Baliqdan tayyorlanadigan taomlar» mavzusini o’qitishda kichik guruhlarda o’qitish metodidan foydalanish - Pedagogika - Diplom ishlar

Baliqdan tayyorlanadigan taomlar» mavzusini o’qitishda kichik guruhlarda o’qitish metodidan foydalanish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

575.111328125 KB

Ko'chirib olish

« Baliqdan tayyorlanadigan taomlar » mavzusini o’qitishda kichik guruhlarda o’qitish metodidan foydalanish mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI Mundarija Кириш ……………………………………………………………………………5 I- боб. Baliqdan tayyorlanadigan taomlar 1.1. Umumiy ovqatlanish korxonalariga keltiriladigan baliq turlari ……………………………………………………………………… ……………10 1.2. Baliqni oziqaviy qimmati va ularga ishlov berish……………………… 12 1.3. Baliqdan tayyorlangan issiq, sovuq , yopilgan, va gazakli taomlar………21 1.4. Baliq taomlari sifatiga qo'yiladigan talablar va ularni saqlash muddatlari…………………………………………………………………… 40 II.bob. «Baliqdan tayyorlanadigan taomlar» mavzusini o’qitishda kichik guruxlarda o’qitish metodidan foydalanish 2.1 . Kichik guruxlarda ishlash metodi haqida ma’lumot ………………….43 2. 2 . «Baliqdan tayyorlanadigan taomlar » mavzusini o’qitishda kichik guruxlarda o’qitish metodidan foydalanish............................................................................48 I II -Bob. Hayotiy faoliyat xavfsizligi 3.1. Mehnatni mihofaza qilish va texnika xavfsizligi ………………………59 Xulosa………………………………………………………………………….65 Adabiyotlar…………………………………………………………………….66 1

Kirish Umumiy ovqatlanish korxonalari ishini tashkil qilishni takomillashtirishda xom ashyo bazasini mustahkamlash muhim ahamiyatga ega. Umumiy ovqatlanish korxonalarini hozirgi zamon talabida rivojlantirish uchun: oziq-ovqat sanoati tarmoqlari bilan kooperatsiyalash asosida mahsulotni yangi sanoat texnologiyasi asosida ishlab chiqarishni joriy etish, ishlab chiqarish jarayonlarini yarim tayyor yoki tayyor mahsulot tayyorlovchi yirik korxonaga aylantirish, ularni mahsulotlar bilan markazlashtirilgan usulda ta’minlashga о‘tkazish lozim. Bular о‘z navbatida tarmoq xodimlarining ish unumdorligi oshishiga, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatining yaxshilanishiga, xom ashyodan unumli va sifatli foydalanishga, kо‘p mehnat talab qiluvchi ish jarayonlarini mexanizatsiyalashga imkon beradi. Umumiy ovqatlanish korxonalarida ishlab chiqarilgan mahsulot sifati, kishilarning sog‘lom va mehnatga qobiliyatli bо‘lishlari, kо‘pincha pazandalarning malakasiga, ularning taom tayyorlash texnologiyasini va zamonaviy texnika vositalarini qanchalar yaxshi egallaganliklariga bog‘liqdir. Taom tayyorlash texnologiyasi — pazandalik — kо‘pchilik xо‘randalarga mо‘ljallanib taom tayyorlashda mahsulotlarga mexanik va issiqlik ishlovlari berishning oqilona sirlarini о‘rgatadi. Bu texnologiya xalq urf-odatlariga, usta pazandalarning ish tajribalariga, fan-texnika yutuqlariga tayangan holda ish tutadi. Hozirgi zamon umumiy ovqatlanish korxonalarida pazandalik mahsulotlarini ishlab chiqarish murakkab texnologik jarayon b о ‘lib, bu jarayon taom tayyor b о ‘l- gunga qadar mahsulotlarga ishlov berish bilan bog‘liq b о ‘lgan ketma-ket bosqichlardan iboratdir. Yurtimizda ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-iqtisodiy islohatlarni amalga oshirishga jahon andozalari darajasida bilim olgan zakovatli, har tomonlama barkamol, mustaqil fikrlaydigan, biron bir masalani ongli ravishda, mas’uliyat bilan hal qiladigan, izlanuvchi, yangilikka intiluvchi iste’dodli yoshlar, о‘quvchi- talabalardan xalq xо‘jaligining ustuvor tarmoqlari uchun yuksak malakali 3

mutaxassislar yetkazish, xususan, mehnat ta’limi yо‘nalishida о‘qituvchilarni tayyorlash maqsadida mutaxassislik fanlarini о‘qitishda о‘quv-tarbiya jarayoni sifatini jahon standartlari darajasiga kо‘tarish, ta’lim, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarining butunlay yangi usullarini joriy etish asosida tashkil etish о‘ta muhim dolzarb masaladir. Mehnat ta’limiga oid о‘quvchi- talabalarning bilim, malaka va kо‘nikmalarini shakllantirish, nazariy-amaliy bilimini chuqurlashtirish, erkin va mustaqil fikrini hamda tanqidiy tafakkurini rivojlantirish masalasi muammo sanalgani bois, uni hal etishda mutaxassislik fanlari о‘qituvchilaridan о‘qitish uslubiyotini, mutaxassisliklariga oid mahorat va amaliy kо‘nikmalarini oshirib borishlari talab qilinadi. Shuning uchun maxsus fan о‘qituvchilari о‘qitishning yangi texnika va texnologiyalarini chuqur bilishi va tahlil qila olishi, mutaxassislik fanlariga oid yangiliklarni о‘z о‘rnida qо‘llay bilishi, zamonaviy jihoz va uskunalarini afzallik va kamchiliklarini hisobga olgan holda tо‘g‘ri va oqilona foydalana oladigan, sohasiga ijodiy yondoshib о‘z ustida tinmay ishlaydigan, doimiy izlanuvchan, о‘quvchilarni fanga qiziqtira oladigan, shuningdek, yangilik yarata oladigan saviyada bо‘lishi darkor. Mehnat ta’limi yо‘nalishida mutaxassislik fanlarini о‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanib, dars jarayonida baliqli taomlarni tayyorlashda talabalar faolligini kuchaytirish va ta’lim samarasini oshirish maqsadida ilmiy-pedagogik izlanishlar olib borish shu kunda oliy va о‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi oldida turgan dolzarb masalalar qatoriga kiradi. Bitiruv malakaviy ishning obyekti : Kasb –hunar kollejlari va umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Oziq-ovqat tovarshunosligi va ovqat tayyorlash jarayoni ” fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiqiga asoslangan o‘qitish tamoyillari va metodlarning o‘zaro aloqadorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan o‘quv jarayonidir. Bitiruv malakaviy ishning predmeti : 4

“Oziq-ovqat tovarshunosligi va ovqat tayyorlash jarayoni” fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish yo‘llariga bag‘ishlangan o‘quv materiallari mazmuni, shakli va tanlash tamoyillari. Bitiruv malakaviy ishimizning dolzarbligi Yurtimizda ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-iqtisodiy islohatlarni amalga oshirishga jahon andozalari darajasida bilim olgan zakovatli, har tomonlama barkamol, mustaqil fikrlaydigan, biron bir masalani ongli ravishda, mas’uliyat bilan hal qiladigan, izlanuvchi, yangilikka intiluvchi iste’dodli yoshlar, о‘quvchi-talabalardan xalq xо‘jaligining ustuvor tarmoqlari uchun yuksak malakali mutaxassislar yetkazish, xususan, mehnat ta’limi yо‘nalishida о‘qituvchilarni tayyorlash maqsadida mutaxassislik fanlarini о‘qitishda о‘quv-tarbiya jarayoni sifatini jahon standartlari darajasiga kо‘tarish, ta’lim, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarining butunlay yangi usullarini joriy etish asosida tashkil etish о‘ta muhim dolzarb masaladir. Yuqorida zikr qilinganlarga asosan, Baliqli taomlar tayyorlash mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan faydalanishni ishlab chiqish hamda bu texnologiyani “Oziq-ovqat tovarshunosligi va ovqat tayyorlash jarayoni” darslarida qo‘llashga yo‘naltirilgan tavsiyalarni berish dolzarb masalalardan hisoblanib, muhim amaliy ahamiyatga egadir. Bitiruv malakaviy ishimizning maqsadi : Kasb-hunar kollеjlari va maktablarda “Oziq-ovqat tovarshunosligi va ovqat tayyorlash jarayoni” fanini mashg‘ulotlarini o‘tkazish uslubiyoti va o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish bo’yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat bo’ lib, bu maqsadga erishish uchun qo’yidagi vazifalarni amalga oshiriladi : - Umumiy ovqatlanish korxonalariga keltiriladigan baliq turlari haqida ma’lumot to’plash; - Baliqni oziqaviy qimmati va ularga ishlov berish haqida ma’lumotlarni tahlil qilish; 5

- Baliqdan tayyorlangan issiq, sovuq , yopilgan, va gazakli taomlar haqida ma’lumotlar yig’ish; - Baliq taomlari sifatiga qo'yiladigan talablar va ularni saqlash muddatlarini taxlil qilish ; - Mehnat ta’limi o’qitishda pedagogik texnologiyalarning o’rni, o’qitishda noan’anaviy va interfaol usullardan foydalanish haqida ma’lumotlar to’plash; - Kichik guruxlarda ishlash metodi haqida ma’lumotlar yig’ish; - Baliqdan tayyorlanadigan taomlar mavzusini o’qitishda kichik guruxlarda o’qitish metodidan foydalanish bo’yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqish; - Hayotiy faoliyat xavfsizligi haqida ma’lumotlar yig’ish; Bitiruv malakaviy ishimizning amaliy ahmiyati shundan iboratki: - Baliqdan tayyorlanadigan taomlar» mavzusini o’qitishda kichik guruxlarda o’qitish metodidan foydalanish bo’yicha ishlab chiqilgan tavsiyalar mehhat ta’limi o’qituvchilari, hamda kasb-hunar kollejlarining maxsus fan o’qituvchilari, o’quv ustalari, amaliyotchi talabalar va shu soha bo’yicha ilmiy tadqiqotchilarga foydalanish uchun imkoniyat yaratadi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi : - Umumiy ovqatlanish korxonalariga keltiriladigan baliq turlari , b aliqni oziqaviy qimmati va ularga ishlov berish usullari , b aliqdan tayyorlangan issiq, sovuq , yopilgan, va gazakli taomlar , Baliq taomlari sifatiga qo'yiladigan talablar va ularni saqlash muddatlarini o’rgatish tadqiqini o’tkazish va mehnat ta’limi amaliy mashg’ulotlari jarayonida qo’llash ilmiy-uslubiy jihatdan asoslab berildi; - mehnat ta’limi fanini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llashning mazmuni, shakli va vositalari aniqlandi; 6

- mehnat ta’limi fanini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil qilingan, ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi ilmiy- uslubiy tavsiyalar yaratildi. BMIning ilmiy-amaliy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqot natijasida olingan ilmiy xulosalar, ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar mehnat ta’limi fani o‘qituvchilariga, kasb-hunar kollejlarining maxsus fan o’qituvchilari, o‘quv ustalari va amaliyotchi talabalarga uslubiy yordam beradi. Ishning tuzilishi va hajmi : BMI kirish, 3 bob, xulosa, foydalailgan adabiyotlar ro‘yxati, ilovadan va 13774 so‘zdan iborat bo‘lib, uning umumiy hajmi 68 – sahifadan iborat. 7

I-bob. Baliqdan tayyorlanadigan taomlar 1.1. Umumiy ovqatlanish korxonalariga keltiriladigan baliq turlari. Baliq va uni qayta ishlash mahsulotlari to‘la qimmatli hayvon oqsillari manbai hisoblanadi. Baliq go‘shti tarkibida oqsil, yog‘, mineral moddalar, «A», «D» vitaminlari va boshqa moddalar bor. Baliq tarkibida 13-22 % oqsil, 0,4- 33,5 % yog‘, 3 % mineral moddalar, 46-84 % suv, «A», «D», «YE», «K» vitaminlari b о ‘ladi. Baliq g о ‘shtining kimeviy tarkibi uning tarkibiga suv, yog‘, azotli va mineral moddalar, uglevod va vitaminlar saqlashi bilan xarakterlanadi. Baliq g о ‘shtining kimeviy tarkibi doimiy b о ‘lmaydi. U baliqning fizikaviy holati, yeshi, jinsi, yashash joyi, ovlash vaqti va boshqa atrof muhit sharoitiga bog‘liq. Tana tuzilishiga k о ‘ra: sersuyak baliqlar (sazan, seld, lesh), kamsuyak baliqlar (som, treska) va tog‘aysimon suyakli baliqlar (osetr, sevryuga, beluga, ship) b о ‘ladi. Baliqlar osetrlar oilasi, lososlar oilasi, seld, karp, okun, treska va boshqa oilalarga ajratiladi. Quyida biz umumiy ovqatlanish korxonalariga keltiriladigan baliqlarning ba’zi bir asosiy oilalari va turlari bilan tanishamiz. Osetrlar oilasi - bu oilada: osetr sevryuga, beluga, kaluga, ship baliqlari kiradi. Bunday baliqlar dengizda yashaydi. Ularning tanasi dukka о ‘xshash uzun va tumshug‘i chiqiq b о ‘ladi: og‘zi boshininng pastgi tomonida joylashgan; tanasida tangachalari b о ‘lmaydi, tanasi uzunasiga besh qator suyakchalar bilan qoplangan. Bu baliqning g о ‘shti semiz, oq yeki sarg‘ishroq rangda, juda t о ‘yimli va mazzali b о ‘ladi. Osetr baliqlar ikrasi qimmatbaho b о ‘ladi. Bunday baliqlardan qora ikra olinadi. Lososlar oilasi - bu oilaga: losos, semga, gorbusha, oq baliq, forel, yurka, nelma, kijuch, sig, muksun, omul va boshqalar kiradi. Bu baliqlarning g о ‘shti mayin, seryog‘ b о ‘lib, tanasi kumush rang tangachalar bilan zich qoplangan. Bu baliqlardan yirik donli a’lo sifatli qizil ikra olinadi. Seldlar oilasi - bu baliqlarning tanasi urchuqsimon ch о ‘ziq ustki suzgichi bitta, tangachalari oson tozalaydigan. Bu oilaga: sardina, Murmansk seldi, Kaspiy 8 Rasm – 1. Seldlar oilasi. 1-sardina, 2-murmansk seldi, 3-Kaspiy dengiz seldi, 4-salaka, 5-Baltika kilkasi 6-tyulka

dengiz seldi, salaka Baltika kilkasi, tyulka kabi baliqlar kiradi. Bu baliqlarning g о ‘shti yog‘lik va mazasi yaxshi. Karplar oilasi - bu oilaga: karp, sazan, vobla, lesh, jerex, taran, chexon, krasnoperka, beloglazka kiradi. Karp baliqlarning tangachasi zich yopishib, yon chizigi aniq k о ‘rinib turadi. Ularning g о ‘shti oq, mayin, xushx о ‘r, sal shirinroq, yog‘ligi о ‘rta cha. Okunlar oilasi - bu oilaga: okun, sudak, yersh, bersh baliqlari kiradi. Bunday baliqlarda 2 ta yelka suzgich qanotlari (1-chisi tikanakli, 2-chisi yumshoq) b о ‘lib, tangachasi zich yepishgan, yon chizigi aniq k о ‘rinib turadi. G о ‘shti oq, mayin, lekin ozgin. Treska baliqlar oilasi - bu oilaga: treska, piksha, sayda, navaga, nalim, mintay, kumushsimon xek baliqlari kiradi. Bunday baliqlarning tanasi uzunchoq, tangasi mayda, 3 ta yeki yelka suzgich qanoti va 2 ta anal suzgich qanoti b о ‘ladi. G о ‘shti oriq, kam suyakli, о ‘ziga xos hidli va ta’mli b о ‘ladi. 9 Rasm – 1. Seldlar oilasi. 1-sardina, 2-murmansk seldi, 3-Kaspiy dengiz seldi, 4-salaka, 5-Baltika kilkasi 6-tyulka Rаsm – 2. Оkunlar oilasi. 1-Еyrsh 2-Оkun 3-Sudak Rasm – 3. Тreska baliqlar oilasi 1-Тreska 2-Piksha 3-Halim

