“Daryolar” mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitishga doir - Pedagogika - Diplom ishlar

“Daryolar” mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitishga doir

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

546 KB

Ko'chirib olish

“Daryolar” mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitishga doir K I R I S H I Bob. KADRLARNI TAYYORLASHDA YANGI TA`LIM TEXNOLOGIYALARINING O`RNI 1.1. Innavatsion texnologiyalar tushunchasi 1. 2. Zamonaviy geografiya darslarida innavatsion ta`limning o`rni 1. 3. Geografiya ta`limini amalga oshirishda interfaol usullardan foydalanish II Bob. “DARYOLAR” MAVZUSINI TA”LIM TENNOLOGIYALARI ASOSIDA O`ITISHGA DOIR 2.1 Daryolar haqida ma`lumotlar 2.2 Daryolar mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitish 2.3 “Ko`l va muzliklar ” mavzusini ta`lim texologiyalari asosida o`qitish 2.4 O`zbekistonning suv boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ILOVALAR K I R I SH

Ta`limni – tarbiyadan, tarbiyani esa ta`limdan ajratib bo`lmaydi-bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi. I.A. KARIMOV Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Mamlakatimizda mustaqillikdan so`nggi davrlarda ta`lim sohasida ham katta o`zgarishlar ro`y berdi. Bugungi kunda yosh avlodni zamon ruhi va talabi hamda ishlab chiqarish ehtiyojlariga to`liq javob beradigan darajada o`qitish va tarbiyalash “Ta`lim to`g`risida” gi qonun va “Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi”ning asosiy talabi hisoblanadi. Belgilangan ushbu vazifalar ta`lim va tarbiya tizimidagi barcha bo`g`inlarning o`zaro hamkorligi asosida amalga oshirilmoqda. O`zbekiston o`z istiqlol va taraqqiyot yo`lidan rivojlanib, xalqaro maydonda o`zining munosib o`rnini topmoqda. Davlatimizning mustaqil taraqqiyot yo`lini ta`minlash uchun ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ma`rifiy sohalarda chuqur islohotlar amalga oshirilmoqda. Jamiyat va inson manfaatiga qaratilgan bu islohotlarning samarasi bevosita ta`lim tizimida tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlarning salohiyatiga bog`liqdir. Bu mavzuning dolzarbligini bildiradi. Shu bois mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab sifatli kadrlar tayyorlashga qodir milliy asosga qurilgan va jahondagi ilg`or davlatlar ta`limi taraqqiyoti tajribalariga tayanadigan kadrlar tayyorlash tizimini yaratish asosiy vazifalaridan biriga aylandi. Ta`lim-tarbiyaning mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o`tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib, hozirda inson faoliyatining asosiy yo`nalishlari shu faoliyatdan ko`zda to`tilgan maqsadlarni to`liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, yangi texnologiyalarga aylanib bormoqda. 1997 yilda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” milliy ta`lim taraqqiyoti va milliy kadrlar tayyorlash tizimi istiqbollarini belgilovchi hujjat sifatida bu sohadagi ishlarni rivojlantirishda yana bir tarixiy davr boshlanishiga zamin yaratdi. 3

