 1954 yilda 41

M.Rozental va P.Yudin taxriri ostida chiqqan «qisqacha falsafiy lug`at»da bunday deyiladi: «Bixeviorizm (inglizcha xulq-atvor) AQSH zamonaviy burjda psixologiyasida hukmronlik qiluvchi reaksion oqimlardan biri». Aytib o`tamiz, bu lug`atda quyidagi «durdona» ham bor: «Kibernetika» - yunoncha so`z bo`lib, «yo`naltiruvchi», «boshqaruvchi» degan ma`nolarni anglatadi. AQSH da ikkinchi jahon urushdan so`ng paydo bo`lgan, boshqa kapitalistik mamlakatlarda ham keng tarqalgan reaksion, qalbaki fan» . To`g`ri, yillar o`tishi bilan bixeviorizm to`g`risida aytilgan gaplar ohangi jiddiy o`zgardi. Masalan, A.V.Petrovskiy va M.G.Yaroshevskiy taxriri ostida chiqqan (1990) «Psixologiya» lug`atida «Bixeviorizm g`oyalari tilshunoslik, antropologiya, sotsiologiya, semiotikaga ta`sir ko`rsatdi va kibernetika manbalaridan biriga aylandi. Bixevioristlar xulq-atvorni o`rganishning empirik va matematik metodlarini ishlab chiqishga, bir qator psixologik muammolarning kuyilishiga muxim hissa qo`shdi. Bixeviorizmning psixologiya ilmiy iboralarini rivojlantirishdagi asosiy ahamiyati harakat (ta`sir) tushunchasini ishlab chiqarilishidadir. Oldingi nuqtai nazarlarda faqat ichki harakat yoki jarayon deb qaralgan bo`lsa, bixeviorizm unga tashqi, tan (badan) aks ta`sirini ham kiritib, psixologiya soxasini kengaytirdi. AQSH da «bixeviorist» (xulq atvor bo`yicha mutaxassis, testolog)-juda nufo`zli, yuqori haq to`lanadigan kasb hisoblanadi. J.Uotson, E.Toriayk, S.Tressi, B.Skinnerni pedagogik texnologiyaga zamin tayyorlagan dasturlashtirilgan ta`limning «otasi» deyishadi. Bixeviorizm haqida I.T.Podlasuy muhim fikr bildirgan. Uning fikricha, bixeviorizmni «g`ayriilmiy» g`arbiy pedagogik oqim sifatidagi tasavvur rus o`qituvchilari ongida qattiq o`tirib qolgan. Bu ajablanarli emas, chunki ilmdagi g`oyachilar yarim asr davomida o`zlarining beo`xshov sinfiy qarashlari bilan, sotsializm g`oyalariga sodiq kishilarni shakllantirish nuqtai nazari bilan kurashdilar. Bixeviorizmning ishonchi muayyan xayotdagi xolati bo`yicha qarashi o`rnatilgan g`oyaga mos kelmas edi. Bixevioristlar ham bu soxada yanglishganlar. Keyinchalik, ilm-fan egallagan cho`qqilardan nazar solinganda, 42

ularning nazariyalarida qarama-qarshiliklarni aniqladi. Shunga qaramay kishi xulq-atvorining ahamiyati va rag`batlanishdagi o`rnini aniqlashda bixeviorizmlar to`g`ri fikrda edilar. Bir talay amerikalik pedagog olimlarning o`z imkoniyatlarini bixeviorizm orqali kengaytirganliklari va buyuk natijalarga erishganligi fikrimizning dalili bo`lib xizmat qiladi. Bixevioristik ta`limotning asosini «rag`bat-hatti-harakat» iborasi tashkil etadi. Soddaroq qilib aytganda kishi xulq-atvori rag`batlantiruvchi ta`sirdan kelib chiqadi. Bixeviorizm g`oyalarining keng tashvikotchisi D.Uotson doimo shu narsani ta`kidlagan: «To`g`ri qo`llanilgan rag`batlantirish va uni ijobiy qo`llab-quvvatlash kishi xulq-atvorini o`zgartirishda va xatto shaxsni shakllantirishda beqiyos imkoniyatlarni ochib beradi». Yana uning yozishicha: «Har joydagi asosiy maqsadim-rag`batlantirish vositalari va ularni keltirib chiqarish haqidagi aniq bilimlarimni kengaytirishdir». Katta Sovet Ensiklopediyasi buyurtmasi asosida tayyorlangan «Bixeviorizm» maqolasida D.Uotson ta`rifni mukammallashtirdi: «Bixeviorizmning asosiy vazifasi rag`batlantirishga javoban kishi hatti- harakatini ko`zatib natijalarni jamlash va oqibat natijada bixeviorist har bir vaziyatda kishining aniq rag`batga qanday hatti-harakat bilan javob berishini avvaldan bashorat qilishidir». Minglab pedagog va o`qituvchilarimiz ta`lim –tarbiya jarayonidan so`ng o`z o`quvchilaridan kutadigan hatti-harakat xulq-atvorni tashhis va bashorat qilish bilan mashg`ul bo`ladilar. Bu borada yuqori natija va samaraga ega emasligimiz ma`lum. Amerika pedagogikasi bixevioristik rag`batlash va quvvatlash nazariyasini qabul qilgan. U ta`lim jarayonida egallangan bilim, ko`nikma, fikrlash tarzi, baholash, xulq kabi hatti-harakatlar majmuasini namoyish etishni oldingi qatorga olib chiqdi. Masalan: matndagi ataylab yo`l qo`yilgan xatoni o`qib chiqib, xech bo`lmaganda 90 foiz aniqlikda topish; - o`quvchilar uch xonalik o`rta son ustida bexato amallar bajara olishni namoyon etadilar; 43

- «Gamlet» ni o`qib chiqib, uning qisqa mazmunini yozma ravishda ifoda qiladilar; - o`quvchi xayvonlarning atrof-muxitga qanday moslasha borishini tasvirlab beradi; - kutubxonada mustaqil ishlab o`quvchi o`z guruxida ma`lum mavzu bo`yicha ma`ruza qila oladi; -qurbaqaning ichki a`zolarini jarrohlik yo`li bilan aniqlaydi. Bixeviorizmni inkor etilishi Amerika va sobiq sovet pedagogikasi o`rtasida ta`lim nazariyasiga turlicha yondashuvlarga sabab bo`ldi. Rossiya pedagogika qomusida (1993) aytib o`tilganidek “zamonaviy ingliz Amerika pedagogikasida «didaktika» atamasi ishlatilmaydi, ta`lim nazariyasi esa asosan pedagogik psixologiyaga taaluqli asarlarda ishlab chiqiladi va bayon qilinadi”. Amerika pedagogik psixologiyasi didaktikaning ko`pgina aqliy va onglilik qoidalaridan farq qilib eksperimental psixologiyaning aniq uslublariga asoslanadi va shuning uchun amaliyotga keng yo`l beradi. Aytish lozimki, keyingi o`n yilliklarda o`qitishda bunday ikki nazariy yondashuvlarning bir-birini boyitishi kuzatilmoqda Bixevioristlarning asarlari testologiyaning qaror topishiga olib keldi. Testologiya ham avvalgi qattiq ma`muriy-buyruqbozlik tizimida xuddi pedagogik texnologiya kabi «burjuaziya» fani doirasiga kiritilgan edi. Mustaqil O`zbekiston MDX mamlakatlarida birinchi bo`lib jahon pedagogika faniga «darcha» ochdi va olimlar uchun chet el fanining amalda o`zini oqlagan natijalarini tanlab olish va O`zbekiston an`analari va tajribasini nazarda tutib, foydalanish imkoniyatlarini yaratdi. 1992 yilning mart oyida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni bilan oliy o`quv yurtlariga talabalarni qabul qilishni test asosida o`tkazish joriy qilindi. Bu ilgarilari foydalanishi ta`qiqlangan yoki cheklangan pedagogik test sinovlarining ta`lim tizimiga keng joriy qilinishiga asos soldi. 44

Oliy va o`rta maxsus maktab muammolari institutda oliy o`quv yurtlari o`qituvchilariga pedagogik texnologiyani o`zlashtirishlarida yordam berishga mo`ljallangan ta`lim sifati va pedagogik texnologiyalar bo`limi ishlab turibdi. Hozirgi kunda ta`lim jarayonida pedagogik va axborot texnologiyalarini o`quv jarayonida qo`llashga bo`lgan qiziqish, e`tibori kundan-kunga kuchayib bormoqda, bunday bo`lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an`anaviy ta`limda o`quvchi talabalarni faqat tayyor bilimlarni egallashga o`rgatilgan bo`lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarni o`zlari qidirib topishlariga, mustaqil o`rganib, taxlil qilishlariga, xatto xulosalarni ham o`zlari keltirib chiqarishlariga o`rgatadi. O`qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo`naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Ta`lim jarayonida o`quvchi asosiy figuraga aylanadi. Innovatsiya (inglizcha innovation)-yangilik kiritish,yangilik. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o`qituvchi va o`quvchi faoliyatiga yangilik, o`zgartirishlar kiritish bo`lib, uni amalga oshirishda asosan interfaol metodlardan to`liq foydalaniladi. Interfaol metodlar bu jamoa bo`lib fikrlash deb yuritiladi, ya`ni pedagogik ta`sir etish usullari bo`lib ta`lim mazmunining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu metodlarning o`ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va o`quvchilarning birgalikda faoliyat ko`rsatishi orqali amalga oshiriladi. Bunday pedagogik hamkorlik jarayoni o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, ularga quyidagilar kiradi: - o`quvchining dars davomida befarq bo`lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod etish, izlanishga majbu etishi; - o`quvchilarni o`quv jarayonida bilimga bo`lgan qiziqishlarini doimiy ravishda bo`lishini ta`minlash; - o`quvchining bilimga bo`lgan qiziqishini mustaqil ravishda har bir masalaga ijodiy yondashgan xolda kuchaytirish; 45