Umumiy ovqatlanish korxonalari va savdoga baliqlar tirik holda sovutilib, muzlatib, tuzlab, ziravorlar solib sirkalab, dudlab, quritib, ikra, konserva qilib chiqariladi. 1.2. Baliqni oziqaviy qimmati va ularga ishlov berish Baliqning oziqaviy qimmati uning kimyoviy tarkibiga boglik Baliq gо‘shti tarkibida asosiy moddalar miqdori quyidagicha bо‘lishi mumkin: suv 46,1-92,8 %, yog‘ 0,1-33,8 %, azotli moddalar 5,2- 26,6 %, mineral moddalar 0,1-4,6 %. Baliq gо‘shti tarkibida azotli moddalar miqdori juda yuqori bо‘lganligi uchun uning gо‘shti oqsilli oziq mahsuloti hisoblanadi. Oqsil . Baliq gо‘shtida almashtirib bо‘lmaydigan aminokislotalarning hammasi (valin, gistidin, izoleysin, leysin, lizin, metionin, treonin, triptofan, fenilalanin) kiradi. Oqsilli moddalar tarkibiga, asosan, oddiy, albumin va globulinlardan iborat tо‘laqimmatli oqsillar kiradi. Globulinlar tipidagi oqsillardan miozin, aktin, aktomiozin, tropomiozinlar uchraydi. Bunday oqsillar tuzda eriydi va muskul xujayrasi miofibrillarini hosil qiladi. Albumin tipidagi oqsillar (miogen, globulin, mioglobulin, mioalbumin) sarqoplazmalar tarkibiga kiradi. Bunday oqsillar suvda eruvchan hisoblanadi. Bundan tashqari baliq gо‘shti tarkibida oqsili bо‘lmagan azotli moddalar ham bо‘ladi. Baliq g о ‘shti tarkibidan bunday moddalarni suv yerdamida ajratish juda oson. Shuning uchun ular ekstraktiv moddalar deb ataladi. Ekstraktiv moddalarning ahamiyati shundaki, bu moddalarning ba’zilari baliq g о ‘shtigi maxsus ta’m va hid beradi, ishtaxani ochadi va organizmda ovqatning yaxshi hazm b о ‘lishiga yerdam beradi. Ekstarktiv moddalarning eng ahamiyatlisiga trimetilaminoksid, kreatin, arginin, gistidin, karnozin, anserin ammiak, aminokislotalar va boshqalar kiradi. Baliqni saqlash paytida mikroorganizmlar tasirida va avtoliz jarayeni natijasida baliq g о ‘shti tarkibida ekstraktiv moddalar miqdori k о ‘payadi. Bunday moddalarning k о ‘payishi mahsulot sifatining pasayishi va buzilishiga olib keladi. Shuning uchun baliq 10

g о ‘shtida qancha ekstraktiv moddalar kam b о ‘lsa, bunday baliq shunchalik parhezbop hisoblanadi. Yog‘ . Baliq tarkibidagi yog‘ turli xil triglitseridlardan iborat. Hozirga qadar bunday triglitseridlar tarkibidan 25 dan ortiq yog‘ kislotalari topilgan. Baliq yog‘i inson organizmida oson hazm b о ‘ladi. Baliq yog‘i tarkibida oz miqdorda fosfatidlar, sterin va steridlar, rang beruvchi moddalar bor. Mineral moddalar . Baliq g о ‘shti tarkibida turlicha mineral moddalar b о ‘ladi. K о ‘pincha, baliq g о ‘shtida fosfor, kalsiy, kaliy, natriy, magniy, oltingugurt, xlor uchraydi. Ozroq miqdorda temir, kobalt, marganets, sink, yod, brom, ftor kabi elementlar ham topilgan. Uglevodlar . Baliq g о ‘shtida uglevodlar glikogen sifatida uchraydi. Uglevodlar baliq g о ‘shtida unchalik k о ‘p b о ‘lmaydi. Lekin ular mahsulotning rangi, ta’mi va hidiga ta’sir k о ‘rsatadi. Vitamin . Baliq g о ‘shti tarkibida turli xil vitaminlar bor. Yog‘da eruvchan vitaminlardan «A» va «D» vitaminlari hamda «V 1 », «V 2 », «V 6 », «V 12 » kabi suvda eruvchan vitaminlar k о ‘proq uchraydi. Suv . Baliq tarkibida suv erkin bog‘langan holda uchraydi. Treska balig‘ida bog‘langan va erkin suvlar 1:3, ch о ‘rtan baliqda 1:4 nisbatda b о ‘ladi. Tangali baliqlarga ishlov berish. Umumiy ovqatlanish korxonalariga kupincha suyak skeletli (tangali va tangasiz) va togay skeletli (osertlar oilasiga mansub ) baliqlar kelib tushadi. Baliq turiga va uning pazandalikda kullanilishiga qarab, ularga turli usullarda ishlov beriladi. Baliqka ishlov berishning umumiy sxemasi qо‘yidagi jarayonlardan iborat: muzdan tushurish, dastlabki ishlov berish, yuvish, bо‘laklarga bо‘lish, yarim tayyor mahsulotlar tayyorlash. Tangali baliqlarga sudak, churtanbaliq, lesh, sazan, karp, sig, koryushka, seldlar kiradi. Umumiy ovqatlanish korxonasida kelib tushgan muzlatilgan baliq muzdan tushiriladi, tuzlangan baliqning tuzi ketkiziladi, sungra dastlabki ishlov beriladi. 11

Muzdan tushirilgan baliqga dastlaki ishlov berishda, avval, ular tangasidan tozalanadi. Baliq pо‘stidan tangachalarni olib tashlash jarayoni tozalash mashinalarida olib boriladi. Katta tangachali baliqlar uchun 1500 kg/soat ishlab chiqaruvchi barabanli tangacha tozalash mashinasi qо‘llaniladi. Kichik tangachali baliqlarda esa 500 kg/soat ishlab chiqaruvchi rolikli mashinalar ishlatiladi. Bir smenada 2-3 tonna mahsulot chiqaruvchi katta b о ‘lmagan umumiy ovqatlanish korxonalarining maxsus sexlarida baliq tozalash uchun mexanik jixatdan ishlaydigan baliq tozalagichlar q о ‘llaniladi. Tangachalarni tozalash jixozidan ustki qismida kolgan tangachalardan olib tashlash maqsadida maxsus yuvish vannalarida yuviladi. Sungra baliqning jabrasi bilan birga boshi, ichak - chovoklari kesib tashlanadi. Kesilgan baliq yaxshilab yuviladi, kon qо‘ykalari va ichki organlarining kolgan qismlari olib tashlanadi. Tozalangan baliqning suzgichlari kesiladi va yana yuviladi. Bо‘laklarga bо‘lish . Dastlabki ishlov berilgan baliq bо‘laklarga bulinadi. Bо‘laklashning qо‘yidagi turlari mavjud: aylana, pо‘stli file, pо‘stli va umurtka suyakli file, pо‘stsiz va suyaksiz file. Unchalik katta bulmagan (1,5 kilogrammgacha) baliqlar aylana shaklda katta bо‘laklarga bulinadi. YA’ni dastlabki ishlov berilgan baliq katta - katta aylana shaklda kesiladi. Pо‘stli va umurtqa suyakli file tayyorlash quyidagicha olib boriladi: tozalangan baliqning laxm qismi suzgichlari bilan birga kesib olinadi, suzgichlar olib tashlanadi va baliqning bosh qismidan to dumiga kadar yugon suyakning ikki tomoni bо‘yicha kesiladi. Bunday jarayon plastovaniye deyiladi. Plastovaniyedan sung file yuviladi. Baliqdan kotlet va knel qiymasini, shuningdek, ba’zi bir yarim tayyor mahsulotlar (porsiyali taomlar uchun) tayyorlashda baliq, pо‘stsiz va umurtka suyaksiz filega ajratiladi . Tangasiz baliqlarga ishlov berish . Umumiy ovqatlanish korxonalarida tangali baliqlardan tashkari tangasiz baliqlar xam ishlatiladi. Umumiy ovqatlanish korxonalarida ishlatiladigan tangasiz baliqlarga qо‘yidagilar kiradi: nalim (yelimbaliq), ugor baligi, laqqa baliq (som), navaga, minoga baligi, treska, piksha, kambala, marinka. 12

Nalim va ugor baligi boshining atrofi yuza qismi kesilib , terisi shilib olinadi. Sungra qorni yoriladi, ichak – chovogi olib tashlanadi. Sungra boshi, dumi va kanotlari kirkib olinadi. Dastlabki ishlov berib tayyorlangan baliq yuviladi. Laqqa baliq (som) turidagi baliqlarga ishlov berishda yosh (mayda) laqqa baliqning qorni yoriladi va terisi pichok bilan kiriladi. Yirik laqqa baliq terisiz ishlatilgani ma’kul. Laqqa baliqning terisi shilinadi, ichak – chavog‘i olib tashlab, buyiga nimtalanadi. Navaga baligiga ishlov berishda mayda navaga baligining qornini yorib tozalash yaramaydi, chunki uning о‘t pufagi qorniga yakin joylashgan. Mayda navaga baligining pastki jagi bilan qornining bir qismi kesiladi va xosil bо‘lgan teshikdan ichak – chavog‘i olib tashlanadi: yelka kanotlari kesib tashlanadi va terisi yelkasidan qorni tomonga qarab shilinadi. Mayda navaga baligining urug‘i (ikrasi) olinmaydi, yiriklariniki aloxida ajratib olinib kovuriladi. Minnoga baligiga ishlov berishda shilimshiklarini olib tashlash uchun tuz sepiladi (tuz sepilsa shilimshiq yaxshi ajraladi) yaxshilab yuvib, shilimshigi tozalanadi. Bu baliqning shilimshigi ba’zan zaxarli bо‘ladi. Minnoga baligining о‘t pufagi, ichagida kattik oziq koldiglari bulmaydi. Shuning uchun uning ichak – chavogi tozalanmaydi. Treskak va piksha baligi umumiy ovqatlanish korxonalariga ichak - chavogi va boshi olingan xolda keltiriladi. Piksha va treska baligining terisi dagal bо‘ladi, shuning uchun bunday baliqlarni pishirishda va dimlab pishirishda terisini olib tashlash tavsiya etiladi. Kambala baligiga qо‘yidagicha ishlov beriladi: boshi va qornining bir qismini ajratish uchun kiya kilib kesiladi. Xosil bо‘lgan teshik orkali ichak – chavogi olib tashlanadi, kanotlari kesiladi, ok terisidagi tangasi kirib, yaxshilab yuviladi. Kambalaning tikanlari pishirilgandan keyin olib tashlanadi. Bunday baliqni kovurishdan avval qaynoq suvga 1 – 2 minut botiriladi, keyin tikani va terisi olib tashlanadi va porsiya bо‘laklariga bulinadi. Marinka baligidan yarim tayyor masallik tayyorlash uchun korin bushligi ustidagi kora pardasi olib tashlanadi, chunki bu parda zaxarli bо‘ladi. Yarim tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish . 13

Dastlabki ishlov berilgan baliq butunligicha, zvenolarga va porsiyalarga b о ‘laklangan xolda taom tayyorlash uchun ishlatiladi. Yarim tayyor mahsulotlar tabiiy, bulangan va sirkalangan b о ‘lishi mumkin. Bulanganda yarim tayyor mahsulot yuzasi un, urvoq va boshkalar bilan koplanadi. Bulangan mahsulotlar kovurilganda ular yuzasida tillo rang katlam xosil b о ‘ladi va uzining shiraligini saqlaydi. Bulashdan oldin baliq b о ‘laklariga tuz va murch sepiladi, ba’zan esa lyezonga (tuxum va sut yoki suv aralashmasi) botirib olinadi. Lyezon mahsulotning oziqaviy qimmatini oshiradi va uning ta’mini yaxshilaydi. Bulashning q о ‘yidagi turlari mavjud: unda; un, lyezon va kizil urvoqda; yog va ok urvoqda; xamirda (klyar). Baliq kupincha unda bulanadi. Tayyorlangan baliq b о ‘laklariga tuz, murch sepiladi va unga bulab olinadi. Kizil urvoq deb bugdoy nonini maydalab, elab olingan urvoqka aytiladi. Baliq b о ‘laklariga tuz va murch sepiladi. Tuz va murchi tobiga keltirilgan baliq b о ‘laklari unga bulab olinadi. Sungra lyezonga botirib olinadi va urvoqka bulanadi. Ok urvoq deb kotgan non mag‘zidan tayyorlangan urvoqqa aytiladi. Klyar – suyuq xamirdir. Quyidagicha tayyorlanadi: sutga tuxum sarig‘i, usimlik moyi, qand upasi, tuz va elaklangan un kushib hamir qoriladi. Tayyor qorilgan hamirga tuxum oqi qо‘shiladi. Klyarga baliq qovurishdan oldin bulab olinadi. Yarim tayyor mahsulotlar tayyorlash. Baliqdan yarim tayyor mahsulot tayyorlashda asosiy xom ashyo sifatida baliqning lahm gо‘shti ishlatiladi. Baliq g о ‘shtidan porsiyali va mayda porsiyali yarim tayyor mahsulotlar, kotlet va knel massa tayyorlanadi. Bunday mahsulotlar tayyorlash uchun baliqning lahm g о ‘shti b о ‘laklarga b о ‘linadi. Pazandalikda bu jarayon yupqa qilib kesish deb ataladi. Ba’zi taomlar uchun baliq terili, suyaksiz lahm g о ‘sht va terisiz va suyaksiz lahm g о ‘shtga ajratiladi. Terili suyaksiz lahm g о ‘shti olish uchun ichki tomoni qorin y о ‘li b о ‘ylab mayin pichoq bilan umurtqa pog‘ona suyagisiz kesiladi. Yirik porsiyali yarim ta y yor baliq mahsulotlari. 14

1 kg massadan yuqori b о ‘lmagan t о ‘shlardan ular kesiladi, bundan tashqari katta hajmli baliqning lahm g о ‘shtidan kesiladi. Bu jarayon q о ‘lda kvalifikatsiyali oshpazlar orqali bajariladi. Porsiyali b о ‘laklar aniqlanish massasiga ega b о ‘lishi kerak. Baliq porsiya b о ‘laqlarini qaynatishda pichoqni 90 0 burchak ostida odatdagidek kesiladi. Dimlab va qovurib pishiriladigan b о ‘laklarni kesishda pichoq ba’zi bir burchaklar ostida saqlanadi. Bu b о ‘laklarni kam qalinlikda olishga y о ‘l q о ‘yadi. Issiq ishlov berishda b о ‘laklar deformatsiyasini ogohlantirish uchun unda 2-3 joylari terisi kesiladi. Baliq b о ‘laklarini unga belash, tuz, ziravorlar sepish qovurishdan oldin qilinadi. Unga belangan baliq yarim tayyor mahsulot sifatida saqlash mumkin emas, chunki u tez namlanadi va mahsulot qovurish uchun yaroqsiz b о ‘ladi. Baliq dan tayyorlangan kichik b о ‘lakli yarim tayyor mahsulotlar. Bu yarim tayyor mahsulot chegaralangan q о ‘llanilishga ega. Ularni tayyorlash uchun terisiz va suyaksiz lahm, uzunligi 5-6 sm va qalinligi 1 sm qilib kesiladi. Dorivor va ziravorlar sepilgandan s о ‘ng har qaysi b о ‘lak maxsus tayyorlangan unga botiriladi va frityurlarda qovuriladi. Bu yarim tayyor mahsulot guruhiga yana qovurish va six kabob uchun tayyorlangan 20-25 g massali baliq b о ‘laklari kiradi. Yarim tayyor mahsulot tayyorlash. Katta b о ‘lakli osetr, sevryuga, belugalar teri va tog‘aylaridan tozalanib, dum qismidan boshlab zveno qalinligiga bog‘liq holda har xil burchak ostida porsiyali b о ‘laklarga b о ‘linadi. Restoran va boshqa umumiy ovqatlanish korxonalarida baliqli taomlar x о ‘randalar buyurtmasiga k о ‘ra tayyorlansa, osetr baliqlar zvenosi tog‘aylardan tozalanadi, lekin terisi olinmaydi. Ba’zi taomlar uchun osetr dimlangan baliqlari terisi bilan porsiyali b о ‘laklarga b о ‘linadi. Osetr baliqlari porsiya b о ‘laklari ularning qaysi issiq ishlov berish usuliga m о ‘ljallanganiga bog‘liq, qaynayotgan suvga 3 daqiqa saqlanib, s о ‘ng ulardan issiq suv yordamida oqsil paxtasimonlari yuvib tashlanadi. Tozalashda baliq oqsillarining ba’zi qismi denaturatsiyalanadi, natijada ular atrof muhitdagi suvni presslab zichlashadi. Bunda b о ‘laklar massasi 10-15 % ga 15

kamayadi, hajmi esa qisqaradi. Baliq b о ‘laklaridan atrof muhitga suv bilan birga mineral va azot moddalarining ba’zi bir qismi о ‘tadi. Shuning uchun osyotr baliqlari porsiyali b о ‘laklarni k о ‘p martalab tozalagandan s о ‘ng qolgan suvni sardaklar va sh о ‘rva tayyorlash uchun ishlatish tavsiya etiladi. Osetr baliqlari porsiyali b о ‘laklarini tozalash ularning deformatsiyasini pasaytirish uchun keyingi issiq ishlov berishda, qovurishda ajraladigan sharbat miqdorini pasaytirishda bundan tashqari, issiq ishlov berganda baliq b о ‘laklari tashqi k о ‘rinishini yaxshilashda va shu maqsadda tayyor mahsulot sifatini k о ‘tarishda ishlatiladi. Sterlyadlarni yupqa qilib porsiyali b о ‘laklarga umumiy qoidalarga rioya qilib kesiladi va issiq ishlov berishga oldindan tozalamasdan yuboriladi. Osetr turidagi baliqlardan kotlet va knel massalari tayyorlanmaydi. Osert oilasiga mansub baliqlariga ishlov berish Bularga osyotr, sevryuga, beluga, sterlyad baliqlari kiradi. Umumiy ovqatlanish korxonalarida bunday baliqlar sovutilgan yoki muzlatilgan holda qabul qilinadi. Sterlyad tirik kо‘rinishida ham qabul qilinishi mumkin. Muzlatilgan baliq havoda muzidan tushiriladi sо‘ngra tо‘shlar stellajlarga bir qatordan yuqoriga qilib, bir-biridan bir necha masofada teriladi va polietilen bilan yopiladi. Sex sharoitlarida baliq 12-24 soat davomida uning boshlang‘ich haroratiga va о‘lchamiga qarab eritiladi. Osyotr, sevryuga va beluga tilingan holda qabul qilinadi. Ular tutilgandan s о ‘ng tezda « donador » va «payus» nomi bilan mashhur ikralari olinadi. Bu baliqlarni ajratish quyidagi usullarda olib boriladi: bosh qismi ajratiladi, s о ‘ngra k о ‘krak qanoti ostidan bosh tomoniga qarata ikkita chuqur qiyalikka kesiladi va baliqning t о ‘sh qismli bosh qismi bilan bog‘lovchi tog‘aylari cho pib tashlanadi, s о ‘ngra dum qismidan boshlab orqa suzgich, orqa suyakli qalqonlar, qorin b о ‘shlig‘idagi suzgichlari kesiladi. Dum suzgichlaridagi lahm tilinib orqa xordasi olinadi. Shundan s о ‘ng baliq t о ‘shi qorin bilan q о ‘yilib uzunasiga ikkita simmetrik b о ‘laklarga b о ‘linadi. Bu kesilgan b о ‘laklarning xar bir baliq ulchamiga boglik xolda ikki yoki uch k о ‘ndalang b о ‘laqqa kesiladi. Katta b о ‘lakli baliqlar quyilgan qonidan tozalanadi va sovuq suv bilan yuviladi. Baliqqa keyingi ishlov berish uning ishlatilish jarayonlariga bog‘liq. 16