Bugungi kun ta`lim tizimining talablaridan kelib chiqqan holda innavatsion texnolgiyalardan geografiya darslarida mavzuga mos turda saralab olish va olib borishdan ko`zda to`tiladigan maqsadlar quyidagicha taqsimlanadi: -o`quvchilarning geografiya faniga va u orqali o`zi yashayotgan o`lka tabiatiga mexr-muxabbatni shakllantirish, -ularning nazariy bilimlarni chuqur o`rganishida, o`zicha fikrlay olishi hamda o`rganilgan bilimlarni amalda bajara olishida muhim o`rinni egallash; -o`rganilayotgan mavzuni yengil o`zlashtira olishga yordam berish va boshqada shunga o`xshagan ahamiyatli vazifalarini o`z ishiga oladi. Bu haqda Prezidentimiz I.A.Karimov «Aql zakovatli, yuksak ma`naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo`ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi 1 » deb ko`rsatganining o`zi jamiyatmizning yuksalishida va uning rivojlanishida ilmning boshqa sohalari bilan bir qatorda zamonaviy geografiyaning ham tutgan o`rni aloxida e`tiborga loyiq. 2012 yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko`taradigan yil bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O`zbekistonni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan vazirlar mahkamasining majlisidagi ma`ruzasi. Umumta`lim maktablarining moddiy texnik bazasini mustahkamlash borasida katta ishlar amalgam oshirildi. Eng zamonaviy o`quv va laboratoriya jihozlari bilan ta`nimlangan 46 ming 300 dan ortiq o`quvchiga mo`ljallangan 166 ta yangi maktab qurildi va rekonstruksiya qilindi, 151 ta maktab capital ta`mirlandi. Mamlakatimizdagi 852 ta maktabda zamonaviy o`quv kompyuter sinflari tashkil etildi. Tadqiqotning o`rganilganlik darajasi. Mavzuni o`rganishda an`naviy va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni yosh avlodni tarbiyalashdagi ahamiyati haqida tadqiqot ishi olib borgan olimlarning ( Eshmuhammedov R., Abduqodirov A., Majidova N., Majidova A., Qorayev S., Musayev P.,Qurbonniyozov R.) ilmiy ish natijalarida va Qashqadaryo viloyatini geografiyasini o`rgangan Qarshi Davlat 1 I.A. Karimov “Yuksak ma’naviya t -yengilmas kuch”. Toshkent “Ma’naviyat”-2008 62-bet. 4

universiteti Geografiya kafedrasi professor-o`qituvchilari Hayitov A., Mamatov A., Abdullayev S.va boshqalarning ilmiy ishlaridan hamda geografiya o`qitish bo`yicha malaka oshirish va qayta tayyorlash instituti tadqiqotchilaridan Jumayeva R., Murodova N. tomonidan o`qitishning optimal usullari tahlil qilingan. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi. Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish va pedagogik texnologiyalarni qo`llash, mashg`ulot samaradorligi uchun ko`rgazmali materiallardan foydalanish, savol- javoblar o`tkazish, mavzu uchun metodik ochqich vazifasini bajaruvchi elementlarni topa olish bilan tavsiflanadi. Geografiya faniga qiziquvchan o`quvchilarni ekologik, iqtisodiy, estetik yo`nalishda va vatanparvarlikka tarbiyalash. Buning uchun mahalliy materiallardan foydalangan holda mashg`ulot otkazish maqsadga muvofiq bo`ladi. Tadqiqot obyekti. 5- sinf geografiya darsligidagi “ Daryolar ” mavzusini m ahalliy materiallardan foydalanib, o`quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash jarayoni. Tadqiqotning predmeti. 5-sinf geografiya darslarida “ Daryolar ” mavzusini mamakat va Qashqadaryo viloyatining materiallaridan foydalanib o`quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning mazmuni, shakllari, usul va metodlari. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari: - Geografiya darslarida innovatsion talimning o`rni; - Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish; - Geografiya ta`limini amalga oshirishda interaktiv usullardan foydalanish; - kadrlarni tayyorlashda yangi ta`lim texnologiyalarining o`rni ni o`rganish; - “ Daryolar ” mavzusini geografiya darslarida mahalliy materiallardan ta`lim texnologiyalari asosida foydalanishni amalga oshirish; - O`quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda mahalliy materiallardan foydalanish; Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot usullari. Olib borilayotgan ilmiy ishda Geografiya darslarida innovatsion talimning o`rni, zamonaviy axborot 5