- pedagog va o`quvchining hamisha hamkorlikdagi faoliyatini tashkillanishi. Pedagogik texnologiyalar masalalari, muammolarini o`rganayotgan o`qituvchilar, ilmiy- tadqiqotchilar, amaliyotchilarning fikricha, pedagogik texnologiya-bu faqat axborot texnologiyasi bilan bog`lik, hamda o`qitish jarayonida qo`llanishi zarur bo`lgan TSO, kompyuter, masofali o`qish yoki turli xil texnikalardan foydalanish deb belgilanadi. Ammo, pedagogik texnologiyaning eng asosiy negizi – bu o`qituvchi va o`quvchi belgilagan maqsaddan kafolatlangan natijaga hamkorlikda erishishlari uchun tanlagan texnologiyalariga bog`lik, ya`ni o`qitish jarayonida, maqsad bo`yicha kafolatlangan natijaga erishishda qo`llaniladigan har bir ta`lim texnologiyasi o`qituvchi va o`quvchi o`rtasida hamkorlik faoliyatini tashkil eta olsa, ikkalasi ijobiy natijaga erisha olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erisha olsa, o`quv jarayonida o`quvchilar mustaqil fikrlay olsalar, izlansalar, taxlil eta olsalar, o`zlari xulosa qila olsalar, o`zlariga, sinfdoshlariga baxo bera olsalar, o`qituvchi esa ularning bunday faoliyatlari uchun imkoniyat va sharoit yarata olsa, ana shu, o`qitish jarayonining asosi hisoblanadi. Har bir dars, mavzu, o`quv predmetining o`ziga xos texnologiyasi bor, ya`ni o`quv jarayonidagi pedagogik texnologiya –bu yakka tartibdagi jarayon bo`lib, u o`quvchining extiyojidan kelib chiqqan xolda bir maqsadga yo`naltirilgan, oldindan loyixalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir. O`qituvchi va o`quvchining maqsaddan natijaga erishishida qanday texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida chunki har ikkala tomonning asosiy maqsadi aniq natijaga erishishga qaratilgan, bunga o`quvchilarning bilim saviyasi, gurux harakteri, sharoitga qarab – ishlatiladigan texnologiya tanlanadi, masalan, natijaga erishish uchun balkim, kompyuter bilan ishlash lozimdir, balkim film, tarqatma material, chizma va plakatlar, turli adabiyotlar, axborot texnologiyasi kerak bo`lar, bular o`qituvchi va o`quvchiga bog`liq. Shu bilan bir qatorda o`qitish jarayonini oldindan loyixalashtirish zarur, bu jarayonda o`qituvchi o`quv predmetining o`ziga xos tomonini, joy va 46

sharoitni, TSO ni, eng asosiysi o`quvchining imkoniyati va extiyojini hamda hamkorlikdagi faoliyatni tashkil eta olishni hisobga olishi kerak, shundagina kerakli kafolatlangan natijaga erishishi mumkin. Qisqacha qilib aytganda, o`quvchini ta`limning markaziga olib chiqish kerak. O`qituvchi tomonidan har bir darsni yaxlit xolatda ko`ra bilish va uni tasavvur etish uchun bo`lajak dars jarayonini loyixalashtirib olish kerak. Bunda o`qituvchiga u tomonidan bo`lajak darsni texnologik haritasini tuzib olishi katta ahamiyatga egadir, chunki darsning texnologik haritasi har bir mavzu, har bir dars uchun o`qitilayotgan predmet, fanning xususiyatidan, o`quvchilarning imkoniyati va extiyojidan kelib chiqqan holda tuziladi. Bunday texnologik haritani tuzish oson emas, chunki buning uchun o`qituvchi pedagogika, psixologiya, xususiy metodika, pedagogika va axborot texnologiyalaridan xabardor bo`lishi, shuningdek, juda ko`p metodlar, usullarni bilishi kerak bo`ladi. Har bir darsni rang-barang, qiziqarli bo`lishi avvaldan puxta o`ylab tuzilgan darsning loyixalashtirilgan texnologik haritasiga bog`liq. Darsning texnologik haritasini qay ko`rinishda yoki shaklda tuzish, bu o`qituvchining tajribasi, qo`ygan maqsadi va ixtiyoriga bog`liq. Texnologik harta qanday tuzilgan bo`lmasin, unda dars jarayoni yaxlit xolda aks etgan bo`lishi, hamda aniq belgilangan maqsad, vazifa va kafolatlangan natija, dars jarayonini tashkil etishning texnologiyasi to`liq o`z ifodasini topgan bo`lishi kerak. Texnologik haritani tuzishi o`qituvchining darsni kengaytirilgan konspektini yozishdan xalos etadi, chunki bunday haritada dars jarayonining barcha qirralari o`z aksini topadi. O`qituvchi tomonidan o`zi o`qiyotgan fanning har bir mavzusi, har bir dars mashg`uloti bo`yicha tuzilgan texnologik harita unga fanni, predmetni yaxlit xolda tasavvur etib yondashishga, tushunishga, yaxlit o`quv jarayonining boshlanishi, maqsadidan tortib, erishiladigan natijasigacha ko`ra olishiga yordam beradi. Ayniqsa, texnologik haritani o`quvchining imkoniyati, extiyojidan kelib chiqqan xolda tuzilishi, uni shaxs sifatida ta`limning markaziga olib chiqishga olib keladi. Bu esa o`qitishning samaradorligini 47

oshirishga imkon yaratadi. O`qitish jarayonida o`quvchilarga shaxs sifatida qaralishi, turli pedagogik texnologiyalar hamda zamonaviy metodlarni qo`llanilishi ularni mustaqil, erkin fikrlashga, izlanishga, har bir masalaga ijodiy yondoshishi, ma`suliyatni sezish qobiliyatlarini kuchaytiradi. Bunday natijaga erishish amaliyotda o`quv jarayonida texnologiyalarni qo`llashni takozo etadi. Har qanday pedagogik texnologiya ta`limning yangi mazmunni shakllantiruvchi ta`lim tamoyillariga asoslangan bo`lib, u o`quvchi shaxsini tarbiyalashga yo`naltirilmog`i kerak. Ta`lim jarayonining faol subyektlari pedagog va o`quvchilar bo`lib, ularning hamkorlikdagi faoliyatlari muayyan mavzu bo`yicha kam kuch va vaqt sarflangan xolda bilimlarni chuqur o`zlashtirish imkonini beruvchi jarayonning umumiy moxiyatini tavsiflaydi. O`qituvchining faol, samarali faoliyat ko`rsatishiga yo`naltirilgan ta`lim jarayonining metodik ishlanmasidan farqli ravishda, ta`limning pedagogiyasi ta`lim oluvchilarga nisbatan yo`naltirilgan bo`lib, ularning shaxsiy, shuningdek o`qituvchi bilan birgalikdagi faoliyatini hisobga olgan xolda, o`quv materiallarini o`zlashtirishga qaratiladi. Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi o`quvchi shaxsini rivojlantirish orqali ta`lim maqsadiga erishini ta`minlashdan iboratdir. Pedagogik texnologiyani tanlash dars va mashg`ulotda qaysi darajadagi bilim va ko`nikmalarni o`zlashtirishni nazarda tutilganligiga bog`liqdir. Ta`lim jarayonning didaktik tarkibi quyidagi pedagogik texnologiyalarni ajratish imkonini beradi: muayyan o`quv-tarbiya maqsadlarini bajarishga sabab bo`luvchi omillarni yaratishga asoslangan pedagogik texnologiya, faoliyat kursatishga asoslangan pedagogik texnologiya. Ta`lim-tarbiya jarayoni butun mashg`ulot davomida o`quvchi faolliga va qiziquvchanligini muntazam ravishda uyg`otib borish maqsadini ko`zda tutadi. O`quv omillarini yaratishga asoslangan pedagogik texnologiya o`quvchilarni tezkorlik bilan o`quv faoliyatiga jalb qilish imkonini beradi. 48

Aks xolda, zaif, yetarli darajada tushunarli bo`lmagan yoki aniq natijani ko`zlanmagan topshiriqlar mashg`ulotning samarasiz yakunlanishga olib keladi. Bunday xolatlar ko`p xollarda o`qituvchining o`quvchiga nisbatan salbiy munosabatda bo`lishiga olib keladi. Bu xol o`quvchinng ortiqcha hissiyotlarga berilishi, o`quv faoliyatiga undovchi rag`batning pasayishi, o`qishdan bezishi hamda o`quv predmeti va o`qituvchiga nisbatan salbiy munosabatda bo`lishiga sabab bo`ladi. O`qituvchi va o`quvchi orasidagi munosabat insonparvarlik mezoni asosida tashkil etilib, noxush hissiyotlarni bartaraf etishga yo`naltirmog`i lozim. O`qituvchi bilan talaba orasidagi munosabat. Hozirda kompyuterli o`qitish texnologiyasi qatorida masofali o`qitish texnologiyasini yo`lga qo`yish dolzarb masalalardan biri bo`lib kelmoqda. Ammo, ayni vaqtda Respublikamizning birorta oliy o`quv yurtida masofali o`qitishning zamonaviy texnologiyalari va usullarini o`zlashtirgan pedagog kadrlar tayyorlash yo`lga qo`yilgani yo`q. Ayrim xorijiy mamlakatlarda masofali o`qitish tizimi uchun pedagog kadrlar tayyorlashga aloxida e`tibor qaratilmokda. Masalan: “E-Learning” va “On-line teaching” mutaxassisligi bo`yicha magistrlar tayyorlash dasturi oxirgi yillarda yo`lga qo`yilgan. Xo`sh, masofali ta`lim o`qituvchisi kim? Birinchi galda, masofali ta`lim o`qituvchisi masofali texnologiyalarni qo`llash orqali ta`lim beruvchi o`qituvchidir. U masofali o`qitishning barcha texnologiyalarini-Internet-texnologiya va Keys-texnologiyadan boshlab,barcha TV va radio eshittirish texnologiyalarida ish yuritishni biladigan o`qituvchidir. Masofali ta`lim o`qituvchining pedagog sifatida shakllanishida muxim omil bo`ladi va uning imkoniyatlarini oshiradi, xususan, u quyidagilarga namoyon bo`ladi: 49

