Chet tili o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish - Pedagogika - Diplom ishlar

Chet tili o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

241 KB

Ko'chirib olish

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI Chet tili o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish mavzusida yozgan Qarshi shahri 201 4yil 1

M U N D A R I J A Kirish………………………………………………………………………………3 I BOB. Pedagogik jarayonni tashkil etish va pedagogik texnologiyalar ……………………………………………………………………...7 1.1. Ta'limning faol usullari va texnikasi ……………………………………11 1.2. Tabaqalashtirib o'qitish texnologiyasi …………………………………..20 II BOB. Yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish va ularning ta’lim jarayonidagi ahamiyati…………………………………………………………32 2.1. Pedagogik jarayonda interfaol usullardan foydalanish …………………32 2.2. O’qitish jarayonida yangi pedagogik texnologiyalar va metodlar… …...44 Xulosa………………………………………… … ……………………………… 56 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. ................................ …………………………. 63 K I R I SH 2

Mustaqil O’zbekistonimizning jahon miqyosida tutgan o’rni salohiyatini oshirishning eng muhim jihatlari nazarda tutilgan “Mamlakatimizning salohiyati, iqtisodiyotimizning rag’batlantirilishini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish – bu asosiy yetakchi sohalarini modernizatsiya qilish texnik va texnologik yangilash va infratuzilma komunikatsiyalarini rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat” ekanligini alohida o’qtirib o’tadilar. Yurtimizda 2010 yilni “Barkamol avlod yili” deb e’lon qilinganligidan ham ko’rinib turibdiki “Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va sog’lom o’sishi bilan ularning eng zamonaviy intelektual bilimlarga ega bo’lgan uyg’un rivojlangan insonlar bo’lib XXI asr talablariga to’liq javob beradigan barkamol avlod bo’lib voyaga yetishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarini yaratishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’yganmiz. Shu kunlarda hukumatimiz tomonidan “Barkamol avlod yili” munosabati bilan qabul qilingan Davlat dasturi ana shu ezgu maqsadga erishish yo’lida, jami davlat va nodavlat manbalarini hisobga olgan holda mavjud barcha resurs va imkoniyatlarimizni safarbar etishni ko’zda tutadi. Dasturda belgilangan kompleks chora-tadbirlarini bajarish uchun 2010 yilda barcha moliyalash manbalari hisobidan 8 tirilion so’mdan ortiq mablag’larni yo’naltirish mo’ljallangan 1 . Ana shunday buyuk vazifalar va ularni amalga oshirish uchun ajratilayotgan mablag’lar ertangi kunimiz uchun mehnat qilish, fidoilik ko’rsatish bolalarimiz uchun mehnat qilish - bu barchamizning muqaddas burchimizdir degan fikrlari butun xalqimizning azaliy orzu umidlari va fikrini ochiq bir ifodalashidir. Fransuz tilini o’qitishning maqsadlari jamiyat va davlat manfaatlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi, shuning uchun ham fransuz tilini o’qitishga mo’ljallangan o’quv dasturi jamiyat, davlat manfaatlari va talablariga mos kelmog’i hamda javob bermog’i lozim. Mustaqil Respublikamizning jahon hamjamiyatida tutgan o’rni tobora o’sib, xalqaro aloqalar, turizm, savdo-sotiq va 1 I.A.Karimov “Asosiy vazifamiz-Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligi yuksaltirishdir”.Toshkent “O’zbekiston” 2010 yil 75-bet. 3

mamlakatlar o’rtasidagi madaniy hamda iqtisodiy aloqalar rivojlanib borayotgan bir paytda uning kelajagini yaratuvchi yoshlarga fransuz tilini puxta o’rgatish va masalalarni erkin muhokama qila olish, umuman og’zaki va yozma shaklda muloqot qila olishni o’rgatish hozirgi kunning eng muhim vazifalaridan biridir. Bu vazifalar yaratilayotgan o’quv dasturi va darsliklarda o’z ifodasini topishi zarur. Mavzuning dolzarbligi. Chet tili darslarida pedagogik texnologiyalarni qo’llash bo’yicha ko‘pgina olimlar o‘zlarining qimmatli fikrlarini bildirganlar. Pedagogik texnologiyalarni qo’llash muammoli xususiyatlardan biri sifatida o‘quvchilarning bilimini boyitish, dunyoqarashini kengaytirish va amaliy bilish faoliyatida markaziy o‘rinni egallaydi.O’quvchi o’z fikrni erkin bayon etishi, mavzuni guruh yoki jamoa ichida erkin yoritib berishida esa bu kabi pedagogik texnologiyalarning o’rni kata ahamiyatga egadir. Shu sababli mazkur mavzu bugungi kun olimlari oldida turgan dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. O’quvchilarga til o’rgatishda pedagogik texnologiyalarni qo’llash hozirgi kunda eng muhim masalalardan biri bo’lib kelmoqda. Fransuz tilini o’qitishning maqsadlari jamiyat va davlat manfaatlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi, shuning uchun ham fransuz tilini o’qitishga mo’ljallangan o’quv dasturi jamiyat, davlat manfaatlari va talablariga mos kelmog’i hamda javob bermog’i lozim. Mustaqil Respublikamizning jahon hamjamiyatida tutgan o’rni tobora o’sib, xalqaro aloqalar, turizm, savdo-sotiq va mamlakatlar o’rtasidagi madaniy hamda iqtisodiy aloqalar rivojlanib borayotgan bir paytda uning kelajagini yaratuvchi yoshlarga fransuz tilini puxta o’rgatish va masalalarni erkin muhokama qila olish, umuman og’zaki va yozma shaklda muloqot qila olishni o’rgatish hozirgi kunning eng muhim vazifalaridan biridir. Tadqiqotning vazifasi esa ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagilar vazifa qilib belgilanadi. - Hozircha pedagogik texnologiya qo’llash metodikasida avval aytib o’tilgandek, materiallarini tanlash va taqsimlash masalasi muhim o’rinni egallaydi. 4

- Pedagogik texnologiyalarni qo’llashda ko’pgina olimlarning har xil metodlari va tavsiyalarini keng mulohaza qilishdir. - Bunga asosan L.V.Sherba, L.V.Rahmonov, Ch.Fris kabi olimlarning o’qitishda ko’pgina pedagogik metodlarni qo’llash bo’yicha keng ko’lamda rivojlantirishga ijodiy yondashishi. - O’quvchilarni o’qitishda pedagogik texnologiyalarni qo’llash har xil metodlardan foydalanish mavzuni kengroq yoritib berishdan iborat. Chet tilini o’qitishda pedagogik texnologiyalarni qo’llash va tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. O’rta ta’lim maktablari, Kasb – hunar kollejlari, Akademik litseylar va Oliy o’quv yurtlarida chet tilini o’qitishdan maqsad o’quvchilarni til o’rganilayotgan mamlakat shaharlari bilan tanishtirish, ularning urf –odatlarini yaqindan o’rgatish hamda ularning tarixiy obidalari va mashhur shaxslari bilan tanishtirishdan iborat. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Chet tillarida pedagogik texnologiyalarni qo’llash bo’yicha ko’pgina ilmiy izlanishlar tadqiqotlar olib borilgan. Chet tilini o’qitishda yangi tadqiqot metodlarini qo’llashda bevosita ishtirokchi mavzuni tahlili va yangi pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda misollar orqali mavzuni yoritishi uchun shart-sharoitlar yaratilgan. Palmer o’zining boy tajribalariga asoslanib almashtiriladigan tabletsalar sestemasini ishlab chiqdi va u F.G.French tomonidan tasdiqlandi. Ch.Fris til tuzilishi asosida nutq birligini M.I.Byatgutnev gaplarida ba’zi modellarini aniqlagan I.I.Bim keltirilgan mezonlar asosida 23 ta nutq namunasini ajratadi. F.F.Furtunov bunda umumiy ta’lim berish maqsadini ham ko’zda tutdi, bu predmetni har birini o’qitishda mahorat va malakalar ustunligi haqida gapirishlarini unutmaslik kerak. BMI ning ilmiy yangiligi. O’quvchilarga o’g’zaki nutqni o’rgatish, ularning madaniyatini o’stirish.O’quvchilar birinchi maktabga kelganida salomlashish odobini o’rgatish. O’qituvchi bolalarga o’z nutqini, fikrini yetkaza olishi va shu bilan bir qatorda o’quvchini salohiyatli, mustaqil fikrli, bilimli bo’lishi yo’lida olib borilgan ishlar tadqiqotning ilmiy yangiligi hisoblanadi. 5

Metodologik asosi . O'zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlarida ilm - fanni rivojlantirish, uning dolzarb muammolarini ilmiy tahlil etish to'g'risida bildirgan ijtimoiy va falsafiy fikrlari Bitiruv malakaviy ishimiz uchun metodologik asos bo'lib xizmat qildi. Tadqiqot materiali sifatida o’zbek va chet el tilshunos olimlarning ishlaridan foydalaniladi. Ishning aprobasiyasi. Bitiruv malakaviy ishi Qarshi davlat universiteti Roman-german tillari kafedrasi qoshidagi “fransuz tili” to'garagida, ma'ruza qilingan va QDU ilmiy bo’limining “Fan taraqqiyot va yoshlar” nomli to’plamida e’lon qilingan. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi. Ish kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, umumiy hajmi 53 bet ni tashkil etadi. 6

I BOB. PEDAGOGIK JARAY O NNI TASHKIL ETIS H VA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYАLAR. «Texnologiya» - yunoncha «techne» so'zidan olingan bo'lib, mahorat, san'at va «logos» - so'z, ta'limot ma'nosini anglatadi. Texnologiya- jarayonlarni amalga oshirish usullari va vositalari haqidagi bilimlar yig'indisi, shuningdek ob'ektda sodir bo'ladigan sifat o'zgarishlar tushiniladi. Shu o'rinda «pedagogik texnologiya» nazariyasining vujudga kelishi va rivojlanish tarixiga nazar tashlaylik: Ta'lim tizimida o'qitish jarayoninig o'ziga xos xususiyatli tomonlari mavjud bo'lib, samarali natijani kafolatlash asosan pedagogik texnologiyalar asosida amalga oshadi. Pedagogikaga oid adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, hozirgi davrda pedagogik texnologiya tushunchasi ta'lim amaliyoti va nazariyasi ilmidan mustahkam o'rin egalladi O'z davrlarida Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy, Yan Amos Komenskiy, Lev Tolstoy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy va boshqalar o'z asarlarida o'qituvchilik kasbi, uning mashaqqatlari, shuningdek, o'qituvchi shaxsida aks etishi zarur bo'lgan sifatlar xususidagi qarashlarni yoritish orqali o'zlari ham pedagogik madaniyatga ega ekanliklarini namoyon etganlar. Binobarin, pedagogik jarayonning mohiyatini anglamagan, bolaga nisbatan chuqur hurmatda bo'lmagan shaxs ta'lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini ta'minlovchi fikrga ega bo'lmaydi. Ularning pedagogik madaniyatlari negizini bolani tushuna olish, unga insbatan insonparvar munosabatda bo'lish, vaziyatni to'g'ri baholash, yuzaga kelish ehtimoli bo'lgan ziddiyatlarni o'z vaqtida bartaraf etish, pedagogik faoliyatning haqligi, jamiyat taraqqiyoti hamda pedagogik jarayonda talabalar ongiga singdirilayotgan ezgu g'oyalarning hayot mavjudligini ta'minlashda qudratli omil (vosita) ekanligiga ishonch kabilar tashkil etadi. 7

Texnologiya tushunchasi 60-yillardagi Amerika va G'arbiy Yeropada ta'limni isloh qilinishi bilan bog'liq ravishda kirib keldi. B.Blui, J. Koroll, P.Ya.Galperin, N.A.Menchinskaya, Z.I.Kalmkova, L.I. Zankov texnologiyalari mashhur. O'qitishni tashkil qilishning texnologik yondashuvlari V.P.Bespalko, N.F.Talzina, L.M.Fridman, Yu.N.Kulyutkina, G.S.Suxobskoy, T.V.Kudryavsev, A.M. Matyushkin, M.I.Maxmutov kabi aksariyat psixolog va didaktik olimlarga taalluqlidir. Pedagogik texnologiya tushunchasining shakllanishi va rivojlanishi tarixida turli qarashlar mavjud bo'lgan: u texnik vositalar haqidagi ta'limot deb hamda o'qitish jarayonini loyihalashtirilgan holda izchil va muntazam tashkil etish deb talqin qilingan. Hozir pedagogik texnologiyalarning bir qancha ta'riflari mavjud. Pedagogik texnologiya mohiyatini yoritish uchun pedagog-didaktikachilar tomonidan berilgan ta'riflarga to'xtalishni maqsadga muvofiq deb topamiz. « Pedagogik texnologiya – bu ta'lim shakllarini jadallashtirish vazifasini ko'zlagan o'qitish va bilimlarni o'zlashtirishning barcha jarayonlarini texnika va inson omillarida va ularning birgalikdagi harakatlari vositasida yaratish, tatbiq etish va belgilashning izchil metodidir» (YuNYESKO). “Pedagogik texnologiya- bu o'qituvchi (tarbiyachi)ning o'qitish (tarbiya) vositalari yordamida o'quvchi (talaba)larga muayan sharoitda ta'sir ko'rsatishi va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini intensiv shakllantirish jarayonidir”. “ Pedagogik texnologiya – pedagogning o'qitish vositalari yordamida tahsil oluvchilarga muayyan sharoitlarda ko'rsatgan tizimli ta'siri natijasida ularda jamiyat uchun zarur bo'lgan va oldindan belgilangan ijtimoiy – sifatlarni intensiv tarzda shakllantiruvchi ijtimoiy hodisa”. “Pedagogik texnologiya – pedagogik jarayonni boshqarish omili sifatida quyidagi mazmunga ega: PT - ta'lim jarayonini loyihalash asosida tashkillashtirish, uning samarali natijasini kafolatlovchi hususiyatlarga, (pedagogik mahorat, pedagogik takt, pedagogik stil, pedagogik aniqlik) pedagog faoliyatining 8

innovasion hususiyatlariga (ijodkorlik – kreativlik, yuksak professionalizm – akmeologiya, tahliliy va tanqidiy yondoshuv - refleksiya) tayangan xolda ta'limning yangi shakl va usullarini yaratish va amaliyotga joriy etishni butunligicha aniqlovchi tizimli kategoriyadir”. Bu ta'riflar tahlilidan pedagogik texnologiya natijani qo'lga kiritish uchun ta'lim doirasida zarur bo'lgan vositalar tizimini rejalashtirish va tadbiq etish degan xulosaga kelish mumkin. Ta'lim tizimida pedagogik jarayonni tashkil etishda talabaning va o'qituvchining munosabatiga alohida e'tibor qaratish zarur. Bu munosabatni quyidagi turlarini ajratish mumkin: 1 . Avtoritar texnologiyalar . O'qituvchi asosiy sub'ekt boshqaruvchi, talab qiluvchi, etaklovchi sifatida maydonga chiqadi. Talaba shaxsi esa tobe bulib, barcha talablarni bajarishi kerak. Bunda talabaning qiziqishlari va extiyojlari ta'limni tashkil etish jarayonida e'tiborga olinmaydi. U bajaruvchi sifatida maydonga chiqadi. 2. Didaktik markazlashgan texnologiya . Bu texnologiya markazida ta'lim jarayoni turadi va ta'lim jarayoni tarbiyadan ustun qo'yiladi. Aynan didaktik vosita yordamida shaxsni shakllantirish, unda kasbiy ko'nikmalarni hosil qilish maqsad qilib qo'yiladi. Bunda o'qituvchi etaklovchi (amaliyotchi) sifatida maydonga chiqadi. Ikki tomon ham (o'qituvchi va talaba) bir xil pozisiyani egallaydi. Asosiy maqsad ta'lim olish va tomonlar hamkorlikda ish olib boradilar. 3 . Shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalar. Ta'lim tizimining markazida talaba shaxsi turadi. Talabaning rivojlanishiga sog'lom psixologik muhitni tashkil qilish, nizo va inqirozlardan asrash, tabiiy imkoniyatlarini rivojlantirish, qobiliyatini o'stirishga qaratilgan. Bu yo'nalishni to'rt guruhga bo'lish mumkin: а) Insoniy texnologiyalar . Bu texnologiya o'zining insoniyligi bilan, psixoterapevtik yo'nalishi bilan ajralib turadi. Ushbu texnologiyaning mazmuni talaba shaxsini har tomonlama qo'llab-quvvatlash va talabani ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishdir. Talabaga nisbatan hurmat va mehr bilan qarash va majburiylikdan voz kechishdan iboratdir. 9

б) Hamkorlik texnologiyasi . Bu texnologiya demokratiya, hamkorlik, tenglik kabi g'oyalar asosida qurilgan. O'qituvchi va talaba orasidagi munosabatlar sub'ekt - sub'ekt sifatida qaraladi. Birgalikda ta'lim jarayoni tashkil etiladi va birgalikda ijod etiladi. в ) Erkin tarbiya texnologiyasi . Talabaga tanlash, mustaqillik erkinligi beriladi. Talaba o'zi tanlagan vosita va mazmunni to'liq qabul qiladi hamda bu faoliyatni xohish bilan bajaradi. Ichki extiyoj bilan uyg'unlik hosil bo'ladi. г ) Ezoterik texnologiya . Ezoterik bilimlar (ongdan tashqari) qonuniyatlarni o'rganish orqali haqiqatga yaqinlashish nazarda tutiladi. 10