texnologiyalaridan foydalanish, geografiya ta`limini amalga oshirishda interaktiv usullardan foydalanish asosida tizimli tahlil qilingan. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asoslari. Olib borilayotgan ilmiy ishda geografiya va pedagogik ta`lim texnologiyalarining fundamental adabiyotlari va hukumatimiz tomonidan joriy etilgan farmonlari, O`zbekiston Respublikasi Kadrlar Tayyorlash Milliy dasturi, “Ta`lim to`g`risida”gi qonunlari, Prezident I.A. Karimovning ta`lim haqidagi ma`ro`zalari va asarlari BMI ning metodologik asosini tashkil qiladi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. Geografiya ta`limida o`qituvchi o`quvchilarni faollashtiradigan o`zi va o`rganishi uchun qulay bo`lgan usul va uslublarni, o`qitish shakllarini, vaziyatlarini izlaydi, zamonaviy pedagogik texnologiyaga suyanib, o`quv jarayoni samaradorligini oshirish. O`quvchilarni mustaqil fikrlashga o`rgatib, o`quv jarayonining yuqori sifat va samaradorligiga erishishni ta`minlash. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy-amaliy ahamiyati. Geografiya keng qamrovli fan bo`lib, o`quvchilarga bilim berganda tabiat va jamiyat orasidagi aloqadorlik ularning ongiga singdirib boriladi. Ilg`or pedagogik texnologiyalardan foydalanish-o`quvchilarni o`zini-o`zi boshqarishga, mavzu to`g`risidagi axborotlarni kengroq o`zatish va qabul qilishga, dars mobaynida monitoring olib borishga, o`quvchilarni vatanparvarlik g`oyalari bilan tarbiyalash va yana bir qancha insoniy fazilatlar bilan ta`lim-tarbiya berishga xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va jadvallardan iborat. 6

I BOB. KADRLARNI TAYYORLASHDA YANGI TA`LIM TEXNOLOGIYALARINING O`RNI “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” tasodifan paydo bo`lgani yo`q-bu aynanshu halqimizning qon-qoniga singigan ma`rifat qonuniyatining davomi. 1 I.A. KARIMOV “Bir narsa ravshan-ishchilar va injener – texnik kadrlar tayyorlashning tarkib topgan sistemasini tubdan yangilash talab qilinadi... “Bir narsa ravshan-ishchilar va injener – texnik kadrlar tayyorlashning tarkib topgan sistemasini tubdan yangilash talab qilinadi... Moddiy bazani mustahkamlash, kadrlar masalasi, ma`naviy ehtiyojlar- bularning hammasi diqqat-e`tiborimizda bo`lishi kerak. bu gap tarixiy va madaniy meros masalalariga, asossiz tarzda unutib yuborilgan xalq an`analarini va udumlarini tiklashga ham to`la taalluqlidir”. 2 1.1. Innavatsion texnologiyalar tushunchasi Mamlakatimizda mustaqillikdan so`nggi davrlarda ta`lim sohasida ham katta o`zgarishlar ro`y berdi. «Ta`lim xaqidagi qonun», «Kadrlar tayorlash milliy dasturi» ning oldiga qo`yilgan ustivor vazifalariga yosh avlodga chuqur bilim va tarbiya berish, barkamol insonlarni voyaga yetkazish bo`lib xisoblanadi. Zamonaviy geografiyani o`qitishda innovatsion texnolgiyalardan samarali foydalana olish eng birinchi navbatda o`qituvchining faoliyatiga, nazariy bilim darajasiga, tashkillashtirish qobiliyatiga va pedagogik mahoratiga bog`liq. Geografiya darslarni o`qitishda avvaldan takomillashtirilgan ta`lim metodlari: ogzaki bayon, suhbat, darslik va qo`shimcha adabiyotlar bilan ishlash, ko`zatish va tajriba, amaliy ishlar va shuning bilan bir qatorda innovatsion texnologiyalardan to`g`ri foydalana bilish- bu o`quvchiilarning fikrlarni oydinlashtiradi, darsga jadalligini orttiradi. Innovatsiya – bu inglizcha «yangilik kiritish» degan tushuncha bo`lib, o`qituvchi tomonidan geografiya darsida yangiliklar, interfaol metodlar bilan boyitilib, to`ldirilib borilishi kerak. 1 2 I.A. Karimov “O‘qituvchilar gazetasi”ning 1989 yil 25 noyabr sonida chop etilgan nuqtdan. 7