Qaynatish uchun m о ‘ljallangan b о ‘laklarning yon tomon terisi, qorin qismidagi suyakli qalqon va tangachalaridan tozalanadi. Buning uchun baliq uch-besh minut issiq suvga solinadi va tozalanadi. Baliqni issiq suvga solish natijada uning ustki qatlam terisi shishadi va yumshoq b о ‘ladi; teri va suyak orasidagi boglanish esa susayadi. Issiq suvdan olingan baliq terisi sovumasdan tezda tozalanishi kerak, b о ‘lmasa, qalqonlar yanada qattiqroq teriga yopishadi. Tozalangandan s о ‘ng b о ‘laklar issiq suvda yuviladi va qaynatishga yuboriladi. Osyotr turidagi baliqlarni qovurish va dimlash uchun k о ‘proq yirik porsiyali baliq yarim tayyor mahsulotlari ishlatiladi. Baliqni yirik porsiyalarga b о ‘lishdan oldin teri va tog‘aylari olib tashlanadi. Sterlyadlarga qayta ishlov berish. Umumiy ovqatlanish korxonalarida sterlyadlar tirik yoki sovutib tozalanmagan holda qabul qilinadi. Porsiyali b о ‘laklarga b о ‘lishdan oldin sterlyadlarning orqa, yon, qorin suyak qalqonlari, suzgichlar kesib tashlanadi; anal teshigidan boshigacha kesilgan joyidan ichki qismlari olib tashlanadi. S о ‘ng boshi qesiladi. S о ‘ngra sterlyadlar yupqa qilib kesiladi; quyulgan qonlaridan tozalanadi; yuviladi va b о ‘laklarga b о ‘linadi. Agar sterlyadlar qaynatilsa yoki butun holda dimlansa, unda bosh qismi dum suzgichlari va qalqonlari qaynatilgandan s о ‘ng olib tashlanadi. Bunday hollarda baliqka dastlabki ishlov berish: navlarga ajratish, jabralarini olib tashlash va sovuq suvda yaxshilab yuvish bilan yakunlanadi. Markazlashtirilgan baliqli yarim tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish Markazlashtirilgan baliqli yarim tayyor mahsulotlar umumiy ovqatlanish korxonalarining maxsus sexlari va baliq kombinatlarida ishlab chikariladi. Markazlashtirilgan ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulot assortimenti ikki xil nomlanadi, muzlatilmagan maxsus ajratilgan baliq va muzlatilgan maxsus ajratilgan baliq. Yirik porsiyali va kichik porsiyali yarim tayyor mahsulotlar markazlashtirib ishlab chiqarilmaydi. Baliqni muskul t о ‘qimasi namni saqlash xususiyati sust b о ‘lganligi sababli undan tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar saqlash va tashishda tarkibidagi sharbatining ma’lum miqdorini y о ‘qotishi mumkin. Bu esa baliqdan tayyorlangan taomlarning organaleptik k о ‘rsatkichi va oziqaviy qimmatining pasayishiga olib keladi. 17

Markazlashtirilgan yarim tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun baliqlarning hamma oilalari va k о ‘rinishlari ishlatiladi. Xozirgacha ma’lum b о ‘lgan barcha baliqlardan delikates konservalar, maxsus tuzlangan mahsulotlar: ishlab chiqariladi. Baliq chiqitlariga ishlov berish va ishlatish Baliqlarga pazandachilik ishlovi berishda yarim tayyor mahsulotdan tashqari ma'lum miqdorda chiqitlar ham olinadi . Chiqit deb mexanik, pazandachilik ishlovi jarayonida hosil boiadigan ozuqalik yoki texnik qoldiqlarga aytiladi. Ozuqalik qoldiqlar ishlovdan o'tkazilib taom tayyorlashda ishlatilishi mumkin boigan mahsulotdir. Ularga baliq boshi, suyaklari, terisi, suzg'ich qanotlari, uvuldirig'i (ikrasi), ich yog'i, tangachalari, vizigasi, kemirchak suyagi, yog'i kiradi. Bahqning umumiy chiqitqisi uning katta-kichikligiga, turiga, ishlov berish usuliga uzviy bog'liq bo'ladi. Osyotr baliqlarining boshi qaynoq suvga biroz botirilib yuzaki pishiriladi, mayda qalqonchalari tozalanib, uzunasiga ikkiga bo'lib chopiladi va yuviladi va baliq sho'rvalarini tayyorlashda ishlatiladi. Bu sho'rvalar suzihb suyuq oshlar, sardaklar tayyorlashda ishlatiladi. Baliq boshining pishgan go'shti ajratihb suyuq taomlarga, qiymalarga, salatlarga qo'shilishi mumkin. Teri va suyaklari sho'rva tangachalari jele tayyorlashda ishlatiladi. Okun baliqlari chiqitqisidan tayyorlangan jelening yopishqoqlik darajasi yuqoriroq bo'lib, euig yaxshi jele hisoblanadi. Uvuldurug'i va ichki yog'lari oqsil, yog', D, A, darmondorilariga boy bo'ladi. Osyotr va losos baliqlarining uvuldurug'i baliq tutilgan zahoti ajratiladi. U tuzlanadi yoki konservalanadi. Qolgan baliqlar uvulduruqlari bahq sho'rvalarini tindirish va gazaklarini tayyorlash uchun ishlatiladi, Uvulduruq ishlatilishidan awal yupqa pardasidan tozalanadi. Karp oilasiga mansub bahqlar — marinka, ostan, usach uvulduruqlari 18

zaharliligi sababh ishlatilmaydi. Ichki yog'lari yuvilib kotlet massasiga qo'shib ishlatiladi, bunda kotlet massasining yog'liqlik darajasi oshadi. Yog' — baliqqa ishlov berish paytida ajratiladi. Yuvilib, kotlet massasini tayyorlashda qo'shib ishlatiladi. Kemirchak suyaklari — osyotr oilasidagi baliqlardan olinib, yuvilib, yumshoq holga kelguncha qadar qaynatiladi, tilim-tilinj shaklida kesihb yoki mayda chopilib, bahq solyankasi, rassolda tayyorlangan baliq, baliq qiymasi va boshqalarga ishlatiladi. Osyotr oilasidagi baliq vizigasi umurtqa kemirchak suyagi ichidan olinib, namligi 16 —20% ga yetguncha quritilgan holda saqlanadi. Ishlatishdan awal uzunasi bo'ylab kesihb ichidagi kemirchak ko'rinishdagi mahsulotdan ajratiladi. Quritilgan holdagisi yuvihb, 3 soat davomida suvda bo'ktiriladi. Tayyorlangan viziga 3 soat davomida pishirilib, yumshoq holga kekkilib, sovutfladi, mayda chopiladi, rastegay va kulebyaklar qiymasiga qo'shib ishlatiladi. 1.3. Baliqdan tayyorlangan issiq, sovuq , yopilgan, va gazakli taomlar Issiq taom va gazaklar tayyorlash uchun baliq qovuriladi, bug‘lanadi, qaynatiladi, dimlanadi va toblab pishiriladi. Qaynatilgan baliqdan tayyorlangan taomlar Baliqlar butun holda, katta va porsiyali b о ‘laklar, file k о ‘rinishida qaynatiladi. Butun va bir qancha baliqlar mahsus uzunchoq shakldagi setkalardan iborat qozonlarda qaynatiladi. Tayyorlangan baliqlar panjaralarga terilib ip bilan bog‘lanadi. Baliqli panjara qozonga о‘ rnatiladi va ustidan 3 santimetr balandlikda sovuq suv q о ‘yiladi va piyoz, kashnich, lavr bargi, achchiq qalampir, tuz solinadi. Osetr, losos va boshqa oilaga mansub toza tutilgan baliqlarni qaynatish uchun xushb о ‘y ildizlar q о ‘shilmaydi, chunki bunday baliqlarning о ‘zining mazali ta’mi, hidi bor va ular q о ‘shimcha xush ta’mlarga muhtoj emas. Boshqa hollarda asosan dengiz baliqlarini qaynatishda xushb о ‘y ildizlar, piyoz va boshqa dorivorlar k о ‘p miqdorda q о ‘shiladi. 19

Baliqlarni qaynatish ikki etapdan iborat: oldin qozon masalligi bilan qaynash holigacha keltiriladi, s о ‘ngra olov pasaytiriladi va baliq kattaligi va q о ‘rinishiga qarab 85-90 0 S haroratda 45 minutdan 1,5 soatgacha qaynatiladi. Baliqning tayyorligini aniqlash uchun oshpazlik sanchqisi. Qaynatilgan baliq panjara bilan birga qozondan olinadi, bog‘langan ipidan b о ‘shatiladi, tovokchaga teriladi. Tayyor taom qaynatilgan kartoshka, q о ‘ziqorin, qaynatilgan rangli karam, krablar bilan garnirlanadi, k о ‘katlar va limon bilan bezatib uzatiladi. Baliq filesi mahsus pichoqlar yordamida porsiyalarga b о ‘linadi; sardak alohida beriladi yoki porsiyalarga b о ‘lingandan s о ‘ng baliqning ustidan q о‘ yiladi. Baliqdan taomlar tayyorlaydigan restoranlarda har xil turdagi qaynatilgan baliqlar issiq holda saqlash uchun salfetkalar yordamida uzatiladi. Yaxna va gazakli taomlar uchun m о‘ ljallangan katta b о ‘lakli baliqlar qaynatilgandan s о ‘ng qozondan panjarasi bilan birga olinadi, t о ‘dalangan oqsillar yuviladi va uy haroratigacha sovutiladi. S о ‘ngra ular sovutgichga q о ‘yiladi. Sovutilgan baliqlar suyaklaridan ajratiladi va porsiyalarga b о ‘linadi. Porsiyalangan baliqlarni qaynatish uchun baland b о ‘lmagan kastryul yoki idishlarga yuqori qilib bir qatorda teriladi. Ustiga ikki marta k о ‘p b о ‘lgan miqdorda issiq suv q о ‘yiladi, tuz, piyoz, dorivor, k о ‘katlar q о ‘shiladi va qaynagandan s о ‘ng 15-20 minut past olovda qaynatiladi. Tayyor b о ‘lgan baliq yuqorida q о ‘rsatilgandek dasturxonga tortiladi. Qaynatilgan vaqtda baliqning og‘irligi 20 % ga kamayadi. Osetr baliqlari, kambala, paltus, trezka turidagi baliqlar bundan mustasno b о ‘lib, osetr baliqlari 15 %, trezka, kambala, paltus turidagi baliqlar 18 %gacha kamayadi. Qaynatilgan baliqlarga qaynatilgan kartoshka va tomatli, oq ekstragonli, gollandcha va boshqa sardaklar q о ‘shib uzatiladi:. Baliq b о ‘laklari ustiga sardak, garnirga esa sarigyog‘ q о ‘yiladi. Dasturxonga tortilganda ukrop, k о ‘katlar sepiladi. Q о ‘shimcha qayla tarzida tuzlangan, sirkalangan sabzavotlar, sirkalangan mevalar, baliqli knellar q о ‘llaniladi. Qaynatilgan baliqlarni suyuq taomlarda 30 minutgacha saqlash mumkin. Baliqli knel tayyorlash uchun ikki usuldan biri q о ‘llaniladi: maydalangan baliq qoliplarda bug‘da qaynatiladi. Birinchi holda ikkita qoshiq yoki konditer xaltachasidan foydalaniladi: birinchi qoshiqda knel massasi olinadi, ikkinchi 20

suvda q о ‘llangan qoshiq bilan oval-aylana qolipda knel ajratiladi. Xaltachalardan chiqarilgan knel massasi suvda h о ‘llangan pichoq bilan sharcha holida kesiladi. Knelni b о ‘laklash jarayonida ular idishga shunday teriladiki, bir-biriga tegmasin. Idish oldindan sariyog‘ bilan moylanadi. Knellarga issiq baliqli sh о ‘rva q о‘ yiladi va qaynatiladi. Sh о ‘rva ustiga suzib chiqqandan s о ‘ng ular terib olinadi va sardak bilan uzatiladi. Knellarni q о ‘shimcha garnir sifatida qaynatilgan baliq bilan uzatish mumkin. Ikkinchi usulda knellar tayyorlash uchun mahsus metall formalaridan foydalaniladi. Ularning ich qismiga sariyog‘ surtiladi, devor va ostki qismlarida qaynatilgan sabzi t о ‘g‘rab, qattiq pishirilgan tuxum, qisqichbaqa b о ‘yinlari q о ‘yiladi. S о ‘ngra shakllar knel massalari bilan t о ‘ldiriladi, issiq suvli kastryulda q о ‘yiladi va og‘zi yopiq holda qaynatiladi. Uzatishdan oldin knellar idishlarga solinib qaynatilgan q о ‘ziqorin va qisqichbaqa bilan garnirlanadi va ustiga k о ‘kat sepiladi. Tomat yoki oq vino sardagi alohida beriladi. 21

Dimlangan baliqli taomlar Dimlash uchun о ‘rta yog‘li va yog‘li baliqlar ishlatiladi: karp, lesh, sazan, som va boshqalar. Mayda baliqlar bosh qismi bilan butunligicha, о ‘rtacha va katta baliqlar butun holda aylana shaklida yoki suyak va p о ‘stidan ajratib porsiyalarga b о ‘lingan holda dimlanadi. Baliqlar tomat va sabzavotlar bilan dimlanadi. Sabzi k о ‘kat, selderey uzunchoq yoki mayin aylana shaklida, piyoz esa halqa yoki yarim halqa shaklida kesiladi. Kastryul yoki idishga о ‘simlik moyi, tomat pyuresi solinadi, s о ‘ngra bir qavatda t о ‘g‘ralgan sabzavot solinib unga 2-3 katordan baliq teriladi. Navbat bilan t о ‘g‘ralgan sabzavotlar, tuz, shakar, qalampir, lavr bargi va boshqa dorivorlar baliqlar qatlamiga sepiladi. Baliq ustki qatlami sabzavotlar bilan qoplanib unga sirka q о ‘shiladi va 3 soat davomida dimlanadi. Baliqning tayyor b о ‘lishi, uning suyaklarining yumshoq b о ‘lishidan bilinadi. Baliqni qaynatilgan kartoshka va dimlash jarayonida paydo b о ‘lgan sabzavot sardagi q о ‘yib uzatiladi. Dimlangan baliqni sovutilgan gazak sifatida garnirsiz ham uzatish mumkin. Dimlash 23

davrida tuzli suvga solingan baliqlarga tuz q о ‘shilmaydi. Dimlash jarayonida baliq massasi 17-20 % kamayadi. Baliqli teftellar kotlet massasidan bir porsiyasiga 3-5 tadan ajratiladi, unga belab qovuriladi, s о ‘ng chuqur b о ‘lmagan idishga 2 qavat qilib teriladi. Unga tomat sardagi q о ‘shilib tayyor b о ‘lganga qadar, dimlanadi. Shu sardak bilan yoki qaynatilgan kartoshka, gurunch bilan uzatiladi. О ‘simlik moyida tayyorlangan tefteli garnirsiz sovutilgan gazak sifatida uzatish mumkin. Qovurilgan baliqli taomlar Baliqlar yog‘i k о ‘p b о ‘lmagan qozonlarda, setkalarda butunligicha, porsiyalarga b о ‘lib, kotlet massasi k о ‘rinishida qovuriladi. Qovurilgan baliq sariyog‘ q о ‘yib yoki undan bir b о ‘lak kesib, ustiga q о ‘yib uzatiladi. Sardak alohida beriladi. Garnir sifatida odatda qovurilgan kartoshka bilan boshqa qovurilgan sabzavotlar (pomidor, kabachki) limon b о ‘lagi k о ‘katlar ishlatiladi. Yog‘i kam miqdordagi baliqlar tovalarda qovuriladi. Buning uchun baliq b о ‘laklariga qovurish oldidan tuz, qalampir sepiladi, unga bulanib terisini pastga qilib 160 0 S haroratgacha qizigan yog‘li tovada qovuriladi. Ikkala tomoni qovurilgan baliq b о ‘laklari 250 0 S gacha qizigan qovurish shkafiga 5 minut q о ‘yiladi. Tuzlangan, unga va tuxumga bulangan baliqlarni b о ‘laklarga, porsiyalarga b о ‘lib, p о ‘st va suyaklaridan ajratib 5 minut davomida 180 0 S haroratgacha qizigan yog‘li frityuralarda qizargunga qadar qovuriladi, s о ‘ng frityuradan olib 5-7 minut qovurish shkafiga q о ‘yiladi. Baliqlar murakkab kartoshka, q о ‘ziqorin, pomidor garnirlari bilan uzatiladi. Qushimcha limon, k о ‘kat baliqqa esa sariyog‘ b о ‘lakchasi q о ‘yiladi. Tomat sardagi yoki mayonez alohida beriladi. Xamirda qovurilgan baliqlar osetr, sevryuga, som baliqlaridan tayyorlanadi. Suyak va terisiz b о ‘laklar uzunchoq (5x1x1) shaklida maydalanib, о ‘simlik moyi, limon sharbati q о‘ shiladi, k о ‘katlar sepib, 15-20 minut sirkalanadi. S о ‘ngra pazandalik sanchqisi bilan har bir baliq b о ‘lagi xamirga botirib olinadi va k о ‘p yog‘da 5 minut qovuriladi. S о ‘ng quruq tovaga 1 qavat terib qovurish shkafiga 5 minut q о ‘yiladi. Xamir oliy navli un, sut, tuxum, о ‘simlik moyi va tuz aralashtirib tayyorlanadi. Un va sut bir-biriga teng : 1:1 miqdorda, 40 gramm unga 1 ta tuxum olinadi. 24