1.1 TA'LIMNING FAOL USULLARI VA TEXNIKASI Pedagogika nazariyasi va amaliyotida ta'lim-tarbiya jarayonida ko'plab yondashuvlar mavjud. Pedagogik texnologiyalarni xarakteri ana shu yondashuvdan kelib chiqadi. Shunga qaramasdan ko'pgina pedagogik texnologiyalar o'z mazmuni, maqsadi, metodlari va vositalariga ko'ra bir-biriga o'xshash. Pedagogik texnologiyalarni ana shu o'xshash xususiyatlariga qarab ularni bir necha turga ajratish mumkin. Qo'llanilishiga, qamrov hajmiga (masshtabiga) ko'ra ularni uch guruhga ajratiladi: Umumiy pedagogik texnologiyalar. Xususiy pedagogik texnologiyalar. Modulli kichik universal texnologiyalar Umumiy pedagogik texnologiyalar o'z ichiga yirik texnologiyalarni, ya'ni butun ta'lim tizimiga tegishli bo'lgan masalalarni qamrab oladi. Masalan: reyting tizimiga o'tish, test texnologiyalariga o'tish shular jumlasiga kiradi. Xususiy pedagogik texnologiyalar esa ma'lum fan doirasida qo'llanilishi mumkin va qulay bo'lgan texnologiyalarni o'z ichiga oladi. Masalan: iqtisodiyot fani uchun qulay bo'lgan texnologiyalarni ishlab chiqish. Modulli kichik universal texnologiyalar biror refleksni rivojlantirishga qaratilgan bo'lib, turli fanlarni o'rganishda ishlati+lishi mumkin bo'lgan texnologiyalardir. Masalan: didaktik o'yinlar, fikrlashga o'rgatuvchi texnologiyalar. Ular universal xarakterda bo'lib, ko'p vaqt talab etmaydi. Masalan: didaktik o'yinli texnologiyalar. Ta'limning faolligi – ta'lim oluvchilarning faolligini tashkillashtirishni ta'minlab beruvchita'lim. Ta'limning faol usullari – ta'lim oluvchilarning bilim orttirish faoliyatini kuchaytirish usullari. Asosan u yoki bu muammoni echish yullarini izlashda taxminiy erkin fikr almashinish diologi asosida quriladi. Ayniksa keng tarkalgan va uziga xos xususiyatga ega bulgan ta'limning faol usullariga kuyidagilar kiradi: 11

suxbat, munozara, ta'limiy uyinlar, «keys-stadi», loyixalash usuli, muammoli usul, miyaga xujum va boshq. Interaktiv (Interactive) – dialogli. Interfaol ta'lim – ta'lim beruvchi va ta'lim oluvchi urtasidagi uzaro harakatni amalga oshiruvchi dialogli ta'lim. Interfaollik – ta'lim doirasida prinsipial yangi xodisa – shu tufayli ta'lim oluvchi: (1) ta'lim jarayonining xamma sub'ektlari bilan faol o'zaro harakatda bo'lishi, faqatgina o'qituvchi bilan shaxsiy munosabat yo'lidagina emas, balki boshqa talabalar, ma'muriyat bilan hal qila olishi mumkin; (2) multimedia ob'ektlarini tahlil kilish jarayonida ularning mazmunini, shaklini, o'lcham va ranglarini dinamik ravishda boshqarishni, turli tarafdan ularni kuzatishni, boshqa shunga uxshash manipulyasiyalarini kayta ta'minlashni, ko'proq aniq ko'rsatuvga erishish uchun xohlagan joyidan to'xtatib va davom ettira olish mumkin bo'ladi. Shunday qilib, interfaollik faqatgina axborotlarni qabul kilish uchungina emas (passiv), balki o'rganilayotgan ob'ektlar yoki jarayonlarda va virtual modellarning o'zaro harakatlarida multimedia modellari xususiyatlarini faol tadqiqot qilish uchun ham imkoniyat yaratib beradi. Interfaollik darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, ta'lim jarayoni ham shunchalik samarali bo'ladi. Hozirgi davr o'qitish shakllari talabalarni erkin, ijodiy fikrlashga, ishlashga yo'naltirilganligi bilan ahamiyatlidir. O'quvchilar mustaqil fikrlay olsalar, ijodiy ishlay olsalar, izlansalar, tahlil eta olsalar, o'zlari xulosa qila olsalar, o'zlariga, guruhga, guruh esa ularga baho bera olsa, o'qituvchi esa ularning bunday faoliyatlari uchun imkoniyat va sharoit yarata olsa, bizning fikrimizcha, ana shu, o'qitish jarayonining asosi hisoblanadi. Aynan demokratik tamoyillar, insoniylik va shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan zamonaviy o'qitish shakllari davr talabi bo'lib, bunda dars jarayonining texnologik xaritasini tuzish, jarayonni oldindan loyihalashtirish muhimdir. Har bir dars, mavzu, o'quv predmetining o'ziga xos texnologiyasi bor, ya'ni o'quv jarayonidagi pedagogik texnologiya – bu yakka tartibdagi jarayon 12

bo'lib, u o'quvchi – talabaning ehtiyojidan kelib chiqqan holda, bir maqsadga yo'naltirilgan, oldindan loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir. Shu bilan bir qatorda o'qitish jarayonini oldindan loyihalashtirish zarur, bu jarayonda o'qituvchi o'quv predmetining o'ziga xos tomonini, joy va sharoitni, eng asosiysi, o'quvchining imkoniyati va ehtiyojini hamda hamkorlikdagi faoliyatini tashkil eta olishini hisobga olish kerak, shundagina, kerakli kafolatlangan natijaga erishish mumkin. Qisqa qilib aytganda, o'quvchi–talabani ta'limning markaziga olib chiqish kerak. O'qituvchi tomonidan har bir darsni yaxlit holatda ko'ra bilish va uni tasavvur etish uchun bo'lajak dars jarayonini loyihalashtirib olish kerak. Bunda o'qituvchiga u tomonidan bo'lajak darsni texnologik xaritasini tuzib olishi katta ahamiyatga egadir, chunki darsning texnologik xaritasi har bir mavzu, har bir dars uchun o'qitiladigan predmet, fanning xususiyatidan, o'quvchilarning imkoniyati va ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuziladi. Bunday texnologik xaritani tuzish oson emas, chunki buning uchun o'qituvchi pedagogika, psixologiya, xususiy pedagogika, pedagogik va axborot texnologiyalaridan xabardor bo'lishi, shuningdek, juda ko'p metodlar. Usullarni bilishi kerak bo'ladi.Har bir darsni rang–barang, qiziqarli bo'lishi avvaldan puxta o'ylab tuzilgan darsning loyihalashtirilgan texnologik xaritasiga bog'liq. Darsning texnologik kartasini qay ko'rinishda yoki shaklda tuzish, bu o'qituvchining tajribasi, qo'ygan maqsadi va ixtiyoriga bog'liq. Texnologik karta qanday tuzilgan bo'lmasin, unda dars jarayoni yaxlit holda aks etgan bo'lishi hamda aniq belgilangan maqsad, vazifa va kafolatlangan natija, dars jarayonini tashkil etishning texnologiyasi to'liq o'z ifodasini topgan bo'lishi kerak. Texnologik kartani tuzilishi o'qituvchini darsni kengaytirilgan konspektini yozishdan xalos etadi, chunki bunday kartada dars jarayonining barcha qiralari o'z aksini topadi. Muammoli o'qitish texnologiyasi Muammoli o'qitish amerikalik faylasuf, psixolog va pedagog Dj.Dyunning nazariy qoidalariga asoslanadi va XX asrning 20-30-yillarida tarqala boshladi. 13

Dj.Dyun o'qitish uchun quyidagilarni asos qilib belgiladi: ijtimoiy, konstruksiyalash, badiiy ifodalash, ilmiy-tadqiqiy. Bu asoslarni amalga oshirish uchun quyidagilar tavsiya etiladi: so'z, san'at asarlari, texnik qurilmalar, o'yinlar va mehnat. Bugungi kunda, muammoli o'qitish deganda mashg'ulotlarda pedagog tomonidan yaratiladigan muammoli vaziyatlar va ularni echishga qaratilgan o'quvchilarning faol mustaqil faoliyati tushuniladi. Buning natijasida o'quvchilar kasbiy bilimlarga, ko'nikmalarga, malakalarga ega bo'ladilar va fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi. Muammoli o'qitish, o'qitishning shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalarga taalluqli, chunki bu erda shaxs sub'ekt sifatida qaraladi, muammoli vaziyatlarning maqsadi - pedagogik jarayonda o'ziga xos qiziqish uyg'otishdir. Muammoli o'qitish, o'qitishning eng tabiiy samarali usulidir, chunki ilmiy bilimlar mantig'i o'zida muammoli vaziyatlar mantiqini namoyish etadi. Muammoli vaziyatlar kiritilib, an'anaviy, bayon etish o'quv materialining eng maqbul tarkibi hisoblanadi. Pedagog muammoli vaziyat yaratadi, o'quvchini uni echishga yo'naltiradi, echimni izlashni tashkil etadi. Muammoli o'qitishni boshqarish pedagogik mahoratni talab etadi, chunki muammoli vaziyatning paydo bo'lishi individual holat bo'lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab etadi. Muammoli o'qitish, ijodiy jarayondan nostandart ilmiy-o'quv masalalarni nostandart usullar bilan echishni taqozo etadi. Tahsil oluvchilarga mashq uchun beriladigan masalalar, olingan bilimlarni mustahkamlash va malakalar hosil qilish uchun xizmat qilsa, muammoli masalalar esa faqat yangi echimlar izlashga qaratiladi. O'quv materialini muammoli taqdim etilishining mohiyati shundaki, unda o'qituvchi bilimlarni tayyor holda taqdim etmasdan, o'quvchilar oldiga muammoli masalalar qo'yadi, ularni echimining yo'llari va vositalarini izlashga undaydi. Muammo, yangi bilimlar va harakat usullar sari, o'zi yo'lga boshlaydi. 14

Shuni qat'iyatlik bilan ta'kidlash lozimki, bu erda yangi bilimlar ma'lumot uchun emas, balki muammo yoki muammolarni echimi uchun beriladi. An'anaviy pedagogik usuldagi – bilimlardan muammoga qarab – o'quvchilar mustaqil ilmiy izlanish ko'nikma va malakalarini hosil qila olmaydi, chunki ularga o'zlashtirish uchun tayyor natijalar taqdim etiladi. Muammoning echimi ijodiy fikrlashni taqozo etadi. O'zlashtirilgan bilimlar shablonlarni takrorlash bilan bog'liq bo'lgan reproduktiv psixik jarayonlar, muammoli vaziyatlarda hech qanday samara bermaydi. Agar inson muntazam tayyor bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirishga o'rgatilgan bo'lsa, uning tabiiy ijodiy qobiliyatini so'ndirish ham mumkin; u mustaqil fikrlashni «esdan chiqaradi» fikrlash jarayoni muammoli masalalarni echishda a'lo darajada namoyon bo'ladi va rivojlanadi. Muammoli o'qitishda kechadigan jarayonlarning psixologik mexanizmi quyidagicha bo'ladi: inson ziddiyatli, yangi, noma'lum muammoga (muammo – murakkab nazariy yoki amaliy masala bo'lib, yashirin ziddiyatlarni qamrab oladi, uning echimi turli, hatto muqobil vaziyatlarni talab etadi) duch keladi, unda hayratlanish, ajablanish holati paydo bo'ladi, «gap nimada?» degan savol tug'iladi. O'quvchi noma'lum echimni topish uchun mustaqil yoki o'qituvchi yordamida izlanadi. Muammoni jamoaviy hal etishda paydo bo'luvchi sub'ekt- ob'ekt-sub'ekt munosabatlari ijodiy fikrlashni faollashtirishga olib keladi. Muammoli o'qitishning asosiy belgisi, bu ilmiy, o'quv yoki barcha faoliyat turlarida paydo bo'ladigan zaruriy ob'ektiv qarama-qarshiliklar aksi hisoblanadi. Bu esa barcha sohalarning harakatlantiruvchi va rivojlantiruvchi manbaidir. Shu sababli muammoli o'qitishni rivojlantiruvchi deb atash mumkin, zero uning maqsadi – bilimlarni, farazlarni shakllantirish, ularni ishlab chiqish va echishdan iboratdir. Muammoli o'qitishda fikrlash jarayoni faqat muammoli vaziyatni echish maqsadida joriy etiladi, u nostandart masalalarni echish uchun zarur bo'lgan fikrlashni shakllantiradi. Muammoli o'qitish samaradorligining to'rtta bosh sharti mavjud: muammo mazmuniga qarab etarli qiziqish uyg'otishni ta'minlash; 15

muammo echimidagi har bir bosqichda paydo bo'ladigan ishlarni bajara olish mumkinligini ta'minlash (ma'lum va noma'lumlar nisbatining maqbulligi); muammo echimida olinadigan axborotni o'quvchilar uchun muhimligi; pedagog va o'quvchi orasidagi munosabat xayrixohlik ruhida kechishi, ya'ni o'quvchilar tomonidan bildirilgan barcha fikr va farazlar e'tiborsiz va rag'batsiz qolmasligi zarur. Muammoli o'qitishning bosh psixologik-pedagogik maqsadlari quyidagilardan iborat: tahsil oluvchining fikrlash doirasi va qobiliyatlarini o'stirish, ijodiy ko'nikmalarini rivojlantirish; muammoni mustaqil echishda va faol izlanish davrida olingan bilim va ko'nikmalarni tahsil oluvchilar tomonidan o'zlashtirilishi, buning natijasida ushbu bilim va ko'nikmalar an'anaviy o'qitishdagidan ko'ra ancha mustahkam bo'lishi; nostandart muammolarni ko'ra oluvchi, qo'ya oluvchi va echa oluvchi o'quvchining faol ijodiy shaxsini tarbiyalash; kasbiy muammoli fikrlashni rivojlantirish – har bir aniq faoliyatda o'zining xususiyatlariga egaligi. Har qanday o'quv materiali ham muammoli bayon etishga mos kelavermaydi. O'quvchilarga fan tarixini o'rgatishda muammoli vaziyatlarni yaratish oson. Farazlar, echimlar fandagi yangi ma'lumotlar takroriy bosqichidagi an'anaviy tasavvurlarning inqirozi, muammoga yangicha yondashuvlarni izlash va hokazolar muammoli bayon etish uchun mos keluvchi mavzular hisoblanadi. Kashfiyotlar tarixi orqali izlanish mantiqini egallash – muammoli fikrlashni shakllantirishning asosiy istiqbolli yo'llardan biridir. O'qitishning an'anaviy usulidan muammoliga o'tish muvaffaqiyati, quyidagi ikki omil bilan belgilanadigan «muammolik darajasi»ga bog'liq bo'ladi: muammoning murakkablik darajasi – mazkur muammo doirasida tahsil oluvchi uchun ma'lum va noma'lumlar nisbatiga ko'ra aniqlanadi; muammo echimida tahsil oluvchi ijodiy ishtirokining ham jamoaviy, ham shaxsiy hissalari hisobga olinadi. 16

Muammoli o'qitishning uchta asosiy shakli mavjud. 1. O'quv materialini muammoli bayon etish – ma'ruzaviy mashg'ulotlarda monolog tarzda, seminar mashg'ulotlarida esa dialog tarzda olib boriladi. O'qituvchi ma'ruza paytida o'quv materialini bayon etayotganida muammoli masalalar tuzadi va ularni o'zi echadi, o'quvchilar esa echimlarni izlash jarayoniga faqat xayolan qo'shiladilar. Masalan, «O'simliklar hayoti haqida» mavzusidagi ma'ruzaning boshida «Nega ildiz va tana qarama-qarshi tomonlarga o'sadi?» degan muammo qo'yiladi, ammo ma'ruzachi tayyor javobni bermaydi, u fanning bu haqiqatga qanday etib kelgani, bu hodisa sabablari haqidagi farazlarni tekshirish bo'yicha o'tkazilgan tajriblar haqida hikoya qiladi. 2. Qisman izlanuvchan faoliyat tajribalar, laboratoriya ishlarini bajarishda muammoli seminarlar, evristik suhbatlar davomida namoyon bo'ladi. O'qituvchi muammoli savollar tizimini tuzadi, bu savollarga javoblar olingan bilimlar bazasiga tayanadi, ammo ular oldingi bilimlarda mavjud emas, ya'ni savollar tahsil oluvchilarga intellektual qiyinchiliklar tug'diradi va maqsadga yo'naltirilgan ijodiy izlanishga undaydi. O'qituvchi imkoni boricha «boshqacha javoblar» yo'naltiruvchi savollarni tayyorlab qo'yishi lozim, utahsil oluvchilar javoblariga tayanib, yakuniy xulosa qiladi. Qisman izlanish usuli, 3 va 4-darajali mahsuldorlik faoliyatini (foydalanish, ijod) va bilimlarni 3 va 4-darajasini bilim-ko'nikma, bilim- transformasiya (qayta shakllanish) ta'minlaydi. An'anaviy tushuntirish va reproduktiv o'qitishga esa, bilim-tanishi va bilim-nusxa shakllanadi, xolos. 3. Mustaqil tadqiqot faoliyatida tahsil oluvchilar mustaqil ravishda muammoni ifoda etadilar va uni echadilar (kurs yoki bitiruv ishlarida, ilmiy tadqiqot ishlarida) va o'qituvchi nazorati bilan yakunlanadi, bu esa 4-darajali mahsuldorlik faoliyatini (ijod) va 4-darajali eng samarali, mustahkam bilimni (bilim-qayta shakllanish) egallashni ta'minlaydi. Muammoli o'qitishning maqsadi- faol shaxslarni tarbiyalash uning vazifasi esa: a) talabalarni faol bilish jarayoniga undash b) tafakkurida ilmiy- tadqiqot uslubini shakllantirish 17

v)talabalarni mustaqil, erkin fikrlashga o'rgatish g) ijodiy fikrni rivojlantirish d) muammolarning echimini topish ko'nikma va malakalarini shakllantirish. Muammoli o'qitishning asosiy maqsadi – bilish, bilish–fikrlashga undaydi. fikrlash–muammoli vaziyat kutilmagan xolat va mahliyo bo'lishdan boshlanadi. Muammoli o'qitishda fikrlash tarbiyasiga e'tibor beriladi, ya'ni: mantiqiy , tanqidiy, ijodiy fikrni rivojlantirishga fikrni boshqarishga, fikrlash axloqini tarbiyalashga, fikrni yo'naltirishga. Muammoli o'qitishda faoliyat turlarining taqsimlanishi (o'qituvchi faoliyati): muammoli vaziyatni yaratadi....... mantiqiy fikrlar tadbirlarini tashkil etadi tadqiqot faoliyatlari qonuniyatlarini shakllantirish orqali bilish faoliyatini jonlantiradi: (talaba faoliyati): muammoli vaziyatni tahlil qiladi....... umumlashtirish, intellektual mashaqqatlarni hal qilish va xulosa chiqarish orqali - bilishga bo'lgan qiziqishni qondiradi Muammoli o'qitishning mohiyati: o'qituvchining bilish faoliyatiga boshchilik qilish bilan belgilanadi, ya'ni qiziqtirishi, mustaqil ishga rahbarlik qiladi, kerakli jixoz va materiallar, axborotlar bilan ta'minlaydi. talabalar aqliy faoliyatining muhim bosqichi: -muammoni echish usulini o'ylab topish, gipoteza qo'yish va gipotezani asoslashdan iborat. Muammoli vaziyatning belgilari:  talabaga notanish faktning mavjudligi;  vazifalarni bajarish uchun talabalarga beriladigan kursatmalar; 18

 yuzaga kelgan bilish mashaqatini hal qilishda ularning shaxsi manfaatdorligi Muammoning tarkibiy qismlari:  ma'lum (aniq topshiriq asosida) ya'ni pedagogika fanining predmeti, maqsad va vazifalarini taxlil qilish;  noma'lum (ularni topish yangi bilimlarni shakllanishiga olib keladi) androgogika sohasining maqsad va vazifalarini taxlil qilish;  avvalgi bilimlar tajribasiga asoslanish jumladan, hozirga davrda jamiyatning shaxsga bo'lgan ijtimoy talablari nimalardan iborat? (savol tashlanadi, asoslanadi, yangi bilimlar beriladi) ya'ni pedagogika va androgogikaning maqsad va vazifalarini anglagan holda jamiyat talablarini xisobga olib, zamonaviy shaxsning mezonlari yaratiladi. Muammoning muhim belgilari 1. yangi bilimlarning shakllanishiga olib keluvchi noma'lumning qo'yilishi ; 2. talabalarda no'malumni topish yo'lida izlanish uchun muayyan bilim zahirasining bo'lishi; 3. muammoning tarkibiy qismlari va muxim belgilari ularning “ma'lum – noma'lum ” kabi o'zaro munosabati talabalarda bilishga bo'lgan ehtiyojni yuzaga keltiradi. Muammoli o'qitishni tashkil etishning shartlari:  birinchi sharti: o'quv-axborot materiallarini etkazib berish;  ikkinchi sharti: muammolarni echish usulini xilma-xilligini taminlash;  uchinchi sharti: talabaning ushbu mavzuni o'zlashtirishdan manfaati, maqsadi, va bilish imkoniyatlaridan foydalana olishi. muammoli o'qitish metodlari: -ijodiy yondoshuv metodi; -qisman ijodiy-yondoshuv yoki evristik; -axborotlarni muammoli bayon qilish; -axborotni muammoli boshlash orqali bayon qilish. 1.2 TABAQALASHTIRIB O'QITISH TEXNOLOGIYASI 19