Bu metodlar alohida emas, bir-birlari bilan bog`lik xolda olib borilishi natijasida mavzuni tushuntirish vaqtida amalga oshirilib boriladi. Ta`lim-tarbiya mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o`tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari xam takomillashib bormoqda. Hozirgi inson faoliyatining asosiy yo`nalishlari shu faoliyatdan ko`zda tutilgan maqsadlarni to`liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, yangi texnologiyalarga aylanib bormokda. Xuddi shu kabi ta`lim-tarbiya soxasida xam sungi yillarda pedagogik texnologiyaga amal qilina boshladi. Ishlab chiqarishdagi texnologiyada turli materiallarga ishlov berish tegishli kasb ustalari tomonidan amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiyaning mazmuni esa o`qituvchi, tarbiyachi tomonidan o`quvchiga aqliy, ruxiy, axloqiy haqiqatdan turli usulda ta`sir o`tkazishdan iborat. Pedagogik texnologiya tushunchasi XX- asrda paydo bo`ldi va turli rivojlanish boskichlaridan utib kelmokda. Dastlab bu tushuncha 1940-yillardan 50-yillar o`rtasigacha “ta`lim texnologiyasi” deb qo`llanib, o`quv jarayonida texnika vositalaridan foydalanishni ifoda kilgan. 1980-yillarning boshidan pedagogik texnologiya deb ta`limning kompyuterli va axborot texnologiyalarini yaratishga aytilgan. Pedagogik texnologiya tushunchasini ikki xil izohlash mumkin: birinchidan, uning o`quv jarayonida texnika vositalaridan foydalanishning kengayib borishini ifodalashi nazarda tutilib, ta`limdagi o`qitishdagi texnologiya deb nomlash mumkin bo`lsa, ikkinchidan bu tushuncha o`quv jarayonining o`zini kurish texnologiyasini bildiradi deb xulosa chiqarish mumkin. Pedagogik texnologiyaning xam turli ta ` riflari mavjud: Texnologiya-biror ishda, san`atda qo`llaniladigan usullar, yo`llar yig ` indisi. Pedagogik texnologiya-o`qitishning, ta`limning shakllari, metodlari, usullari, yo`llari tarbiyaviy vositalarning maxsus yig`indisi va joylashuvini belgilovchi psixologik tatiblar majmuasi, u pedagogik jarayonning tashkiliy-uslubiy vositalaridan iborat. (b. T. Ligachyov) 8

Pedagogik texnologiya-ta`limning rejalashtiriladigan natijalariga erishish jarayoni tafsiloti. Pedagogik texnologiya-o`quv jarayonining o`quvchilar va o`qituvchi uchun so`zsiz kulay sharoitlar ta`minlash, tashkil qilish, o`tkazish bo`yicha hamma detallari o`ylab chiqilgan birgalikdagi pedagogik faoliyat modeli. (V. M. Makaxov) Pedagogik texnologiya-bu o`qituvchining o`qitish vositalari yordamida o`quvchilarga muayyan sharoit va ketma-ketlikda ta`sir ko`rsatish va bu faoliyat maxsuli sifatida ularda oldinda belgilangan sifatlarni shakllantirish jarayonidir. (N. Saidaxmedov) Pedagogik texnologiya-bu o`qitishda o`ziga xos yangicha (innavatsion) yondashuvdir. U pedagogikadagi ijtimoiy muhandislik tafakkurining ifodalanishi, ta`lim jarayonining muayyan standartlashuvi xisoblanadi. (B. L. Farberman) Hozir ta`lim-tarbiya rivojlanib borayotgan yo`nalishlaridan biri zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o`quv jarayonida qo`llash bo`lib, uni amalga oshirish dolzarb vazifalardan biridir. Ma`lumki ta`lim-tarbiya jarayoni katta avlod tomonidan o`z bilim va tajribalarini usib kelayotgan avlodga o`rgatishdan iborat bo`lib, bu jarayonda inson xayoti uchun zarur axborotlarni avloddan-avlodga o`zatish amalga oshiriladi. Ta`lim-tarbiya jarayonining mazmuni o`qituvchining o`quvchiga yetkazayotgan bilim saviyasining samaradorligini tashkil etadi. Shunday ekan, o`qituvchi yangi pedagogik texnologiyaning mazmun-moxiyatini chuqur anglagan xolda, uni asos qilib, yangicha metod va usullar orqali dars o`tishi zarurdir. Garchand, fan va texnikaning jadal rivojlanishi mustaqil mamlakatimizda sanoat va qishloq xo`jalik ishlab chiqarishning qiyofasini tubdan o`zgartirib yubormoqda. Hozirgi zamon ishlab chiqarishdagi ko`pgina kasblar faqat ma`lumotli kishilarnigina emas, yuksak rivojlangan ijodiy qobiliyatga ega kishilarni jalb qilishni talab qilmoqda. 9