- mutaxassis uyda turib ishning asosiy qismini bajaradi, o`quvchi bilan zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalari orqali bog`lanadi. Bu usul telekompyuting deyilib, ayni vaqtda G`arbda o`ta ommalashgan. - ta`lim oluvchilarning turli guruxlari bilan ishlash imkonini beradi; -maqbul ishlash rejimini tanlash imkonini beradi (vaqt, shartlari va texnik vositalarni ishlatish bo`yicha); -ta`lim oluvchilar doirasining kengaytirish imkoniyati yaratiladi.; Boshka o`quv jarayonidagi kabi,masofali ta`limda ham e`tibor markazida o`quvchi turadi. O`quvchilar bu jarayonda ham o`qituvchilar bilan qat`iy muloqatda bo`ladilar. Bugungi kunning o`qituvchisi masofali ta`lim tizimida dars o`tishi uchun quyidagi malaka va bilimlarga ega bo`lishlari lozim; -shaxsiy kompyuterlar va ularning qo`shimcha qurilmalarida ishlash prinsiplarini bilish; -zamonaviy dasturiy vositalarda ish yuritish, xususan, hech bo`lmaganda MS Word matn muharriri, MS Power Point taqdimot yaratish dasturi va MS Office va boshqa standart dasturlarda ishlashni bilish; - internet tarmog`ida ishlashni asosiy prinsiplarini bilish, xususan, MS Exploren va MS Ontlook Express norma dasturida ishlash; -yangi informatsion texnologiya vositalaridan ta`lim jarayonida foydalanib o`tish muammolari bo`yicha yaratilgan ilmiy va metodik adabiyotlarni bilish; -o`quv jarayonini boshqarish uchun kompyuter qo`llash imkoniyatlarini tushunish; -dasturiy ta`minotni didaktik imkoniyatlari nuqtai-nazaridan taxlil qila bilish. Umumiy o`rta ta`lim maktablari – sinflarida 1986 yilga qadar tabiatshunoslik aloxida predmet sifatida o`tilmas edi. Faqatgina kuzatish va ekskursiyalar vaqtida, shuningdek, «O`qish kitobiga» kiritilgan matnlar orqali tabiatshunoslik materiali bilan tanishar edilar. Endilikda 1-sinflarda o`z joyidagi 50

tabiat obyektlarini o`lkashunoslik yo`nalishida ko`zatishlarga asoslangan «Atrofimizdagi olam» darslari utiladi. 2-sinfda o`quvchilar atrof olam bilan tanishini davom ettiradilar. «Atrofimizdagi olam» darslarining ikkinchi yil ukitishning vazifasi birinchi sinfda belgilangan yo`nalishlarni o`quvchilarning yoshiga bog`liq psixologiyasidan kelib chikib rivojlantirishdir. Har bir mavzuni ochib berishda bolalarning Vatan, jonajon tabiat, ijtimoiy xayot to`g`risidagi tasavvurlari kengayadi. O`quvchilarda uyda, maktabda va boshka jamoat joylarida to`g`ri yurish turish o`quvchilar o`quvchilari hamda ko`nikmalarini shakllantirishda, tabiatdagi muxim o`zaro alokaalokalarni aniklashda tabiatga muxabbat va muruvvatli munosabatda bo`lishni shakllantirishga e`tibor qaratiladi. Tabiat-bitmas-tuganmas xazina. Uning jonli va jonsiz tabiati, turli-tuman o`simliklari dunyosi, xayvonot olami yosh avlodni to`g`ri o`sib, shakllanishida, tabiatda bo`ladigan voqea -xodisalarning sir-asrorini o`rganib yetishida katta manba bo`lib xizmat qiladi. Bolalar qiziquvchan bo`ladi. Ular atrof-muxitdagi jonli va jonsiz tabiatga tabiiy xodisa va jarayonlarga qiziqadilar. Bolalarning ongini o`stirishda, qobiliyatlarini rivojlantirishda, bilim to`plash imkonini, shaxsiy tajribasini oshirishda, kuzatuvchanlik, taxlil qilish, mantiqiy fikrlash xususiyatlarini shakllantirishda tabiatning o`rni beqiyosdir. Tevarak-atrofimizdagi voqea-xodisalarni, jismlarni, jonli va jonsiz tabiatni bog`cha yoshidan boshlab o`rganitish kerak. Chunki, tabait go`zalliklarini ko`rib, his eta olgan, uni seva olgan, tabiatda sodir bo`ladigan voqea-xodisalar xaqida to`g`ri tushunchalarga ega bo`lgan yosh avlod kelgusida tabiat bilan oqilona munosabatda bo`la oladi, tabiatdagi boyliklarni muxofaza eta oladi. Bu fan o`quvchilarning shaxsiy tajribasini boyitadi, atrofimizdagi jonli va jonsiz tabiat va undagi sodir bulayotgan jarayon va xodisalar to`g`risida bilimlar to`plash imkonini beradi. Ushbu fan o`quvchilarning bilimga bo`lgan qiziqishlarini, qobiliyatlarini: ko`rgan narsa va xodisalarni kuzatish va analiz qilish, to`g`ri xulosa chiqarish 51

va umumlashtirish malakasini rivojlantirib borishga har tomonlama yordam berish kerak. Tabiatshunoslik darslarida o`quvchilar, umumiy ta`lim nuqtai - nazaridan olganda qimmatli bo`lgan bir qancha malaka va ko`nikmalarni egallashlari kerak. Umumiy o`rta ta`lim maktablarida «Tabiatshunoslik» fani 3- sinfdan o`qitiladi. Tabiatshunoslik darslarini o`tish davomida o`quvchilarning 1-2 sinflik davrlarida «Atrofimizdagi olam» kursidan olgan bilimlari umumlashtiriladi, kengaytiriladi va chuqurlashtiriladi. Tabiatshunoslik fani 1-sinfda ham o`tilib, shu sinfda yakunlanadi.Bunda o`quvchilarning 3-sinfda o`zlashtirilgan bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish bilan birga ularni sistemaga solish, ularda fanda o`tiladigan materiallarga doir tasavvur va tushunchalarni izchillik bilan rivojlantirish, amaliy mashg`ulotlarda tajribalar qo`shish va boshqa o`quvlarni shakllantirish va rivojlantirish, tabiatshunoslikni turmush va amaliy faoliyat bilan bog`lanishini ta`minlash, o`quvchilarda tabiatni idrok qilish, tabiatni muxofaza qilish bo`yicha turli xil ishlarga sistemali ravishda jalb qilib borish vazifalari bajariladi: Umumiy qilib olganda bu vazifalar ta`lim beruvchi, tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi yo`nalishga ega. Bolalar turli manabaalardan: atrofdagi voqelik, tajribalar, kitoblar, har xil ko`rgazmali qurollardan: ba`zi eng oddiy asbobolar: termometr, gnomon – tayoqchadan: tajribalar qo`yish uchun zarur bo`ladigan eng oddiy laboratoriya anjomlar: probirkalar, kolbalar, spirt lampalari, ximiyaviy stakanlardan foydalana olishlari kerak. Bundan tashqari o`quvchilar o`zlari tomonidan olib borilgan kuzatuvlarni og`zaki yoki yozma ravishda qayd qilib, umumlashtirib bera olishlari kerak. Tabiatdagi go`zallik va uyg`unlikni bolalarga ko`rsatishda tabiatshunoslik darslarining o`rni juda kattadir. Ular bolalarda atrof- muxitdagi tabiat boyliklarni asrab–vaylash, unga insonparvarlik nuqtai-nazaridan qarash hissini tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Tabiatshunoslik darslarida o`quvchilar dastlab jonsiz va jonli tabiatni o`rganadilar. Bular o`quvchilarga ekskursiyalar, 52

amaliy mashg`ulotlar orqali tushuntiriladi. O`quvchilar jonli va jonsiz tabiat obyektlarini xossa va xususiyatlarini, shu bilan birga ularning kishilar xayotidagi ahamiyatini o`rganadilar. O`quvchilar tabiatdagi sabab-oqibat bog`lanishlari va qonuniyatlari to`g`risidagi bilimlarni o`zlashtirib olmasalar ularda ilmiy, dunyoqarash to`la shakllanmaydi. O`quvchilar maktab o`quv tajriba maydonchasida o`simliklarni ekishda ishtirok etadilar va bu jarayonda madaniy o`simliklarning xosildorligi ularni yetishtirishda qo`llaniladigan agrotexnika tadbirlariga bog`liq ekanligini bilib oladilar. Ob-havoni va turli fenologik xodisalarni kuzatish orqali ham o`quvchilarga sabab-oqibat bog`lanishlarni singdirish mumkin. Tabiatshunoslik darslari o`quvchilar tafakkurini rivojlantirishda o`z hissasini qo`shadi. Shu maqsadga erishishida maxsus mantiqiy darslardan foydalanish qo`l keladi. Tabiatshunoslik darslari jonajon o`lkani sevish, uning boyliklarini asrash, muxofaza qilish tushunchalarini shakllantirishda muxim ahamiyatga ega. O`qituvchi o`quvchilarga yashaydigan shaxri, kishlog`i, uning naqadar go`zalligi, undagi korxonalar va ishlab chiqarish tarmoqlarining nechog`li zarurligi va boshqalarni yetkaza olishi kerak. Bu o`quvchilarni oliy maqsadlar, oliyjanob ishlar sari chorlaydi, vatanparvar bo`lishga undaydi. Insonning go`zallikdan zavqlanish, uni sevish va qadrlash layoqati tug`ma bo`lmaydi. O`z ustida muntazam ishlagan, izlanuvchan o`qituvchi bu layoqatli tabiatshunoslikdan o`tiladigan darslar orqali bemalol uyg`otishi mumkin. Kishilarning o`ylamasdan qiladigan, tabiatga xalokatli ta`sir ko`rsatadigan faoliyati natijalarini tabiatshunoslik darslarida o`ta moxirlik bilan o`quvchilarga yetkaza bilish ularning tabiatga munosabatda ma`suliyat bilan yondashish, tabiiy ne`matlarni muxofaza qilish, tirik organizmlar to`g`risida kayg`urish, ularga yordam berish zarurligini his qilishlarini tarbiyalaydi. 53