Tabaqalashtirib o'qitish o'quv jarayonini tashkil etishning shakli sifatida umumiy didaktika prinsipariga asoslangan bo'lib, maxsus tashkil ettirilgan tahsil oluvchilarning gomogen guruhlarida, o'quv jarayonini ixtisoslashtirishni ta'minlaydi O'qitishni tabaqalashtirish – uslubiy, psixologik-pedagogik va tashkiliy-boshqaruv tadbirlar majmuasi asosida tuzilgan turli xildagi gomogen guruhlarda o'qitish uchun turli xil shart-sharoitlarni yaratish demakdir. O'qitishning eng yuqori oliy pog'onasi individual o'qitish hisoblanadi Oliy va o'rta maxsus kasb-hunar ta'lim tizimida gomogen guruhlar, tahsil oluvchilarning individual-psixologik xususiyatlari, avvalo aqliy rivojlanish darajasi asosida tuziladi. Umumta'lim maktablarida, akademik liseylarda va kasb-hunar kollejlarida tahsil oluvchilarning aqliy rivojlanish darajasi bo'yicha tabaqalashning ijobiy tomonlari bilan bir qatorda salbiy tomonlari ham mavjud bo'ladi. Oliy maktab uchun esa bu o'qitish tizimiga hech qanday shak-shubha yo'q. Hozirgi paytda oliy o'quv yurtlariga kiruvchilarning bilimlarni o'zlashtirish darajasi 100 % dan 25 % gacha tashkil etadi. Bunday sharoitda davlat ta'lim standartlari talabiga mos oliy malakali kadrlar tayyorlash maqsadida o'qitishni tabaqalashtirish davr taqozosidir. Tahsil oluvchining mavjud shaxsiy imkoniyatlarni ro'yobga chiqarishini ta'minlash, zamonaviy o'quv jarayoniga qo'yiladigan jadallashgan ilmiy-texnikaviy taraqqiyotining talabidir. Bunga individual va individuallashtirilgan o'qitish orqali erishish mumkin. Individual o'qitish – bu o'quv jarayonining tashkil etishning shakli bo'lib, bunda pedagog tahsil oluvchilar bilan yakkama-yakka shug'ullanadi, tahsil oluvchi o'quv vositalari (kitoblar, kompyuter va h.k.) yordamida uzluksiz mustaqil ta'lim oladi. Individual o'qitishning afzalliklari: pedagogik jarayonning tahsil oluvchi qobiliyatlariga moslashuvchanligi imkoniyatidir. Bunda tahsil oluvchining bilim olish darajasi doimiy monitoringini amalga oshirish va zaruriy tuzatishlar kiritish natijasida maqbul pedagogik jarayon tashkil etiladi 20

Individual yondashish – bu pedagogik prinsipga ko'ra, pedagogik jarayonda pedagogning tahsil oluvchilar bilan o'zaro munosabati, ularning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda quriladi va butun guruh hamda har bir alohida tahsil oluvchining rivoji uchun psixologik-pedagogik muhit yaratiladi. Individuallashtirilgan o'qitish bunday o'quv jarayonini tashkil etishda individual yondashish asosida o'qitish yo'llari, usullari, sur'ati tanlanadi va turli o'quv-uslubiy psixologik-pedagogik hamda tashkiliy boshqaruv tadbirlari orqali ta'minlanadi. Yakka tartibda o'qitish texnologiyasi – bunda o'quv jarayonini tashkil etishda individual yondashish va o'qitishning individual shakli ustuvor hisoblanadi. O'qitishning barcha shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalarida u yoki bu darajada individual yondashish qo'llaniladi, ammo individuallashtirilgan o'qitishda, individual lashtirish, o'quv maqsadlariga erishishning asosiy vositasi hisoblanadi. Individuallashtirilgan o'qitishning asosi, tahsil oluvchining individual-pedagogik xususiyatlarini o'rnatish hisoblanadi. Olingan natijalar asosida, o'qitish usuli tanlanadi. Qabul qilingan texnologiyalar, qoidalar va prinsiplarga ko'ra o'qitish jarayoni amalga oshiriladi. Uzluksiz teskari aloqa va o'quv maqsadlarga erishilganligini baholashni ta'minlash majburiy hisoblanadi. Ishbilarmonlik o'yinlar texnologiyasi Ta'lim jarayonidagi o'quvchining faolligi, didaktikaning asosiy prinsiplaridan biri bo'lib kelgan va shunday bo'lib koladi. O'quvchining faolligi, maqsadli yo'naltirilgan boshqaruvchi pedagogik ta'sirlar va pedagogik muhitning tashkil etilishi natijasidir. O'quvchilarning faolligini ta'minlovchi, o'qitish texnologiyalaridan biri - pedagogik ishbilarmonlik o'yini hisoblanadi. O'yin faoliyatiga qiziqish, o'quvchilarning o'z-o'zini ifoda etish, ro'yobga chiqarish kabi ehtiyojlarini qondiruvchi, musobaqalashish elementlari orqali ta'minlanadi. O'yinning ajoyib xususiyati shundaki, u bir vaqtning o'zida ham rivojlanish ham o'rganish hisoblanadi. 21

Pedagogik o'yin, o'qitishning aniq qo'yilgan maqsadi va unga tegishli pedagogik natija bilan belgilanadi. Bu natijalar asoslangan va o'quv tayyorgarlik faoliyatiga ega bo'ladilar. Pedagogik o'yinlar o'yin uslubiga ko'ra quyidagicha tavsiflanadi: fanlar bo'yicha; syujetli; ishbilarmonlik, imitasion, dramalashtirilgan o'yinlar. Oliy, o'rta maxsus va kasb-hunar ta'lim tizimida foydalana digan barcha pedagogik o'yinlar o'z mazmuniga ko'ra ishbilarmonlik o'yini hisoblanadi. Chunki ular, odatda ma'lum o'quv fani doirasida ishlab chiqiladi: rollar va syujetlar mavjud bo'ladi, turli vaziyatlar imitasiya qilinadi. Ya'ni, oliy va o'rta maxsus kasb-hunar ta'lim tizimida qo'llaniladigan ishbilarmonlik o'yinlari pedagogik o'yinlarning barcha tarkibiy qismlarini o'z ichiga oladi. Oliy, o'rta maxsus va kasb-hunar ta'lim tizimidagi pedagogik o'yin lar yangi o'quv materialini o'zlashtirishga va mustahkamlashga, o'quvchining ijodiy qobiliyatini rivojlantiruvchi, umumilmiy ko'nikmalarini shakllantiruvchi masalalar majmualarini echishga qaratiladi, o'quvchilarga turli holatlardan o'quv materialini tushunib etish va o'rganish imkonini beradi. O'quv jarayonida ishbilarmonlar o'yinlarni turli xil shakllari ishlatiladi: imitasion, operasion, rolli o'yinlar, ishchi teatr, psixo va sosiodramalar. Ishbilarmonlik o'yini o'zida mutaxassisning kelajakdagi kasbiy faoliyatining predmeti va ijtimoiy mazmunini tiklash shaklini mujassamlashtiradi, faoliyat yaxlitligini belgilovchi shunday munosabatlar tizimini modellashtiradi. Belgili vositalar (til, nutq, grafiklar, jadvallar, hujjatlar) yordamida, ishbilarmonlik o'yinida asosiy muhim belgilariga ko'ra haqiqiy vaziyatga o'xshash kasbiy vaziyat vujudga keltiriladi. Shu bilan birga ishbilarmonlik o'yinida, qisqa vaqt ichida faqat turdosh umumiy vaziyatlar qayta tiklanadi. Ishbilarmonlik o'yini kelajakdagi kasbiy faoliyatning predmetli jihatini (shartli amaliyot) tahsil oluvchilarning boshqa rolli holatdagi vakillar bilan o'zaro muloqotda bo'luvchi ijtimoiy jihatini vujudga keltiradi. Shunday qilib, ishbilarmonlik o'yinida jamoaviy o'quv faoliyatning yaxlit shakli – ishlab chiqarish, kasbiy faoliyati sharoiti modelida yaxlit ob'ektda amalga oshiriladi. 22

Ishbilarmonlik o'yinida tahsil oluvchi o'zida o'quv va kasbiy elementlarni uyg'unlashtirgan o'xshash kasbiy faoliyat bajaradi. Bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirilishi abstrakt darajada emas, balki kasbiy mehnat kontekstida (ma'nosida) amalga oshadi. Kontekstli o'qitishda bilimlar kelajak uchun bekorga emas, balki o'quvchining real o'yin jarayonidagi harakatini ta'minlaydi. Bir vaqtning o'zida, o'quvchi kasbiy bilimlar bir bir qatorda maxsus xislatga ega odamlar bilan muloqotda bo'lish va boshqarish, jamoaviy qarorlar qabul qilish malakalari, rahbarlik qilish va bo'ysunish ko'nikmalariga ega bo'ladi. Ya'ni, ishbilarmonlik o'yini shaxsiy sifatlarni tarbiyalaydi, ijtimoiylashuv jarayonini jadallashtiradi. Ammo bu «jiddiy» kasbiy faoliyat o'yin shaklida ro'yobga chiqarilganligi sababli, o'quvchi aqliy va hissiy jihatdan erkinlashadi, ijodiy tashabbusini namoyon etadi. Ishlab chiqarish dinamikasi, mutaxassislarning harakatlari va munosabatlarini modellashtirib, o'xshatib, ishbilarmonlik o'yini, bilimlarni dolzarblashtirish, qo'llash va mustahkamlash vositasi va amaliy fikrlash vositasi sifatida xizmat qiladi. Ushbu holat, o'yinning ma'lum berilgan aniq vaziyatida yoki ishlab chiqarish vaziyatida ishtirok chilarning o'zaro munosabatlari orqali amalga oshiriladi. Ishbilarmon lik o'yini o'xshatma modelda o'yinli o'quv masalalarini qo'yish va echish bo'yicha qo'shma faoliyat kabi ro'yobga chiqariladi. Qo'shma faoliyat qoida lari va me'yorlari, o'xshatish tili va aloqalar oldindan qabul qilinadi yoki o'yin jarayonida ishlab chiqiladi. Ishbilarmonlik o'yini munozarali muloqot maromida o'tkaziladi, u qo'shrejali faoliyat hisoblanadi, chunki unda ikkita maqsadga erishiladi: o'yinli va pedagogik. Pedagogik faoliyat ustuvor bo'lsa ham, o'yinni poymol etmasligi kerak. O'yin jarayonida quyidagilar o'zlashtiriladi: - kasbiy harakatlar me'yorlari; - ijtimoiy harakatlar me'yorlari - ishlab chiqarish jamoasidagi munosabatlar. Bunda o'yinning har bir ishtirokchisi faol holatda bo'ladi, sheriklari bilan o'zaro munosabatda bo'ladi, o'z qarashlarini sheriklariniki bilan taqqoslaydi va shuning natijasida jamoa bilan munosabati orqali o'zini o'zi o'rganadi. 23

Taqlid o'yinlar - bo'lim, sex, korxona tashkilotning faoliyatiga taqlid qilinadi. Imitasion o'yinlar ssenariyasi, hodisa syujetidan tashqari, taqlid qilinadigan jarayon va ob'ektlar tarkibi va ahamiyati haqidagi tafsilotlarni o'z ichiga oladi. Amalli o'yinlar - tegishli ish jarayoni, ularni bajarish shart-sharoitini modellashtiradilar. Ular ma'lum bir o'ziga xos ammalarni: - masalalar echish, ma'lum bir usulni o'zlashtirishga yordam beradilar. Rolli o'yinlar - ma'lum bir shaxsning vazifa va majburiyatlarini bajarishdagi ruhiy holatlari, xatti-harakati ishlanadi, rollar majburiy mazmuni bilan taqsimlanadi. Ishbilarmonlik teatri - qandaydir bir vaziyat va bu vaziyatdagi odamni xatti-harakati ishlab chiqiladi. Vaziyatning tafsiloti, ishtirok etuvchilarning vazifa va majburiyatlarini, maqsadlari ko'rsatilgan ssenariy tuziladi. Bu erda, ma'lum shaxsning haqiqiy qiyofasiga kirib borish, uning xatti-harakatlarini anglash, vaziyatni baholash va to'g'ri xatti-harakatni tanlash, muhim hisoblanadi. Keys-stadi texnologiyasi. “Case” so'zi, lotincha “casus”- “воқеа, ҳодиса” so'zidan kelib chiqqandir. Boshqacha aytganda, bu tushuncha hayotda yuz beradigan qandaydir voqea yoki hodisani, aniq bir vaziyatning tafsilotini anglatadi. Umuman olganda, keys – stadi (aniq bir holat yoki vaziyat), muayyan jarayonida sodir bo'ladigan haqiqiy voqelikni so'zlar, raqamlar, obrazlarda ifoda etishda namoyon bo'ladi. Bundan tashqari, bu ifoda ta'lim sohasida, hodisa yoki vaziyatni tadqiq etish uchun ishlatiladigan axborot, stenografiya sifatida qo'llaniladi. Keys-stadi hodisa yoki vaziyatni oddiy tafsilotidan farqli o'laroq, u o'quv materialini o'zlashtirish uchun ko'maklashuvchi axborotni o'z ichiga oladi, bunga duch kelgan muammoni aniqlash va uning echim yo'llarini izlash orqali erishiladi. Keys-stadi, muayyan o'quv maqsadli bilim olish vositasi sifatida ishlab chiqilishi zarur. Ushbu maqsadlar keng ko'lamli bo'lib, axborotlar, ma'lumotlar yoki tafsilotlar bilan ta'minlanishini nazarda tutadi, ular muayyan qarashlar yoki usullarni namoyish etishda qo'llanilishi mumkin. 24

“Keys-stadi” atamasini o'qitish va tadqiq etish yo'nalishlarida qo'llashda turlicha yondashish zarurligini alohida qayd etish lozim. Mutaxassislar mazkur terminni tashkilotlarni jadal o'rganish, ifodalash va tahlil etish uchun ishlatadilar, uning natijasida yangi nazariya yaratiladi mavjud nazariya tekshirib ko'riladi, yangi echimlar aniqlanadi Keys usul birinchi marta Garvard biznes-aktabida bo'lg'usi advokatlarni amaliy malakalarga o'rgatishda ishlatila boshlangan edi. Vaziyatlar mazmuni va tafsilotini ifodalashning turli xil ko'rinishlari mavjud. Keys-stadi bor-yo'g'i bir necha iboralardan tortib, yuzlab varaqlardagi hajmgacha ega bo'lishi mumkin. Yirik hajmdagi keys-stadiga duch bo'lgan tahsil oluvchilar, odatda keys-stadining tafsiloti qanchalik yirik bo'lsa ular shunchalik murakkab deb hisoblaydilar. Bu noto'g'ri xulosadir – chunki ko'pchilik qisqa keyslar chigalroq bo'ladi. Keysni tuzishda muayyan vaziyatni ifodalash uchun uning yozma shaklidan foydalanish shart emas. Vaziyatlarni ifodalash uchun fotografiya, videofilmlar, audioyozuvlar yoki slaydlardan foydalanish mumkin. Barcha ushbu vositalar tahsil oluvchilarga vaziyatni haqiqatga yaqinroq gavdalantirishga yordam beradi. Shu bilan birga yozma shakldagi axborot masalan fotografiya shaklidagi axborotdan ko'ra qayta ishlash va tahlil etish uchun qulayroqdir. Bu hollarda fotografiyalarni yozma shakldagi axborot bilan to'ldirish zarur. Yozma keyslarni o'rganish tajribasi bo'lgan tahsil oluvchilarni o'qitishda multivositalar axborotlaridan foydalanilgan keyslarni qo'llash maqsadga muvofiqdir. Keys-stadi (muayyan vaziyatlar) individiumlar, sheriklar, guruhlarda, korxonalarda, hattoki butun bir mamlakat miqyosida o'zining ta'lim xususiyatiga ko'ra nazarga keluvchi muammolarni ifodalashi mumkin. Keyslar ta'limning turli sohalarida: biznes, boshqaruv, tibbiyot, arxitektura, qurilish, hamda nostandart muammolar majmuasi echimini qabul qilish malakasini talab etadigan barcha fanlarda qo'llanilishi mumkin. “Keys-stadi ” yordamida o’qitishda muammolar aniqlanadi, yechimlar topiladi, tavsiyalar ishlab chiqiladi. 25