Sutga о ‘simlik moyi, tuxum sarig‘i, tuz q о ‘shib aralashtiriladi. Tuxum oqi aralashtirilib, xamir tayyorlanadi. Xamirga botirib olib qovurilgan baliq garnirsiz uzatiladi. Baliq b о ‘laklari piramida shaklida likopchalarga teriladi va salfetka bilan q о ‘yiladi. Tomat sardagi va limon alohida beriladi. K о ‘p miqdorda tayyorlash oshxonalarida bu taom salfetkalarsiz uzatiladi. Gril baliqlar losos, siga, seld, osyotr, som va boshqa baliq turlaridan tayyorlanadi. Setkada suyak va terisiz porsiyalarga b о ‘lingan va katta b о ‘lmagan butun baliqlar qovuriladi. Elektrogrillarda setkalar elektroenergiya yordamida, olovli grillarda yog‘och yordamida isitiladi. Issiqlik baliqlarga issiqlik uzatish radiatsiyalar orqali uzatiladi. Qovurish oldidan setkalar quritiladi, isitiladi va yog‘lanadi. Tayyorlangan baliq salfetka yordamida quritiladi, tuzlanib sariyog‘ga bulanib qizigan setkalarga q о ‘yiladi. Losos, siga, seld kabi baliqlar quritmasdan limon sharbati, о ‘simlik moyi, tuz, qora murch, k о ‘katlar sepiladi va 10 min tuzlashga q о ‘yiladi. S о ‘ngra isitilgan setkaga q о ‘yiladi. Tayyor b о ‘lgan baliq yuzi qizarib, setka rasmi hosil b о ‘ladi. Setkada qovurilgan baliq 5 minut qovurish shkafiga q о ‘yiladi. Qovurilgan kartoshka bilan uzatiladi. Limon, tomat sardagi, mayonez alohida beriladi. Kotletlar, bitochki va zrazalar baliqdan tayyorlangan kotlet massasidan tayyorlanadi, odatdagidek ikki tomoni qovuriladi va 5-7 minut davomida qovurish shkafiga qovuriladi. Uzatishda yog‘ yoki tomatli sardak q о ‘yiladi. Qaylasiga qovurilgan yoki qaynatilgan kartoshka, kartoshka pyuresi, bundan tashqari tarkibiga sut sardakli kartoshka, sabzi, yashil n о ‘xat, yashil loviya, qaynatilgan rangli karam kiruvchi murakkab qaylalar beriladi. Toblangan baliqli taomlar Baliqlar ham dimlab yoki qovurib toblab pishiriladi. Xom baliqni oq sardak ostida, dimlangan baliqni sutli sardak ostida, qovurilgani smetanali va tomatli q о ‘ziqorin sardaklari ostida toblab pishiriladi. Yog‘ surilgan tovada 1 dan 6 25

porsiyagacha baliq toblanadi. Uzatishda uni likopchalarga solib, baliq toblab pishirishda hosil b о ‘lgan sardak q о ‘yiladi: baliqli gazaklar 1 porsiyali tovalarda, rakovinachalarda tayyorlanadi. «R о ‘ba po-russki» taomini tayyorlash uchun p о ‘stli suyaksiz laxm porsiyasiga 1-2 b о ‘lakdan maydalanadi, yog‘ surilgan tovaga xom k о ‘rinishida teriladi, chetlarida qaynatilgan somoncha kartoshka joylashtirilib, oq sardak q о ‘yiladi. Tuxumli baliq oldindan tayyor b о ‘lguncha qovurib toblab pishiriladi; tovaga baliq b о ‘laklari, qaynatilgan kartoshka, qovurilgan piyoz solinadi, tuxum q о‘ yib chiqiladi, tuxumga tuz solib aralashtiriladi va toblanadi. Osetr oilasiga mansub baliqlar Moskvacha toblab pishiriladi. Buning uchun tovaga ozroq smetana sardagi solinadi, unga qovurilgan baliq b о ‘laklari solib atrofiga aylana shaklda qovurilgan kartoshka teriladi, baliqqa qovurilgan piyoz q о ‘ziqorin b о ‘laklari va qaynatilgan tuxum teriladi va smetana sardagi q о‘ yiladi. Pomidorli toblangan baliqlarni hamma turdagi qovurilgan baliqdan tayyorlanadi. Pomidorlar p о ‘stidan tozalanadi, 2 b о ‘lakka b о ‘linadi, uru g‘ lari tozalanadi, tuzlanadi, qalampir sepiladi va о ‘simlik moyida qovuriladi. Tovaga yoki idishga baliq b о ‘lagi q о ‘yiladi, ustidan pomidorlar terilib estragonli tomat sardagi q о ‘yiladi. Rakovinachalarda osetr oilasiga mansub yoki sudak baliqlari toblanadi. Shu rakovinachalarda ular issiq gazakdek uzatiladi. Baliq laxm g о ‘shti b о ‘laklarga (20 gr atrofida) b о ‘linadi, dimlanadi, dimlangan q о ‘ziqorin bilan q о ‘shib, bug‘langan sardak q о ‘yiladi, yog‘langan rakovinachaga ustun qilib teriladi va sutli sardak q о ‘yiladi. Baliqli solyanka odatda yog‘li baliqdan tovada pishiriladi. Suyaksiz g о ‘shtli laxm b о ‘laklarga (30 gr atrofida) b о ‘linadi va dimlab pishiriladi. Yupqa kesilgan tuzli bodring, maydalangan piyoz va tomat pyureli qayla alohida tayyorlanadi va u sof sh о ‘rvada qizdiriladi. Tayyorlangan tovaga bir qatlamdan dimlangan karam, sabzavotli qayla, baliq va osetr turidagi baliqning qaynatilgan yupqa umurtqa pog‘onasi solinadi, ustidan dimlangan karam qavati bilan yopiladi. Tayyor b о ‘lgan baliqqa qir g‘ ichlangan pishloq, sariyog‘ sepiladi va 15 – 30 minut davomida 250-280 0 S haroratda toblab pishiriladi. Toblab pishirilgan baliq tayyor b о ‘lganini taom yuqori qatlami oltin rang tusga kirgach va ichki tuqima matolari 80 0 S haroratga erishilgani bilan aniqlanadi. Uzatishda solyanka, limon b о ‘laklari, tuzlangan sabzavotlar, k о ‘kat barglari bilan bezatiladi. 26

Moskvacha toblab pishirilgan va baliqli solyanka rus oshxonasining milliy taomi b о ‘lib hisoblanadi. Baliqdan tayyorlanadigan issiq taommlar Baliqdan tayyorlangan gazaklar (tuzlangan, konservalangan, kam tuzli baliq, issiq dudlangan baliq, ikra) achchiq ta’mli, о ‘ziga xos hidga ega va ishta h ani yaxshi ochadi. Ularda 13-18 % oqsil va 6-28 % yog‘ b о ‘ladi. Seld va boshqa seld turidagi baliqlar yog‘i 67-71 % t о ‘yinmagan yog‘ kislotalarini saqlaydi. Seld baliqlarida ma’lum miqdorda fosfatid (0,48 %) mavjud. Seld baliqli gazaklar vitamin A 1 (retinol) va D 2 (ergoqalsiferol) vitaminlari manbai b о ‘lib hisoblanadi. Tuzi yuqori b о ‘lgan seld bali g‘ ining b о ‘laklarga b о ‘laklanmagani 3-4 marta almashtirilgan suvda 10-12 soat davomida, filega ajratilgani choy yoki sutli suvda ivitiladi. Yaxna gazaklar tayyorlash uchun seld p о ‘stsiz, suyaksiz filega yoki p о ‘stsiz, suyakli filega b о ‘linadi. Birinchi holda chiqindilar 50-54 %, ikkinchi holda 38-42 %ni tashkil etadi. Iste’mol qilinmaydigan chiqindilarga kalla, p о ‘st, qanotlar, suyak va ichki a’zolar, iste’mol qilinadiganlariga ikra va g о ‘sht kiradi. Saqlashda ikra va g о ‘shtdan 10 %dan oshmaydigan miqdorda olinadi. Ular k о ‘p miqdorda saqlanganda mahsus ishlov berishni talab etadi. Konservalangan va 6-12 % tuzni saqlagan ziravorli seld ivitilmaydi. Seld va qilkali gazaklar assortimenti keng tarqalgan b о ‘lib, bularga qayla va tuxumli seld va qilka, tabiiy (qaynatilgan issiq kartoshka va yog‘li) piyozli, maydalangan seld va boshqalar. Taom tayyorlash uchun b о ‘laklangan seld suyaksiz va p о ‘stsiz filega ajratiladi va piyoz, suvda ivitilgan non va olma bilan aralashtiriladi. Olingan aralashmaga о ‘simlik moyi yoki sarigyog‘, dorivorlar sirka q о ‘shiladi va hammasi yaxshilab aralashtiriladi. Semga, ket, losos baliqlarida tuz 4-10 %ni tashkil qiladi. Shuning uchun bunday baliqlardan yaxna gazaklar tayyorlashda ular suvga ivitilmasdan filega ajratiladi. Bulardan tayyorlangan gazaklar, odatda, qaylasiz limon b о ‘laklari va k о ‘katlar bilan uzatiladi. Gazaklar uchun yana sovuq va issiq dudlangan baliqlar ishlatiladi. Issiq dudlangan baliq (sevryuga, treska, omul) tog‘aysiz, p о ‘stsiz porsiyali 27

b о ‘laklarga bulinadi. Ular yangi bodring, pomidor, k о ‘k salatli qaylalar yoki qaynatilgan sabzavot, k о ‘k n о ‘xat va mayonez bilan tuzatilgan kartoshkali (osetr oilasiga mansub baliq) murakkab qaylalar bilan uzatiladi. Mayonez yoki xrenli sardak alohida beriladi. Sovuq dudlangan baliq klen sardagi va mayonez bilan uzatiladi. Qaynatilgan k о ‘rinishda odatda osetr, sudak, oq baliq turidagi baliqlar beriladi. Yaxna taomlar uchun osetr turidagi baliqlar butun holda qaynatiladi, s о ‘ng sovutiladi, tozalanadi va maydalanadi. Suyakli baliq skeletli va p о ‘stli filega ajratiladi va porsiyalarga b о ‘laklaib qaynatiladi. Pishirilgan baliq qaynatilgan kartoshka va sabzi, k о ‘k n о ‘xat, yangi va tuzlangan bodring, k о ‘katli murakkab qaylalar bilan uzatiladi. Qayla uchun qaynatilgan sabzavotlar mayonez bilan aralashtiriladi. Q о ‘shimcha qayla sifatida krablar, krivetkalar ishlatiladi. Qaynatilgan sovutilgan baliq xrenli sardak (odatda osetr baliqlari) va mayonez ostida (sudak, treska, kelma va boshqa) uzatiladi. Qovurilgan baliq sabzavotli marinad ostida beriladi (tomatli va tomatsiz). Buning uchun baliqning porsiyali b о ‘laklari (suyaksiz va p о ‘stsiz file yoki suyakli va p о ‘stli file) va kichik baliqlar butun holda urvoqga bulanadi, о ‘simlik moyida qovuriladi, issiq tuzli suv q о ‘yiladi va sovutiladi. Q о ‘yma baliq tayyorlash uchun baliq chiqindilaridan tayyorlangan sh о ‘rva asosida jele tayyorlanadi. Sh о ‘rva qancha konsentrlangan b о ‘lsa, jele sifati ham shuncha yaxshi b о ‘ladi. I qilogramm jele tayyorlash uchun I qilogramm baliq chiqindilari kerak b о ‘ladi. Chiqindilardan tayyorlangan sh о ‘rvada azotli moddalar miqdori 2,5-3,2 %zni tashkil etadi. Jelelantiruvchi modda sifatida sh о ‘rvaning massasiga nisbatan 4 % jelatin ishlatiladi. Jelatinni baliq tangasi bilan almashtirish mumkin. Jelatin ishlatilishidan oldin sovuq suvda ivitiladi. Sh о ‘rva yog‘dan ajratilgandan s о ‘ng tindiriladi, unga ivitilgan jelatin q о ‘shiladi va jelatin t о ‘liq eriguncha asta-syokin aralashtirib isitiladi. S о ‘ngra sh о ‘rva tiniqlashtiriladi; 8-10 % suv bilan aralashtirilgan tuxum oqi q о ‘shiladi va qaynaguncha qizdiriladi. Sh о ‘rvani tiniqlashtirishdan oldin sirka yoki limon kislotasi shunday hisobda solinadiki, ularning konsentratsiyasi 0,15 %ni tashkil qilsin. Sirka jele ta’mini yaxshilaydi va uni tiniqlashtirishga yordam beradi. Tiniqlashtirilgan sh о ‘rva tindiriladi. 28

Tindirilgan sh о ‘rva sovugandan s о ‘ng shaffof va mayin jele hosil b о ‘ladi. Q о ‘yma taomlar qaynatilgan baliqlar, krablar, krevetka, qaynatilgan kalmarlardan tayyorlanadi. Barcha mahsulotlar q о ‘yishdan oldin ularning jelesi yaxshi sovutilgan b о ‘lishi kerak. Q о ‘yma baliqli taom tayyorlashning ikki asosiy usuli mavjud: I) Idishga baliq b о ‘laklari teriladi va ustiga limon, k о ‘kat, qaynatilgan sabzavotlar bilan bezatilgan jele q о ‘yiladi. Q otgandan s о ‘ng baliq b о ‘laklari jele bilan birga kesiladi; 2) Qolipga jele q о ‘yiladi va sovutiladi. Jele q otgach bezatish uchun sabzavotlar (sabzi, yashil n о ‘xat va boshq) baliq b о ‘laklari yoki boshqa mahsulotlar (krablar) (kalmar) q о ‘yiladi va yana bir marta ustidan jele q о ‘yib chiqiladi. Jele sovib kotgach tayyor taom qolipdan olinadi. Banketlar uchun baliqli q о ‘ymalar bir necha usullarda tayyorlanadi. Butun qaynatilgan yoki qiymalangan baliq konditer xaltasi yordamida jele bilan setka singari yopiladi va bezatiladi. Chetlari baland qoliplar sovimagan jele bilan t о ‘ldiriladi, sovuq suvga solinadi va mayin qatlam hosil q ilguncha sovitiladi. Jele solingan qolipga baliq b о ‘laklari bilan sabzavotli qayla qatlam buyicha terib chiqiladi. Tiniq jeledan tashqari baliqli taomlar tayyorlashda jelatinli mayonez ham ishlatiladi. Jelelangan mayonez bilan qaynatilgan baliq b о ‘laklarining ustki qismi bezaladi, s о ‘ng esa unga tiniq jele q о ‘yiladi. Baliqli studen q о ‘yma taomlarning biri b о ‘lib hisoblanadi. Studen uchun sh о ‘rvani baliq chiqindilariga jelatin q о ‘shib yoki kichik baliqlarga jelatin q о ‘shmasdan tayyorlanadi. Jelatin 1,5 % student massasidan olinadi. Qaynatilgan chiqindilar g о ‘shti suyagidan ajratiladi. To g‘ aylar yumshaguncha qaynatiladi, s о ‘ng laxm g о ‘shti bilan birga maydalanib, sh о ‘rvaga solinadi. SH о ‘rvaga dorivorlar q о ‘shiladi va 10 minut qaynatiladi, unga maydalangan sarimsoq aralashtiriladi va idishlarga q о ‘yiladi. Sardaklar (kornishonli mayonez, xren) alohida beriladi. Baliq sovuq taomiari va gazaklari 29

Sovuq taomlar va gazaklar uchun yangi baliq yoki gastronom baliq mahsulotlari ishlatiladi. Yangi baliqlarga ishlov berish va bo'laklarga bo'lish issiq baliq taomlarinikiga o'xshash olib boriladi. Tuzlangan baliq (porsiyalangan). Baliq porsiyasiga 2—3 bo'lakdan qilib yupqa kesiladi va likobcha yoki laganchaga qo'yiladi. Tarqatishda baliq yoniga limon parragi va ko'kat solib beriladi. Agar taom osyotr oilasidagi baliqlardan tayyorlansa, uni pishirib, yupqa kesilgan kemirchak suyaklari bilan bezab beriladi. Shprot, sardina limon bilan. Shprot yoki sardina konserva bankasi ochilib, bir qator qilib likobchaga terilib, ustidan sharbati quyiladi. Ustiga limon parragi qo'yilib, ko'kat sepib beriladi. Kilki, hamsa yoki salaka piyoz va yog' bilan. Saralab, tozalanib yuvib ishlovdan o'tgan kilki, hamsa yoki salaka balig'i likobchaga terilib, bir chetiga mayda to'g'ralgan ko'k yoki bosh piyoz qo'yilib, ustidan dog'langan o'simlik yog'i quyilib ko'kat bilan bezaladi. Dog'langan yog' o'rniga salat sardagi quyib berilishi ham mumkin. Bu taomga pishirilgan kartoshka (100, 150 g) ko'k piyoz (15 g) qo'shib berilishi ham mumkin. Seld garnir bilan. Ishlovdan o'tib lahmga ajratilgan seld porsiyasiga 2—3 donadan bo'linib, seld likobchasiga (seledochnitsa) qo'yiladi, yoniga pishirib kubik shaklida kesilgan kartoshka, sabzi, qizilcha, parrak-parrak shaklida kesilgan yangi bodring, palladia shaklida kesilgan pomidor, ishlovdan o'tgan ko'k no'xat, tuxum, to'g'ralgan ko'k piyoz, halqa shaklida to'g'ralgan bosh piyozlardan qo'yib beriladi. Seld salat bargi va ko'kat bilan bezalishi mumkin. Garnirlar rangiga qarab ketma-ket qo'yiladi. Seld ustidan salat sardagi yoki gorchitsali salat sardagi berilishi mumkin. Sabzavotlar shakldor pichoqlar yordamida kesiladi. Garnirning bir qismi idishga yotiqrooq solinib, ustidan seld qo'yib tarqatiladi. Seld lahm joyi 35 g, tuxum 1/4 dona, garnir 75 g, sardak 15 g. Sof og'irligi 135 g. Seld kartoshka va yog' bilan. Seld lahm go'shti burchak ostida porsiyasiga 2— 3 bo'lakdan qilib kesiladi, maxsus idishga yoki likobchaga solinadi va ko'kat bilan bezaladi. Kartoshka bochkacha, zoldircha yoki nok shaklida kesilib, pishirilib likobchaga solinadi, alohida kichik likobchada sovitilgan sariyog' beriladi. 30