Bilimlarni egallab borish, mantiqiy fikrlashni muntazam ravishda mashq qilib turish, o`rganilayotgan material yuzasidan xulosa chiqarish, bir fikrga kelish malakasini asta-sekin egallab borish, o`z qarashlarini shakllantirish o`quvchilarning ta`lim olishlari jarayonida bajaradigan og`ir mehnatlari hisoblanadi. Tabiatshunoslik darslari o`quvchilarda mehnat tarbiyasini ayniqsa, aqliy mehnat tarbiyasini shakllantirishda katta o`rin tutadi. Misol uchun doimiy o`tkaziladigan fenologik kuzatishlar aqliy jihatdan ancha zo`r berishi, iroda kuchini talab qiladigan mashaqqatli mehnat hisoblanadi. O`qituvchi ana shu mehnatning bolalar uchun quvonchli va qiziqarli bo`lishiga erishishi kerak. Aks xolda darsdan kuzlangan maqsadga erishish qiyin kechadi. Zerikarli o`tgan bunday darslardan bolalar bezib qoladilar. Chunki, bu jarayonda aqliy mehnat bilan jismoniy mehnat chambarchas bog`langan bo`ladi. O`quchilar bu vaqtda belkurak, xaskash, tesha singari mehnat qurollaridan foydalanadilar. Xulosa qilib aytganda tabiatshunoslik darslari o`quvchilarda tabiatga bo`lgan mexrni, ilmiy dunyoqarashni, mehnat tarbiyasini, estetik tarbiyani, vatanparvarlik va boshqa xususiyatlarning shakllantirishda muxim o`rin tutadi. Darslarni bir qolipda o`tish jarayoni o`quvchilarning ko`pchilik uchun zerikarli hisoblanadi. Ularning darsga bo`lgan qiziqishini susaytiradi. Natijada darslardan ko`zlangan maqsadga erishib bo`lmaydi. Tabiatshunoslik darslaridan ko`zlangan maqsadga erishish amaliyotda o`quv jarayonida ilg`or pedagogik va axborot texnologiyalarni qo`llashni taqozo etadi. Ular juda xilma-xildir.Tabiatshunoslik darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish o`quvchilarda mantiqiy, aqliy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrni shakllantirishda, qobiliyatlarini rivojlantirishga, barkamol avlodni voyaga yetkazishda yordam beradi. Ilg`or pedagogik texnologiyasidan foydalanib o`tilgan darslarda avvalambor o`qituvchi va o`quvchining hamkorlik munosabatlari yo`lga qo`yiladi.O`qituvchining o`quvchilar bilan o`zaro insonparvarlarga, demokratik munosabatda bo`lishi ta`lim va tarbiya ishiga samarali ta`sir ko`rsatadi. 54

O`qituvchi bilan bolalar munosabatlarini demokratlashtirishda o`qitishning intensiv metodlariga va usullariga (kuzatish, tajriba, amaliy ishlarga), o`quvchilarning xilma-xil ijodiy mashg`ulotlariga katta o`rin beriladi. Tabiatshunoslikni o`qitishda kuzatish metodidan foydalanish o`quvchilarda kankret faktik bilimlar to`planib, ular xotirasining botib borishiga, solishtirib, qiyoslab ko`rish ko`nikmasi ortib borishiga yordam beradi. Kuzatuvchanlikni rivojlantirish maqsadida o`qitishning samarasini oshirishga yordam beruvchi o`yinlardan foydalanish mumkin. Masalan, tabiatga qilinadigan ekskursiya oldidan o`qituvchi «Kim sinchkovrok» o`yinining shartlarini tushuntirib beradi. Bolalar yo`lda gaplashmasdan, tevarak-atrofga diqqat bilan qarab borishlari, qanday bo`lmasin biror xildagi obyektlarni ko`rib, ulardan imkoni boricha ko`prog`ini eslab qolishga (o`simliklar, hashoratlar, qushlar va boshqalar), ular qanday sharoitda (suv xavzasi bo`yicha quruq joyda, dalada va boshqa joylarda) yashashini eslab qolishga harakat qilishlari kerak, ya`ni kuzatuv qidirish shaklida tashkil etiladi. Yo`lning oxirida o`qituvchi bolalarga kichik-kichik guruxlarga bo`linib, ko`rgan narsalarini muxokama qilishni tavsiya etadi. Keyin har bir guruxdan bittadan o`quvchi o`z kuzatuvlari to`g`risida so`zlab beradi. Qaysi gurux a`zolari ko`proq obyektlarni ko`rib, ko`proq belgilarni payqagan bo`lsa va aniq so`zlab bersa, o`sha gurux g`olib bo`ladi. Tajribalar ham kuzatish singari tabiatshunoslik darslarida samarali metod hisoblanadi. Tajribalar bilan bolalarni qiziqtirish oson. Bolalarda kuzatuvchanlik mantiqiy fikr yuritish, nutqni tarbiyalashda tajribalardan keng foydalariladi. Tajribalar har xil tabiat jismlarining xossalarini bilib olishning xaqiqiy ilmiy metodidir. Tajriba qo`yishdan oldin o`quvchilar undan ko`zlangan maqsadni yaxshi tushunib olishlari, tegishli asbob-anjomlar bilan topishib chiqishlari kerak. Ba`zan o`qituvchi tajribaning ahamiyati va qanday qo`yilishini oldindan o`zi gapirib beradi, xulosa chiqaradi va shundan keyingina tajribani o`zi yoki o`quvchilar o`tkazadi. Bunday xolda o`quvchilarning bilish faolligi va 55

mustaqil xolda fikrlashi juda ham pasayib ketadi. Bundan tashqari, bolalarning tajriba vaqtida kuzatishlari kerak bo`lgan xodisalarga qiziqishi susayadi. Tajriba faqat o`qituvchining so`zlarini tushuntirib beradigan quruq misolga aylanib qoladi, xolos. Tajriba bolalarning fikrlash faoliyatini safarbar etadigan bo`lishi kerak. Buning uchun uni o`tkazishdan oldin sinfga muammoli savollar berish, chunonchi, qanday qilib isbotlasa bo`ladi? qanday qilib aniqlasa bo`ladi? va boshqa savollar bilan murojaat qilinadi. Bolalar har xil fikrlarni bildirishadi. Ularni eshitib bo`lganidan keyin o`qituvchi tajribaga kirishadi, tajriba davomida U: nimani ko`rayapsiz? Ro`y berayotgan narsani qanday tushuntirib bersa bo`ladi? Nega siz shunday o`ylaysiz? va shu singari savollar yordamida bolalar diqqatini ro`y berayotgan xodisalarga jalb etishga harakat qiladi. Tajriba tugagandan keyin yakun yasalib, xulosa chiqariladi, natijada bolalar ba`zi fikrlar to`g`ri, boshqalari xato ekanligiga ishonch xosil qilishadi. Amaliy ishlar o`tkazishdan maqsad ma`lum malaka va ko`nikmalarni egallab olishda o`quvchilarga yordam berishdan iborat. Darslar mavzusida qarab tabiatshunoslik darslarida kompyuterlardan foydalanish, muammoli ta`lim texnologiyalarini qo`llash dars samaradorligini yanada oshiradi. Yuqorida keltirib o`tilgan metodlarni qo`llashda o`quvchilarning individual psixologi va yosh-psixologik xususiyalari albatta e`tiboga olinishi lozim. Amaliy ishni bajarishda o`quvchilar har bir ishning ma`nosini anglab, uni bajarish usullarini o`zlashtirib olgan, shu ishning muximligini tushunib yetgan bo`lishlari kerak. Amaliy ishlar kuzatuv va tajribalarni to`ldiradi va tabiiy materialni o`rganishda bolalarni jamoa bo`lib, ijodiy ravishda ishlashga o`rgatadi. Tabiatshunoslik darslarida ta`lim va tarbiya berishning faol metodlari sistemasining elementlaridan biri hisoblanadigan didaktik o`yinlar o`quv jarayonini jonlantirib, unga xilma-xil tus beradi, tasavvurni kengaytirishga, 56

bilimlarni yaxshiroq eslab qolish va o`zlashtirishga yordam beradi, o`quvchilarda o`qishga bo`lgan qiziqishni kuchaytiradi. O`quv jarayonidagi o`rniga qarab, o`yinlarni shartli ravishda ikki guruxga: o`quvchilar yangi bilimlarni olishi jarayonida qo`llaniladigan o`yinlar va o`rganilgan materialni takrorlash uchun oldin olingan bo`limlardan foydalanishni talab qiladigan o`yinlarga bo`lishi mumkin. - «Atrofimizdagi olam» darslarini zamon talablariga javob beradigan xolda o`qitishda «saxnalashtirilgan», «o`yin-musobaqa», «Test-sinov», «Sayoxat» darslaridan foydalanish samarali natija beradi. Zamonaviy dars o`tish usullarining o`ziga xos xususiyatlari: - mavzuni muxokama qilish; - erkin fikrlash; - juft bo`lib guruxlarga ishlash; - davra suxbatlari, baxs-munozaralar; - rollarni ijro etish; -muammolarni birgalikda xal etish uchun fikrlash. Zamonaviy usullar o`quvchilarning chuqur bilim olishi uchun qator imkoniyatlar yaratish bilan birga ularga o`z fikrini ximoya qilish ko`nikmasini shakllantiradi, hamkorlikda ishlashni o`rganib, ularni xayotda uchrab turadigan qiyinchilarni birgalikda yengish tajribasini singdiradi. Zamonaviy usullardan foydalanish; - sinf muxitini o`zgartiradi; mavzu qanday o`quvchilarning o`rganilishi kerakligini belgilab beradi; Har bir o`quvchini faollashtiradi. Bugungi kunda o`qituvchi o`qitish uchun faqat zaruriy axborotlarnigina tanlab olishi va o`quvchini bevosita mustaqil bilim olishga o`rgatmog`i lozim. Bu jarayonda o`qituvchiing pedagogik maxorati, uning chuqur bilimi, insoniy odob axloqi muxim ahamiyatga ega. 57