O`quv jarayoniga tadbiq etilayotgan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” xamda umumiy o`rta ta`lim muassasalari uchun yaratilgan “Davlat ta`lim standarti”da o`quvchilarning bilishlari zarur bo`lgan majburiy bilimlar hajmi aniq kursatilgan. Ularni o`quvchilarga yetkazish, o`quvchilarngi faqat puxta bilim olibgina kolmay, balki mustaqil ravishda o`qib olish va ijodiy izlanishga yo`naltirish, usullardagi qobiliyatni rivojlantira borish ko`nikmalarini orttira olish uchun o`qituvchilar yangi pedagogik texnologiya asosida pedagogikaning turli shakl va usullaridan foydalana olishlari zarur bo`ladi. Uzluksiz geografik ta`lim milliy ta`lim tizimining barcha bosqichlarini o`zida qamrab oluvchi va iyerarxik pog`ona joylashtiruvchi bilim berishni oddiydan murakkab tomonga olib boruvchi kadrlar tayyorlash tuzilmasi va uning faoliyat ko`rsatishi mumkin. Maktabgacha ta`lim muassasalarida bolalar ko`ziga yaqqol tashlanayotgan ularni “Atrof-olamga sayohat” ruknida bolalarga ochiq havoda tanishtiruv sohalarini saoatlarini o`tkazish va rasmlar chizdirish tavsiya etiladi. Barchada esa bolalarga ochiq havoda tanishtiruv soatlarini o`tkazish va rasmlar chizdirish tavsiya etiladi. Bog`chada esa bolalarga atrof olam haqidagi she`rlarni yodlatish va turli o`yinlarni o`ynatish lozim. “Ertaliklarni” nafaqat milliy bayramlarga, balki 22-mart xalqaro suv kuni, 22-aprel xalqaro Yer planetasi kuni, 5-iyun butun jahon atrof muhitni muhofaza qilish kuni, 22-sentabr-Xalqaro turizm kuni, 6-oktabr-Yashash hududlarini muhofaza qilish kuniga” bag`ishlangan o`tkazish mumkin. Geografik bilimlarga oid ilk tasavvurlar aynan bola atrofidagi damni his etishdan boshlanadi. Buning metodik jihatlarini yaratish O`zbekiston Respublikasi Ta`lim Vazirligi tasarrufidagi tegishli o`quv-metodik bo`linmalar tomonidan ishlab chiqilishi lozim. Umumiy o`rta maktab o`z nomi bilan umumiy, shuning uchun ham unda o`qitilayotgan “Geografiya” mantiqan umumiy bo`lmog`i lozim. Chunki yo`qorida ko`rindiki, u nafaqat janubiy yoki iqtisodiy geografiyadan balki o`nlab boshqa fanlardan tarkib topgan geografik fanlar tizimidan iborat. U o`z aksini uzluksiz ta`lim bosqichlarida topishi lozim. 10