Seld (sof filesi) 35 g, kartoshka 77 g, sariyog' 15 g. Sof og'irligi 125 g. Chopilgan seld. Suyaksiz, terisiz seldning lahm go'shti, po'chog'i artilgan urug'siz olma, sut yoki suvda bo'ktirilib, suyuqligi siqilgan qobiqsiz oq bo'lka non, mayda chopilib yuzaki jazlangan piyoz aralashtirilib qiymalovchi mashinadan o'tkaziladi yoki pichoqda to'g'rab, yaxlit bir aralashma hosil qilinadi. So'ng yumshatilgan sariyog', murch, sirka qo'shib ko'pirarli darajada aralashtiriladi, likobcha yoki seld solinadigan maxsus idishga solinib, baliq shakli yoki yog'ga botirilgan qoshiq bilan archaga o'xshash bezak beriladi va sovuqxonada biroz qotiriladi. Tarqatishda seld olma, pishirib mayda chopilgan tuxum, bodring, pomidor, salat bargi, ko'katlar bilan bezaladi. Garnir va yerqalampirli pishirilgan baliq. Osyotr oilasidagi baliq guruhlarga bo'linib pishiriladi, sovitib, porsiyasiga 1—2 bo'lak hisobida kesiladi. Suyak skeletli baliqlar lahm holida porsiyalarga taqsimlanib pishiriladi va o'z qaynatmasida sovitiladi. Tayyorlangan baliq likobchaga solinib, yoniga 3—4 xil sabzavotdan tayyorlangan garnir qo'yilib, salat bargi, ko'kat bilan bezaladi. Garnir sifatida pishirilgan kartoshka, sabzi, mayda kubik shaklida to'g'ralgan qizilcha, ko'k no'xat, pomidor, yangi yoki sho'r bodripg ishlatiladi. Taom ko'k salat yoki petrushkako'kati bilan bezaladi. Alohida sardak idishda sirkali yer qalampir beriladi. Ustiga sardak solingan baliq garner bilan. Bu taomni tayyorlash uchun awal konsentrlangan baliq qaynatmasi tayyorlanib, sovuq suvda bo'ktirilgan jelatin qo'shib qaynatiladi, so'ng «baliq ottyajka»si qo'shilib tindiriladi, bu suyuqlik jele (lanspik) deb yurgiziladi. Chuqur temir tovaga 0,3—0,5 sm qalinlikda jele solinib qotiriladi va ustiga porsiyalangan baliq bo'laklari oralig'i 3—4 sm qilib joylanadi. Har bir baliq bo'lagi ustiga chiroyli kesilgan limon, sabzi, bodring, salat bargi, ko'kat, piyoz bilan bezak beriladi.Bezak oz-ozdan jele quyib qotiriladi. So'ng baliq ustidan 0,5—0,8 sm qalinlikda jele quyib qotiriladi. Jele bilan qotgan baliq bo'laklari pichoq yordamida, kesib ajratiladi. Bunda baliq bo'lagi turli tomondan 3—4 mm qalinlikda jele bilan qoplangan bo'lishi kerak. Jele quyilayotganda limon qo'yilmasdan, taom tarqatilayotganda baliq ustiga qo'yib berilishi mumkin. Ustiga sardak quyilgan baliq garnir bilan yoki garnirsiz tarqatiladi. Alohida sardak idishida 31

sirkali yerqalampir sardagi yoki mayonez beriladi.Taom garnir bilan berilganda jeleli baliq bo'lagi likobchaga qo'yilib, yoniga 3—4 xil sabzavotdan tayyorlangan garnir solinadi. Bu taomni tayyorlashda maxsus shaklli idishlarga qo'yib tayyorlansa, bezaklar idish ostiga solinib tayyorlanishi va tarqatishdan awal 3—5 sekund qaynoq suvga botirilib, idishdan bo'shatilishi lozim. Shu usulda tayyorlanadigan, ustiga sardak solingan baUq taomlar krab, krivetka go'shti, kalmar, dengiz tojilaridan ham tayyorlanadi. Pishirilgan baliq 75 g, limon 5 g, ko'kat 1,5 g, tayyor jele 125 g, sabzi 5 g. Sof og'irligi 200 g. Qovurilgan baliq marinad ostida. Bu taomni tayyorlash uchun turU baUqlar ishlatiladi. Ular turiga qarab terili, suyaksiz lahmga yoki terili, qovurg'a suyakli bo'lakka ajratiladi. Ba'zi hollarda baliqlar butun holda (navaga, muz baliq, qalqon- baliq va boshqalar) ishlatiladi. Baliq porsiyalanib tuz, murch sepib, unga belab o'simlik yog'ida 2 yoqlama qovuriladi va qovurish shkafida iste'molga tayyor holga keltiriladi. Qovurilgan baliq sovitiladi va likobcha yoki salat idishiga solib, ustidan marinad quyiladi va may da to'g'ralgan ko'k piyoz sepib yoki ko'kat bilan bezab beriladi. Taom danaksiz zaytun mevasi bilan ham bezalishi mumkin. Baliq (terili suyaksiz lahm) 90 g, bug'doy uni 5 g, yasimlik yog'i 5 g, marinad 75 g, ko'k piyoz 10 g, ziravor. Sof og'irligi 160 g. Sovuq taomlarni tayyorlashda dengiz mahsulotlari (krab, krivetka, qisqichbaqa, kalmar, dengiz toji, ustritsa «Okean» pastasi) ishlatiladi. Ularga ishlov berish «Dengiz mahsulotlariga ishlov berish» matnida ta'kidlanganidek amalga oshiriladi. Marinad ostidagi krab. Konservalangan krab bankasidan olinib, ustidagi qog'ozga o'xshash plastinkalaridan tozalanib, likobcha yoki salat idishiga uyib solinadi, ustidan sabzavot marinadi quyilib, to'g'ralgan ko'k piyoz va ko'kat bilan bezab beriladi. Bezash uchun zaytun mevasi ham ishlatilishi mumkin. Krab, kalmar yoki dengiz toji qo'shib tayyorlangan kartoshka salati. Kalmar, dengiz toji filesi tuzli suvda 5—7 minut qaynatilib, o'z suvida sovitiladi, krablar 32

qog'ozga o'xshash plastinkalaridan tozalanadi va tilim-tilim shaklida kesiladi. Mahsulotning 1/4 qismi taomni bezash uchun qoldiriladi. Kartoshka salati mahsuloti tayyorlanib, mayda to'g'ralgan dengiz mahsuloti smetana, mayonez yoki salat sardagi qo'shib aralashtiriladi va likobcha — tarelka yoki salat idishiga uyub solinib, dengiz mahsuloti bo'lakchalari, ko'kat bilan bezab beriladi. Kartoshka salatini «Okean» pastasi bilan tayyorlash ham mumkin. Buning uchun «Okean» pastasi elakdan o'tkazilib, kartoshka salati, yanchilgan murch qo'shib aralashtirilib likobcha yoki salat idishiga qo'yib bezab beriladi. Baliq va undan yarim tayyor mahsulotlar tayyorlash Bahqdan kotlet macsasi tayyorlash uchun suyagi kam bo'lgan tangah yoki tangasiz suyak skeleth bahqlar hamda dengiz kemirchak suyaldi bahqlari ishlatiladi. Kotlet massasi treska, piksha, cho'rtan bahq, sudak, dengiz okuni va boshqa baliqlardan, shuningdek, muzlatilgan, sanoatda yarim ishlovdan o'tgan bahq yarim tayyor mahsulotidan tayyorlanishi mumkin. Bu kotlet massasi tayyorlash jarayonini ancha osonlashtiradi. Baliqning suyaksiz, terisiz sof filesi kichik bo'laklarda kesilib, go'sht qiymalagichdan o'tkaziladi. Birinchi navdan past bo'lmagan bug'doy noni qobig'idan tozalanib, suv yoki sutda bo'ktiriladi. Suyuqligi siqilgan non bahq qiymasi bilan aralashtirilib, yana bir bor go'sht qiymalagichdan o'tkaziladi. Quyuq-suyuqhgiga qarab biroz suyuqlik, tuz, murch qo'shihb, qiyma aralashtiruvchi mashinada yoki qo'lda stol ustida yaxshilab aralashtiriladi. Kotlet massa g'ovakligini oshirish uchun yog'siz bahq qiymasiga pishirilgan va go'sht qiymalagichdan o'tkazilgan bahq qo'shish mumkin. Bunda pishirilgan baliq miqdori 25—30% dan oshmasligi kerak. Kotlet massasining yopishqoqligini oshirish uchun 1 porsiyaga 1/10 dan 1/20 donagacha xom tuxum qo'shish mumkin. Baliq kotlet massasini tayyorlashda bahqning ichki yog'idan 6% gacha qo'shilib, o'rniga shuncha sof filesi kamaytirihb ishlatilishi ham mumkin. Baliq kotlet mass^ining holati va mazasiga non urvog'i ijobiy ta'sir qiladi. Baliq kotlet massasi teriteftrtdagi non birlashtiruvchi to'qimalarni yumshatib, tarkibidagi suyuqlikni saqlab, mahsulotning g'ovak, yumshoq, suvli massasini hosil qiladi. 33

Kotlet massasida mikrooiganizmlar rivojlanishiga moyillik kuchli bo'lib, shu sababli u tez buziladi. Shuning uchun baliq kotletini tayyorlashda baliq filesi va sut sovitilgan holda ishlatilmog'i darkor. Go'sht qiymalagichdan o'tgandan baliq kotlet massasi biroz sovutilib, so'ngra yarim tayyor mahsulotlar tayyorlanadi. Baliq kotlet massasi yarim tayyor mahsulotlari Kotlet massasidan kotlet, bitochka, teftel, frikadelka, zrazi, telnoye, ruletlar tayyorlanadi. Kotlet . Maxsus KFM-2 mashinasi yordamida baliq kotlet massasi bo'laklarga bo'linib, shakl beriladi va bir yoqlama urvoqqa belanadi. Ikkinchi tomoni qo'lda urvoqqa belanadi. Bu jarayon qo'lda bajarilganda baliq kotlet massasi chap qo'lga olinib, o'ng qo'lda bo'lakka bo'linib uziladi, tarozida tortilib, urvoq sepilgan stol chetiga yoki taxtakachga teriladi. Chap qo'l bilan dumalatib urvoqqa belanadi so'ngra o'ng qo'ldagi pichoq yordamida chetlari tekislanib, bir cheti o'tkirlangan oval shakh beriladi. Bunda asosan oq urvoq ishlatiladi, chunki u bahq kotlet massasiga monand rangda bo'ladi. Bir porsiyaga 1—2 dona kotlet tayyorlanadi. Yarim tayyor mahsulot vazni 144, 115, 86 gramm hisobida bo'ladi. U qovurilib ishlatiladi. Bitochka — yuqoridagi uslubda tayyorlanadi va diametri 6 sm, qalinligi 2 sm li shayba shaklida kesilib, oq urvoqqa belanadi. Vazn og'irligi kotletga o'xshash bo'ladi. Qovurib va yopib pishhiladi. Teftel — diametri 3 sm li shar shaklida, bir porsiyaga 3—4 dona hisobida tayyorlanadi. Teftel uchun kotlet massasini tayyorlashda non o'rniga ma'lum miqdorda mayda chopilib jazlangan piyoz qo'shilishi mumkin. Teftel unga belanib, dimlab yoki yopib pishiriladi. Yarim tayyor mahsulotning vazn og'irligi 118, 88 gramm bo'lishi lozim. Rulet — bir necha porsiyaga mo'ljallab, ichiga qiyma joylab tayyorlangan mahsulot. Uni tayyorlash uchun ho'llangan sochiq yoki dokaga bahq kotlet massasi 1,5 mm qalinlikda, 20 sm gacha kenglikda to'g'ri to'rtburchak shaklida yoyiladi. O'rtasiga butun uzunlik bo'yicha qiyma qo'yilib, chetlari sochiq yoki doka yordamida baton shakhda ko'tarib birlashtiriladi, yog'lanib urvoq sepilgan protvenga choki pastga qihb qo'yiladi, 3 34

—4 yeridan teshihb, yopishdan awal ustiga o'simlik yog'i yoki tuxum lezoni surtilib, urvoq sepiladi. Rulet qiymasi tarkibiga qovurilib chopilgan qo'ziqorin, mayda chopib jazlangan piyoz, pishirib chopilgan tuxum, tuz, murch kiradi. Yarim tayyor mahsulot bir porsiyaga 125, 95 gramm hisobida olinadi. Baliq zrazasi — qiyma tiqib tayyorlanuvchi mahsulot hisoblanadi. Baliq kotlet massasiga «obi non» shakli berilib, 1 sm qalinlikda yoyiladi, o'rtasiga xuddi ruletga o'xshash, lekin urvoq qo'shilgan qiyma solinadi, chetlari buklanadi, g'isht shakli berilib, oq qizil urvoqqa belanadi va qovurib pishiriladi. Telnoye — xuddi zrazaga o'xshash tayyorlanib, ho'l sochiq yoki doka yordamida shakli yarim oy holiga keltiriladi, lezonga botirilib urvoqqa belanadi, so'ngra qovurib pishiriladi. Yarim tayyor mahsulot 194, 145, 109 gramm hisobida tayyorlanadi. Frikadelka massasini tayyorlash uchun baliq qiymasiga mayda chopilib jazlangan piyoz, xom tuxum, margarin, tuz qo'shib aralashtiriladi. Vazni 12—15 gramm qilib 8—10 dona shar shaklida bo'laklarga bo'linadi. Suvda yoki dimlab pishiriladi. Knel massasini tayyorlash. Knel massasi uchun xuddi kotlet massasiga o'xshagan baliq turlari ishlatiladi. Bunda 1 kg baliq filesiga 100 gramm non, 500 gramm sut yoki qaymoq, 3 dona tuxum oqi, 15 gramm tuz qo'shiladi. Baliq fUesi suyaksiz, terisiz tayyorlanib, mayda bo'laklarga bo'linadi, oq bo'lka non qobig'idan tozalanib sut yoki qaymoqda bo'ktiriladi. So'ng bu bo'ktirma tayyorlangan baliq filesiga aralashtirilib, go'sht qiymalagichning mayda ko'zli panjarasidan 2—3 marta o'tkaziladi. Bir xil massa hosil bo'lishi uchun aralashma kattaroq idishga solinib eziladi va aralashtiriladi. Xom tuxum oqi, quyuq-suyuqligiga qarab sut yoki qaymoq solinib, ko'pirarli darajada aralashtirib g'ovak massasi hosil qilgandan so'ng mazasiga ko'ra tuz qo'shiladi. Hosil bo'lgan massa g'ovak bo'lishi, ya'ni bir bo'lagi suvga solinsa, suv yuzida suzib yurishi kerak. Knel massasini tayyorlashda non o'rniga qatlama xamir ham ishlatilishi mumkin. Uning mayinligi va ozuqalik ahamiyati yuqoriligidan parhez taomlar tay-yorlashda tavsiya etiladi. Undan baliq kneli, qiyma tiqilgan baliq taomlarini tayyorlashda foydalaniladi. 35

Yopilgan baliq taomlari Yopish uchun xohlagan turdagi juda katta bo'lmagan daryo va dengiz baliqlari ishlatiladi. Yopilgan baliq tomatlarini porsiyali to-vada yoki bir necha porsiya hisobida katta tovada tayyorlab, tarqatiladi. Mayda baliq (karas, lesh, karp, yazn, lin) butun holda yopib iste'molga tayyorlanadi. O'rta holdagi baliqlar suyaksiz filega ajratilib, porsiyalanib tayyorlanishi lozim. Ko'pincha sanoatda ishlab chiqarilgan baliq filelaridan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Yopib pishirish uchun ishlatiladigan baliqlar xomUgicha dimlab pishirib yoki qovurib olinib, so'ng yopiladi. Garnir sifatida yopilgan baliq taomlari uchun pishirilgan yoki qovurilgan kartoshka, kartoshka pyuresi, dimlangan karam, donador grechixa bo'tqasi, pishirilgan makaron ishlatiladi. Sardaklardan — oq sardak, bug' sardagi, sut, smetana, tomatli sardaklar ishlatiladi. Tomatlar qovurish shkaflarida 250—280°C li haroratda qizg'ish qobiq hosil bo'lguncha 15 dan 30 minutgacha ushlanadi. Yopish jarayonida taom 10% gacha vaznini yo'qotadi. Kartoshka bilan ruscha usulda yopilgan baliq. Saralab yuvilgan kartoshka po'sti bilan chala pishiriladi, sovitilib, tozalanib, yarmi tilim-tilim, qolgani parrak- parrak shaklida kesiladi. Baliq qaynatmasida oq sardak tayyorlanadi. Pishloq qirg'ichda qiriladi. Baliq filesi terisi bilan suyaksiz qirqiladi. Yog'langan porsiyali tovaga biroz sardak quyib, o'rtasida baliq filesi, uning atrofiga awal tilim-tilim shaklida kesilgan kartoshka terilib, baliq usti ham berkitiladi va qolgan sardak quyilib, uning ustidan to'g'ralgan pishloq yoki urvoq sepiladi va ustidan eritilgan sariyog' purkaladi. Porsiyali tovadagi mahsulot qovurish shkafida qizg'ish qobiq hosil bo'lguncha ushlanadi. Bunda sardak qurib qolmagan yoki to'liq qaynab ketmagan bo'lishi faqat biroz quyuqlashishi mumkin. Taom 15—20 minut yopilganda so'ng shkafdan olinib, 3—5 minut plita ustida qizdirilib iste'molga tayyor holga yetkaziladi. Tayyorlangan taom tovasi bilan iste'molga tortiladi. 36

Daryo okuni 174 g, yoki treska 161 g, yoki sudak 239 g, yoki хек 254 g, kartoshka 206 g, sardak 125 g, pishloq 5,4 g, yoki urvoq 4 g, oshxona margarini yoki sariyog' 11 g. Sof og'irligi 350 g. Sut sardagida yopilgan baliq. Porsiyaga bo'laklanib tayyorlangan baliq filesi dimlanib, yuzaki pishiriladi. Pishirilgan makaron sariyog' bilan aralashtiriladi. O'rtacha quyuqlikda sut sardagi tayyorlanadi va jazlangan piyoz qo'shib, bir qaynatiladi. Pishloq po'stlog'I tozalanib, qirg'ichda qiriladi. Yog' surtilgan porsiyali tovaga makaron solinadi, o'rtasi yopilib, baliq ko'miladi va makaron ustidan sut sardagi quyiladi, uning ustidan qirilgan pishloq sepilib, eritilgan sariyog' purkaladi. Qovurish shkafida qizg'ish qobiq hosil bo'lguncha saqlanadi va iste'molga tayyor bo'lgan zahoti tarqatiladi. Qo'ziqorinli smetana sardagida moskvacha yopilgan baliq. Porsiyalanib kesilgan baliq asosiy usulda qovuriladi. Po'sti bilan chala pishirilgan kartoshka sovitilib, po'sti tozalanadi, parrak-parrak shaklida kesilib, ikki yoqlama qovuriladi. Qo'ziqorin pishirilib, tmm-tilim shaklida kesilib, qovuriladi. Bosh piyoz somoncha shaklida to'g'ralib, yumshaguncha jazlanadi va tayyorlangan qo'ziqorin bilan aralashtiriladi. Po'stlog'i tozalangan pishloq qir-g'ichda qiriladi. Smetana sardagi tayyorlanadi. Yog'langan porsiyali tovaga biroz sardak solib, o'rtasiga tayyorlangan baliq qo'yiladi, atrofi chiroyli terilgan kartoshka bilan berkitilib, baliq ustidan tayyorlangan piyozli qo'ziqorin qo'yiladi. Agar osyotr oilasidagi baliq bo'lsa, mayda to'g'ralgan pishgan kemirchak suyak qo'shib, ustidan qattiq pishirib doira shaklida kesilgan tuxum qo'yiladi. Tovadagi mahsulot ustidan smetana sardagi quyiladi, qirilgan pishloq sepib, sariyog' yoki margarin eritib purkaladi va 250°C haroratli qovurish shkafiga qo'yilib, qizg'ish qobiq hosil bo'lguncha ushlanadi. Tayyor yoniga kotlet yoki bitochki qo'yib, ustidan sariyog' purkaladi yoki bir chetiga tomatli oq yoki smetana sardagi quyib beriladi. Sardakni alohida sardak idishida bersa ham bo'ladi. Bitochki ustiga tomat sardagi, smetana, piyozli smetana sardagi solib beriladi. 37