Xozirgi kunda zamonaviy usullardan foydalanib dars berishda o`qituvchi moxirlikdan ijodkorlikka intilishi va bu bilan ta`lim soxasini rivojlantirishga hissa qo`shmog`i talab etiladi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo`llashda noan`anaviy dars usullaridan foydalanish orqali iqtidorli o`quvchilarni aniqlash, bo`sh o`zlatiruvchi o`quvchilarga o`z kuchlariga ishonch xosil qilishlari uchun imkon yaratish, sinfdagi o`quvchilar o`rtasida do`stlik, o`zaro hamkorlik tuyg`ularini shakllantirishga erishish nazarda tutiladi. Pedagogik texnologiya-ma`lumotlarni o`zlashtirish uchun qulay shakl va usullardir. Demak, pedagogik texnologiya insonga oldindan belgilangan maqsad bo`yicha ta`sir o`tkazish faoliyatidan iborat. Muammoli o`qitishning asosi o`quvchilar bilish faolligini rivojlantirishdir. Muammoli o`qitishni o`z ichiga olgan darslarda o`quvchilarga yangi ma`lumotlarni o`zida saqlagan masalalarni xal qilish taklif qilinadi, toki, ular bilimlarni o`zlashtirish va ularni amalda mustaqil qo`llanish usullarini egallab olsinlar. Muammoli dars quyidagi bosqichlarga bo`linadi: - muammoli vaziyat yaratish; - muammoli ifodalash; - muammo yechimini izlash; - yechimni to`g`riligini tekshirish; Dars shunday tarzda tuzilishi kerakki, unda qo`yilgan muammoga o`quvchilarda qiziqish uyg`onsin, bilim olish tizimidagi ahamiyati ko`rsatilsin, yangi bilimlar olishga extiyot tug`ilsin. Dasturlashtirilgan o`qitish. «Atrofimizdagi olam» darslarida dasturlashtirilgan o`qitish, ya`ni amaliy ishlardan, qiziqarli topshiriqlardan foydalanish muammosi o`ta dolzarbdir. Xozirgi paytda o`quvchilarning bilim olish faoliyatini jadallashtirish va ularning atrof-olam bilan tanishtirish darslarida oldida har bir o`quvchining o`quv jarayonida mustaqilligini ta`minlovchi va o`quv materialini o`zlashtirishda yordam beruvchi amaliy ishlar tizimi qo`llanilmokda. 58

Dasturlashtirilgan o`qitish bosqichma-bosqich bilim olishni kuzatishga imkon yaratadi, o`quv jarayoniga qanday o`zgartirishlar kiritish kerakligini ham ko`rsatadi. Dasturlashtirilgan o`qitish uchun quyidagilar kerak: - o`quv materialining puxta taxlili, uning qat`iy tanlanishi va mantiqiy ketma-ketlik bo`yicha bo`linishi; - o`quvchilarning bilim olish faoliyatini tekshirishdagi raxbarlik. Dasturlashtirilgan o`qitishda o`quvchilarning o`quv materialini qo`llashda faolligi va mustaqilligi ortadi, o`qitish jarayonini individuallashtirish imkoni paydo bo`ladi, texnik vositali o`qitish keng qo`llaniladi, o`qituvchi va o`quvchi mehnatini okilona tashkil etishga erishiladi. Nazorat ishlarini dasturlashtirishning tamoyili o`quvchilarning og`zaki javoblarini shartli belgilar va chiziqlar bilan yozma ravishda almashishidir. Ularning ortiq jixati shundaki, ular qisqa vaqt ichida har bir o`quvchining o`tilgan. -mavzuni o`zlashtirish darajasini aniqlay oladi. Tajriba atrof-olam bilan topishish darslarida bilim olish faoliyatini faollashtirish maqsadida dasturlashtirilgan o`qitish usullaridan foydalanishning afzalliklarini ko`rsatadi. Afzalligi shundaki, o`quv materialini o`zlashtirish darajasini o`quvchilarning o`zlari shu dars mobaynida tekshirishlari mumkin. 2-sinfda dasturlashtirilgan o`qitishda tezis turidagi tarqatma topshiriqlar, raqamlari, tarqatma testlar, grafik topshiriqlardan foydalanish mumkin. Grafik topshiriqlarni bajarayotganda o`quvchilarga «-» noto`g`ri javob «^» to`g`ri javob ekanligini tushuntirish lozim. O`qituvchida esa grafik usuldagi javoblarni tezda aniqlashda moslashtirlgan asbob bo`lishi kerak. Masalan: 21-mart – Navro`z bayrami. 1-oktabr- Ustoz va murabbiylar kuni. 1-sentabr – Mustaqillik bayrami. 8-dekabr-O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi kuni. 59

Muzyorar usuli. Bu usulni birinchi dars yoki yangi bo`lim boshlash oldidan o`tkazish maqsadga muvofik. O`qituvchi navbatdagi o`tiladigan bo`lim yuzasidan qisqacha ma`lumot beradi. Masalan: «O`lkamizda kuz» bo`limida o`quvchi yil fasllari, paxta terimi, ijtimoiy foydali mehnat kuzgi o`simliklar, xashoratlar hayoti haqida umumiy tushunchalar bo`lib o`tadi. Bu xaqda o`quvchilar ham o`z fikrlarini bayon etadilar. Mening ismim Shuxrat. Menga kuz fasli yoqadi. Chunki barcha mevalar pishadi. «Xosil bayrami» qilamiz, ota-onamga qovun-tarvuz yig`ishda yordam beraman. Men katta bo`lganimda juda chiroyli bog` yarataman. Bog`imda shirin-shakar mevali daraxtlar bo`ladi. Mening ismim Komila. Men kuz faslini yaxshi ko`raman. Chunki daraxt barglari chiroyli rangda tovlanadi.Dalalarda oppoq paxtalar ochiladi. Paxtadan chiroyli yostiqchalar tikish mumkin. Men kelajakda tikuvchi bo`lmoqchiman. Shu tarzda har bir o`quvchi o`zi hamda tabiatga daxldorlik xaqida gapiradilar. Bu usul o`quvchilarni mustaqil fikr yuritishga, og`zaki nutqni o`stirish ko`nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. «So`z top» o`yini. Bu metoddan dasrning hamma qismlarida foydalanish mumkin.O`qituvchi qushlar, hayvonlar, meva, sabzavotlar xaqida bir so`z aytmadi, o`quvchilar davom ettiradilar. O`qituvchi boshlagan so`z qaysi harf bilan tugasa, o`quvchi shu harfdan boshlangan so`zni aytishi kerak. Masalan: tuliki-ilon-ninachi-it- tipratikan-nor-tul-yalqov; (panda)-ayiq-qarg`a-ari va xakozo.Bu usul o`quvchilarni tezkorlik bilan fikr yuritib, javob berishga hamda xotirasini mustaxkamlashga yordam beradi. «Klaster» usuli. Bu usul-o`quvchiga berilgan mavzu bo`yicha erkin o`ylash va fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratadi. O`quvchi nimani o`ylagan bo`lsa, shuni aytadi va yozadi. Yozilgan fikrlar to`g`ri yoki noto`g`ri bo`lishidan qat`iy nazar, muxokama qilinmaydi va belgilangan vaqtgacha davom etadi. Bu esa sinfning har bir o`quvchi tomonidan ilgari surilayotgan 60

g`oyalarni uyg`unlashtirish hamda ular o`rtasidagi aloqalarni topa olish imkoniyatini yaratadi. «Klaster» usuli yangi mavzuni boshlashdan avval o`quvchini darsga qiziqtirib, shu mavzu bo`yicha avval egallagan bilimlarini aniqlash maqsadida hamda o`tilgan mavzuni mustaxkamlash uchun o`tkaziladi. «Mozaika» -ya`ni mayda bo`laklardan yaxlit ko`rinishni hosil qilish. Bunda qushlar, hayvonlar, daraxatlar, mevalar rasmlari bo`laklarga bo`linib, har bir guruxga aloxida tarqatiladi. Gurux qatnashchilari bo`lakchalarni bir butun ko`rinishga keltiradilar. Gurux sardori chiqib, yaxlit xolga kelgan hayvon, meva yoki daraxt xaqida gapirib beradi. «To`xtab o`qish» usuli. O`qituvchi matn bilan tanishtirish jarayonida bir necha marotaba to`xtab o`quvchilarga savollar bilan murojaat qiladi. Savollar aynan matnga tegishli bo`lishi zarur. Yoki o`quvchi matn o`qish jarayonida to`xtatilib, nima xaqida o`qiganligi so`raladi. Bu usul orkali o`quvchilarning dikkati jamlanadi, mustaqil fikrlash kunikmalari shakllanadi. «Zanjir» usuli. Bu usul she`r, topishmok, makollar berilgan darslarda kullanishi maqsadga muvofikdir. O`quvchilar tartib bilan ketma-ket berilgan she`r misrasi yoki topishmok katorini aytadilar. Bu usulni kullaganda o`quvchi uyalib kolmaslik uchun berilgan she`r, makol topishmokni yod olishga majbur buladilar 61