Sifatli keys-stadilar, ularni tayyorlash, rasmiylashtirish va tekshirish uchun ko'p vaqt talab etadi. Shu bilan birga to'g'ri tuzilgan va o'quv faniga kiritilgan keys-stadi, fanni o'zlashtirishda ko'zlangan natijalarga erishishga imkoniyat beradi. Ishchan keys-stadilar tuzishning quyidagi ketma-ketligiga rioya qilinish tavsiya etiladi. Keysni o'rganish maqsad va vazifalarini ishlab chiqish - mazkur bosqichda o'qituvchi o'qitiladigan fan bo'yicha tahsil oluvchi o'zlashtirishi zarur bo'lgan bilim va malakalarga o'z e'tiborini qaratadi. Oldin o'rganilgan material bilan qo'yilgan maqsadning so'zsiz muvofiqligi ko'zda tutilgan bo'lishi zarur. Keys- stadilarni tuzish va qo'llashning asosiy prinsiplari etarli darajada umumiydir. Keysning maqsad va vazifalariga muvofiq materiallar tanlash - keysning materiali muammoni ochib berishi lozim va mazkur muammo keys oldiga qo'yilgan maqsad va vazifalarga mos bo'lishi kerak. Keyslar haqiqiy vaziyatlarni aniq tafsilotini namoyish etishlari yoki biroz muallifni ijod natijalardan qo'shilgan bo'lishi mumkin. Keyslar uchun ma'lumotlar va materiallari sifatida yuqorida ko'rsatilganidek, gazeta maqolalari, tashkilotlarning hujjatlari, u yoki bu sohadagi tashkilotning faoliyati bo'yicha xususiy kuzatuvlar, mutaxassislarning fikri, iste'molchilarning fikri, statistika qo'mitasi ma'lumotlari, diagramma fotohujjatlar, multimedia materiallari, slaydlar va h.k. xizmat qilishi mumkin. Materiallarni birlamchi qayta ishlash. - Ushbu bosqichda olingan ko'p sonli axborotlardan, keys-stadi maqsadlariga mos keluvchi, foydalisini tanlab olinadi. Keys-stadida qo'llaniladigan integrallashgan tahlil, ko'p shakllarga ega bo'lishi mumkin. U asosan qo'shimcha ma'lumotlarni tarmoq hisobotlari, texnik hujjatlar, kompaniyalar hisobotlari, shaxsiy tajribalar va h.k. kiritish va tahlil etishdan iborat. Keys turini aniqlash. - Keys-stadi tayyorlash usuli bo'yicha turlicha bo'lishi mumkin. Yozilish joyiga ko'ra keys-stadilar “maydonda” (ya'ni ob'ektda – firma yoki kompaniyada) yoki o'qituvchining ish stolida tayyorlanishi mumkin bo'lsa, keys stadida foydalaniladigan manbalar rasmiy (ya'ni nashr etilgan) yoki 26

norasmiy (ya'ni dastlabki manbalardan olingan) ko'rinishga ega bo'lsa, ko'rsatilgan ikki o'zgaruvchi jamlamasidan to'rt xil keys-stadi hosil bo'ladi: - “kutubxona”, “nashriy”, “klassik” va “kabinet”, “Kutubxona” keys-stadisi tashqi tomonidan “maydonda”gi tadqiqot natijasida tayyorlangan keys-stadiga o'xshab ketadi. Ularda korxona faoliyati haqida ommaviy axborot vositalarida (televideniya bilan birga) va davlat boshqaruv organlarida (statistik, nazorat, sud va h.k.) chop etilgan axborotlar keng miqyosda foydalaniladi. “Kabinet” keys-stadilar, muallifning tadqiqotlari boshqaruv sohasidagi o'qituvchiligi va maslahatchiligida to'plagan boy tajribalariga asoslanadi. Keys maqsadi va vazifasiga muvofiq materialni moslash. -Haqiqiy vaziyatlar tafsilotini tayyorlashda, odatda kompaniya, muassasa, tashkilot, raxbariyati, uning raqobatchilari olingan axborotdan foydalanishiga to'sqinlik qilish maqsadida ularning manzillarni o'zgartirishini niqoblanishini talab etadi. Ushbu holatlarda tadqiqot ob'ektining uydirma nomlaridan foydalanish mumkin, ko'rsatkich va ma'lumotlarni biroz tuzatish mumkin, ular uydirma bo'lmasligi kerak, chunki vaziyatning ko'rinish tafsiloti tubdan o'zgarib haqiqatdan farq qilishi mumkin. Masalan, daromad hajmi va xarojatning hisobiy ko'rsatkichi sun'iy oshirilsa, tashkilotda ma'lum harakatlar uchun qandaydir zahira mavjudligi haqida xulosa qilish mumkin bo'ladi, ammo haqiqatda buni bajarib bo'lmaydi. Keys muallifi, vaziyat tarixini o'rganishni taklif etishi mumkin, ya'ni ushbu vaziyat qo'yilgan o'quv maqsadlari talablariga mos kelishi kerak. Keys matni va unga qo'yiladigan savollarini texnik tuzish. -Haqiqiy vaziyatlarning tafsilotidan tashqari, izchillik bilan haqiqatga yaqin vaziyatni tasvirlash tajribasiga ega bo'lgan muallifning ijodiy hayoti asosida ham vaziyatni ifodalash mumkin. Ammo, ko'pchilik hollarda bunday keyslar tahsil oluvchilarga yoqmaydi, ular haqiqiy, chuqur ma'noga ega bo'lgan, aniq va to'liq axborotlarni talab etadilar. Ular eng avvalo haqiqiy vaziyatga o'zlarining foydali va bu jarayonlarga tegishli ekanligini his etishni xohlaydilar, o'z bilim va malakasidan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladilar. 27

Keys usulni qo'llash bilan mashqlar bajarishni farqlay olish kerak. Mashqlarni bajarish yuzaki tafsiloti haqiqiy yoki uydirma bo'lgan voqeani eslatishi mumkin. Ammo, mashqni bajarish maqsadi bilan keys-stadi tadqiqotlari turlidir. Matematik ko'rinishdagi misol, masala, mashqlar tahsil oluvchilarni maxsus konsepsiya, texnika yoki prinsipni qo'llashni o'rganish uchun material hisoblanadilar. Vaziyat esa, tahsil oluvchilarga keng qamrovli malakalarni egallashga yordam berish uchun qo'llaniladi. Mashq yoki masalani bajarishda bitta echim va bu echimning bitta yo'li mavjud bo'ladi, vaziyatda esa juda ko'p echim va echimning muqobil yo'lchalari mavjuddir. Vaziyatni shunday ifodalash mumkinki u tahsil oluvchilarga maxsus analitik usulni qo'llash yoki muammoga maxsus usul bilan yaqinlashish imkoniyatini yaratsin. Keys usulning asosiy vazifasi – bu tahsil oluvchilarni tarkiblashtirilmagan muammolar majmuasini echishni o'rgatishdan iborat, ushbu turdagi muammolarni muayyan analitik usul yoki yo'l bilan echib bo'lmasligi aniq. Shuning uchun, o'qituvchi tahsil oluvchi oldiga aniq vazifa qo'yishi lozim: yoki masalani echish yoki keys-stadini bajarish. Buning uchun berilgan topshiriq bo'yicha o'qituvchi tahsil oluvchining nuqtai nazari bilan o'zinikini solishtiradi va zaruriyat bo'lsa, tahsil oluvchi tushunchasiga tuzatish kiritadi. Vaziyatlar “jonsiz”, “jonli” yoki qandaydir o'rtacha bo'lishi mumkin. “Jonsiz” vaziyatda, vaziyatning barcha axboroti tahsil oluvchilarga tahlilning boshida taqdim etiladi. Vaziyat tirik bo'lishi uchun, axbort vaziyat o'zgarishi bilan qo'shimcha berilib boriladi, ya'ni vaziyatni to'la o'rganish davomida qandaydir ma'lumotlar beriladi. Bu esa vaziyatni haqiqiy o'zgarib borishini ta'minlaydi. Ba'zi keys-stadilarda bir tashkilotning o'zida, bir vaqtning o'zida paydo bo'lgan muammolar, vaziyatlarning turlicha talqini taqdim etilishi mumkin. Bunday holatlarda tahsil oluvchilarda mazkur tashkilot va uning muammolari haqida ma'lumot to'plab, o'zlarining juda murakkab javoblari va echimlarini ishlab chiqishga imkoniyat yaratiladi. Vaziyatning “jonli” shakli ikki turli bo'lishi mumkin. Birinchi turda, tashkilot a'zosi mavjud vaziyatni umumiy tarzda ifoda etadi. Tashkilotdagi aniq 28

holat va uning muammolarini aniq tassavur etish uchun, tahsil oluvchilar o'qituvchiga bir necha qo'shimcha savollar berishlari zarur bo'ladi. Tabiiyki, bunday keyslarning har biri, ularning ko'rilish vaqti va joyiga ko'ra farq etadi. Ikkinchi turi, oddiy keys – usuldagidek, vaziyatni oddiy yozma tafsilot ko'rinishida taqdim etadi. Tahsil oluvchilarda haqiqiy vaziyatga jalb etilish uchun, faqat o'zlariga foydali axborotlarni to'plash imkoniyati beriladi. Ushbu turli “jonli” vaziyat, o'rganishning boshqa usuli – loyihalashga yaqinlashadi. Ularning asosiy farqi tashkilot va tahsil oluvchi o'rtasidagi munosabatning xarakteridadir. Loyihalash odatda tashkilot a'zolariga faoliyat rejasini taklif etuvchi tahsil oluvchilar guruhini jalb etadi. “Jonli” vaziyat, asosan tashkilotdan axborot manbasi sifatida foydalanishga imkon berishi mumkin. Tahsil oluvchilarning qiziqishi oshgani sari ta'lim imkoniyati oshib boradi. Bundan tashqari, bu tahsil oluvchilarda axborotni izlash, olish va baholash ko'nikmalariga ega bo'lish imkoniyatlarini yaratadi. “Jonli” vaziyatlar, ularni tadqiq etishning yuqori darajadagi malakalarini talab etadilar, bunday malakaga esa quyi kurs tahsil oluvchilari ega bo'lmaydilar. Ko'pchilik o'qituvchilar ushbu turli vaziyat yo'riqnomasini an'anaviy keys – kurs va loyihalash orasidagi ko'prik sifatida foydalanadilar. Keys aprobasiyasi (sinab ko'rish). Muayyan vaziyatning tahlili sifati va auditoriyada uni muhokama qilishda tahsil oluvchilarni jalb etish darajasi ushbu usulni qo'llashda alohida ahamiyat kasb etadi. So'zsiz, o'qituvchi qanchalik mahoratli bo'lmasin, u o'z yutug'ini auditoriya bilan baham ko'rishga majburdir. Shuning uchun, tahsil oluvchilar keys-stadini qo'llab o'tkaziladigan mashg'ulotlarga tegishli ravishda tayyorlanishi juda muhimdir. Muayyan vaziyat usuli aprobasiyasi doirasida tahsil oluvchining keys bilan ishi quyidagilardan iborat: keys-stadini individual tahlil qilish; keys-stadini kichik guruhda tahlil qilish; keys-stadini auditoriyada o'qituvchi bilan muhokama qilish. Aprobasiyada keys-stadi bilan tanishishni bir necha bosqichda o'tkazish maqsadga muvofiqdir. Birinchi marta butun keys-stadini juda tez o'qib chiqish 29

kerak. Bunda o'qish tezligi, uni qayta aytib berish imkoniyati bilan aniqlanishi zarur. Birinchi o'qish davomida, tahsil oluvchi qanday keys-stadi bilan ishlayotgani va keys-stadi umumiy mavzusi hamda mazmunini tushunishi lozim. Keys-stadining tarkibi va mantiqiga alohida e'tibor qaratish lozim, bu esa keyinchalik matn bo'yicha tushuntirish va havolalarga qaytishga yordam beradi. Agar tahsil oluvchi nima uchun aynan shu keys-stadi berilganini tushunib etsa, unda unga o'qituvchi auditoriyada qo'yishi mumkin bo'lgan savollarni aniqlashi oson bo'ladi. Birinchi o'qish tahsil oluvchini kichik guruhda ishlashga tayyorlashi lozim, u erda tahsil oluvchi boshqalar bilan o'rtoqlashishi mumkin. Keysning ikkinchi o'quvi, ancha diqqat va e'tiborli bo'lishi lozim, uning tezligi esa o'qilganga nisbatan anglashni amalga oshirish orqali belgilanadi. Katta keys-stadi uchun bu ikki soatdan to'rt soatgacha davom etishi mumkin. Keys- stadining tahlili, aynan shu bosqichda baholanadi. Buning uchun, tahsil oluvchi barcha muhim dalillarni tahlil etishi va ularni baholashdan ajratishi lozim. Tahlil, dalillarni topish, muammo qismlarini hamda ularni o'zaro bog'liqliligini aniqlashni o'z ichiga oladi. Samarali tahlil jarayonida ungacha ko'zga tashlanmagan ba'zi bir yangi hodisalar (narsalar) aniqlanishi mumkin. Dalil va voqealar tahlili tahsil oluvchilarga o'z qarorlarini tasdiqlash uchun yordam berishi kerak. Bu tahsil oluvchidan originallik va ijod talab qiladi. Ko'pchilik hollarda tahsil oluvchilar tahlil o'rniga dalil va voqealarni baholashga o'tib ketadilar. Ammo haqiqiy baholash, faqat puxta tahlildan so'nggina amalga oshirilishi mumkin. Tahsil oluvchi ikkinchi o'qish davomida muammoga etib borishi kerak deb faraz etiladi. Bu oson ish emas. Tahsil oluvchi, muammo istak va natija orasidagi nomuvofiqlikda ekanligini tushunishi lozim. Muammolar faqat moddiy asosga (korxona, mashinalar, pullar, baholar va boshqalar) ega bo'lishi mumkin emas. Ular doimo inson va uning hatti-harakati bilan bog'liq bo'ladilar. Bu ko'pchilik hollarda tashkilot rahbariga tegishli, agar u keys-stadi “qahramoni” sifatida namoyon bo'lsa, ikkinchi o'qish tahsil oluvchiga o'qituvchi baholaydigan ya'ni qabul qilinadigan echimning asoslanganligini ta'minlaydi. Buning uchun tahsil oluvchi dalil va 30

voqealar ketma-ketligidan iborat zanjir tuzishi zarur. Undan tashqari u sxema va jadvallarni diqqat bilan kuzatib, ularda tushintirilmagan vaziyatlarni, iboralarni topa olishi kerak. Keys-stadini uchinchi o'qishi yakuniy hisoblanadi. Buni mashg'ulotdan oldingi kunning kechasi bajarish yaxshidur. Keys-stadini avval boshlanishini o'qish, so'ng oxiridan boshlab hammasini oldinga “qaytarib” dalil va voqealarni kichik guruhda muhokama qilgandan keyin, qayta tekshirish va aniqlash foydadan xoli bo'lmaydi. Keys-stadi bilan ishlashning ushbu bosqichi, keys-stadining jiddiy ma'naviy tahlilidan va ushbu tahlilni auditoriyada taqdim etishning samarali shaklini aniqlashdan iborat. Shuni ta'kidlash lozimki, ko'pchilik hollarda keys-stadi muhokamasi muammo, muqobil echimlar va tavsiyalar atrofida kechadi. Keys loyihasini birinchi muhokamasida o'qituvchi tahsil oluvchining har bir bosqichda sarf etgan vaqtini qayd etadi. Qo'shimcha axborotlar bilan ta'minlashning murakkabligi, uni o'qish qiyinchiliklari, rejalashtirilgan bilim va malakalarni o'zlashtirishdagi foydalilik darajasini aniqlaydi. Shu bilan birga fan bo'yicha rejalashtirilgan mavzularning keys loyihasida to'la qamrab olinganligi tekshiriladi. Keys matnining oxirgi ko'rinishini shakllantirish (bosqichlar bo'yicha yo'riqnoma bilan birgalikda). Ushbu bosqichda aprobasiya natijalari bo'yicha kiritilgan kamchiliklarni hisobga olib keysning tuzatilgan matni tayyorlanadi. Keys ustida tahsil oluvchilar bilan ishni tashkil etish uslubini yoritishga ham alohida e'tibor qaratiladi. Ushbu uslubiyot kelajakda o'qituvchi bo'lmoqchilar uchun juda foydali bo'ladi. II BOB. YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH VA ULARNING TA’LIM JARAYONIDAGI AHAMIYATI. 2.1. PEDAGOGIK JARAYONDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH. 31