Tabiiy yo`nalishdagi ixtisoslashgan maktablarda geografik ta`lim 1-sinfdan umumta`lim maktablarida esa 5-sinfdan boshlangani ma`qul. Maktabda umumlashtirilgan geografiya hozirgidek tabiiy va iqtisodiy geografik bilimlarni berishga asoslanmaydi. Yoshlarga ta`lim-tarbiya berishning murakkab vazifalarini xal etish o`qituvchining goyaviy e`tikodi, kasb maxoratiga, san`ati, iste`dodi va ma`naviyatiga xal qiluvchi darajada bog`liqdir. Xaqiqatdan o`qituvchisiz jamiyat taraqqiyotini, uning kelajagini tasavvur etish qiyin. Ta`lim-tarbiya jarayonini turni tashkil etish uchun barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish o`qituvchilarning birinchi navbatdagi vazifalaridan biridir. Xar bir pedagog shuni doim esda tutishi kerakki, dars o`quv tarbiya jarayonining asosiy formasidir. Hozirgi zamon tarbiyasining barcha jarayonlari o`quvchilarni mustaqil fikrlashga va mustaqil ijod qilishga o`rgatishdan iboratdir. Innovatsiya – lotincha so`z bo`lib «yangilikni kiritaman, tadbiq etaman, o`zgartiraman » degan ma`nolarni bildiradi. Innavatsion usullar: modellashtirish. (treynirovka), namoyish qilish, kichik guruhlarda ishlash, aqliy hujum, tanqidiy tafakkur, debatlar, nuqtai nazarining bo`lsin, har kim har kimga o`rgatadi, rolli o`yinlar, muayyan holatni (vaziyatni), modifikatsiyalangan ma`ruza, o`yinlar, bingo, axborot texnologiyalari (kompyuter) yordamida. Biz o`qituvchilar dars jarayonida birinchi navbatda o`quvchilardan fanlardan chuqur va mustahkam bilim berish bilan birga, ularda bilimga qiziqishni, mexnat qilishga ehtiyojni tarbiyalab borishni ko`zda tutamiz. Hozirgi zamon darsi 3 ta maqsadni: ta`lim, tarbiya va rivojlantirish maqsadlarini ko`zda tutadi. Hozirgi zamon darsiga qo`yiladigan eng muhim talablardan biri xar bir darsda tanlanadigan mavzuning ilmiy asoslangan bulishidir, ya`ni darsdan ko`zlangan maqsad xamda o`quvchilar imkoniyatini xisobga olgan xolda mavzu hajmini belgilash, uning murakkabligini aniqlash, o`tiladigan mavzu bilan boglash o`quvchilarga beriladigan topshiriq va mustaqil 11

ishlarni ketma-ketligini aniqlash, darsda kerak bo`ladigan jixozlarni belgilash va ko`rgazmali qurollar bilan boyitish, kushimcha axborot texnologiyalaridan foydalangan xolda darsda muammoli vaziyatni yaratishdir. Darsga qo`yiladigan asosiy talablardan biri –ta`lim metodlari va usullarini bir-biri bilan mustaxkam boglab olib borish samaradorligini oshirishdir. Darsga qo`yiladigan asosiy talablardan yana biri-barcha didaktik vazifalar darsning o`zida xal etilishi, uyga beriladigan vazifalar o`quvchilarning darsda oladigan bilimlarining mantikiy davomi bulishi kerak. Dars davomida o`qituvchi o`quvchilarning jismoniy holatini, ijodkorligini, tez fikrlashlarini xisobga olishi kerak. O`tilgan xar bir darsning o`quvchilar bilan birga tahlil qilib borilishi xam yaxshi natija beradi. Eng asosiysi o`quvchi dars o`tishi innavatsion usullardan foydalansa maqsadga muvofik bo`ladi. Debatlar – o`z nuqtai nazarini asoslashda sinfdagi barcha o`quvchilarning baxslashuvda faol ishtirok etishini ta`minlovchi o`qitish uslubidir. Bu uslubdagi foydalanish tanqidiy tafakkurni rivojlantiradi. O`quvchi o`z nuqtai nazarini rad etishi kerak. Bahs haqiqatni yuzaga keltirgani bois o`qituvchi sinfni ikki guruhga bo`lgan holda munozarani atayin avj oldiradi. (guruhlarga bir-biriga zid nuqtai- nazarlarni aytadi, bahsli topshiriqlar beradi). Bu usul yozma xolda olib borilsa, yozma debatlar bo`ladi. Qo`llanilishi. -Bahsda o`quvchilarning faol ishtiroki ta`minlanganda; -Muammoni hal qilishda mohirlikka o`rgatishda; -Fikrni aniq va qisqa ifodalashga imkon berilganda. Afzalligi: -O`quvchilarni baxslashishga o`rgatadi; -Munozara ma ` daniyatiga o`rgatadi; -Asoslab berish malakasini oshiradi. Demak, yuqoridagilarni tajribada qo`llab, o`rganib, o`quvchilarning ko`nikma, malaka me`yorini quyidagicha belgilash mumkin: 12