II. Bob. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish. II.1. O`quvchilarni tabiatga doir ilmiy tushunchalarni shakillantirishda pedagogik texnologiyalar qo`llashning samaradorligi Pedagogik texnologiyalarning tabiatshunoslik darslarida o`qituvchi faoliyatida roli juda kattadir. O`qituvchi pedagogik texnologiyani o`z darslarida qulay bilishi kerak. Pedagogik mahoratni egallashlari shartdir. Shu o`tadigan darsida qanday bilim berishlarini bilishlari lozimdir. Tabiatshunoslik darslarida pedagogik texnologiyani qo`llashdan oldin o`qituvchi texnologiya nima pedagogika nimaligini bilishlari kerakdir. Har bir o`qituvchi “Ta`lim to`g`risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida ta`lim tarbiyaya sohasida olib borilayotgan tub islohatlarning asosiy yyyo`nalishlarini aniqlash olmoq lozimdir. Shu boisdan ham Prezidentimiz I. A. Karimov alohida ta`kidlaganlaridek, biz “mamlakatimizning istiqboli yosh avlodimiz qanday tarbiya topishiga, qanday ma`naviy fazilatlar egasi bo`lib, voyaga yetishiga, farzandlarimizning hayotida nechog`lik faol munosabatida bo`lishiga, qanday oliy maqsadlarga xizmat qilishiga bog`liq ekanini hamisha yodda tutishimiz kerak” deb aytadilar. Shu sababli birinchi navbatda ta`lim mazmuni, uning tarkibini kengaytirish va chuqurlashtirish, xususan bu mazmunga nafaqat bilim ko`nikma va malaka, balki, umuminsoniy madaniyatni tashkil qiluvchi va ijodiy faoliyat tajribasi, tevarak-atrofga munosabatini ham shakllantirish kerakligini aytib o`tadilar. Buyuk X1X asr o`rtalarida ilg`or pedagog K. D , Ushinskiy aytganidek bolalarni o`z joyi, o`z o`lkasini o`rganishdan boshlash kerakligini aytib o`tganlar. Shundan ko`rinib turibdiki, pedagogik texnologiya o`qituvchi faoliyatida juda katta rol o`ynaydi. Yangi pedagogik texnologiyani egallash o`qituvchining eng yaxshi mahoratni egallashda muhim tarbiyaviy ta`sir ko`rsata olishini ta`minlaydi. U o`qituvchining kuchini, vaqtini tejab, ijodiy ishlashi uchun sharoit yaratadi. O`qituvchi faoliyatida ijod turli shakllarda va mazmunda namoyon bo`ladi. Hozirgi pedagogik texnologiya tushunchasi keng 62

o`qituvchilar ommasining ijodiy faoliyatining mashhurdir. Pedagogik texnologiya ijodning eng muhim sharti shu sohani bilish, tushunish, uni sevish, unga jonkuyarlik, tashabbus bilan yondashishdir. Shu bilan birga o`qituvchining yuksak faoliyatining umumiy madaniyatidir. U yuksak madaniyat keng tushuncha bo`lib, u eng avvalo o`qituvchining chuqur bilim saviyasi, har tomonlama qiziqishlarini, yuksak aqliy rivojlangangigi, ijtimoiy faoligi kamtarin, mehnatsevarligi, pedagogik odobi, jamoa va o`quvchilar bilan muomalasi, kelajakka ishonchi hamda xushchaqchaqlik kabi xislatlarning majmuasini o`z ichiga oladi. O`qituvchilar har kuni turli dars,tarbiyaviy ishlar o`tkazish, sayohat uyushtirish rejasini tuzib, shu tadbirlarini aniq amalga oshirish tartibini belgilab, ularni aniq maqsadga uyunaltirib, dastlabki, ishlarni amalga oshirish jarayonini begilaydilar. O`qituvchi tabiatshunoslik darsini o`qitish jarayonida tabiat haqida chuqur bilimga ega bo`lishlari, bolalarni tabiatga muhabbatlarini uyg`otish, ularni tabiatni asrab avaylash kerakligini va o`z faoliyatlarini rivojlantirib borishlari kerakligini bilishlari zarur. O`qituvchi o`z faoliyatlari davomida pedagogik texnologiyani qo`llay bo`lishlari kerak. Har bir o`tayotgan darslarda texnologik yondashishilari lozim. Tabiatshunoslik darslarida turli metodlarni og`zaki ko`rgazmali va amaliy metodlarni qo`llay bilish kerakdir. O`qituvchi o`quvchilarni ishini shunday tashkil qilishi kerakki, ular shu darsda o`rganiladiganlarni ilgari o`tilganlar bilan bog`lanishini tushunsinlar, materialni puxta, tushunib o`zlashtirsinlar. Dars o`tishda o`qituvchi o`z faoliyatida o`quvchilarning faol ishlashlari uchun sharoit yaratishlari, darsda qiziqishlarini, uyg`otishga intilishlari kerak. Bundan tashqari o`qituvchi o`z bilim malakalar faoliyatini rivojlantirib borishlari lozim. Bundan tashqari o`qituvchi sinfdan tashqari ekskursiyalarni tashkil qila bilishlari kerak. Unda bolalarni tabiatda bo`ladigan o`zgarishlarni va o`simlik yoki hayvonlarning rivojlanish jarayoni va organizmlarning tabiiy sharoitlarda birgalikda yashashlarini ko`rsatib berishlari kerak. Bolalarni tabiatshunoslik darslarida qiziqtirib borish kerak. Ularni ekskursiyaga olib chiqib har bir tabiatdagi o`zgarishlarni tanishtirib borish zarur. Darsdan tashqari ishlarga uy ishlariga 63

qaraganda murakkabroqdir. Ularni amalga oshirish uchun o`qituvchi o`z faoliyatidan kelib chiqib tegishli o`simliklar, maxsus asboblar va boshqa jihozlar va tirik tabiat burchaglarini, o`quv tajriba maydonchalarini va tabiatda bajariladigan ishlarga oid topshiriqlarni tashkil qilishshshlari kerakdir. Buning uchun o`quvchilar ham o`z o`qituvchilariga yordam berishlari kerakdir. Respublikamiz xalq ta`limi o`ziga xos rivojlanish davrini boshdan kechirmoqda. Bu o`ziga xoslik , eng avvalo, ta`lim –tarbiya mazmunini milliylashtirish, ya`ni o`zimizning juda boy o`tmish tariximiz, madaniyattimiz, fanimiz, tilimiz o`z mohiyati bilanjuda chiroyli, yuksak insoniy, axloqiy mazmunga ega bo`lgan milliy urf-odatlarimiz asosida jamiyatimiz kelajagi bo`lgan yosh avlodni o`qitish baxtiga muyassar bo`lganimizda ko`rinadi. Bu narsa hammamizning qalbimizda g`urur hislarini to`lqinlantiradi. Mana shu sharoit barchamizdan juda katta ko`tarinkilik bilan jamiyatimining yosh avlodini yuksak vatanparvarlik, xalqparvarlik, milliy g`urur ruhida tarbiyalashimizni taqoza etadi. Yuksak axloqiy sifatlarni tarbiyalash, eng avvalo, o`zimizning bu sifatlarni mujassamlashtirishni talab qiladi. Shu bilan birga ta`lim –tarbiyaga yangicha yondashish, yangicha uslub va mazmun, shakl va vositalardan foydalanshni ham taqoza etadi. Bugun eski uslub bilan yangi vazifalarni amalga oshirib bo`lmaydi. Har kuni talaygina yangilik, yangi texnologiyalar yurtimizga kirib kelmoqda. Yangi texnologiyalar o`z tushunchalari, “tili”bilan kirib kelib, Vatan iqtisodiyoti, fan-texnika taraqqiyotining darajasini asta-sekin yuksaltirmoqda. Vatanmizning pedagogik taraqqiyoti ning darajasini asta-sekin yuksaltirmoqda. Hozirgi milliy pedagogikamizning daraxti ikki hayotbaxsh irmoqdan suv ichadi. Biri-milliyliklar davomida shakillantiri, gavhar zarralaridan hosil bo`lgan milliy tarbiya tajriba bo`lsa, ikkinchisi- jeahonning ilg`or , sinalganpedagogik innovatsiya yutuqlaridir. Fan va amaliyot birligi ta`minlanishi uchun maktab pedagogik faoliyati ham bundan mustasno bo`lmasligi lozim. Har bir o`quv faniga shu jumladan tabiatshunoslikka oid bilimlarni o`zlashtirib olishdek murakkab va xilma-xil, jarayon davomida o`qituvchi rahbarligida o`quvchilarning diqqat, xayol, tafayeyeur, hissiyot kabi psixik 64

qobiliyatlari rivojlanib boradi, ayni vaqtda ular xarakterining xususiyatlari shakllanadi, tushuncha va e`tiqodlari tarkib topadi. Shunday qilib o`quvchilarning barcha o`quv fanlari, shu jumladan tabiatshunoslikdan bilim, ko`nikma va malakalarni egallab olish jarayonining o`zida ta`lim va tarbiyaning o`zviy birligi obyektiv ravishda ochib beriladi. Tabiatshunoslikning mazmuni hamda mazkur fandan dars beruvchi o`qituvchi faoliyatining tarbiyaviy yo`nalganligi ta`lim –tarbiya birligining belgilovchi asosdir. O`quvchilar birinchi sinfdan boshlab tabiatni va tabiat bilan bog`liq holda mehnat faoliyatini ekuskursiyalar va predmetli darslarda va o`qish kitobidan tabiatshunoslik mazmunidagi maqolalar hamda “Atrofimizdagi olam” darsligini o`qish jarayonida bevosita kuzatishlar yo`li bilan o`rganadilar. Bu mashg`ulotlarda o`quvchilarning fikrlash faoliyatini tashkil qilishga yordam beruvchi har xil jihozlardan va avvalo ko`rgazmali qurollardan foydalaniladi. Texnika taraqqiy etgan va yangi pedagogik texnologiyalar hayotimizga jadal suratlar bilan kirib kelgan bugungi kunda, har bir o`qituvchidan katta mahoratni talab etmoqda va har bir darsda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishni talab etmoqda. Chunki bu yangi texnologiyalarni har bir darsda qo`llab, undan foydalanib darslarni tashkil etish va o`tishda o`quvchilar an`anaviy darslarga ko`ra ko`proq va osonroq o`zlashtirishlari amaliyotda o`z samarasini ko`rsatmoqda, o`z isbotini topmoqda. Ko`rgazmali qurollarga tabiiy yoki haqiqiy obyektlar va ularning mulyaji, surati, rasmi, sxemasi kiradi. Hozirgi kunda o`qitishda diafilm va kinofil`mlar, teleko`rsatuvlar va o`qitishning boshqa texnika vositalari tobora keng qo`llanilmoqda. Har faysi kurgazmali qurollar muayyan maqsadni ko`zlab qo`llaniladi. Masalan, tabiiy qurollar–bu tabiat jismlaridir. Ular o`rganilayotgan material to`g`risida ancha haqiqiy tasavvurlar ancha haqiqiy tasavvurlar beradi va o`quvchilarda bevosita qabul qilish asosida tabiatshunoslik tushunchalari hosil bo`lishiga imkon beradi. Shunga ko`ra sinfda yoki tabiatshunoslik kabinetida jonli tabiatni o`rganish uchun har xil xona o`simliklari, shuningdek, o`z joylarining daraxtlari uchun xos bo`lgan shoxchalar, barglar, gullar, meva va urug`lar bo`lishi zarur. 65