Ushbu zamonaviy metodlar yoki interfaol usullar, o'qitishning samarasini oshirishga yordam beruvchi texnologik treninglar o'quvchi talabalarda mantiqiy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga, qobiliyatlarini rivojlantirishga, etuk mutaxassis bo'lishlariga hamda mutaxassisga kerakli bo'lgan kasbiy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradi. Ushbu o'quv jarayonini tashkil etish uchun havola etilgan texnologik treninglarni xuddi shu tartibda, o'tkazishlari shart emas, har qaysi o'qituvchi bu treninglarni umumiy shaklni olgan holda o'zlarining dars texnologiyalarini yaratishlari, berilgan treninglarni to'liq yoki ularning ba'zi bir bosqichlari, elementlarini ishlatishlari mumkin. Biz quyidagi o'qitish jarayonida qo'llash mumkin bo'lgan ba'zi bir terninglar (texnologiyalar)ga tavsifnoma berib, ba'zilarni o'tkazish tartibi to'g'risida metodik tavsiyanoma berib o'tamiz. “Tarmoqlar” metodi – o'quvchi-talabani mantiqiy fikrlash, umumiy fikr doirasini kengaytirish, mustaqil ravishda adabiyotlardan foydalanishni o'rgatishga qaratilgan. “3х4” metodi – o'quvchi-talabalarni erkin fikrlashi, keng doirada turli g'oyalarni bera olishi, ta'lim jarayonida yakka, kichik guruh holda tahlil etib, xulosa chiqara olishi, ta'rif bera olishiga qaratilgan. “Blis o'yin” metodi - harakatlar ketma-ketligini to'g'ri tashkil etishga mantiqiy fikrlashga, o'rganayotgan predmeti asosida ko'p, xilma-xil fikrlardan, ma'lumotlardan kerakligini tanlab olishni o'rgatishga qaratilgan. “Intervyu” texnikasi – o'quvchi-talaba savol berish, eshita olish, to'g'ri javob berish, savolni to'g'ri tuzishni o'rgatishga qaratilgan. “Ierarxiya” texnikasi - oddiydan murakkabga, murakkabdan oddiyga o'tish usullarini qo'llash orqali ularni mantiqiy, tanqidiy, ijodiy fikrlashga o'rgatishga qaratilgan. “Bumerang” texnikasi – o'quvchi-talabalarni dars jarayonida, darsdan tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, o'rganilgan materiallarni yodda 32

saqlab qolish, so'zlab bera olish, fikrni erkin holda bayon eta olish hamda bir dars davomida barcha o'quvchi talabalarni baholay olishga qaratilgan. “Talaba” treningi – o'quvchi-talabalar bilan individual holda ishlash, o'qituvchi va talaba o'rtasidagi to'siqni yo'q qilish, hamkorlikda ishlash yo'llarini o'rgatishga qaratilgan. “O'qituvchi shaxsi” treningi - o'qituvchi innovasion faoliyatini ochib beruvchi “O'qituvchi shaxsiga qo'yiladigan talablar” mavzusida mustaqil fikrlashga, ijodiy insho yozish orqali bayon qilishga qaratilgan. “Muloqot” texnikasi o'qituvchilarni auditoriya diqqatini o'ziga jalb etish, dars jarayonida hamkorlikda faoliyat ko'rsatishga, uni tashkil etishni o'rgatishga qaratilgan. “Boshqaruv” texnikasi o'qituvchilarni auditoriyani boshqarishdagi usullari hamda o'quvchi talabalarni ish jarayonida boshqaruv usullari bilan tanishtiruvchi va shunga o'rgatishga qaratilgan. “Tarmoqlar metodi” (Klaster) Fikrlarning tarmoqlanishi - bu pedagogik strategiya bo'lib, u talabalarni biron bir mavzuni chuqur o'rganishlariga yordam berib, ularni mavzuga taalluqli tushuncha va aniq fikrni erkin va ochiq ravishda ketma-ketlik bilan uzviy bog'lagan holda tarmoqlashga o'rgatadi. Bu metod biron mavzuni chuqur o'rganishdan avval o'quvchilarning fikrlash faoliyatni jadvallashtirish hamda kengaytirish uchun hizmat qilishi mumkin. Shuningdek, o'tilgan mavzuni mustahkamlash, yaxshi o'zlashtirish, umumlashtirish hamda o'quvchilarni shu mavzu bo'yicha tasavvurlarini chizma shaklida ifodalashga undaydi. “Bumerang” texnologiyasi Mazkur texnologiya bir mashg'ulot davomida o'quv materialini chuqur va yaxlit holatda o'rganish, ijodiy tushunib etish, erkin egallashga yo'naltirilgan. U turli mazmun va xarakterga (muomala, munozarali, turli mazmunli) ega bo'lgan mavzularni o'rganishga yaroqli bo'lib, o'z ichiga og'zaki va yozma ish shakllarini 33

qamrab oladi hamda bir mashg'ulot davomida har bir ishtirokchining turli topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan o'quvchi yoki o'qituvchi rolida bo'lishi, kerakli ballni to'plashiga imkoniyat beradi. “Bumerang” texnologiyasi tanqidiy fikrlash, mantiqiy shakllantirishga imkoniyat yaratadi; xotirani charxlaydi, diqqatni kuchaytiradi. G'oyalarni, fikrlarni, dallillarni yozma va og'zaki shakllarda bayon qilish ko'nikmalarini rivojlantiradi. Mazkur metod tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi: jamoa bilan ishlash mahorati; muomalalik; xushfe'llik; ko'nikuvchanlik; o'zgalar fikriga hurmat; faollik; rahbarlik sifatlarini shakllantirish; ishga ijodiy yondoshish; o'z faoliyatining samarali bo'lishiga qiziqish; o'zini xolis baholash. Asosiy tushunchalar quyidagilar: Ochiq savollar - bu savollar muomala, so'zlashuvni davom ettirishga imkon beradi. Ularga qisqa, bir xil javob berish mumkin emas. Yopiq savollar - bu savollar oldindan “ha” yoki “yo'q” tipidagi to'g'ri, ochiq, javoblarni berishni ko'zda tutadi. Ko'ndalang so'roq - bir-biriga guruhlab beriluvchi qisqa savollar qatori bo'lib, bu o'ziga xos axborotlar izlash hamda dalillarni, opponentlar pozisiyasini aniqlash va muayyan qarorlar qabul qilish uchun ajoyib imkoniyatdir. Ko'ndalang so'roq paytida munozaraga kirishish mumkin emas. Bu vaqtda faqat savollar beriladi, munozaraga kirishilmaydi . “Skarabey” texnologiyasi “Skarabey” interaktiv texnologiya bo'lib, u o'quvchilarda fikriy bog'liqlik, mantiqiy xotiraning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi, qandaydir muammoni hal qilishda o'z fikrini ochiq va erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Mazkur texnologiya o'quvchilarga mustaqil ravishda bilimning sifati va saviyasini holis baholash, o'rganilayotgan mavzu haqidagi tushuncha va tasavvurlarni aniqlash imkonini beradi. U ayni paytda, turli g'oyalarni ifodalash hamda ular orasidagi bog'liqliklarni aniqlashga imkon yaratadi. 34

“Skarabey” texnologiyasi o'quv materialining turli bosqichlarini o'rganishda foydalanadi: -boshida-o'quv faoliyatini rag'batlantirish sifatida (“Aqliy hujum”); -mavzuni o'rganish jarayonida - uning mohiyati, tuzilishi va mazmunini belgilash; ular orasidagi asosiy qismlar, tushunchalar, aloqalar xarakterini aniqlash, mavzuni yanada chuqurroq o'rganish, yangi jihatlarni ko'rsatish; -oxirida- olingan bilimlarni mustahkamlash va yakunlash maqsadida. “Skarabey” texnologiyasi o'quvchilar tomonidan oson qabul qilinadi, chunki u faoliyatning fikrlash, bilish xususiyatlarini inobatga olingan holda ishlab chiqilgan. U o'quvchilar tajribasidan foydalanishni ko'zda tutadi, reflektiv kuzatishlarni amalga oshiradi, faol ijodiy izlash va fikriy tajriba o'tkazish imkoniyatlariga ega. Mazkur texnologiyalarning ayrim afzalliklari sifatida idrok qilishni engillashtiruvchi chizma shakllardan foydalanishni ko'rsatish mumkin. “Skarabey” alohida ishlarda, kichik guruhlarda hamda o'quv jamoalarida qo'llanishi mumkin. Asosiy tushunchalar quyidagilar: Assosiasiya * mantiqiy bog'liqlik bo'lib, sezgilar, tasavvurlar, idrok qilish, g'oyalar va boshqalar orasida hosil qilinuvchi mantiqiy aloqadir. Zanjirlash (muayyan tartib) - ahamiyati, muhimligi, mazmuni darajasiga qarab tartiblash. “Veer” texnologiyasi Bu texnologiya murakkab, ko'ptarmoqli, mumkin qadar, muammo xarakteridagi mavzularni o'rganishga qaratilgan. Texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari bo'yicha biryo'la axborot beriladi. Ayni paytda, ularning har biri alohida nuqtalardan muhokama etiladi. Masalan, ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik, fazilat va kamchiliklari, foyda va zararlari belgilanadi. 35

Bu interaktiv texnologiyasi tanqidiy, tahliliy, aniq mantiqiy fikrlashni muvaffaqiyatli rivojlantirishga hamda o'z g'oyalari, fikrlarini yozma va og'zaki shaklda ixcham bayon etish, himoya qilishga imkoniyat yaratadi. Asosiy tushunchalar quyidagilar: Aspekt (nuqtai nazar) bilan predmet, hodisa, tushuncha tekshiriladi. Afzallik - biror narsa bilan qiyoslangandagi ustunlik, imtiyoz. Fazilat-ijobiy sifat. Nuqson-nomukammallik, qoidalarga, mezonlarga nomuvofiqlik. Xulosa-muayyan bir fikrga, mantiqiy, qoidalar bo'yicha dalildan natijaga kelish. Ta'limdan tashqari “Veer” texnologiyasi tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi: -jamoa, guruhlarda ishlash mahorati; -muammolar, vaziyatlarni turli nuqtai nazardan muhokama qilish mahorati; -murosali qarorlarni topa olish mahorati; -o'zgalar fikriga hurmat; -xushmuomalalik; -ishga ijodiy yondoshish; -faollik; -muammoga diqqatini jamlay olish mahorati. “Blis o'yin” texnologiyasi Ushbu texnologiya o'quvchi talabalarni harakatlar ketma ketligini to'g'ri tashkil etishga, mantiqiy fikrlashga, o'rganayotgan predmeti asosida ko'p, xilma-xil fikrlardan, ma'lumotlardan kerakligini tanlab olishni o'rgatishga qaratilgan. Ushbu texnologiya davomida o'quvchi talabalar o'zlarining mustaqil fikrlarini boshqalarga o'tkaza oladilar, chunki bu texnologiya shunga to'liq sharoit yaratib beradi. Maqsad: Ushbu texnologiya tinglovchilarga tarqatilgan qog'ozlarda ko'rsatilgan harakatlar ketma ketligini avval yakka holda mustaqil ravishda belgilab, so'ngra 36

o'z fikrini boshqalarga o'tkaza olish yoki o'z fikrida qolish, boshqalar bilan hamfikr bo'la olishga yordam beradi. O'tkazilish texnologiyasi: ushbu texnologiya bir necha bosqichda o'tkaziladi. 1- bosqich. -Trener ushbu trening bir necha bosqichda o'tkazilishi haqida tinglovchilarga (o'quvchi talabalarga) tushuncha beradi. Har bosqichdagi vazifani bajarishga aniq vaqt berilishi, tinglovchilar esa shu vaqtdan unumli foydalanishlari kerakligi haqida ularni ogohlantiradi; -Trener hamma tinglovchilarga alohida-alohida tarqatma material beradi va tinglovchilardan ushbu materialni sinchiklab o'rganishlarini so'raydi. -Trener tarqatma material mazmuni va bajariladigan vazifani tushuntiradi, ya'ni tarqatma materialda berilgan 13 ta harakatni ketma ketligini to'g'ri belgilash kerakligi, belgini esa qog'ozdagi alohida ajratilgan bo'limga raqamlar bilan belgilash kerakligini tushuntiradi. -Qo'yilgan vazifa avval yakka tartibda bajarilishini aytadi. 2- bosqich. Trener birinchi berilgan vazifani har bir tinglovchi tomonidan yakka tartibda bajarilishini kuzatadi, qiynalganlarga yordam beradi, yoki qaytadan tushuntiradi: Har bir tinglovchi tarqatma materialdagi “yakka baho” bo'limiga shu erda berilgan harakatlardan o'zining shaxsiy fikri asosida mantiqiy ketma ketligini raqamlar bilan belgilab chiqadi, ya'ni berilgan 13 harakatdan, uning fikricha qaysi biri, birinchi bo'lishi, qaysi biri esa ikkinchi bo'lishini va hokazo. Bu vazifani bajarish uchun trener tinglovchilarga 10 daqiqa vaqt beradi. 3 -bosqich -тrener tinglovchilardan 3 kishidan iborat kichik guruhlar tashkil etishlarini so'raydi. 3 kishilik guruhlar tinglovchilarning xoxishlariga qarab yoki raqamlar bo'yicha tashkil etilishi mumkin: 37

-kichik guruhlardagi tinglovchilarning har biri o'z qog'ozidagi yakka baho bo'limida belgilangan harakatlar ketma ketligi bilan bir birini tanishtiradilar, keyin 3 kishidan uch xil bo'lgan ketma ketlikni birlashib, bir birlari bilan tortishib, bahslashib, bir bilariga ta'sir o'tkazib, o'z fikrlariga ishontirib kelishgan holda bir muqimga kelib ularga tarqatilgan qog'ozdagi “guruh bahosi” bo'limiga raqamlar bilan belgilab chiqadilar. -Trener kichik guruhdagi tortishuvlarda ishtirok etmaydi, faqat kichik guruhlar va har bir tinglovchi faoliyatini kuzatadi.Bu vazifani bajarish uchun 20 daqiqa vaqt beriladi. 4 -bosqich -Barcha kichik guruhlar o'z ishlarini tugatgach, trener harakatlar ketma ketligi bo'yicha to'g'ri javobni beradi, ya'ni tinglovchilardan ularga tarqatilgan qog'ozlardan “to'g'ri javob” bo'limini topishni va unga trener tomonidan aytilgan harakatlar ketma ketligining raqamlarini yozishini so'raydi. 5-bosqich. -Trener “to'g'ri javob” bo'limida berilgan raqamlardan “yakka baho” bo'limida berilgan baholarni (yoki aksincha), ya'ni kattadan-kichikni ayirgan holda “yakka hato” bo'limiga chiqqan farqni yozishni so'raydi. “yakka baho” bo'limidagi sonlani yuqoridan pastga qarab qishib chiqib umumiysini hisoblashlari kerakligini uqtiradi. 6- bosqich. -Xudi shu tartibda “to'g'ri javob” va “guruh bahosi” o'rtasidagi farq kattadan-kichikni ayirish orqali bajariladi, chiqarilgan farqlar soni “guruh xatosi” bo'limiga yozilib, yuqoridan pastga qarab qo'shiladi va umumiy son keltirib chiqariladi. 7-bosqich. -Trener yakka va guruh hatolarining soni bo'yicha tushuncha beradi, ularni alohida alohida sharhlab beradi. “yakka hato” bo'limidagi umumiy sonlarning sharhi: 38

Agar yakka hatolar soni 30 gacha bo'lsa, bunday tinglovchilardan tashkilotchilik, konstruktivlik qobiliyati etarli, ular mustaqil ravishda har bir ishni hal eta oladilar, turli sharoitlardagi harakatlar vaqtida mantiqan ularning ketma- ketligini tashkil eta oladilar. Agar yakka hatolar soni 30 dan 40 gacha bo'lsa, bunday tinglovchilarda tashkilotchilik qobiliyati etarli emas, biron bir ishni yoki faoliyatini tashkil etishlarida qiynaladilar yoki pala partishlikka yo'l qo'yadilar. Shuning uchun ular alohida kurslarda o'qishlari yoki mantiqan fikrlashga o'rganishlari kerak bo'ladi. “Guruh hatosi” bo'limidagi umumiy sonlarning sharhi: Agar xatolar soni 30 gacha bo'lsa, bu guruhlarda tinglovchilar bir birlarini tushunishga harakat qilganlar, bir birlarini ishontira olganlar va natijada bir xil natijaga erishganlar. Demak, guruhda samimiy munosabat o'rnatilgan, fikrlar bir joydan chiqqan. Agar guruhning xatolar soni 30 dan 40 gacha bo'lsa, bu guruhda tinglovchilarning bir muqimga kelishlari qiyin bo'lgan, tortishuvlar yuzaki yoki ishonarsiz bo'lgan yoki guruh a'zolari bir-birlarini tushunishga sust holda intilganlar, yoki vazifaga beparvoroq bo'lganlar, yoki bir birlarini xafa qilib qo'yishdan cho'chiganlar yoki guruhning barcha a'zolari yuzaki holda kelishigan u, aslida esa har kim o'z fikrida qolgan bo'lishi mumkin. Samimiy munosabat bu guruhda o'z aksini topmagan. Agar guruh hatosining soni 40 dan ortiq bo'lsa, bu guruh ahzolari umuman bir birlari bilan kelisha olmaganlar, o'zaro ishontirish bo'lmagan. Har kim o'z fikrida qolgan. Samimiy munosabat o'rnatilmagan. Izoh: Bajarilgan vazifani baholashning yana bir turi, quyidagicha: tinglovchilarning javoblari trener tomonidan berilgan “to'g'ri javob”ning yarmidan ko'piga to'g'ri kelgan bo'lsa, demak, “qoniqarli” 75% to'g'ri kelgan bo'lsa “yaxshi”, 100% to'g'ri kelgan bo'lsa “a'lo” deb belgilash mumkin. “Aqliy hujum” Aqliy hujum guruhlararo ishlarda qo'llaniladigan, ko'plab g'oyalarni ishlab chiqish mumkin bo'lgan metoddir. Bu haqiqatdan ham talabalarning o'quv 39

jarayonida faol ishtirok etishlari, turli g'oyalarni bayon qilish chog'ida boshqalarni ham qizg'in ishga yo'llashlari, ilhom bilan ishlashlariga imkon beruvchi va unga rag'batlantiruvchi metoddir. Aqliy hujum shuning uchun ham faollashtirishning muhim usuliki, unda tanho ishlash mumkin emas, birgina g'oya guruhning barcha ishtirokchilarini bir xilda o'ziga tortib oladi. O'qituvchi mavzuni yoki savolni ajratib olishi zarur, keyin esa o'quv faolligi 5-10 daqiqa oralig'idagi vaqt chegarasida engillashtiriladi. Aqliy hujum turli tarzda qo'llanishi mumkin; masalan, qandaydir mavzuni muhokama qilish uchun, yangi savol qo'yish yoki istalgan qandaydir muammoni hal etish uchun. Asosiy qoidalar quyidagilar: 1. Aytilayotgan barcha g'oyalar bir biriga nisbatan muhimlikda tengdir. 2. Kiritilayotgan g'oyalarga nisbatan tanqid mavjud emas. 3. G'oyani taqdim etayotgan paytda so'zlovchining gapini bo'lmaslik. 4. So'zlovchiga nisbatan baholovchi komponent mavjud emas. Metodni ishlatishga kirishmoq… 1-metod guruhning barcha ishtirokchilariga bir mavzu va bir savol qo'yiladi. 1. O'qituvchi o'quv jarayonida tashabbusni o'z qo'liga shunday tarzda oladi: U auditoriyadagi barcha talabalarga savol beradi va qandaydir maxsus mavzuga dahldor bo'lgan fikrlarni aytishni so'raydi. 2. Barcha, hatto, ahmoqona g'oyalarni ham aytishga ruhsat beriladi. Aytilayotgan fikrlar ichida birgina asosiy mavzu saqlanib qolishi shart. 3. Birortasining ham fikri sharhlanmaydi, tanqid qilinmaydi, baholanmaydi. 4. Asosiy fikrlarni o'qituvchi flipchat doskaga yozib oladi yoki ekranda ko'rsatadi. 5. Aqliy hujum tugagach, barcha g'oyalar to'planishi, guruhlarga ajratilishi yoki kategoriyalarga bo'linishi mumkin. 40