Baliq teftelisi. Baliq kotlet massasidan porsiyasiga 3—4 donadan uzib shar shakli beriladi, unga belanib, qobiq hosil qilib qovuriladi, chuqur tovaga terib, ustidan qaynab turgan sardak quyiladi, so'ng 10—15 minut davomida dimlab iste'molga tayyor qilinadi. Bu taomni kotlet massasidagi non o'rniga donador guruch bo'tqasi sohb ham tayyorlash mumkin. Tarqatishda isitilgan Ukopchaga garnir sifatida pishirilgan kartoshka, guruch yoki kartoshka pyuresi solinib, yoniga tefteli qo'yiladi va ustiga tefteli tayyorlangan sardakdan quyiladi. Garnir ustiga eritilgan sariyog' purkab, ko'kat sepib beriladi. Baliq telnoyesi. Tayyorlanishi bo'yicha xuddi zraziga o'xshash bo'lib, yarim oy shaklida baliq qiymasidan qilinadi. Buning uchun bahq kotlet massasidan 2 dona uzib, «obi non» shakli berib, qiyma solib, yarim oy shaklida chetlari bukiladi, lezonga botirilib, urvoqqa belangandan so'ng ko'p yog'da 3—4 minut qovurilib, yuzaki qobiq hosil qilinadi va suzib olingach, yog'i silqitiladi, qovurish shkafida 250°C haroratda 4—5 minut ushlanadi. Yuzida mayda sharchalar hosil bo'lishi iste'molga tayyor bo'lganligi belgisi hisoblanadi. Tarqatish uchun isitilgan likopchaga ikkitadan telnoye qo'yilib garnir sifatida sariyog' yoki sut sardagi bilan aralashtirilgan ko'k no'xat, qovurilgan kartoshka yoki murakkab garnir solib, ustidan qizdirilgan margarin purkaladi, ko'kat bilan bezaladi. Laqqa baliq yoki muz baliq 144 g, yoki cho'rtan baliq 163 g, yoki treska 89 g, yoki dengiz okuni 98 g, bug'doy noni 18 g, sut yoki suv 25 g, pazandachilik yog'i 4 g, yangi oq qo'ziqorin 17 g, yoki yangi shampinon 18 g, tuxum 1/6 dona, urvoq 1,5 g, qiyma vazni 28 g, tuxum 1/6 dona, urvoq 6 g, yarim tayyor mahsulot vazni 145 g, pazandachilik yog'i 12 g, garnir 100 g, oshxona margarini 5 g, sardak 75 g. Sof og'irligi 300 g. Sardak idishda alohida tomat sardagi beriladi. Baliq zrazisini xuddi go'shtli zrazi singari to'rtburchak shaklida ham tayyorlash mumkin. Baliq frikadelkasi tomat sardagi bilan. Baliq kotlet massasiga mayda chopib jazlangan piyoz, xom tuxum, oshxona margarini qo'shib aralashtiriladi va vazni 12 —15 gramm qilib sharcha shaklida tayyorlanib, dimlab yoki qaynatmada 10—15 minut qaynatib pishiriladi. 38

Tarqatishda isitilgan likobchaga garnir sifatida pishirilgan kartoshka, guruch. kartoshka pyuresi yoki qovurib pishirilgan sabzavot yoniga frikadelka qo'yib, ustidar tomatli sardak, smetana yoki tomatli smetana sardagi quyib beriladi. 1.4. Baliq taomlari sifatiga qo'yiladigan talablar va ularni saqlash muddatlari Tayyor baliq taomlarining sifati retsepturaga rioya qilinganhgi, baliq to'g'ri bo'laklanganhgi, kesilishi va urvoqqa belangan holati, issiq ishlov qoidalariga rioya qilinganligi va baliqlarning iste'molga tayyor holga keltirilishi, tayyorlangan taomning hid va mazasi, tashqi ko'rinishi, sardak va garnirning taomga mos kelishi ko'rsatkichlariga qarab baholanadi. Pishirilgan baliq bir boiak hisobida suyagi va terisi bilan, suyaksiz terili file holida; osyotr oilasidagi baliqlar terisi bilan, kemirchak suyaksiz yoki terisiz sof file holida beriladi. Baliq o'z shaklida bir xil yumshoqlikda pishgan rangi, mazasi, hidi tayyorlangan baliqqa xos va oz miqdorda sezilarli ziravor, ko'kat ildizi xushxo'rligiga ega bo'lishi lozim. Qo'shib beriladigan garnirlar — kartoshka bir xil kattalikda yoki bir xil bochkacha shaklida kesilgan va yumshoq pishgan bo'lishi, baliq yoniga qo'yilib, ustidan sardak yoki qizdirilgan margarin quyib berilishi lozim. Sardaklar baliq ustidan quyilgan yoki alohida sardak idishida berilishi mumkin. Ko'kat sof holda taom yoniga qo'yiladi yoki to'g'rab, ustiga sepib beriladi. Dimlab pishirilgan baliq taomi suyaksiz, terili yoki terisiz holda iste'molga tortiladi. Osyotr oilasidagi baliqlar kemirchak suyaksiz va terisiz tortiladi. Mayda baliqlar butun holda bo'ladi. Baliq bir xil yumshoqlikda pishgan, o'z shaklini saqlab qolgan bo'lishi kerak. Pishirilgan baliq yuzida quyuqlashgan oqsil qoldiqlari bo'lish'ini nazarda tutib, ularning tashqi ko'rinishini yaxshilash uchun ustidan sardak quyib, limon parragi yoki pishirilgan qo'ziqorin, krab bilan bezaladi. Garnirlar alohida likopchada yoki baliq yoniga qo'yilgan holda beriladi. Baliq tarqatilishidan awal sardakka solib isitib olinadi. 39

Qovurilgan baliq suyaklari terili, suyaksiz terili yoki terisiz ich qismi yaxshi tozalangan, osyotr oilasi baliqlari kemirchak suyaksiz terili yoki terisiz, mayda baliqlar butun holda ich qismi yaxshi tozalangan holda bo'ladi. Baliq qovurilganda o'z shaklini saqlab qolishi kerak. Ustki qobig'i sarg'ishdan to qizg'ish ranggacha bo'lib, ko'p yog'da qovurilgan baliqning biroz urvoqlari to'kilib qolishi murruin. Yumshoq qovurilgan, bo'laklarga bo'lganda to'qima orasidagi izlari oson ajraluvchan, mazasi qovurilgan baliqqa xos, tuzi me'yorida, kuymagan, xushxo'r bo'lishi lozim. Zvenoga bo'lib qovurilgan baliqlar to'g'ri burchak ostida kesilib, bo'laklarga boiinadi. Ust qismi shamolda qurimagan va o'z shaklini saqlagan bo'lishi kerak. Baliq likopchaga qo'yiladi, yoniga garnir solib, ustidan sariyog' purkaladi. Sardak alohida sardak idishda b eriladi. Xamirga botirib qovurilgan baliq likopchaga 6—8 bo'lakdan solib tortiladi. Baliq yaxshi qovurilganligi bilan birga yumshoq ham bo'lishi kerak. Xamiri g'ovak, xushxo'r, yuzi bir xil sarg'ish rangda bo'lib, ko'p yog'da qovuriladigan baliqlar kuyib ketmasligi kerak. Yopilgan baliq taomlari bo'laklarga bo'lingan suyaksiz, terili yoki terisiz baliqlardan tayyorlanadi. Lesh, lin, karas baliqlari suyaklari bilan yopiladi. Tayyorlangan baliq taomi yuzida sarg'ish yoki qizg'ish qobiq bo'lib, sardaklari quyuqlashgan, lekin qurigan yoki qotgan bo'lmasligi, taom yumshoq boiib, kuygan va idishga yopishib qolmagan bo'lishi kerak Baliq kotlet massasi taomlari o'z shaklini saqlagan, yorilmagan, bo'lakka bo'linmagan, maydalab yaxshi aralashtirilgan bo'lishi kerak. Kesilganda ichidagi rangi oqdan to och kulrangacha, yumshoq g'ovak holda bo'ladi. Yo'l qo'yib bo'lmaydigan kamchiliklar shuki, mahsulot shakli o'zgarmasligi, urvoq mahsulot ichiga aralashib ketmasligi, tashqi hid va mazaga, achigan non hidi va mazasiga, kuygan qobiq hidiga ega bo'lmasligi kerak. Tarqatishda mahsulot isiti gan likopchaga solinib, yoniga garnir suziladi, bitochki va tefteli ustiga sardak purkaladi, qolgan taomlarga esa sardak yoniga solib beriladi. Oz suvda yoki asosiy usulda pishirilgan baliq tarqatilgunga qadar 30 minut davomida 60—70°C harorat marmitda saqlanishi mumkin. Qovurilgan baliqni 40

marmit yoki plita ustida 2—3 soat, 6—8°C darajagacha sovitilgan holda 12 soat davomida saqlash mumkin. Tarqatishdan oldin baliq qovurish shkafida yoki plitada 90°C gacha isitilib, 1 soat davomida tarqatilishi kerak. Ko'p yog'da qovurilgan yoki yopilgan baliq taomlari talabga muvofiq tayyorlanib tarqatiladi. 41

II-БОБ. «Baliqdan tayyorlanadigan taomlar» mavzusini o’qitishda kichik guruhlarda o’qitish metodidan foydalanish 2.1 . Kichik guruxlarda ishlash metodi haqida ma’lumot Guruhiy ishlash . О‘qitish jarayonida guruh bо‘lib ishlash shaklining ahamiyati tobora oshib bormoqda. Fanlar bо‘yicha nazariy bilimlarni berishda va amaliy mashg‘ulotlarni о‘tkazishda guruhiy ishlar olib borilishi mumkin. Bu borada barcha talabalar bir necha kichikroq о‘quv guruhlariga taqsimlanadi va bu guruhlar mustaqil ishlaydilar. Kichik guruhlarning ish natijalari keyinroq butun guruh doirasida muhokama qilinishi mumkin. Guruhiy ishlar maxsus bilimlar bilan bir qatorda amaliy kо‘nikmalar о‘rganilishi kerak bо‘lganda, shuningdek talabalarda mustaqil ishlash qobiliyatlarini rivojlantirish uchun qо‘llaniladi. Bir nechta talabalar birgalikda ishlagan paytda, ularning shaxsiy xususiyatlari va xarakterlari orasida о‘zaro hamkorlik vujudga keladi. Shuning uchun guruhiy ish tashkil qilish kо‘ra murakkabroqdir. Guruhli bо‘lib ishlashda ikkita holat farqlanadi: - bir xil mavzuda olib boriladigan guru h ishi ; - bir xil mavzuda olib boriladigan guru h ishi Bir xil mavzuda olib boriladigan gurux ishida bir necha guru h larga bir xil topshiri q lar beriladi. Topshiri q va mashqlarni yechish sharoitlari h am bir xil b о ‘ladi. Shunday q ilib h ar xil yechimlar guru h ishi tugaganidan s о ‘ng bir-biri bilan ta qq oslanishi mumkin. K о ‘pincha bunday h ollarda ra q obat h olati yuzaga keladi. Yechim topilishi va q tida esa ra q iblikka о ‘xshash h olatlar vujudga keladi. Bu yerda mu h im narsa shuki, guru h lardagi talabalarning bilim va k о ‘nikmalari imkon q adar bir xil b о ‘lishi kerak. H ar xil mavzuda olib boriladigan guru h ishida beriladigan ish topshiri g‘ i bir necha q ismlarga b о ‘linadi. Fa q at bu q ismlar birlashtirilgandagina topshiri q ning mazmuni ani q k о ‘rinadi. 42

H ar bir guru h bu h olda q isman topshiri q oladi va musta q il ravishda uning ustida ishlaydi. Lekin bu h olda ishlarning ta q simoti ancha murakkab b о ‘ladi, yechimga ta’sir q iluvchi k о ‘pincha fark shart-sharoitlar va va qq lar h osil b о ‘ladi. Bunday yondashuvda bir guru h talabalari fa q at о ‘zlariga berilgan topshiri q larni bilishadi xolos, ya’ni boshqa guru h lar ishlari h a q ida deyarli xabarlari b о ‘lmaydi. Shuning uchun h am natijalar q isman birlashtirilishi zarur. Guru h iy ishda berilgan topshiri q lar puxtalik bilan o‘ylab chi q ilgan bo‘lishi kerak, chunki ularda talabalar orasida mulo q ot va h amkorlik q obiliyatini rivojlantirish kabi ma q sadlar bor. Guru h iy ish uchun q uyidagi o‘qitish shakllari mos keladi: 1. Ustaxona shaklidagi guru h iy ish: Ustaxonada bajariladigan amaliy mashg ‘ ulot doirasidagi vaziyatga o‘xshash kelajak faoliyat bo‘yicha ssenariylar va muammolar ishlab chi q iladi. Buning uchun dolzarb muammolar o‘rganib chi q ilishi kerak. Bu muammolar talabalarning dastlabki bilimlar darajasini inobatga olgan h olda va ijodiy fikrlash bilan bo g‘ li q h olda talabalarni yechimlarga undashlari kerak. 2. «Reja o‘yini» shaklidagi guru h iy ish: «Reja o‘yinlari» belgilangan vaziyatda turli xil yechimlarni sinab ko‘rish imkonini beradi. Talabalar bunda muammoga bo‘lgan har xil ta’sirlar natijaga qanday ta’sir qilishini o‘rganadi. Buning uchun sabab va oqibat bir-biri bilan bog‘liq ravishda ko‘rilishi kerak. Masalan har xil kompyuter dasturlari orqali korxona va firmalar faoliyati sohasidagi masalalarni « o‘yin orqali» sinab ko‘rish imkoniyatini yaratadi. Talabalar o‘yin jarayonida o‘zaro ra q obat munosabatida bo‘ladilar. 3. Loyi h a shaklidagi guru h iy ish: Loyi h aviy ish bir loyi h ani anik belgilangan chegara doirasida ishlab chi q ishni talab q iladi. Loyi h a shaklidagi guru h iy ish juda h am katta a h amiyatga ega, chunki bunda vazifalar topshiri q lar majmuasi bo‘yicha ani q ta q simlanishi kerak bo‘ladi. 43

Kichik guruxlarda ishlash usuli Bularga: « Fikriy hujum » « Fikr janggi», sinektika, mojaro metodi, «Dumaloq stol»,«uch bosqichli intervyu »,muammolarni hal qilish metodi, «stol o’rtasidagi ruchka», galiriyani aylanish, «akademik munozara »,«qor bo’ron» metodi, «asalari galasi »,«kritik vaziatni tahlil qilish» va boshqalar kiradi. Bu metodlar bo’yicha ishlash uchun bir necha kishidan iborat guruhlar tuzub,ishonch vaziyatini vujudga keltirish,oshkora muhokama uchun xalal beradigan psixologik keskinlikni bartaraf etish zarur. Ushbu gurux metodikalari fikrlash doirasini kengaytirib,mavjud cheklovlarni nazardan qochirib turish,fikrlash faoliyati harakatchanligini rivojlantirish, o’quv faoliyatini jadallashtirishga qaratilgan. Ularning qiymati yangi o’quv axborotini ishlab chiqish va mustahkamlashdan iborat. Maqsadi : O’quvchilarni ko’proq jalb etish va ularning bir-biridan o’rganishga imkon berish. Yo’l – yo’riq berib turadigan murabbiyni «sahnadan» chiqarib yuborish. Afzalliklari : O’quvchilarga o’z g’oyalari va fikrlari bilan ko’proq o’rtoqlashish uchun imkon beradi. Kichik guruxlarda o’quvchilar kata guruxlarda aytishlari mumkin bo’lgan fikrlardan boshqacha fikrlarni aytishlari mumkin. O’quvchilarga tajriba va g’oyalar bilan o’rtoqlashishlari mumkinki, bu- bilimlarini kengaytiradi va mavjud yondashuvlarni o’zgartiradi. 44

Diqqat markazni pedagogdan ( yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi murabbiydan) qatnashchilarga ko’chiriladi. O’quvchilarni o’qish uchun ko’proq ma’suliyatni o’z ustlariga olishga majbur qiladi. Kamchiliklari : - Ancha ko’p vaqt va qo’shimcha joy bo’lishini talab qiladi; - o’quvchilarning birortasi boshchilik qilishga o’ta boshlashi, agar gurux olishi mumkin; - gurux o’ziga berilgan topshiriqlardan chalg’ib, yo’l-yo’riqlarga aniq amal qilmasligi yoki topshiriqlarni noto’g’ri tushunishi mumkin. Pedagogga (yo’l - yo’riq ko’rsatuvchi murabbiyga) maslaxatlar : - topshiriqni aniq va ravshan qilib ta’riflab bering, keyin esa uni hamma tushunib olganiga ishonch hosil qiling ; - o’quvchilarga ularning sinfiga joylashib olishlari uchun vaqt bering va shundan keyingina ulardan topshiriq ustiga ishlay boshlashga ruxsat bering ; - yo’l - yo’riqlarni loaqal bir marta takrorlang ; - o’quvchilarning yo’l-yo’riqlarga nechog’li aniq amal qilib borishayotganini va topshiriqlardan chetga chiqishmayotganini qayta- qayta tekshirib ko’ring. 45

“Kichik guruhlarda ishlash” metodining tuzilmasi 2.2. «Baliqdan tayyorlanadigan taomlar» mavzusini o’qitishda kichik guruxlarda o’qitish metodidan foydalanish 1. Mа’ruzаni olib borish texnologiyasi Tаlаbаlаr soni: Vаqti: 2 soаt Mаshg‘ulot shаkli Informаsion mа’lumotgа egа bo‘lgаn mа’ruzа. Mа’ruzа rejаsi 1. Baliqning kimyoviy tarkibi va oziqlik qiymati 2. Baliq oilalari. Tirik, sovutilgan, muzlatilgan baliqlarning sifat ko’rsatkichlari. 3. Tuzlangan, quritilgan, dudlangan baliqlar. Baliq konservalari 4. Ikraning oziqlik qiymati, turlari. 1. Mаshg‘ulotning mаqsаdi: Baliqning kimyoviy tarkibi va oziqlik qiymati hаqidа tushunchа hosil qilish. Ped а gogik v а zif а l а r O‘quv f а oliyati n а tij а l а r i: 46Кichik guruhlar shakllantiriladi Маvzu yoritiladi 1-guruxga topshiriq 2-guruxga topshiriq 2- гуруҳга топшириқ 3-guruxga topshiriq 3-гуруҳга топшириқ 4-guruxga topshiriq Кo’rsatma berish va yo’naltirish Мuhokama va tahlil qilish1- guruh taqdimoti 2- guruh taqdimoti 3- guruh taqdimoti 4- guruh taqdimoti Baholash26 281E 07 14 18 14 18 1E 24 14 24 1E 05 25 14 26 280D 07 14 18 14 24 14 25 14 19