Tabiatshunoslik darslarida jonli tabiat burchagida o`stirilayotgan o`simliklardan shuningdek gerbariy va ekskursiyadan olib kelingan o`simliklardan foydalaniladi. Tabiatdagi elektr hodisalar bevosita kuzatish imkoni bo`lmagan joylarda sodir bo`ladi. Hech bir ko`rgazma qurol tabiatning ana shu buyuk hodisasi to`g`risida to`liq tasavvur bermaydi. “Momaqaldiroq va chaqmoq”degan o`quv kinofil`mi esa o`quvchilarda ancha to`liq va yorqin tasavvurlar paydo qilishi mumkin. Maktabda o`qituvchilar faoliyatida ko`pincha kino-lavhalardan foydalanishi maqsadga muvofiqdir. Ularni ko`rsatish 5-10 daqqiqa davom etadi, bu esa ularni aralash dars tarkibiga kiritishga imkon beradi. O`qituvchi kinolavhalardan foydalanishdan oldin mavzu haqida hikoya qilib beradi. Bu kabi kinolavhalardan, filmlardan foydalanishda o`qituvchi mehnati osonlashadi, o`quvchilarda aniq bilim va tasavvurlar hosil bo`ladi. Kinofilm ko`rsatilgandan keyin uni ko`rish asosida hosil qilingan bilimlar mustahkamlanadi hamda kinofilm materiallari o`qituvchi hikoya qilib berishida egallangan bilimlar bilan bog`liq ravishda umumlashtiriladi. Bugungi kunda dars o`tish jarayonida didaktik o`yinlar, krossvordlardan ham keng foydalanilmoqda. Bu esa o`quvchilarni o`tkir zehinli, o`tilgan mavzularni tez-tez takrorlash natijasida ularni ongli muhrlanishiga erishiladi. Buning uchun o`qituvchi darsga tayyorgarlik ko`rish jarayonida tayyorlab kelishi kerak. 66

II.2. Pedagogik texnologiyadan foydalangan holda o`quvchilarga tabiatga doir dars ishlanmalari Qashqadaryo viloyati Xalq ta`limi bo`limiga qarashli Qarshi shaharidagi 29 umumiy o`rta ta`lim maktabining Boshlang`ich sinf o`qituvchisi Abdusamatova Muniraning “Tabiatshunoslik” fanidan 3 sinflarda “Tabiat nima”, “Yer -sayyora ” mavzusida o`tgan dars ishlanmalari. 1- dars Tabiat nima Darsning ta`limiy maqsadi: o`quvchilarda tabiat, jonli va jonsiz tabiat, tabiat hodisalari haqida tasavvur hosil qilish. Darsning tarbiyaviy maqsadi : o`quvchilarning tabiat haqidagi dunyoqarashlarini kengaytirish, mustaqil fikrlashga o`rgatish. Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: o`quvchilarning tabiat haqidagi dunyoqarashlarini kengaytirish, mustaqil fikrlashga o`rgatish. Darsning jihozlari : jonsiz va jonli tabiat namunalarini, tabiat hodisalari tasvirlangan rasmlar, darslik. Darsda qo`llaniladigan metod: suhbatlashish, “Klaster” interfaol metodi. Darsning borishi 1.Tashkiliy qism . O`quvchilarning darsga tayyorligini va davomatini tekshirish, jonsiz va jonli tabiat namunalari, tabiat hodisalari tasvirlangan rasmlarni osish. 2 . Yangi mavzu bayoni . 1. 2- sinfda “Atrofimizdagi olam” darslarida nimalarni o`rgandingiz? 2. “Tabiat“ deganda nimalarni tushunasiz? (O`quvchilar bilan ushbu savollar bo`yicha suhbat o`tkaziladi. ) Suhbat natijalariga qarab, o`quvchilarning javobi to`ldirib boriladi. Yangi mavzu bo`yicha tabiat nima ekanligi, u jonli va jonsiz tabiatga bo`linishi, tabiat hodisalari o`quvchilarga batafsil so`zlab beriladi. 67

Kunduzi havo ochiq. Moviy osmonda quyosh charaqqlab turibdi, oq bo`litlar suzib qushlar charx urib sirli shivglaydi gullayotgan o`simliklardan yoqimli hid taraladi. Uzoqdan qor qoplagan tog` ko`zga tashlanadi. Kechasi osmon qorong`ilashganda oy bilan yulduzlar yaxshi ko`rinadi. Havo salqinlashadi. Kuz kunlaridan birida dalaga chiqing. Tevarak atrofdagi barcha narsalarga diqqat bilannazar tashlang. Quyosh , oy yulduzlar yer, havo, suv, toshlar, o`simliklar, hayvonlar, odamlar-bularning hammasi bir butun tabiatni tashkil qiladi. Tabiatni o`rganadigan fan tabiatshunoslik deb ataladi. Quyosh, oy, yulduzlar, yer, havo, suv, toshlar- bular jonsiz tabiat jismlari. O`simliklar, hayvonlar, odamlar bular jonli tabiat jismlari. Jonli tabiat oziqlanadi. Ular ana shu jismlarni xususiyatlari bilan jonsiz tabiat jismlaridan farq qiladi. Odamlar o`zining hayoti uchun zarur bo`lgan barcha narsalarni jonli va jonsiz tabiatdan oladi. (Yod oling) O`quvchilarning mavzuni qay darajada anglab yetganini bilish maqsadida o`qitishning “ Klaster” usulidan foydalanadigan bo`lsa maqsadga muvofiq bo`ladi. Bu mashq o`quvchini mustaqil fikrlashga ifoda etishida yordam beradi. Mashqni o`tkazish uchun o`qituvchi o`quvchilarni ikki guruhga bo`lib oladi. 1- guruh “Jonli tabiat” 2-guruh “Jonsiz tabiat”ga klaster tuzadi va amalda qullaydi. (Mulohaza qilish (Rafleksiya) yuosqichi) 68

Qushlar Hayvonlar Insonlar Gullar Daraxtlar O‘simliklar Jonli tabiat Suv Osmon Toshlar Tog‘lar YerHavo Jonsiz tabiat 69

Qiyoslang? Tabiatda bo`ladigan qanday mavsumiy o`zgarishlarni kuzatgansiz? - Bahorda havolar isiy boshlaydi, muzlar erib, ariqlar suvga to`lib oqadi, dalalar yana yashil bo`ladi, daraxtlar gullaydi, qushlar uchib keladi. Dehqonchilik ishlari boshlanadi. -Yozda ob-havo issiq bo`ladi mevalar pishadi. - Kuzda havo bir oz soviydi daraxtlarning barglari sarg`ayib o`kiladi, ayrim qushlar issiq o`lkalarga uchib ketadi. - Qishda suv muzlaydi, qor yog`adi, havo sovuq bo`ladi, daraxtlar uyquga ketadi. Jonli va jonsiz tabiatning o`rtasida qanday boyliklar bor. Jonli tabiat suvsiz yashay olmaydi havo bilan nafas oladi, jonsiz tabiat jonli tabiat yashashi uchun makon hisoblanadi. Demak jonli va jonsiz tabiat bir-biri bilan chambarchas bog`liqdir. Jonli va jonsiz tabiatning o`zaro salbiy ta`sirlari ham bormi?- Jonsiz tabiatning jonli tabiatga salbiy ta`sir omillari tabiiy ofatlar- sel kelishi, to`fonlar, davullar, qor kuchishi, zilzila, vulqon otilishi o`rmon yonginlari kabilar, - jonli tabiatning jonsiz tabiatga salbiy ta`sir omilari: tevarak atrofga e`tiborsizlik bilan qarash, tirik organizmlar, asosan insonlar suvni, havoni, tuproqni turli chiqindilar va zararli moddalar bilan ifloslantirishi ekologiyaga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Jonli va jonsiz tabiatning qanday o`xshashliklari bor? Masalan, joonsiz tabiatda: havoning harakatidan shamol paydo bo`ladi. Suvlar oqadi, harakatlanadi, shamolda bulutlar suzadi qumlar ko`chadi. - Jonli tabiatdagi harakat ko`rinishlari: o`simliklar o`sadi, kurtak yozadi, barg chiqaradi, quyoshga qarab harakatlanadi. Hayvonlar (o`rmalaydi, yuradi, yuguradi, sakraydi, uchadi) Yangi mavzu bo`yicha tabiat nima ekanligi, u jonli va jonsiz tabiatga bo`linishi, tabiat hodisalari o`quvchilarga batafsil so`zlab beriladi. 70

Tabiat nima uchun o`rganilishini tushuntirishda o`quvchilarni bu fanni o`rganishga qiziqtiriladi. Bu fanni o`rganish yuqori sinflarda biologiya, geografiya, kimyo va fizika fanlarini o`rganishga zamin tayyorlashi, eng muhimi, o`quvchilarning ilmiy-tabiiy dunyoqarashlarini kengaytirishga xizmat qilishi asoslab beriladi. O`quvchilarga 3-sinf tabiatshunoslik darslarida nimalar o`rganilishi qisqacha tarzda bayon qilib beriladi. Yangi mavzuni mustahkamlash . O`quvchilarga quyidagi savollar beriladi: 1. Tabiat nima? 2. Jonsiz tabiatga nimalar kiradi? 3. Jonli tabiatga-chi? 4. Jonsiz va jonli tabiat bir-biridan qanday farq qiladi? 4. Darsni yakunlash. 1. Bugungi darsda nimani o`rgandingiz? 2. Nimalarni bilib oldingiz? ( O`quvchilarning javoblari to`ldirib yakunlanadi). 5 . Uyga vazifa berish. O`quvchilarga mavzuni o`qish, mavzu yakunida berilgan savollarga javob berish, berilgan topshiriqni bajarish bo`yicha gerbariy tayyorlash uyga vazifa sifatida beriladi. Gerbariyni qanday tayyorlash tushuntiriladi. Mavzu: Yer -sayyora Darsning maqsadi. O`quvchilarga tabiatning inson hayoti va faoliyatidagi o`rni, Yer haqida tushuncha berish. O`quvchilarni qadim zamonda yashagan odamlarning Yer haqidagi fikrlari bilan tanishtirish, tabiatga muhabbatlarini oshirish. Darsning turi. Yangi bilim beruvchi. Darsning jihozlanishi. 71