2-metod: barcha mavzu va savollar umumiy yo'nalishi saqlangan holda katta guruh tarkibidagi guruhchalarga taqdim etiladi. 1. O'qituvchi umumiy mavzu bo'yicha bir necha, balki 4 - 6 ta savol tayyorlashi mumkin. 2. Katta guruh kichik guruhlarga ajratiladi va har bir guruhchagaaqliy hujum uyushtiriladi yoki alohida savol beriladi. 3. Har bir guruhcha aqliy hujum mahsulotini yozib olish uchun bittadan kishi ajratadi, keyinchalik jarayon tugashi bilan uni guruhning barcha a'olariga taqdim etadi. 4. G'oyalar har bir guruhcha tomonidan katta sahifaga markerdan foydalanib yozib olinishi mumkin. Shunda sahifa - plakatning yuqorisiga tayyorlangan savollar yozib qo'yiladi. Sahifa - plakat jarayonning oxirida har bir xohlovchi nima yozilgan va jamlanganligini ko'rishi uchun osib qo'yiladi. 5. Aqliy hujumning bu metodi vaqtning qisqacha davrida bir savolning bir necha jihati ishlab chiqilishi zarur bo'lgan joyda, ayniqsa, foydalidir. 6. O'qituvchi yordamchi sifatida harakat qiladi va bir guruhdan ikkinchi guruhga aqliy hujum amalga oshirilayotgan paytida o'tib turadi. Muhim g'oyalar aqliy hujum paytida ishlab chiqilgan bo'lishi va muammolarda muhokama etilgan bo'lishi kerak. Ko'pgina muhim g'oyalarni belgilash va ular ichidan eng yaxshilarini tanlab olish chog'ida auditoriyaga yordam berish ehtiyoji tez- tez yuzaga kelib turadi. Ya'ni nomigagina kichik korxona yaratish kabi. Yakuniy xulosaga kelish, ayniqsa, qiyin. Bu tabiiy, chunki har bir ishtirok etuvchiga “o'zimning g'oyam eng yaxshi” degan xususiyat xosdir. Umumiy pozisiya, har qalay, tezda topiladi va bunda quyidagi metod yordamga kelishi mumkin. Fikrlar hujumi Bevosita jamoa bo'lib «fikrlar hujumi” (“mozgovaya ataka” olib borish. Bu metoddan maqsad mumkin qadar katta miqdordagi g'oyalarni yig'ish. Talabalarni ayni bir xil fikrlash inersiyasidan holi qilish. Ijodiy vazifalarni echish 41

jarayonida dastlab paydo bo'lgan fikrlarni engishdir. Bu A.F. Osborn tomonidan tavsiya etilgan. Bu metodni asosiy tamoyili va qoidasi - bahs ishtirokchilari ishlab chiqqan g'oyalar tanqidini mutlaq ta'qiqlash, har qanday luqma va hazil– mutoyibani rag'bantlantirishdir. Bu metoddan foydalanishning muvaffaqiyati ko'p jihatdan o'qituvchiga bog'liq. Mashg'ulotning davomiyligi bir soatgacha. Yalpi «Fikrlar hujumi”. Bu metod J.Danald Filis tomonidan ishlab chiqilgan. U katta guruhlarda (20 dan 40 tagacha bo'lgan) yangi g'oyalar ishlab chiqish samaradorligini sezilarli darajada oshirishni taminlaydi. Barcha ishtrokchilar kichik-kichik 5-6 kishidan iborat guruhlarga bo'linadi va har bir kichik guruh hal qilinadigan ijodiy vazifa va muammo bo'yicha 15 daqiqa davomida mustaqil ravishda o'zaro “fikrlar hujumi ”o'tkazadi. Shundan so'ng xar bir kichik guruh vakili o'z guruxlarida ishlab chiqilgan g'oya haqida axborot beradilar va o'qituvchi rahbarligida jamoa bo'lib unga baho beradilar va ulardan eng yaxshilari, betakrorlari tanlab olinadi. “Fikrlarning shiddatli hujumi ” –destruktiv berilgan baho bilan dialog. Bu metod YE.A.Aleksandrov tomonidan taklif qilingan. G.Ya. Bush tomonidan o'zgartirilib yo'lga qo'yilgan dialogning mohiyati shundaki, kollektiv bo'lib g'oyalar ishlab chiqishda ishtrokchilarning ijodiy imkoniyatlari faollashtiriladi va unga zid g'oyalar qo'yiladi. Mashg'ulot bosqichma-bosqich quyidagi tarzda o'tkaziladi: 1-bosqich. Miqdor va psixologik muloqat jihatdan maqbul kichik guruhlarni shakllantirish. 2-bosqich. Vazifa, muammodan kelib chiqadigan maqsadlarni ifodalash. 3-bosqich. To'g'ridan-to'g'ri “Fikrlar hujumi” qoidasiga asosan har bir guruhda g'oyalar ishlab chiqish. 4-bosqich. G'oyalarni tartibga solish va tasniflash. 5-bosqich. G'oyalarni destruktivlash, ya'ni amalga oshishi imkoniyatiga qarab baholash. 6-bosqich. Avvalgi bosqichlarda bildirilgan tanqidiy mulohazalarga baho berish. 42

2.2. O’QITISH JARAYONIDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR VA METODLAR. Pedagogik texnologiyaning yana bir o’zgacha xususiyati yaxshi loyihalashtirilgan pedagogik texnologiya bo’yicha har qanday o’qituvchi ham 43

bilimli bo’lmasada, yaxshi dars o’tishi mumkin.Chunki pedagogik tenologiyani pedagog olimlar tuzib, ularning mahorati texnologik jarayon loyihasida o’z ifodasini topadi. Avvalgidek “darsdan ko’zlangan maqsadga ob’yektiv sabablarga binoan yetib bo’lmadi” yoki “kutilmagan omillarga binoan dars tuzildi” va shunga o’xshash gaplarga pedagogik texnologiyada o’rin yo’q. Pedagogik texnologiyalarning yuqorida aytib o’tilgan hususiyatlaridan kelib chiqib, unga quyidagicha izoh berish mumkin bo’ladi: Pedagogik texnologiya ta’lim-tarbiyajarayoniga yangicha yondashuv bo’lib, pedagogika ijtimoiy muhandislik ong ifodasidir. U pedagogik jarayonni texnika imkoniyatlari va insonning texnikaviy tafakkuri asosida darsning maqbul loyihasini tuzib chiqish bilan bog’liq ijtimoiy hodisadir. Demak ijtimoiy-gumanitar fanlarni o’qitishda pedagogik texnologiyalarning roli kattadir.Ularsiz ko’zlangan maqsadga yetib bo’lmaydi. Texnologiya atamasi ishlab chiqarishdan olingan bo’lib, unda minglab texnologik jarayonlar loyihalashtirilgan.Ular kerakli natijalarga erishish garovi hisoblanadilar. Bu texnologiyalarni qo’llash vaqtida xudud va ularning ijrochilari o’zgarsa ham, baribir kerakli mahsulot chiqaraveradi. Ta’lim-tarbiya jarayonida ham shunga erishish uchun pedagogik texnologiya ishlab chiqiladi. Pedagogik texnologiyada maxsus usul qatorida ishlanuvchanlik, tadqiqotchilik usuli ham ishlatiladi.Mustaqil erkin fuqarolarni shakllantirishda xalq xo’jaligi uchun zarur bo’lgan ma’lum bilim hajmiga ega mutaxassis hamda turli muammolarni izlab hal qiladigan tadbirkor kishilarni tarbiyalash kerak bo’ladi. Bunday kishilarni tarbiyalashda tipik harakatlarga o’rgatuvchi mahsuli va nostandart vaziyatlardan yo’l topib chiqib ketishni o’rganuvchi izlanuvchilik – tadqiqotchilik usullari mos tushadi. Bizga kerak bo’lgan bu usullar omiqtasidan pedagogik texnologiya unumli foydalanadi: Pedagogik texnologiyaning an’anaviy usullaridan, uslublaridan asosiy farqi, uni majmualar nazariyasidan kelib chiqqanligi bo’lib, u ushbu nazariyani barcha qonuniyatlariga bo’ysinganligidadir. 44

Bugungi kunda oliy o’quv yurtlarida ya’ni boshqa o’quv masalalarida talabalarga chet tillarni zamonaviy pedagogik texnologiyar ya’ni zamonaviy interfaol metodlar asosida o’qitish dolzarb masalaga aylanmoqda. Buning asosiy masalalaridan biri chet tillarni o’rgatish jarayonida ta’lim berish mahoratini ishga solish, dars jarayonini samarali tashkil etish, ta’lim standartlariga moslashtirish, jahon andozalari darajalariga ko’tarish, talabalarga chet tillarni o’rgatish bilim va malakalarini mukammal shakllantirish bugungi ta’lim jarayonining muhim omillaridan biri ekanligidadir. Hozirgi kunda chet tillarini interfaol usullarni o’qitishning zamonaviy texnologiyalari yaratilmoqda va ulardan dars jarayonida samarali foydalanilmoqda. Zamonaviy interfaol metodlarning an’anaviy metodlaridan asosiy farqi shundaki bunda talabalar chet tillarini o’rganish jarayonida o’zlarini erkin tutadi, mustaqil fikr yuritadi, o’z fikrini bayon etish imkoniga ega bo’ladi, munozaralarga kirishishada, o’qituvchi bilan erkin muloqot qiladi. Zamonaviy interfaol usullari asosida chet tillarni o’qitish jarayonida quyidagilar amalga oshiriladi: - talabalar o’zlari o’quv mashg’ulotini rejalashtirishadi va unda faol ishtirok etadi; Talabalarning o’zlari belgilangan o’quv rejasi asosida mustaqil shug’ullanishadi va bilimini mustahkamlaydi. - talabalar dars jarayonida mavzu yuzasidan munozaraga kirishishadi va unda barcha faol ishtirok etadi; - o’qitish metodlarini tanlash va uni amalga oshirishda talabalar hamkor sifatida ishtirok etishadi, o’z fikrlarini bayon qilishadi; - talabalar egallagan bilimlarini bayon qilish, tushuntira olish, ya’ni boshqalarga ham yetkaza olish masalasi bilan ta’minlanadi; Albatta, yuqorida keltirilganlarning hammasiga o’quvchilar chet tillarini interfaol metodlari orqaliasta-sekinlik bilan bosqichma-bosqich o’rganish jarayoniga erishishlari mukin. Bugungi kunda chet tillarni o’rganish jarayonida interfaol usullarining quyidagi texnologiyalaridankeng foydalanilmoqda: 45

1. Interaktiv o’yin usuli. 2. Talabalarni juft holda va guruh ichida faol ishtirok usullari. 3. Aqliy mushohada usuli. 4. Frontal mashg’ulot turi. 5. Akvarium usuli. 6. Broun harakati usuli. 7. Tugallanmagan gap usuli. 8. O’z o’rningni egalla usuli. 9. Munozara va shu kabi boshqa usullar. Chet tillarni o’rgatishning interfaol metodi yuqorida qayd etilgan zamonaviy texnologiyalar asosida olib borilgan mashg’ulotlar natijasida talabaning mustaqil fikrlash va nutq yuritish bilim va malakalari mukammal shakllanadi. Mashg’ulot paytida ularning erkinligi yaratiladi, ya’ni talabalar dars maqsadi va vazifalarini o’zlari belgilashadi, tanlangan mavzu bo’yicha bahslashadi, munozara qilishadi va nihoyat o’rganilayotgan mavzu yuzasidan xulosalar chiqarishadi. Umuman interfaol metodda olib borilgan dars jarayonida talabalar yetakchi vazifani bajarishadi.Bu esa ularning chet tilni mukammal puxta egallashi, mustaqil fikrini bayon qilishi, ya’ni erkin nutq yurita olishi bilan belgilanadi. XX asr boshlarida amerikalik faylasuf, va psixologik va pedagog Djon Dyui darsda o’qituvchi emas, o’quvchi faol bo’lmog’i lozim deb chiqdi. U kitobdagi bilimlarni quruq yod olish hech narsaga olib bormaydi, aksincha, o’quvchilarni o’qishdan sovutib, tafakkurini zanglatadi deb ta’kidlagan.Dyuining ta’lim tarbiyaga qo’shgan asosiy hissasi bu “aql yuritishning to’liq jarayonidir”. Hozirgi kunda O’zbekistonda o’rta maktablarida to’g’ri metodning zamonaviy ko’rinishlaridan audiolingual va audiovisual metodlari ko’p tarqalgan Audiolingual metodning asoschilari amerikalik metodist Ch.K.Fris va R.Lododir. Audiolingual lotincha “audio” eshitaman, tinglayman, “lingua” til ya’ni tilni eshitaman, tinglayman degan ma’nolarni bildiradi. Audiovisual metod namoyondalari P.Guberena, P.Rivanlar bo’lib, leksik materialni tanlashga alohida e’tibor bergan. Audiovisual lotincha audio, video 46

eshitish hamda ko’rishga oid vosita ta’limda eshitish va ko’rishga mo’ljallangan jihozlar metodi. Audiovisual metodda og’zaki nutq, yozuv va oxirgi navbatda o’qish o’rgatiladi. Hozirda yana o’zbek maktablarida tarixan yaratilgan “tarjima”, “to’g’ri”, “qiyosiy” va “aralash” metodlarining ko’rinishlari mavjud. Ulardan foydalanish bilan birga hozirda yangi metodlardan ham foydalanildi.Masalan “Mind map” metodi. “ mind map ” bu inglizcha so’z bo’lib, “ mind”-es , yod, “ map ”- reja, rejalashtirmoq ( esda olib qolishni rejalashtirish) ya’ni, umumlashtirgan holda esga olib qolish ma’nosini anglatadi. Bu metodga ko’ra bir misol keltiraylik. Masalan: Tili o’rganilayotgan mamlakat haqida o’quvchilarga tushuncha berish kerak. Darslar o’tish jarayonida o’quvchilarga avval Fransiyaning chegaradosh o’lkalari tushuntiriladi. Keyin mazkur mamlakatning an’ana va udumlari, urf-odatlari, mashhur kishilari kabi mavzulari tushuntiriladi. Ular umumlashtirilib, o’quvchining esda olib qolishini hisobga olgan holda sxema tuzish mumkin .Sxema bo’yicha o’rtada Fransiya ya’ni “La France” doiraga olingan holda yoziladi. Doiraning chetlaridan chiziqlar tortilib Fransiyaning o’lkalari, an’ana va udumlari, mashhur kishilari kabi yozuvlar yoziladi va har biriga alohida to’xtalib o’tiladi. Bu metod orqali Fransiya deganda o’quvchi ko’z o’ldida bir butun mamlakat o’zining har taraflama tomonlari bilan namoyon bo’ladi, gavdalanadi.Bundan tashqari Fransuz tili darslarini o’tishda turli o’yinlardan foydalanish ham til o’rganishda yaxshi samara beradi.Ilk o’rganuvchilar uchun yaratilgan fransuz tili darsliklari bunga yaqqol misol bo’la oladi.Darslikda turli boshqotirmalar, o’yinlar, o’quvchini o’qishga, o’ylashga, fikrlashga undovchi rebuslar o’rin olgan.Darslikdagi boshqotirmalarning javoblarini biz o’qituvchilar uchun yaratilgan uslubiy qo’llanmalardan topamiz.Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, chet tillarni o’qitishda turli uslublardan foydalanish katta samara beradi. Darslarni qay darajada qiziqarli o’tkazish, o’quvchilarni tilga qiziqtirish o’qituvchining pedagogik mahoratiga bog’liq zamonaviy pedagogik yondashuvlar ta’lim jarayonining markazida o’quvchining o’quv faoliyatining qo’yilganligi, ta’lim jarayoni taxminiy loyihalanganligi, diagnostikaligi maqsadning aniqligi va 47

natijaning ob’yektiv nazorati, ta’lim jarayoning yaxlitligi kabilarga qaratilgandir. O’quvchi faoliyatining yuqori darajadagi ko’rsatkichi uni o’quv faoliyatini o’zi tashkil etishi, iroda va faoliyatning o’quvchi ongining predmetiga aylanishidir. Bu maqsadni mustaqil qo’ya bilish faoliyat usullarini tanlay olish, o’z ta’sirlari va munosabatlari doirasida boshqalar bilan kelisha bilish va ishlarni kordinatsiyalash, o’z-o’zini nazorat qila bilishlarda ko’rinadi. Bunday faoliyat ta’limning ilg’or texnologiyalari orqali amalga oshirilishi mumkin. Masalan: “Bilaman. Bilishni xoxlayman.Bilib oldim” metodi .Ushbu metod o’quvchilarga muayyan mavzular bo’yicha bilimlari darajasini baholay olish imkonini beradi.Metodni qo’llash jarayonida o’quvchilar bilan guruhli yoki ommaviy ishlash mumkin.Guruh shaklida ishlashda mashg’ulot yakunida har bir guruh tomonidan bajarilgan faoliyat tahlil etiladi. Guruhlarning faoliyatlari quyidagi ko’rinishda tashkil etilishi mumkin:B, 1. har bir guruh umumiy sxema asosida o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni bajaradi va mashg’ulot yakunida guruhlarning munosabatlari loyiha bandlari bo’yicha umumlashtiriladi. 2. guruhlar umumiy sxemaning alohida bandlari bo’yicha o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni bajaradi. O’quv faoliyati bevosita yozuv taxtasi yoki ish qog’ozida o’z aksini topgan quyidagi sxema asosida tashkil etiladi: Bilaman-bilishnihohlayman-bilib oldim. Metoddan foydalanish uch bosqich asosida amalga oshiriladi, ya’ni: 1. O’quvchilarning o’rganilishi rejalashtirilayotgan mavzu bo’yicha tushunchalarga egalik darajalari aniqlanadi. 2. O’quvchilarning mavzu bo’yicha mavjud bilimlarini boyitishga bo’lgan ehtiyojlari o’rganiladi. 3. O’quvchilar mavzuga oid ma’lumotlar bilan batafsil tanishtiriladilar. Bosqichlar bo’yicha amalga oshirilgan harakatlarning to’liq tafsiloti quyidagich;. - sinf o’quvchilari guruhlarga biriktiriladilar; 48