 Baliqning kimyoviy tarkibi va oziqlik qiymati yoritib berа di;  Baliq oilalari. Tirik, sovutilgan, muzlatilgan baliqlarning sifat ko’rsatkichlari hаqidа mа’lumot berаdi.  Tuzlangan, quritilgan, dudlangan baliqlar. Baliq konservalari bilan tanishtiradi ;  Baliq oilalari. Tirik, sovutilgan, muzlatilgan baliqlarning sifat ko’rsatkichlarini аytib berаdi lar ;  Tuzlangan, quritilgan, dudlangan baliqlar. Baliq konservalariga izoh berаdi lar ;  Ikraning oziqlik qiymati, turlarini tаhlil qilаdi. O‘qitish usullari va texnika Axbopotli-ko’rgazmali kichik ma’ruza,namoyish,tushuntirish O‘qitish vositalari Mа’ruzа mаtni, tаrqаtmа mаteriаllаr, slаydlаr, proyektor. O‘qitish shаkllаri J а mo а , juft-juft bo‘lib ishl а sh. O‘qitish shаrt-shаroiti Kompyuter , proyektor (yoki proyektor vа LCD pаnel) m аvjud аuditoriyalаr. Monitoring vа bаholаsh Og‘zаki nаzorаt, sаvol-jаvob, o‘z-o‘zini nаzorаt qilish, reyting tizimi аsosidа bаholаsh. Mа’ruzаning texnologik kаrtаsi Ish jаrаyonlаri vаqti Fаoliyatning mаzmuni o‘qituvchi tаlаbа I-bosqich. Kursg а v а m а vzug а kirish. (20 minut) Tashkiliy boshlanish . 1.1. Salomlashadi , xona ozodaligini va o ’ quvchilarning tayyorgarligini tekshiradi . Yo ’ qlama qiladi va jurnalni to ’ ldiradi . 1.2. M а’ ruz а ning m а vzusini e ’ lon qil а di , o ‘ quv m а shg ‘ ulotining m а qs а di vа nаtijаlаrini tushuntirаdi. Mavzularning o ’ zaro aloqasini yoritadi , ularga qisqa tavsif beradi va tashkiliy ishlar xususiyatlarini tushuntiradi . Darsga tayyorgarlik ko’radilar,yo’qlamaga javob beradilar Tinglaydilar. Mavzuni va rejani yozib oladilar. 1. 3 . Hаr bir tinglovchigа mаvzu bo‘yichа tаrqаtmа mаteriаllаrni tаrqаtаdi. Savollrga individual tarzda javob beradilar. 1.4. M а vzu bo‘yich а m а ’ruz а m а shg‘ulotining t а yanch ibor а l а ri v а m а ’ruz а rej а sig а izoh ber а di. Mаvzu yuzаsidаn blits-so‘rov usulidа mа’lum bo‘lgаn tushunchаlаrni fаollаshtirаdi . Mаvzu nomini yozib olаdi . II- bosqich . Аsosiy (50 minut ) Yangi o ’ quv materiali bayoni . 2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoish va sharxlash bilan mavzu bo ’ yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi ( 2- ilova ) 2.2. Jalb qiluvchi savollar beradi . 2.3. Mavzuning har bir qismi bo ’ yicha xulosalar qiladi , eng asosiylariga e ’ tibor qaratadi , berilayotgan ma ’ lumotlarni daftarga qayd etishlarini eslatadi . 2.4. Tаlаbаlаrdа Baliq oilalari. Tirik, sovutilgan, muzlatilgan baliqlarning sifat ko’rsatkichlari hаqidа ma ’ lumotlar berib . Uni bevositа mustаhkаmlаsh uchun “Baliq oilalari haqida nimalarni bilasiz?” Kuzatadilar Savollarga javob beradilar,ma’lumotlarni daftarga qayd qiladilar Diqqat qiladilar 47

deb sаvol berаdi, jаvoblаrni umumlаshtirаdi. Yangi o’quv materialini mustahkamlash . 3.1.Jarayon kichik guruxlarda davom etishini ma’lum qiladi. 3.2. 3 ta kichik guruxlarga bo’ladi,kichik guruxda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi va ishni bajarish yo’riqnomasini beradi (4-ilova).Har bir guruxga topshiriq beradi (5-ilova) va baholash mezoni bilan tanishtiradi(6-ilova). 3.3.Topshiriqni qay darajada tushunganliklarini aniqlash maqsadida qaytar aloqa o’tkazadi. 3.4.Guruxlarda ishlarni boshlashga ruxsat beradi. 3.5.Bajarish jarayonini kuzatadi,maslahatlar beradi . Kichik guruxlarga bo’linadilar. Har bir gurux o’z topshiriq varaqlari bo’yicha faoliyatini boshlaydi. Har bir sardorlari chiqib o’z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi. 3.6.Ishga ajratilgan vaqt tugaganini ma’lum qiladi,guruxlar taqdimotini tashkil etadi.Gurux a’zolariga diqqat bilan etishlarini va savollar berishlarini,shu bilan birga o’zaro bir-birlarini baholashlarini eslatadi.Javoblarni to’ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi. 3.7.Guruxlar ishini o’zaro baxolashni o’tqazadi. Berilgan qo’shimcha savollarga javob beradilar Gurux ish natijalarini o’zaro baholaydilar III-bosqich. Yakuniy bosqich. (10 minut) 3.1. Mа’ruzаdа qilingаn hаr bir sаvol qаndаy hаl qilingаnligi to‘g‘risidа yakuniy xulosа berаdi. Tinglаydi. 3.2. Fаol tаlаbаlаr rаg‘bаtlаntirаdi. Tinglаydi. 3.3. Kelgusi mаshg‘ulotgа tаyyorgаrlik ko‘rish uchun topshiriqlаr vа foydаlаnilаdigаn аdаbiyotlаr ro‘yxаti tаvsiya etаdi. Topshiriqlarni yozadilar. 4 -Ilov а Guruxda ishlash qoidalari - Har kim o’z o’rtoqlari nutqini xushmuomilalik b ilan tinglashi zarur: - Har kim faol,birgalikda ishlashi,berilgan topshiriqqa ma’suliyatli yondashishi zarur: - Har kim yordamga muhtoj bo’lganda uni so’rashi zarur: - Har kimdan yordam so’ralsa,yordam qilishi zarur : - Har kim gurux ishi natijalarini baholshda ishtirok etishi zarur 48

Guruxda topshiriqni bajarish yo’riqnomasi : 1.Guruxda liderni saylang. 2. Topshiriq bilan tarnishing va uni qanday qilib bajarishingizni muxokama qiling. 3.Topshiriqni bajaring. 4.Taqdimotga tayyorlang. 5.Guruxlar ishini baxolang. 5 -Ilov а Guruxli ish ushun o’quv topshiriq O’quv topshiriq 1-gurux 1.Savolga javob bering ; . Nima sababdan baliq urvoqqa bela n adi? Qanday urvoq turlarini bilasiz? 2. Buning sabablarini keltiri n g. 3. Mavzu yuzasidan 3-ta test savollarini tuzing Eslatma .ish bajarish yo’riqnomasiga amal qiling. O’quv topshiriq 2-gurux 1.Savolga javob bering ; Umumiy ovqatlanish korxonalariga qaysi turdagi baliqlar-keltiriladi? 2.Buning sabablarini keltirimg. 3. Mavzu yuzasidan 3-ta test savollarini tuzing Eslatma .ish bajarish yo’riqnomasiga amal qiling. 49

O’quv topshiriq 3-gurux 1. Savolga javob bering ; Issiq ishlov berish turini hisobga olib, baliq yarim tayyor mahsulotini ishlatish jadvalini tuzing. 2. Buning sabablarini keltirimg. 3. Mavzu yuzasidan 3-ta test savollarini tuzing Eslatma .ish bajarish yo’riqnomasiga amal qiling. gurux Ma’lumotni tushunarliligi va aniq javob Mak ball: 2 ball Ishni to’liq bajarilishi Mak ball: 1 ball Vaqtga amal qilish Mak ball: 1 ball Gurux faolligi Mak ball: 1 ball Jami Mak ball: 5 ball 1. 2. 3. 4. 50

2(1.1)-Ilovа 1-sаvol. Umumiy ovqatlanish korxonalariga qaysi turdagi baliqlar- keltiriladi? 1. O la- bug‘a, 2. Sudak, 3.Dengiz okuni, 4. Yersh, 5. Bersh 6. Syomga, 7. Keta, 8. Gorbusha, 9. Losos, 10. Nelma, 11. Sigi,' 12. Oqbaliq, 13.Farel 4( 1 .1)-Ilovа Yirik va o‘rtacha kattalikdagi baliqlardan terisiz, suyaksiz sof file ajratish chizmasi. 51 Osyotr oilasiLosos oilasiOlabura — okun oila-si Ovqatlanish korxonalarida Ishlatiladigan baliq turlari Kumir baliq Zubatka Cho‘rtan baliq M akr u rus.—Laqqa baliq

1-slаyd Myzdan tushirish ; Suzg’ich qanotlaridan tushirish ; Qornini yorib ichak – chovoqlaridan ajratish ; boshini kesish; yuvish ; Baliqning ichini tozalab qovurg’a suyaklari bilan umurtqa suyagiga yopishgan lahim go’shtini ajratish ; umurtqa suya klarini ajratish ; qovurg’a suyagini ajratib terili lahim go’sht olish . 2-slayd 52

Tayyorlov sexi jihozlari: 1. baliqlarni muzdan tushiruvchi ; 2. bo‘ktiriluvchi ; 3. baliqni yuvuvchi vannalardan ; 4. bo‘laklash ; 5. yarim tayyor mahsulot tayyorlashda ishlati-ladigan stollar ; 6. sovutish shkaflari ; 7. almashinish as-boblariga ega universal mashinalar ; 8. go‘sht qiymalovchi mashinalar ; 9. Sexda tarozi bo‘lishi ; 10. Tirik baliqni saqlash uchun vanna-akvarium ; 11. baliq tozalagich mashinasi ; 1 .2. Аmаliy mаshg‘ulotni olib borish texnologiyasi T аlаbаlаr soni: Vаqti: 2 soаt Mаshg‘ulot shаkli Individuаl topshiriqlаrni bаjаrishgа аsoslаngаn аmаliy mаshg‘ulot Mа’ruzа rejаsi 1. Baliqning kimyoviy tarkibi va oziqlik qiymati 2. Baliq oilalari. Tirik, sovutilgan, muzlatilgan baliqlarning sifat ko’rsatkichlari. 3. Tuzlangan, quritilgan, dudlangan baliqlar. Baliq konservalari 4. Ikraning oziqlik qiymati, turlari. Mаshg‘ulotning mаqsаdi: Mаvzu bo‘yichа bilimlаrni chuqur o‘zlаshtirishni tа’minlаsh Pedаgogik vаzifаlаr O‘quv fаoliyati nаtijаlаri  mаvzu bo‘yichа bilimlаrni chuqur o‘zlаshtirish vа mus-  Baliqning kimyoviy tarkibi va oziqlik qiymatini yoritib berа olаdi; 53

tаhkаmlаshgа yordаm berаdi;  kichik Guruhlаrdа ishlаshni tаshkil qilаdi;  o‘ z nuqtаi nаzаrigа egа bo‘ - lishni shаkllаntirаdi .  Tirik, sovutilgan, muzlatilgan baliqlarning sifat ko’rsatkichlari ni аytib berа olаdi;  Tuzlangan, quritilgan, dudlangan baliqlar. Baliq konservalariga izoh berаdi; O‘qitish usullаri vа texnikа Topshiriqlаr, аmаliy ishlаsh usuli, suhbаt, аjurli аrrа O‘qitish vositаlаri Tаrqаtmа mаteriаl, kompyuterlаr, doskа O‘qitish shаkllаri Individuаl, kollektiv O‘qitish shаrt-shаroiti Texnik vositаlаr bilаn tа’minlаngаn аuditoriY. Monitoring vа bаholаsh Og‘zаki nаzorаt, sаvol-jаvob, o‘z-o‘zini nаzorаt qilish, reyting tizimi аsosidа bаholаsh. А m а liy m а shg‘ulotning texnologik k а rt а si Ish jаrаyonlа ri vаqti Fаoliyatning mаzmuni o‘qituvchi tаlаbа I-bosqich. M а vzug а kirish. (10 minut) 1.1. O‘q uv m а shg‘uloti m а vzusi, m а qs а di v а o‘quv f а oliyati n а tij а l а rini а yt а di. T а ’lim j а r а yoni interf а ol usull а r orq а li а m а lg а oshirilishini e’lon qil а di. Mаvzu nomini yozib olаdilаr 1.2. Mustаqil ishlаsh uchun berilgаn topshi riqning nаzorаtini o‘tkаzаdi. “ Eng yaxshi referat ” egаlаrni rаg‘bаtlаntirаdi. Yozib olаdilаr . Jаvob berаdilаr. 1. 3 . Tаlаbаlаrning mаshg‘ulotdаgi fаoliyatini bаholаsh ko‘rsаtkichlаri vа mezonlаri bilаn tаnishtirаdi. (1-i lovа ) . Topshiriqlаr bilаn tаnishаdilаr II - bosqich. Аsosiy (65 minut) 2.1. T аlаbаlаrni 3 tа kichik Guruhlаrgа bo‘lаdi. Topshiriq bilаn tаnishаdi2.2. Mаvzu bo‘yichа tаyyorlаngаn topshiriqlаrni tаrqаtаdi. (2-i lovа ) . 2. 3 . Guruhlаrgа topshiriqlаrni bаjаrish uchun yordаm berаdi. Ulаrni bаholаsh mezonlаri bilаn tаnishtirаdi, “Аjurli аrrа” texnikаsining qonun- qoidаsi bi-lаn tаnishtirаdi. ( 3-i lovа). 2.4. Tаlаbаlаr bir birlаridаn аxborot-lаrni o‘rgаnishib bo‘lingаch, ulаr “Blits-so‘rov” orqаli o‘zlаshtirish dаrаjаlаri аniqlаnаdi. (4-ilovа). Guruhlаrning jа- voblаri qаy dаrаjаdа to‘g‘ri ekаnligini diqqаt bilаn tinglаydilаr. G‘olib Guruhlаrni bаholаsh mezoni orqаli аniqlаydi. Guruhlаrgа bo‘li- nаdi. Hаr bir gu- ruhdаn jаmoа sаr- dori chiqib tаqdimot o‘tkаzаdi. O‘quv topshirig‘i vа bаholаsh mezonlаri tаnishаdi.2.5. Guruhlаrgа “Delfi” texnikаsidаn foydаlаngаn holdа qаrаmа-qаrshi fikrlаrning bаholаr yig‘indisi jаdvаlini to‘ldirishni tаvsiya etаdi. Ko‘rsаtmаlаr berаdi. (5-ilovа). 2.6. Vаtmаn-qog‘ozlаrgа chizilgаn jаdvаllаrni nаzorаtdаn o‘tkаzib, tаlаbаlаrning tаqdimotini tinglаydi. Fikrlаrni umumlаshtirib xulosа qilаdi. 54

III - bosqich. Yakuniy (5 minut) 3.1. Ish yakunlаrini chiqаrаdi. Fаol tаlаbаlаrni bаholаsh mezoni orqаli rаg‘bаtlаntirаdi. Sаvollаr berаdilаr 3.2. Insert uslubidаn foydаlаnilgаn holdа keyingi mаvzuni uydа o‘qib kelish vаzifаsini topshirаdi (6-ilovа) . O‘UM gа Qаrаydi O‘QUV VIZUАL MАTERIАLLАR 1( 1 . 2) -Ilovа. Tаlаbаlаrni bаholаsh mezonlаri ko‘rsаtgichlаri Guruh Bаho Bаholаsh mezonlаri ko‘rsаtgichlаri O‘tilgаn mаv- zuni to‘liq bilаdi Fаol - lik Misollаrni kelirа olаdi jаmi Bаl l 1,0 0,5 1,5 3 1. 2. 3. Guruhlаrgа qo‘yilgаn bаllаr ko‘rsаtgichlаri. Guruh 1 2 3 Umumiy bаll Bаho 2,2 -3 bаll –“а’lo” 1,2- 2,1 bаll- “yaxshi” 0,5-1,1 bаll- “qoniqаrli” 2( 1 .2)-Ilovа. Mаvzu bo‘yichа tаyyorlаngаn topshiriqlаr. 1-Guruh. Tirik va sovitilgan baliqlar haqida ma’lumot bering . 2-Guruh. Muzlagan baliqlar haqida ma’lumot bering . 3-Guruh. Sovitilgan va muzlagan baliq sifatiga qanday talablar qo‘yiladi. 3( 1 .2)-Ilovа. “Аjurli аrrа” qoidаlаri 55

1. Topshiriqni bo‘lish: Topshiriq vа mаtnni bir nechа аsosiy qismlаrgа qirqilаdi. 2. Birinchi Guruhlаr: hаr bir Guruh а’zolаri qirqilgаn mаvzuni olаdilаr vа ekspertgа аylаnаdilаr. 3. Ekspert Guruhlаr: Qo‘lidа bir mаvzugа oid o‘quv topshiriqlаri mаvjud bo‘lgаn tаlаbаlаr mаvzuni muhokаmа qilish, boshqаlаrgа o‘rgаtish rejаsini egаllаsh uchun ekspert Guruhgа birlаshаdilаr. 4. Birlаmchi Guruhlаr: Tаlаbаlаr o‘zlаrining birlаmchi Guruhlаrigа qаytаdilаr vа ekspert Guruhlаrdа o‘rgаngаnlаrini o‘qitishаdi. 4( 1 .2)-Ilovа. «Blits-so‘rov» sаvollаri 1 . Baliq go‘shtining ximiyaviy tarkibi va ovqatlik qimmati qanday? 2. Osyotr baliqlar oilasining uiumiy belgilari qanday? 3. Losos baliqlar oilasining umumiy belgilarini aytib bering. 4. Karp baliqlar oilasi vakillarini ayting; bu baliqlar nimalarga ish latiladi? 5. Seld baliqlarning, treska baliqlarning umumiy belgilari qanday? 6. Turli oila baliqlarining har qaysisiga xarakteristika bering 5( 1 .2)-Ilovа. “Delfi ” jаdvаlini to‘ldiring Tаlаbаlаrning ismi vа shаrifi Tirik va sovitilgan baliqlar haqida ma’lumot bering . 1. 2. 3. D M K D M K D M K Ko‘pаytmа yig‘indisi D – dаrаjа bаho. M – mo‘qobil bаho. 1 – eng yuqori bаll. K – ko‘pаytmа. 10 – pаst bаll. Testlаr 1. Beluga, Kaluga va Sevryuga baliqlari baliqlarning qaysi oilasiga mansub? *Osetra oilasiga. Karp oilasiga. Lasos baliqlar oilasiga. Treska baliqlar oilasiga. 2. Quyidagi baliqlardan qaysi birida yog’ miqdori kam? *Treska baliqlarda. Osetka baliqlarda. 56