Globus, fasllar tasvirlangan rangli rasmlar, Oy, Quyosh, Yer, yulduzlar maketlari. Atama va tushunchalar: sayyora, yulduz, Yer, Oy, Quyosh. Darsning borishi. Tashkiliy qism. O`quvchilarning darsga tayyorligini nazorat qilish. O`tilganlarni takrorlash maqsadida “Klaster”usulidagi mashq bajariladi. Bu mashqda insonga tabiatdan nimalar kerakligi aniqlanadi. Tabiat sirlarini, tabiatning inson hayotidagi muhim o`rnini bilgan odamgina uni asrashni, muhofaza qilishni biladi. Yangi mavzuni bayon etish .”Yer –sayyorasi” nomli yangi mavzu bo`yicha o`quvchilarga savollar beriladi. 1. Yer Quyosh atrofida aylanadimi? 2. Yulduzlar uchib yurganini ko`rganmisiz? Yer O‘simlik Qor Quyosh Hayvon SuvQishHavo Ona zaminimiz 72

Javoblar to`ldirilib, o`quvchilar rag`batlantiriladi. “Klaster” usulidagi topshiriq bajariladi. O`quvchilar bevosit tabiatga oid jonli va jonsiz jismlarni aniqlaydilar. O`tilgan mavzuni mustahkamlash . 1. Dars yakunida o`quvchilarga quyidagi savollar beriladi. 2. Sayyoralar yulduzlardan nimasi bilan farq qiladi? 3. Yer Quyosh atrofida necha kunda bir marta aylanib chiqadi? 4. Yer o`z o`qi atrofida aylanganda qanday hodisa ro`y beradi? 5. Oyning har xil ko`rinishi necha kunda bir takrorlannadi? O`quvchilar bilimini baholash. Uyga vazifa. “Ish daftari” ngizga oyning ko`rinishini kuzatib, yozib boring. 73Tabiat Tabiat Tupro q Havo Qush Darax t Suv Odam Oy Quyosh Yer Yulduzla r

Xulosa Kelajakning vorislari bo`lgan yosh avlodni har tomonlama tarbiyalash xususan tabiat bilimlari bilan qurollantirish, Vatanimiz qudratini yanada mustahkamlashda alohida ahamiyat kasb etadi. Fan tabiatni bir-biridan ajralib qolgan, bir-biriga bog`lanmagan yakka- yakka jismlar va hodisalarning tasodifiy yig`indisi, deb qaramay, balki bir-biriga uzviy bog`langan, bir-biriga bog`liq bo`lgan, bir-biriga sababchi bo`lgan jism va hodisalardan iborat deb qaraydi. Tabiat hodisalari o`rtasidagi bu bog`lanishlarni tabiat qonunlari tariqasida ifoda etiladi. O`quvchilarga tabiatga doir ilmiy tushunchalar bilan tanishtirishda tabiat jonli va jonsiz tabiat, tabiat hodisalari haqida tasavvurlar hosil qilishni amalga oshirishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot natijalariga asoslanib quyidagi xulosaga keldik. 1. Tabiatshunoslik ta`lim bo`yicha boshlang`ich sinf o`quvchilarini nazariy bilimlar bilan tanishtiribgina qolmay, shu bilan birga amaliy bilimga ko`nikmalar hosil qilish ham tub maqsadimizni amalga oshirishini hal qiluvchi katta ahamiyatga zga. 2. Bizning bitiruv ishimiz oldiga qo`ygan asosiy maqsadi boshlang`ich sinf o`quvchilarda tabiatga doir ilmiy tushunchalarni shakillantirish to`g`risida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish tabiat va unda bo`ladigan jarayonlarni tahlil etish, tabiat hodisalari va uning natijalarini tahlil etish, tabiatni e`zozlash, uning boyliklarini ko`paytirishga hissa qo`shish atrof muhitni muhofaza qilish ko`nikmalarini hosil qilish pedagoglar jamoasidan katta kuch talab qiladi. 3. Boshlang`ich sinflarning tabiatshunoslik darslarida o`quvchilarga bilim berishda ilmiy tushunchalarni shakllantirish uchun tabiatdagi mavjud bo`lgan hodisa va jarayonlarni to`g`ri izohlash va to`g`ri talqin etish zarur. Uning sodir bo`lish jarayonini tabiatning rivojlantaruvchi kuchi ta`sirida amalga oshishini tushuntirish shart. 74

4. Voshlang`ich sinflarda o`quvchilarga o`lkamizning tabiat hodisalari va undagi jismlar, inson va tabiat o`rtasidagi o`zaro aloqalari, tabiatdan foydalanish va uni asrash uchun zarur bo`lgan amaliy ko`nikmalarni hosil qilish va shu asosda tabiatga nisbatan maqbul dunyoqarashni shakillantirishdan iborat. 5. Tabiat qonunlarini o`quvchilar ongiga ilmiy tushuntirish yosh avlodning kelajakda ilmiy bilimlarini takomilashishiga asos bo`lib xizmat qiladi. Har bir yunalishdagi ta`lim va tarbiyaning o`z oldiga qo`ygan yuksak maqsad, vazifasi bo`ladi. Tabiatdagi bo`ladigan har qanday jarayonlarni bilish va u haqida ilmiy xulosalar chiqarish ta`lim- tarbiya asosida izchil amalga oshiriladi. Tabiatga, unda sodir bo`ladigan jarayonlarga qiziqish, o`zi yashayotgan o`lkasi tabiatiga muhabbat va uni izozlab yondashuvi hissini shakillantiradi. 75

Foydalanilgan adabiyotlar: Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov.I.A O`zbekiston buyuk kelajak sari “O`zbekiston” nashriyoti 1998 yil 2. Karimov.I.A Jahon moliyaviy iqtisodiy inqiroz, O`zbekiston nashriyotida uni bartarf etishning yillari va choralari Toshkent “O`zbekston” 2009 yil. 3 Azizxo`jayeva N.N Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat O`zbekiston Yozuvchilar uyshmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti Tosh. - 2006 y 4. Bahromov A., Xolxo`jayeva M. Tabiatshunoslik (3- sinf O`qituvchilar uchun metodik qo`llanma). Toshkent- 2008 5. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish (O`qituvchilar uchun metodik qo`llanma). Toshkent- 1991 yil. 6. Grigoryans A.G, Sultonova G.A. (4- sinf O`qituvchilar uchun metodik qo`llanma). Toshkent- “ Cho`lpon” 2003 7. Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni o`qitish. T., 1992. 8. Grigoryans A.G. Atrofimizdagi olam. (1-sinf darsligi). T., 2006. 9. Григорьянц А.Г. Атрофимиздаги олам. (2-синф дарслиги). Т., 2005. 10. Grigoryans A.G. va boshqalar. Tabiatshunoslik (3-sinf darsligi). Toshkent, 2005 y. 11. Grigoryans A.G. va boshqalar. Tabiatshunoslik (4-sinf darsligi). Toshkent, 2003 y. 12. Nabiyev M., Shalnyov V. va boshqalar. Shifobaxsh ne`matlar. Toshkent, 1986 y. 13. Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni o`qitish metodikasi. T., 2005. 14. Pratov O`. Botanika. 5, 6 sinflar uchun darslik. Toshkent, 2003 y. 15. Shokirov Zuhra Boshlang`ich ta`lim jurnali 10 oktabr 2006 yil. 16. To`xtayev A., Hamidov A. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent, 1994 y. 17. G`ulomov. P., Mirzaaxmatova SH Atrofimizdagi olam (2 sinf o`qituvchilar uchun metodik qo`llanma). Toshkent- 2008 76

18. Xolmatov X., Xarlamov I. va boshqalar. Meva, sabzavot va ziravor œsimliklarning shifobaxsh xususiyatlari. Toshkent, 1995 y. 19. Haydarov S., Nishonov S. Tabiatshunoslik asoslari va bolalarni atrof- tabiat bilan tanishtirish. Toshkent, 1992 y. 20. Haydarov S., Haydarova X. Tabiatshunoslik asoslaridan laboratoriya mashg`ulotlari. Toshkent, 1990 y. 2 1 . G`afforova T.Boshlang`ich ta`limda zamonaviy texnologiyalar . Karshi “Nasaf” nashriyoti -2009 y. 77

Mundarija Kirish… ………………………………………………………………. .......3 I. Bob. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini tabiatga doir ilmiy tushunchalar bilan shakllantirishning nazariy asoslari. ……………......…..8 I.1. O`quvchilarni tabiatga doir ilmiy tushunchalar berishning o`ziga xos xususiyatlari ……………………………………………………………...…….36 I .2 . Tabiatshunoslik darslarida pedagogik texnologiyalarni qo`llashning ahamiyati…………………………… .......................... …………………….…..41 II. Bob. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish. II.1. O`quvchilarni tabiatga doir ilmiy tushunchalarni shakllantirishda pedagogik texnologiyalar qo`llashning samaradorligi ………………………..62 II.2. Pedagogik texnologiyadan foydalangan holda o`quvchilarga tabiatga doir dars ishlanmalari…………………………………………………………..67 Xulosa… ……………………………………………………………… ...74 Foydalanilgan adabiyotlar.. …………………………………………… ...76 78

O'xshashlar

Boshlang'ich sinf o'quvchilarini o'qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish BMI

Chet tili o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash jarayoni

Shirin taomlar tayyorlash ”mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Milliy istiqlol g‘oyasi asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida vatanga e’tiqodni tarbiyalash