- o’quvchilarning yangi mavzu bo’yicha tushunchalarga egalik darajasi o’rganiladi; - o’quvchilar tomonidan qayd etilgan tushunchalar loyihaning bir bandiga yozib boriladi; - o’quvchilarning yangi mavzu bo’yicha mavjud bilimlarini boyitishga bo’lgan ehtiyojlari o’rganiladi; - o’quvchilarning ehtiyoji sifatida bayon etilgan tushunchalar loyihaning ikki bandiga yozib qo’yiladi; - o’qituvchi yangi mavzuga oid umumiy ma’lumotlar bilan o’quvchilarni xabardor qiladi; - o’quvchilar o’zlashtirgan yangi tushunchalari aniqlanadi; - bayon etilgan yangi tushunchalar loyihaning uchinchi bandiga yozib qo’yiladi; - mashg’ulot yakunida yagona loyiha yaratiladi: “Zig-zag” strategiyasi (metodi). Metod o’quvchilar bilan guruh asosida ishlash, mavzuni tezkor va puxta o’zlashtirishga hizmat qiladi. Metodning afzalligi quyidagi jihatlar bilan belgilanadi. 1. o’quvchilarda jamoa yoki guruh bo’lib ishlash ko’nikmasi shakllanadi; 2. mavzuni o’zlashtirishga sarflanadigan vaqt tejaladi. “Zig-zag” metodini qo’llash jarayonida quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi.Ya’ni guruhlarda to’plangan javoblar bir kishi tomonidan aytib o’tiladi. “Qora quti” metodi . Ta’lim jarayonida mazkur metodni qo’llashdan maqsad o’quvchilar tomonidan mavzuni puxta o’zlashtirishga erishish bilan birga ularni faollikka undash ularda hamkorlikda ishlash, ma’lum vazifalarni boshqarish hamda mantiqiy tafakkur yuritish ko’nikmalarni shakllantirishdan iborat. Metoddan foydalanishga quyida harakatlar tashkil etadi: - o’quvchilar juftlikka biriktiriladi; - juftliklarga mavzu mohiyatini yorituvchi asosiy tushunchalar (tayanch so’zlar, sanalar, raqamlar belgilar v.h.) ni kartochkalarga qayd etish vazifasi yuklanadi; - o’qituvchi o’quvchilar bilan hamkorlikda guruhlar tomonidan topshiriqning bajarilishini tekshiradilar; 49

- topshiriqni to’g’ri bajargan guruhning bir a’zosi o’qituvchi rolini bajaradi va topshiriqning yechimini yozuv taxtasiga yozadi; - sinf o’quvchilari yozuv taxtasiga qayd etilgan fikrni sharhlaydilar. - to’g’ri javob bergan o’quvchi o’qituvchi rolini bajarib, juftliklarga mavzu mohiyatini yorituvchi sxema jadval yoki tasvir yaratishni topshiradi va o’qituvchi yordamida topshiriqning bajarilishini tekshiradi. “Beshinchisi (oltinchi, yettinchisi…) ortiqcha” metodi.O’quvchilarning mantiqiy tafakkur yuritish ko’nikmalariga ega bo’lishlariga ushbu metod alohida ahamiyatga ega. Uni qo’llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: - o’rganilayotgan mavzu mohiyatini ochib berish uchun xizmat qiluvchi tushunchalar tizimini shakllantirish; - hosil bo’lgan tizimdan mavzuga taaluqli bo’lgan to’rtta, beshta va taaluqli bo’lmagan bitta tushunchaning o’rin olishiga erishish; - o’quvchilar mavzuga taalluqli bo’lmagan tushunchani aniqlash va uni tizimdan chiqarish vazifasini topshirish; - o’quvchilar o’z harakatlari mohiyatini sharhlashga undash(mavzuni mustahkamlash maqsadida o’quvchilardan tizimda saqlanib qolgan tushunchalarga izoh berib o’tishlari hamda ular o’rtasidagi matiqiy bog’liqlikni asoslab berishlarini talab etish lozim). Mavzu mohiyatini yorituvchi tushunchalar o’rtasida mantiqiy bog’liqlikni ko’rsatib va asoslay olishi o’quvchilarda mustaqil fikrlash, shaxsiy yondashuvlarni asoslay olish, shuningdek tengdoshlarining fikrlari bilan shaxsiy mulohazalarini o’zaro taqqoslash ko’nikmalarini ham shakllantiradi. “3/3” (“4/4”, “5/5”) metodi . Mazkur metod ham yuqorida qayd etilgan metodlarning muqobili hisoblanib, o’quvchilardan o’rganilayotgan mavzular yuzasidan tahliliy mulohaza yuritish, shuningdek, eng muhim tayanch tushunchalarini ifodalay olishni talab etadi. Unga ko’ra o’qituvchi mavzu yuzasidan uchta, to’rtta to’g’ri va unga teng nisbatda bo’lgan va noo’rin qo’llanilgan tushunchalardan iborat tizimni shakllantiradi. O’quvchilar ushbu 50

tizimda mavzuga taalluqli bo’lmagan tushunchalarni ajratadi va harakatlarni mohiyatini izohlaydilar. Metodni qo’llashda quyidagi harakatlar tashkil etiladi: - o’qituvchi o’zaro teng nisbatda mavzuga oid va oid bo’lmagan asosiy tushunchalar yaratadi; - o’quvchilar mavzuga oid va oid bo’lmagan asosiy tushunchalarni aniqlaydilar va daxldor bo’lmagan asosiy tushunchalarni tizimdan chiqaradilar; - o’quvchilar o’z harakatlarini mohiyatini izohlaydilar; Metoddan individual, guruhli va ommaviy shaklda o’quvchilar tomonidan mavzuni puxta o’zlashtirilishini ta’minlash hamda ularning bilimlarini aniqlash maqsadida foydalanish mumkin. “Rasmlarni to’g’ri joylashtirish” metodi. Kichik guruhlarda ishlashda ushbu metoddan foydalanish ham ijobiy natijalarni kafolatlaydi. Metodni qo’llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: - o’qituvchi tomonidan o’rganilayotgan mavzuning mohiyatini mantiqiy ketma- ketlikda yoritishga xizmat qiluvchi tushunchalarni ifoda etgan maxsus kartochkalar majmui tayyorlanadi; - har bir guruhga kartochkalarning alohida majmuasi topshiriladi va kartochkalarni ulardagi tushunchalarga asosan mantiqiy ketma-ketlikda joylashtirish vazifasi yuklanadi; - guruhlar tomonidan topshiriq bajarilib bo’lgach, kartochkalarning orqa tomoni o’chiriladi va maxsus qoplama ochilib, topshiriqning qay darajada to’g’ri bajarilganligi aniqlanadi. Agar topshiriqning guruhlar tomonidan to’g’ri bajarilgan bo’lsa yakuniy jarayonda kartochkalar orqa tomoni uchirilganda mavzuning mohiyatini yorituvchi “yadro” tushuncha hosil bo’ladi. Metoddan foydalanishning afzalligi shundaki bu jarayonda o’quvchilarda mavzuni muayyan qismlarga bo’lib o’rganish va qismlar o’rtasidagi mantiqiy bog’liqlik hamda aloqadorlikni analiz va sentiz asosida aniqlash ko’nikmalari hosil qilinadi. 51

“Qizil va yashil rangli kartochkalar bilan ishlash” metodi . O’quvchilar bilan ommaviy va guruh shaklda ishlashda ushbu metodni qo’llash nihoyatda qulay. Metoddan mashg’ulotlar so’ngida mavzuni mustahkamlashga oid tezkor savol-javoblar tashkil etishda foydalanish mumkin. Metod quyidagi harakatlarni tashkil etish asosida qo’llaniladi: - o’qituvchi tomonidan o’rganilayotgan mavzuning mohiyatini mantiqiqy ketma- ketlikda yoritishda xizmat qiluvchi tushunchalarni ifoda etgan maxsus kartochkalar majmui tayyorlanadi. - har bir guruhga maxsus kartochkaning alohida majmuasi topshiriladi va u kartochkani ulardagi tushunchalarga asosan mantiqiy ketma-ketlikda joylashtirish vazifasi yuklanadi; - guruhlar tomonidan topshiriq bajarilib bo’lgach kartochkaning orqa tomoni o’chiriladi va maxsus qoplama ochilib, topshiriqning qay darajada to’g’ri bajarilganligi aniqlanadi. “Video topishmoq” metodi . So’nggi yillarda pedagogik faoliyatda turli axborot vositalari yordamida ta’lim jarayoni tashkil etishga alohida e’tibor qaratilmoqda, o’qituvchilar oldida ta’lim jarayonida turli axborot vositalarida o’rinli va maqsadga muvofiq foydalanish vazifasi turibdi. Videotopishmoq metodidan foydalanish quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: - o’quvchi e’tiboriga o’rganilayotgan mavzu mohiyatini tasviriy yoritishga yordam beruvchi izohlarsiz birnechta vedioloyiha namoyish etadi; - o’quvchilar har bir lavhada qanday jarayon aks ettirilganligini qayd etadilar; o’qituvchi tomonidan berilgan savollarga javob qaytaradilar. “Yumaloqlangan qor o’yini” metodi . Ushbu metod ham mavzuni muayyan qismlarga bo’lgan holda o’zlashtirish imkonini beradi, hamda o’quvchilarda guruh va juftlikda ishlash ko’nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Metodni qo’llash jarayonida quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: Tasvirli kartochkalar tayyorlanadi, ularning orqa tomoniga mavzuni o’zlashtirishga oid o’n, o’n besh variantdan iborat topshiriqlar yoziladi sinf o’quvchilari ikki yoki uch guruhga bo’linadi; 52

-har-bir guruh a’zolari bir nechta guruhlarga biriktiriladi; har bir juftlik bir variantdagi topshiriqni bajaradi; jarayon yakunida umumiy xulasalar chiqariladi. “Yumaloqlangan qor o’yini” metodidan muayyan bo’lib yoki boblar bo’yicha o’zlashtirilgan nazariy va amaliy bilimlarni mustahkamlash yo’lida foydalanish nihoyatda qulay. “Zakovatli zukko” metodi.Mavjud bilimlarni puxta o’zlashtirishda o’quvchilarning fikrlash, tafakkur yuritish layoqatlariga ega ekanliklari muhim ahamiyatga ega.“Zakovatli zukko” metodi o’quvchilarda teskor fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish ularning tafakkur tezliklarni aniqlashga yordam beradi.Metod o’z xohishlariga ko’ra shaxsiy imkoniyatlarini sinab ko’rish istagida bo’lgan o’quvchilar uchun qulay imkoniyat yaratadi. Ular o’qituvchi tomonidan berilgan savollarga qisqa muddatda to’g’ri va aniq javob qaytara olishi kerak. Savollarning murakkablik darajasiga ko’ra har bir savolga qaytarilgan to’g’ri javob uchun ballar belgilanadi. Yakuniy ballarning o’rtacha arifmetik qiymatini topish asosida o’quvchilarning tafakkur tezligi aniqlanadi. Ballarning belgilanishi o’quvchilarning shaxsiy imkoniyatlari to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lishlarini ta’minlaydi. Metod o’quvchilar bilan yakka tartibda guruhli va ommaviy ishlashga birdek qo’llanilishi mumkin. “Qarama-qarshi munosabat” metodi . Metod o’z mohiyatiga ko’ra o’zlashtirilgan bilimlarni taxlil va sentiz qilish asosida asosiy hamda ikkinchi darajali ma’lumotlar sifatida guruhlarga ajratish imkonini beradi. Metodni qo’llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: -mavzuning umumiy mazmuni yodga olinib, uning ahamiyatini yorituvchi tayanch tushunchalar aniqlanadi; -ular muayyan ketma-ketlikda qayd etiladi; -tushunchalar shaxsiy yondashuv asosida muhim va u qadar muhim bo’lmagan tushunchalar tarzida guruhlanadi; -jadval yaratilib, uning 1 ustuniga muhim bo’lgan 2 ustuniga muhim bo’lmagan tushunchalar yoziladi; 53

-kichik guruhlar asosida shaxsiy yondashuvlar muhokama qilinadi; jamoaning umumiy fikriga ko’ra yakuniy xulosani ifoda etuvchi jadval yaratiladi. Darsning qiziq va maroqli bo’lishi darsning tuzilgan texnologik xaritasiga bog’liq. Yuqorida aytib o’tilgan metodlardan birini misolda ko’rib chiqamiz.Masalan, “ 3x4” metodi .Bu metod o’quvchi-talabalarni erkin fikrlashga, doirada turli g’oyalarni bera olishi, ta’rif bera olishiga qaratilgan.3x4 metodni quyidagi misolda ko’rib chiqish mumkin.Bunda o’tilgan biror bir mavzu tanlanadi. Masalan fransuz xalqining bayramlari, fe’lzamonlari va h.k. Dars mavzusini o’qituvchi doskaga yozib qo’yadi. Guruhni 3-ga bo’lib tarqatma material beradi va vaqt belgilaydi. Bu materialda bayram nomlari yozilgan bo’ladi, masalan “ Noel”, “fete des meres” . Bu guruhlar o’zlariga tushgan mavzu bo’yicha ma’lumot tayyorlashadi.O’qituvchi berilgan vaqt davomida guruhlarning ishlashini kuzatib boradi.Vaqt tugashi bilan o’qituvchi guruhlarni tinchlantirib ulardan tayyor bo’lgan ma’lumotlarni guruhdan tanlangan vakil orqali navbatma-navbat doskaga chaqirib eshitadi. Ma’lumotni eshitgach, bir-biridan farqlarini aytib baholaydi va so’ngra qolib ketgan kamchiliklarni to’ldirib ko’proq ma’lumot berib o’tadi. Bu metodning maqsadi o’tilgan mavzuni mustahkamlash, tarqatilgan materiallar orqali tarqatma materialdan matn qay darajada o’zlashtirilganini nazorat qilish, o’quvchilarning bilimini baholash.Dars jarayonida turli xil metodlarni qo’llash o’qituvchi uchun ham, o’quvchi-talaba uchun ham katta ahamiyatga ega.Bunda o’qituvchi o’tilgan mavzuni qisqa vaqt ichida barcha talabalar tomonidan o’zlashtirilishiga erishadi.Talabalar faoliyatini oshiradi, ularda darsga nisbatan qiziqish uyg’otadi, bir vaqtda ko’pchilik talabalarni baholaydi, o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishadi. Talaba esa yangi bilimlarni egallaydi, yakka va guruh bilan ishlashga o’rganadi, nutqi rivojlanadi, eslab qolish qobiliyati kuchayadi, o’z-o’zini nazorat qilishni o’rganadi, qisqa vaqt ichida bir qancha ma’lumotlarga ega bo’ladi. Shuni xulosa qilib aytish kerakki, til o’rgatishda hozirgi zamon texnologiyalarini qo’llash juda katta ahamiyatga ega va bu pedagogdan katta mahorat, o’zi ustida ko’proq ishlash yetarlicha bilimli, ko’nikma va malaka bo’lishi talab qiladi. 54

Ma’lumki, o’qituvchilik kasbi boshqa kasblardan farqli ravishda ko’p tomonlama ma’suliyatni o’zida mujassamlantiradi, birinchidan, u shaxsni shakllantirish, ya’ni inson ruhiyatini chuqur bilishi, ikkinchidan, ta’lim-tarbiyaning barcha vositasi, uslubi va yo’llaridan samarali foydalanib, o’quv-tarbiya jarayonini tashkil etishi ya’ni o’qitishning samaradorligiga erishmog’i lozim, uchinchidan, o’zining fazilatlarini ham jamiyat va tabiat taraqqiyoti jarayonida shakllantirib borishi lozim. O’qituvchi yosh avlod shaxsini jamiyat talablariga binoan har tomonlama shakllantirishi lozim. XULOSA O’zbekistonda mustaqillik tantanasi tufayli ta’lim-tarbiya tizimida tub o’zgarishlar yuz berdi. Oliy va o’rta maxsus, kasb-hunar tizimida ta’lim olayotgan yoshlarning dunyosini boyitish ma’naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonni 55

tarbiyalash ta’lim va tarbiya jarayonida takomillashtirish, shu kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Inson o’z milliy urf-odatlari, ma’daniyatini o’rganishi lozim, chunki aqliy faoliyat inson ma’daniyati kamolotining yetakchi komponentlaridan hisoblanadi. Milliy urf-odatlar har qanday xalq ma’naviyati, ma’naviy hayotining muhimini tashkil etuvchi qismidir 2 . Shunday qilib, o’z milliy urf-odatlarimiz, qadriyatlarimiz va madaniyatimiz tilimizni qadrlagan holda inson bosh qa chet tillarni o’rganishga harakat qiladi, chunki til o’rganish orqali imkoniyatlarimiz kengayadi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interaktiv metodlar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik texnologiyalarni qo’llashga bo’lgan qiziqish kundan- kunga ortib bormoqda, bunday bo’lishiga sabablardan biri shu kungacha ta’limda o’quvchi talabalarni faqat tayyor bilimlarni egallashga o’rgatgan bo’lsa, zamonaviy texnologiyalarni o’rgatish esa, ularni mustaqil tanqidiy fikrlashga, kerakli narsalarni izlab topishga, tahlil va xulosa qilishga o’rgatadi. O’qituvchi bu jarayonda boshqaruvchilik, yo’naltiruvchilik funksiyasini bajaradi, ta’lim o’quvchi-talabalarga yo’naltiriladi.Innovatsiya – inglizcha innovation yangilik kiritish, yangilik ma’nosini bildiradi. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o’quvchi va talaba faoliyatiga yangilik kiritish bo’lib, uni amalga, oshirishga asosiy interaktiv metodlardan to’liq foydalanish imkoniyati mavjud. Interaktiv metodlar bu talaba bilan talaba, talaba va internet, talaba va o’quvchi o’rtasidagi fikrlash demakdir, ya’ni pedagogik tasir etish usullaridir va ta’lim tizimining asosiy qismi hisoblanadi. Bu metodlarni qo’llashda pedagogikva o’quvchi-talabalar birgalikda faoliyat ko’rsatishlari kerak bo’ladi. Oliy o’quv yurtlarida zamon talabiga mos malakali kasb egalarini yetishtirishda zamonaviy o’qitish metodlari, ya’ni pedagogik texnologiyalar, inovatsion texnologiyalar muhim va pedagogning mahorati o’quvchi-talabalarni jahon standartlari darajasidagi malakali kasb egalari bo’lib yetishishini ta’minlaydi. Chet tillarni 2 Karimov I. O’zbekiston buyuk kelajak sari 1999. 56