Karp baliqlarda. Lasos baliqlarda. 3. Qaysi baliqlar jigarida Ava D vitamilari ko’p bo’ladi? * Treska baliqlarida. Lasos baliqlarda. Osetra baliqlarida. Karp baliqlarida. 4.. Baliq go’shtida glikogen necha % ni tashkil etadi? *1% ga yaqin. 10%dan oshmaydi. 15-16% atrofida. Umuman uchramaydi. III bob . Hayotiy faoliyat xavfsizligi 1. Umumiy ovqatlanish korxonalarida yong‘in xavfsizligini umumiy qoidalari Umumiy ovqatlanish korxonalarida chiqqan yong‘in xalq x о ‘jaligiga katta moddiy zarar yetkazibgina qolmasdan, k о ‘p hollarda baxtsiz hodisalarga xatto odamlarning о ‘limiga ham sabab b о ‘ladi. Bu esa muhandis texnik xodimlar zimmasiga yong‘indan saqlanish hamda mehnat muhofazasi qoidalariga qat’iy rioya qilinishi talab qilinadi. Korxonaning yong‘in xavfsizligi deganda yong‘in chiqish xavfini oldini olish, yong‘in sodir b о ‘lgan paytda uning kishilarga ta’sirini kamaytirish, hamda material boyliklardan muhofaza qilish tushuniladi. Yong‘inni vujudga kelishini oldini olishga m о ‘ljallangan tashkiliy tadbirlar va texnikaviy vositalar jamlanmasiga yong‘inni oldini olish tizimi deyiladi. Yong‘inning xavfli omillaridan himoya qilish, hamda undan quriladigan material zarar miqdorini kamaytirishning eng maqbul usullarini о ‘rgatuvchi tashkiliy tadbirlar va texnikaviy vositalar yong‘indan himoyalanish tizimi deyiladi. Yonmaydigan va qiyin yonadigan qurilish materiallari miqdorini yong‘inga nisbatan xavfli b о ‘lgan jarayonlarga k о ‘proq tadbiq etish, yonuvchi moddalar 57

miqdorini kamaytirish va joylashtirishni tashkil etish, yonish muhitini ajratib q о ‘yish, yong‘in sodir b о ‘lishi mumkin b о ‘lgan chegaralardan uni tarqalishiga y о ‘l q о ‘ymasdan, yong‘inni о ‘chirish uchun texnikaviy vositalardan foydalanish, qurilish konstruksiyalarining yonuvchanligi va о ‘ta chidamliligi chegarasini hisobga olish kishilarning yong‘indan shaxsiy va jamoa b о ‘lib, muhofazalanishini tashkil etish, yong‘in darakchilari va boshqa texnik vositalarini joylashtirish, tashkilotlarda yong‘inga qarshi muhofazani tashkil etish kishilarni yong‘indan himoyalanish va betalofat olib chiqish y о ‘llarini о ‘rgatish, yong‘in muhofazasining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. 2. Yonish t о ‘g‘risida asosiy tushunchalar. Moddalar va materiallarning yong‘inga nisbatan xavfliligi. Yonish, portlash va yong‘in t о ‘g‘risida umumiy tushuncha Moddalar yonayotganda sodir b о ‘ladigan barcha kimyoviy va fizikaviy jarayonlarning asl mohiyatini yaxshi bilgandagina yong‘inga qarshi tadbirlarnig t о ‘g‘ri va samarali tashkil etish, hamda yong‘in vositalaridan t о ‘g‘ri foydalanish mumkin. Yonish deb, fizikaviy va kimyoviy jarayon ta’sirida yonuvchi moddalarning oksidlovchi havodagi erkin kislorod bilan birgalikda o’zaro birikishidan hosil b о ‘ladigan k о ‘p miqdordagi issiqlik va yorug‘lik nurlari ajralishi bilan kechadigan holatga aytiladi. Yong‘in paytida alanga hosil b о ‘lishi va b о ‘lmasligi ham mumkin. Yonayotgan moddadan yonuvchi gaz ajralib chiqqaniga alanga hosil b о ‘ladi. bunday hollarda alanga gaz qobig‘idan iborat b о ‘lib, gaz va bug‘lar shu qobiq ichida yonadi. Masalan, yog‘och, toshk о ‘mir, koks va boshqalar. Ba’zi hollarda oksidlovchi modda sifatida xlor, azot kislotasi, oltingugurt, kaliy permanganati va shunga о ‘xshash moddalar ishlatiladi. Yonish jarayoni borishi uchun bir vaqtning uzida uch omilning, yonuvchi modda, yondiruvchi muhit, qizdirish manbai b о ‘lishi talab qilinadi. Yonuvchi modda havo bilan 58

birgalikda yonish jarayonini tashkil qiladi, yondirish manbai esa yonish reaksiyasini vujudga keltiradi. Shu bilan birgalikda yonuvchi modda va kislorod miqdor jihatidan ma’lum bir nisbatda b о ‘lishi kerak. Yondirish manbasi ma’lum bir issiqlik zahirasiga ega b о ‘lishi talab qilinadi. Agar havo tarkibidagi kislorod miqdorini 14-18 % kamaytirsak, k о ‘pgina moddalarning yonishi mumkin b о ‘lmasdan qoladi. Yonish t о ‘liq yoki chala b о ‘lishi mumkin. T о ‘liq yonish jarayoni kislorod yetarli miqdorda b о ‘lgandagina r о ‘y beradi, kislorod yetishmasa moddalar chala yonadi va natijada yonuvchi hamda zaharli mahsulot har xil gaz va bug‘lar hosil b о ‘ladi va bu kishilar hayoti uchun xavfli hisoblanadi. Masalan, 3-5 % SO 2 kishi uchun xavfli b о ‘lsa, 0,4 % SO 2 halok qilishi mumkin. Yonuvchi moddalar (material, aralashma) deb, yondirish manbasi, uzoqlashtirilgandan keyin yonish jarayoni davom etadigan moddalarga aytiladi. Yonish mumkin b о ‘lishi uchun yonish tezligi ajralib chiqayotgan issiqlik miqdoridan ortiq b о ‘lishini ta’minlashi va yonish maydoni harorati yonuvchi moddaning hamma yangi qismlarini о ‘t olishga tayyorlanishi uchun yetarli b о ‘lishi kerak. Yonuvchi suyuqlik alangalanishi uchun uning harorati shunday b о ‘lishi kerakki, uning sirti tepasidagi havoda yonuvchi suyuqlik bug‘ining quyuqlanishi (konsentratsiya) yetarli darajada bulsin. Yonish quyidagi turlarga b о ‘linadi: alangalanish, chaqnash, portlash, uz- о ‘zidan alangalanish, uz- о ‘zidan yonish. A l a n g a l a n i s h deb – mahalliy qizish natijasida yonuvchi moddalarning (uning ustidan bug‘ va gazlarning) turg‘un yonishiga aytiladi. Alangalanishiga yonuvchi moddaning alanga yoki ch о ‘g‘langan narsaga tegishi ham sabab b о ‘lishi mumkin. C h a q n a s h deb – yonuvchi modda bug‘i bilan havo yoki kislorod aralashmasining alangaga, elektr uchquniga yoki qizigan narsaga tegishi natijasida bir lahzada yonib о ‘chishiga aytiladi. Chaqnash paytida siqilgan gazlar hosil b о ‘lmaydi. Bug‘lar alangalanuvchi aralashma hosil qiladigan eng past harorat chaqnash harorati deyiladi. Bundan 59

yuqori haroratda qisqa muddatli chaqnash b о ‘lmasdan yonuvchi modda alangalanishi mumkin. P o r t l a s h deb – moddaning bir holatdan ikkinchi holatga juda tez о ‘tishi (portlab yonishi) b о ‘lib, bunda k о ‘p miqdorda energiya chiqadi va siqilgan gazlar hosil b о ‘ladi, bu siqilgan gazlar har xil vayronagarchiliklarga olib kelishi mumkin. Portlashda hosil b о ‘ladigan yonuvchi gazsimon mahsulotlar havoga tegib, k о ‘pincha alangalanishi va buning oqibatida yong‘in chiqishi mumkin. Yonuvchi bug‘, gaz yoki changning havodagi portlovchi aralashma hosil qiladigan eng kichik va eng katta t о ‘yingan eritmasi portlashning tegishlicha eng past va eng yuqori (konsentratsion) quyuqlanish chegarasi deyiladi. Bug‘ quyuqlanishi portlashning eng yuqori chegarasidan ham katta b о ‘lganda kislorod yetishmasligi tufayli portlash b о ‘lmaydi. Misol uchun ba’zi gaz va bug‘lar portlashining eng past va eng yuqori quyuqlik chegaralarini (havo hajmiga nisbatan % da) keltiramiz (g/m): Jadval – 18. Benzin -1,2-7,0 Atsetilen 2,3-8,1 Etil spirt 3,3-20 Vodoroj 4,1-74 Vodorod sulfid 4,3-4,6 Metan 4,9-1,4 Ammiak 1-27 Oziq briketining changi quruq sut -7,6 Bug‘doy uni, kraxmal 10,3 Qand (kukuni) 17,2 Bug‘doy yormasi, tegirmon changi 17,6 Kunjara yoki pichan changi 20,2 Ozuqabop javdar yoki lavlagi turpi changi 27,7 Paxta changi 63,0 O ’ z - о ‘ z i d a n a l a n g a l a n i s h . Moddani ma’lum haroratgacha qizishi natijasida unga alanga bevosita tegmasdan sodir bо‘ladi. O’z- о ‘zidan 60

alangalanish harorati, moddaning yong‘in jihatidan xavfli xossalarini belgilovchi muhim k о ‘rsatkichdir. Masalan, bug‘doy uni 250-290 0 S arpa uning 270-350 0 S ga, yog‘ochning O’z- о ‘zidan alangalanish harorati 250-350 0 S ga teng. Qattiq moddalarning O’z- о ‘zidan yonishi, yonuvchi moddaning O’zida kechadigan fizikaviy, kimyoviy va biologik jarayonlar ta’siridan moddaning qizishi natijasida yuz beradi. 3. Umumiy ovqatlanish korxonalarida yonuvchi muhitning paydo b о ‘lish sabablari hamda yondirish manbalarining xususiyatlari Umumiy ovqatlanish korxonalarida yong‘in chiqishiga olib keladigan sabablar tashkiliy va texnikaviylarga b о ‘linadi. Tashkiliy tadbirlarga quyidagilar kiradi: 1. Isitish pechlarini qurish yoki ishlatish qoidalarining buzilishi. 2. Ishlab chiqarish binolarida, ish о ‘rinlarida yong‘indan ehtiyotsizlik bilan foydalanish. 3. Yashin yoki statik elektr razryadlar ta’sirida. 4. Mashinalar va ishlab chiqarish jihozlarining buzuqligi hamda ularni ishlatish qoidalariga rioya qilmaslik (ichki yonuv dvigatellaridan chiqadigan uchqunlar, elektr qurilmalaridagi qisqa tutashuvlar yoki ularning yerga ulanib qolishi, elektr simlarida tokning katta darajada ortib ketishi, elektr simlari yomon (b о ‘sh) ulanishi natijasida qizib ketishi va ulardan uchqun chiqishi, bug‘ qozonlarining portlashi). 5. Tegirmon xonalarida un changining k о ‘p miqdorda yig‘ilib kolishi. 6. Mexanik ravishda havo almashinuv y о ‘llarida yig‘iladigan yog‘ va yog‘simon moddalarning chiqindilari. 7. Yong‘inga befarq karash va yong‘inga qarshi kurash qoidalarini t о ‘liq bilmasliklari. 8. Oziq-ovqat va non mahsulotlari korxonalarini loyihalash, qurilish va qayta ta’mirlash paytida sintetik qurilish materiallarining ishlatilishi. 61

9. Qishloq x о ‘jalik mahsulotlarining uz- о ‘zidan yonib ketishi. 10. Zurikish, eskirish nosozliklar tufayli podshipniklarni qizib ketishi. 11. Bug‘doy quritgichlarni ishlatishda y о ‘l q о ‘yilgan xatolar. 12. Payvandlash ishlarini bajarganda yong‘inga qarshi qoidalarni buzilishi. Shuni ta’kidlab о ‘tish kerakki, yong‘in chiqishi uchun atigi 60 Vt, ya’ni tarmoq kuchlanishi 220 V b о ‘lganda taxminan 0,3 A tok kifoya b о ‘ladi. Yong‘inning oldini olish tadbirlari: k о ‘ngilli о ‘t о ‘chiruvchilar jamiyati yoki yong‘indan muhofaza qilish drujinalari tuzish, omma orasida tashviqot va targ‘ibot ishlari olib borish va hokazolar. Texnikaviy tadbirlar quyidagilardan iborat: 1. Yong‘in va portlash jihatidan xavfli xonalarda alohida tuzilishdagi elektr jihozlar о ‘rnatish. 2. Buzuq pechlar, mashinalar, elektr jihozlardan, shuningdek, oson alangalanadigan suyuqliklar saqlanadigan yoki ishlatiladigan joylarda ochiq olovdan foydalanishni ta’qiqlash. 3. Yashin qaytargichlar о‘rnatish. 4. Chiqqan yong‘inning tarqalishiga yо‘l qо‘ymaslik choralarini kо‘rish, binolarni о‘tga chidamli materiallardan qurish, binolar orasidagi yong‘inga qarshi oraliqlarga qattiq rioya qilish. 5. Yonayotgan binolardan odamlar va qimmatbaxo xо‘jalik buyumlarini muvaffaqiyatli ravishda kо‘chirishga imkon beradigan choralarni (kerakli miqdorda eshiklar, zarur kenglikda koridorlar qurish, ularni tо‘sib qо‘yishni man etish) kо‘rish. 6. Yong‘inni о‘chirishni osonlashtiradigan tadbirlarni amalga oshirish yong‘inni о‘chirish, narvonlar, yong‘inni kuzatish minoralari, suv havzalari va binolarga kelish yо‘llarini qurish, yong‘in aloqasini hamda xabar beruvchi moslamalar о‘rnatish. 62

Хулоса Bitiruv-malakaviy ishida oziq-ovqat tovarshunosligi va ovqat tayyorlash jarayoni mashg‘ulotlarida baliqli taomlar tayyorlashning о‘ziga xos hususiyatlarini, mazmuni va mohiyatini hisobga olgan holda quyidagi xulosalarga kelindi: - Umumiy ovqatlanish korxonalariga keltiriladigan baliq turlari haqida ma’lumotlar ishlab chiqildi; 63

- Baliqni oziqaviy qimmati va ularga ishlov berish jarayonlari amalga oshirildi; - Baliqdan tayyorlangan issiq, sovuq , yopilgan, va gazakli taomlar haqida mulohazalar yuritildi; - Baliq taomlari sifatiga qo'yiladigan talablar va ularni saqlash muddatlari o’rganildi; - Kichik guruxlarda o’qitish metodi ishlab chiqildi; - Baliqdan tayyorlanadigan taomlar mavzusini o’qitishda kichik guruxlarda o’qitish metodidan foydalanish bo’yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqildi; - Hayotiy faoliyat xavfsizligi ta’minlashgа fаoliyatning аniq shаroitlаrigа, xаvfning dаrаjаsigа vа boshqа mеzonlаrgа bog’liqligi aniqlanib, inson fаoliyat xаvfsizligini ta’minlashgа qаrаtilgаn tаdbirlаr uchun еtаrli dаrаjаdа e’tibor qaratish lozimligi qayd etildi. FOYDALANGAN ADABIYOTLAR: 1. I.A. Karimov. Yuksak ma'naviyat — yengilmas kuch. Т ., «Ma'naviyat», 2008. 2. I.A. Karimov. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish — ustuvor maqsadimizdir. O'zbekiston Respublikasi Oliy 64Қизлар ёзги кўйлаклари

Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010-yil 27-yanvarda bo'lib o'tgan qo'shma majlisida so'zlangan nutq. 3. Barkamol avlod — O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. Т ., «0'zbekiston», 1997. 4. N.N. Azizxojayeva. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. Т ., 2006. 5. N.N. Azizxo’jayeva. O'qituvchi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi. Т ., 2000. 6. M. Ochilov. Yangi pedagogik texnologiyalar. Qarshi, «Nasaf», 2000. 7. B. Ziyamuhamedov, Sh. Abdullayeva. Ilg'or pedagogik texnologiyalar. Т ., 2001. 8. R. Ishmuhammedov. Ta'limda innovatsiya. Т ., «Ғап», 2010. 9. R. Ishmuhammedov. Tarbiyada innovatsion texnologiyalar. Т., «Ғап», 2010. 10. N.S. Sayidahmedov. Yangi pedagogik texnologiyalar. Т., «Moliya nashr», 2003. 11. Q . T . Olimov , L . P . Uzoqova , E . Z . Halimov va boshqalar . Maxsus fanlarni o'qitish metodikasi. Т ., «Ғап», 2004. 12. O'.Q.Tolipov, Sh.S. Sharipov, P.Q. Holmatov. Darsdan tashqari mashg'ulotlar jarayonida o'quvchilarni kasb-hunarga yo'llash texnologiyasi. Т., 2004. 13. К . Mahmudov. O'zbek taomlari. Ochil dasturxon. Mehmonnoma. Т., 1977. 14. К . Mahmudov. O'zbek palovi. Т ., 1979. 15. R. Normahmudov. Oziq-ovqat tovarshunosligi. Т., 2002. 16. M.Mo'minova. Pazandalik sirlari. Т ., «0'qituvchi», 1995. 17. Т . Xudoyshukurov, М . Karimov, V. Atoyev, В . Saidov. Ovqatlanish va salomatlik. Т ., «Meditsina», 1990. 18.Tolibul ilm. Oq yo'rgakdan oq yo'l sari. Т ., Abu Ali Ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti, 2003. 19.L.S. Kotkin. Salatlar va vinegretlar. Т ., «Mehnat», 1990. 20. http://www.edustorng.ru/main/book/pedagogtechno.htm 21. http://dl.nw.ru/theories/technologies 22. http://dl.nw.ru/theories/technologies . 23. http://www.edustorng.ru/main/book/pedagogtechno.htm . 65

O'xshashlar

Tuxum va tvorogdan tayyorlanadigan taomlar mavzusini o’qitishda klaster metodidan foydalanish

Shirin taomlar tayyorlash ”mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish

KHK da “Qurilish chizmalari” mavzusini o’qitish metodikasi

Chet tili o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Kasb-hunar kollejlarida yuqori sifatli qotishmalar olish mavzusini o‘qitishda skarabey texnologiyasining qo‘llanilishi