o’rgatishda hozirgi zamon axborot va pedagogik texnologyalarni ahamiyati katta. Til o’rgatish jarayonida mavjud bir qancha texnologiyalarni qo’llash mumkin. Bular “Tarmoqlar” metodi. (klastr), “ Bumerang”, “Loyiha”, “3x4”, “Blis-o’yin”, “Aqliy hujum”, “Axborot uzatish” shular jumlasidandir. Bu texnologiyalardan birini qo’llash o’qituvchi ixtiyorida, chunki, maqsad aniq ya’ni bu o’quvchi- talabalar bilim saviyasini oshirishda, yaxshi natijaga erishishdir.O’qitish jarayonida pedagogik texnologiyalarni qo’llash jarayoni oldindan loyihalashtiriladi, bunda o’qituvchi o’quv predmetning o’ziga xos tomonini joy sharoitini, o’quvchining imkoniyati hamda hamkorlikdagi faoliyatini tashkil eta olishini hisobga olishi kerak, chunki, bular yaxshi natijaga erishishga yordam beradi. Dars jarayonida o’tilayotgan mavzuni yangi texnologiya asosida o’tishdan oldin o’qituvchi tanlangan texnologiyaning texnologik xaritasini tuzib olishi katta texnologik xaritasi har bir mavzu, har bir dars uchun o’qitilayotgan predmet, o’quvchi talabalarning imkoniyati va ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuziladi. Bunday xaritani tuzuvchi o’qituvchi pedagogika, psixologiya, metodika, pedagogikva axborot texnologiyalardan xabardor bo’lishi kerak. Darsning qiziq va maroqli bo’lishi darsning tuzilgan texnologik xaritasiga bog’liq. Dars jarayonida turli xil metodlarni qo’llash o’qituvchi uchun ham, o’quvchi uchun ham katta ahamiyatga ega.Bunda o’qituvchi o’tilgan mavzuni qisqa vaqt ichida barcha o’quvchilar tomonidan o’zlashtirishiga erishadi.Talabalar faoliyatini oshiradi, ularda darsga nisbatan qiziqish uyg’otadi, bir vaqtda ko’pchilik talabalarni baholaydi, o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishadi. Talaba esa yangi bilimlarni egallaydi, yakka va guruh bilan ishlashga o’rganadi, nutqi rivojlanadi, eslab qolish qobiliyati kuchayadi, o’z-o’zini nazorat qilishni o’rganadi, qisqa vaqt ichida bir qancha ma’lumotlarga ega bo’ladi. Shuni xulosa qilib aytish kerakki, til o’rgatishda hozirgi zamon texnologiyalarini qo’llash juda katta ahamiyatga ega va bu pedagogdan katta mahorat, o’zi ustida ko’proq ishlash, yetarlicha bilimli, ko’nikma va malakali bo’lishi talab qilinadi. 57

Ma’lumki o’qituvchilik kasbi boshqa kasblardan farqli ravishda ko’p tomonlama ma’suliyatni o’zida mujassamlantiradi, birinchidan, u shaxsni shakllantirish, ya’ni, inson ruhiyatini chuqur bilishi, ikkinchidan, ta’lim- tarbiyaning barcha vositasi, uslubi va yo’llaridan samarali foydalanib, o’quv- tarbiya jarayonini tashkil etishi, bir so’z bilan aytganda, o’qitishning samaradorligini erishmog’i lozim, uchinchidan, o’zining fazilatlarini ham jamiyat va tabiat taraqqiyoti jarayonida shakllantirib borishi lozim. O’qituvchi yosh avlod shaxsini jamiyat talablariga binoan har tomonlama shakllantirishi lozim. O’qitish (ta’lim) metodi ko’pincha o’qituvchining o’quvchilar bilimlarni chuqur, ongli va mustaqil egallab olishlariga qaratilgan va o’quvchilar bilish faoliyatini boshqarishni ta’minlaydigan faoliyat usullari sifatida ta’riflanadi. METOD-yunoncha atama bo’lib, u maqsadga erishish yo’lini bildiradigan muayyan ma’noda tartibga solingan faoliyat.O’qitish metodlari o’quv jarayonining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ta’lim metodi, bu o’qituvchi va o’quvchining tartibga solingan o’zaro aloqadagi faoliyati, o’qitish jarayonida ta’lim va rivojlanish masalalarini hal qilishga qaratilgan faoliyatdir. Ta’lim metodlari hozirgi vaqtda quyidagicha klassifikatsiyalanadi: a) bilim olishning asosiy manbai bo’yicha (og’zaki, ko’rgazmali va amaliy); b) o’qituvchi faoliyati shakllari bo’yicha (o’qitish metodlari) va o’quvchilar faoliyatining shakllari bo’yicha (ta’lim(olish)metodlari; c) fikrlash, eslab qolish va bilim olish faolligining xarakteri bo’yicha (reproduktiv, izohli-ko’rgazmali, muammoli-izlanishli, tadqiqotli); d) xulosa chiqarish turlari bo’yicha (induktiv-deduktiv). O’qitishning og’zaki, ko’rgazmali va amaliy metodlari. Agar o’quvchilar asosiy o’quv axborotini o’qituvchining og’zaki mulohazalari va isbotlari jarayonida yoki darslik matnlari asosida olsalar, bunday metodlar og’zaki: tushuntirish, hikoya, suhbat, bayon, izoh va hokazo metodlar jumlasiga kiradi. Og’zaki metodlardan foydalanish jarayonida ko’rgazmali qurollardan foydalanish mumkin (ammo, ular yordamchi vosita sanaladi). 58

Ko’rgazmali metodlar deganda ta’lim jarayonida qo’llaniladigan ko’rgazmali qurollar va texnika vositalari deganda ko’p darajada bog’liq o’quv materialini o’zlashtirish shakllari tushuniladi. Mashqlar, mustaqil topshiriqlar, amaliy va laboratoriya ishlari asosida o’quv materialini egallash shakllari ta’limning amaliy metodlarijumlasiga kiradi. Ta’lim jarayonida asosan xotiraning eslash funksiyasiga asoslangan metodlar reproduktiv metodlar deyiladi. Izohli-ko’rgazmali metodlardan yangi mazmunni o’rganishning turli shakllarida foydalaniladi. Izohli-ko’rgazmali metodlar ikki qismga bo’linadi: birinchi qismda nazariy ma’lumotlar berilsa, ikkinchi qismda og’zaki tarzda ham, ko’rgazmali qurollar yordamida ham ma’lumotlar beriladi. Muammoli-izlanishli metodlar. O’quvchilar ongida muammoli vaziyat yoki ilmiy izlanishlarni tashkil etuvchi metodlar muammoli-izlanishli metodlar deyiladi. O’qituvchi rahbarligida ayrim tadqiqot vazifalari va ishlarni bajarishi, mustaqil kuzatishlar, ularni yozish va natijalarni tahlil qilishi kabi metodlar tadqiqotmetodlari deyiladi. Hozirgi vaqtda ta’lim muassasalarida o’qitishning ikki xil turi ta’ni, an’anaviy va noan’anaviy metodlarqo’llanilmoqda. Zamonaviy metodlarni qo’llash o’qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. An’anaviy o’qitish jarayonida asosan o’qituvchi avtoritarlik darsni olib borsa (sub’yekt- ob’yekt), noan’anaviyo’qitishda dars jarayoni o’quvchi shaxsiga erkinlik berish, munosabatlarni demokratlashtirish (sub’yekt-ob’yekt) asosida tashkil etiladi. Yuqori samaradorlikka erishish uchun quyidagi faol o’qitish metod (usul)laridan foydalanish mumkin. 1. Aqliy hujum. Bu usulda o’qituvchi tomonidan muammoli topshiriq (savol) beriladi va barcha o’qituvchilarning fikr-mulohazalari to’planadi. Darsda qatnashayotgan o’quvchilar birlashgan holda qiyin muammoni yechishga harakat qiladilar; uni yechish uchun shaxsiy g’oyalarini ilgari suradilar. 59

2. Guruh (juft) bo’lib ishlash. Dars qatnashchilari kichik guruhlarga (4-5 o’quvchi) bo’lingan holda yoki juft bo’lib o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni bajarishadi. 3. Bahslar. Dars o’quv guruhini ikki guruhga bo’lgan holda biror mavzu bo’yicha o’zaro baxs, fikr almashinuv tarzida o’tkaziladi. 4. Mehmon mashqlari (ularni kutib olish). Dars jarayonida biror mavzuni ta’lim muassasalariga tegishli bo’lmagan mutaxassis ishtirokida o’tkazish. Mutaxassisni chaqirish, uni kutib olish, dars jarayonini tashkil etish, kuzatib qo’yish kabi barcha tashkiliy ishlar o’quvchilar tomonidan bajariladi. 5. Anketa o’tkazish. Kasbiy fanlarni o’qitish davomida har bir bo’lim, bob yakunlangandan so’ng, o’qituvchi anketa so’rovlari o’tkazadi. 6. Og’zaki va yozma mashqlar. Og’zaki mashqlar ta’lim oluvchilarning nutq madaniyati va mantiqiy tafakkurini taraqqiy ettirish, ularning bilish imkoniyatlari bilan bog’liq. Yozma mashqlarning asosiy vazifasikerakli ko’nikma va malakalarini shakllantirish, chuqurlashtirish va mustahkamlashdan iborat. Bu mashqlar orqali ta’lim oluvchilarning husnixatlari, xatosiz yozish kabi ko’nikmalari shakllantiriladi. 7. Tez o’qish. Ta’lim oluvchilarning nutqiy, har xil so’zlarni atamalarni, terminlarni to’g’ri talaffuz qilish ko’nikmalarini shakllantiruvchi usuldir. 8. O’z-o’zini attestatsiya qilish. Har bir ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o’z faoliyatini nazorat qilishga qaratilgan usul. 9. Natijalarni tahlil qilish. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga qo’ygan baholar, dars mashg’uloti oldiga qo’yilgan maqsadga qay darajada erishganlik tahlil etiladi. 10. Audiokassetalar eshitib, hikoya qilish. Kasbiy fanlar o’quv materialini audiokassetalarga yozib, uni ta’lim oluvchilarga eshittirish va ularning hikoyalarini tinglash. 60

11. Video materiallardan foydalanish. Dars jarayonida multimedia tizimidan, videoyozuvlardan, kodoskop, prektor, o’quv televideniyasi, axborotni displeyda aks ettiruvchi kompyuterlardan foydalanish. 12. Tadqiqot. Ayrim tadqiqot ishlarini ya’ni diploma va kurs loyihalari, bitiruv ishlarini ilmiy asoslangan holda mustaqil bajarish, qo’yilgan maqsad va natijalarni tahlil qilishga qaratilgan. 13. Pantomima. Ta’lim oluvchilar o’quv axborotlarini so’zsiz, faqat xarakatlar orqali bir-birlariga yetkazishadi. 14. Improvizatsiya. Dars mashg’ulotlarida nostandart vaziyatlarni mustaqil hal etish. 15. Kuzatish va ma’lumotlarni yetkazish. Ta’lim oluvchilar bir-birlarini kuzatadilar va qo’yilgan muammo bo’yicha ma’lumotlarni yetkazadilar. 16. Muzyorar. Ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar o’rtasidagi “to’siqni” yo’qotishga qaratilgan usul. 17. O’yinlar. Ishbilarmonlik yoki rolli (vaziyatli) o’yinlar – muammoli vazifaning bir turidir.Faqat bu o’rinda, matnli material o’rniga o’quvchilar tomonidan rolli o’ynaladigan hayotiy vaziyat sahnalashtiriladi. 18. Loyihalash ishlari. Bu usul bilim va malakalarni, tahlil qilish va baholashni nazarda tutuvchi ta’limning majmuaviy usulini amalgam oshiradi. Loyiha usulida o’quvchilar rejalashtirishda, tashkil qilishda, tekshirishda, tahlil qilishda va bajarilgan ishning natijalarini baholashda ko’proq ishtirok etadilar. 19. Kitob bilan ishlash. Ushbu usul ta’lim oluvchilarning o’quv materialini mustaqil o’zlashtirishi, o’z-o’zini tekshiruv malakalarini, berilgan matnning mazmunini to’liq va ongli ravishda bayon eta bilishiga qaratilgan usuldir. 20. Individual (amaliy) usul. Ta’lim oluvchilar olgan bilimlarini amaliy vazifani yechishga qaratadilar.Nazariy olingan bilimlarni amaliyotga tadbiq qiladilar. 21. Ko’rgazmali materiallar (setka, diagramma, karta, fotografiya san’at asarlari, plakatlar) bilan ishlash. Ta’lim oluvchilarning mustaqil ravishda ko’rgazmali materiallar bilan ishlashlari va ularni tayyorlashlari. 61

22. Suhbatlashishlar. Bu o’qitish va o’qishning dialogik, savol-javob usulidir. Suhbat individual va guruh shaklida o’tkazilishi mumkin. 23. Vaziyatlarni o’rganish. Ta’lim muassasalarida vujudga keladigan standart vaziyatlarni o’rganish va uni hal etish yo’llarini ishlab chiqish. 24. Pinbord. Bu usulning mohiyati shunday iboratki, unda munozara yoki o’quv suhbati amaliy usul bilan bog’lanib ketadi. Ta’lim oluvchilar axborotlari, ma’lumotlari doskada tartib bilan joylashtiriladi. 25. Boshqalarni o’qitish. Bu usulda ta’lim oluvchilar qo’yilgan muammo bo’yicha bir-birlariga axborot va ma’lumot beradilar. 26. Davra suhbati. Ta’lim oluvchilar davra stolida o’tirib, bir-birlarining savollariga konvert orqali javob yozishadi. 27. Baholash. Qo’yilgan maqsadga erishilganlikni aniqlash maqsadida ta’lim oluvchilar ta’lim beruvchi yoki bir-birlari tomonidan baholanadilar. Har bir pedagog mutaxassis ta’lim jarayonini to’g’ri tashkil etsa, o‘quvchi yoshlarda o’zlashtirish darajasining samaradorligi yanada yuqori bo’ladi. 62

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. “Chet tilini o`qitishni mukammallashtirishning qo`shimcha chora tadbirlari” 18 -75 qarori. Xalq so`zi gazetasi 12-dekabr 2012-yil. 2. Karimov I.A „Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch “ Toshkent 2008- yil. 3. Karimov I.A. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori, Toshkent “Sharq nashriyoti” 1998 y. 4. Karimov I.A Asosiy vazifamiz-Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligi yuksaltirishdir. Toshkent “O’zbekiston” 2010. 5. Abdunazarov Sh. “Ta’lim va tarbiyaning aktual masalalari” Qarshi 1991 y. 6. Azizxo’jayeva N.N. “Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat” Toshkent 2003 y. 7. Jalolov J.“Chet tili o’qitish metodikasi”, Toshkent “O’qituvchi nashriyoti” 1996. 8. Толипов Ў .,Усмонбоева М . Педагогик технология: назария ва амалиёт. Т. 2005. 9. TomsonA . I . “ Об изучении иностранных яз ы ков в средне-учеб ных заведениях” Педагогический сборник СПБ. 1891. 10. Маллаев О. Янги педагогик технологиялар. Т. 2000 11. Mirolyubov A . A ., Rahmonov M . V ., SeltinV . S . “ O ’ rta maktablarda chet til o ’ qitishning umumiy metodikasi . Toshkent “ O ’ qituvchi ” 1974 y . 12. Zaripova R.A. “Chet tillar o’qitish metodikasidan qo’llanma”, Toshkent “O’qituvchi” 1986 y. 13. ShatilovS . F . “ Методика обучения нем e цкому яз ы ку в средн e й школе ”, Л. Просвешение 1977. 14. “Pedagogik fanlari o’qitishning mazmuni va metodi”. Ilmiy tekshirish Instituti. “O’rta maktablarda chet tili o’qitish kursi” Professor Setlin V.S. tahriri ostida.Toshkent “O’qituvchi” 1978 y. 15. Rahmatova D. “Istiqlol va til ilmiy amaliy anjuman materiallari” Toshkent 2007 y. 3-qism 209-211 betlar. 16. G’afforova T. “Qarshi Davlat Universiteti axborotnomasi” 2-son 2009 y. 63

17. Saidahmedov N. “Yangi pedagogik texnologiyalar mohiyati”“Xalq ta’limi jurnali” 1999 y. 1-son. 18. Farberman B.L. “Ilg’or pedagogik texnologiyalar” Toshkent O’zRFA 2000. 19. G’afforova T. va boshqalar “Ta’limning ilg’or texnologiyalari” Qarshi “Nasaf” 2003 y. 20. Eshmuhammedov R.J. “Innovatsion texnologiya yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo’llari” Toshkent 2004 y. 21. Йўлдошева С. Интерфаол усуллар. Тошкент, ЎзМУ ОПИ. 2008 . 22. Йўлдошева С. ва бошқ. Касбий малака ва педагогик маҳорат асослари. Тошкент. ЎзМУ. 2009 . 23. Yo’ldoshev J. “Yangi pedagogik texnologiyalar yo’nalishlari muammolari, yechimlari”. “Xalq ta’limi” 1999 y. 24. Пассов Е.И. “Основы методики обучние иностранным языкам” Москва 1997. 25. Xorijiy filologiya til-adabiyot-ta’lim ilmiy-uslubiy, adabiy-badiiy jurnal. Samarqand.2007 4 (25). 26. Eshmuhammedov R., Abduqodirov A., Pardayev A. “Ta’limda innovatsion texnologiyalar” Toshkent 2008. 27. “Innovatsiya o’quv jarayonida” Ilmiy-uslubiy maqolalar to’plami. Toshkent 2010. Elektron ta’lim resurslari 1. www. ziyonet. uz 2. www. google. uz 3. http://www.referat.ru 4. www.pedagogika.ru 64

O'xshashlar

Shirin taomlar tayyorlash ”mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Boshlang'ich sinf o'quvchilarini o'qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish BMI

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Detal chizmalariga o‘lcham qo‘yish modulini o‘qitishda axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish

Baliqdan tayyorlanadigan taomlar» mavzusini o’qitishda kichik guruhlarda o’qitish metodidan foydalanish