Nimani o`q idim? (o`qiganda) 10 % Nimani eshitdim? (eshitganda) 20 % Nimani ko`rdim? (ko`rganda) 30 % Nimani eshitdim va ko`rdim? 50 % Muhokama, baxs-munozara. 70 % Shaxsan o`zim bajardim. 80 % Ustoz bilan birga bajardim. 90 % Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, innavatsion usullarni qo`llab dars o`tilganda sinfda, o`zlashtirmaydigan o`quvchi qolmaydi. Deyarli barcha o`quvchilar dars jarayoniga jalb etilib, ularning darsga qiziqishlari ortadi. O`quvchilarning kelgusida mustaqil bilim olishlariga, hunar o`rganishlariga imkon yaratiladi. O`qituvchi tomonidan klaster (tarmoqlar) uslubi har bir darsda o`quvchiilar bilan birgalikda aloqalarni ko`rsatish uchun foydalanilsa, bu qulay va ixcham uslub bo`lib hisoblanadi. Innovatsion texnologiyalardan «Skarabey», «Bumerang», «Veer», «FSMU» texnologiyalari murakkab ko`rinishlari bilan ajralib turadi. Masalan, «FSMU» F-fikrni bayonlash S- sababini ko`rsatish (fikrning) M-misol (misol bilan tushuntirish) U- umumlashtirish (fikrni) Innovatsion texnologiyalarning dars vaqtida emas, balki sinfdan tashqari ishlarda rejalashtirish va o`tkazish o`quvchiilarning nazariy bilimlarini amaliyotda mustahkamlashga asos bo`ladi. Bunda maktabdagi va «maktabdan tashqari ta`lim» muassasalarida, «Yosh geograflar» to`garaklarida, aynan modulli texnologiyalaridan foydalanib, quyidagi mavzularda sinfdan tashqari ishlarni tashkillashtirishsa bo`ladi. 13

1.2. Zamonaviy geografiyani o`qitishda interfaol usullardan foydalanish Mustaqillikning dastlabki yillarida ta`lim sohasini rivojlantirishga katta e`tibor qaratildi. Ta`lim tizimi uchun 1997 – 2009 yillarda yiliga yalpi ichki mahsulotning 9 – 10 % i va davlat byudjeti xarajatlarining 23 -29 % i sarflandi. Jumladan, 2005 yilning 23 – noyabrida “ 2006 – 2010 yillarda” kasb – hunar kollejlari va akademik litseylar bitiruvchilarini sifatli tayyorlash va mehnatidan foydalanish bo`yicha namunali hududiy dastur ishlab chiqildi Interfaol (“ Inter” – bu o`zaro, “ast” – harakat qilmoq) – o`zaro harakat qilmoq yoki kim bilandir suhbat, muloqot tartibida bo`lishini anglatadi . Boshqacha so`z bilan aytganda, o`qitishning interfaol uslubiyotlari – bilish va kommunikativ faoliyatini tashkil etishning maxsus shakli bo`lib, unda ta`lim oluvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo`ladilar, ular biladigan va o`ylayotgan narsalarini tushuntirish va fikrlash imkoniyatiga ega bo`ladilar. Interfaol darslarda o`qituvchining o`rni qisman talaba (o`quvchi)larning faoliyatini dars maqsadiga erishishiga yo`naltirishiga olib keladi. Bu uslublarning o`ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va talaba (o`quvchi)larning birgalikda faoliyat ko`rsatishi orqali amalga oshirilsdi. Umumiy o`rta ta`limning Davlat standarti o`quvchilar umumta`lim tayyorgarligiga, saviyasiga qo`yiladigan majburiy minimal darajasini belgilab beradi. Davlat ta`lim standartiga sharqda geografiya ta`liminig maqsad va vazifalarini aniq va qat`iy qilib belgilangan: “Geografiya insoniyat yashovchi sayyora, ya`ni Yer haqida to`liq tasavvur hosil qilish uchun ma`lumot berishga qaratilgan yagona o`quv fanidir. Geografiya ta`limi yer kurrasida ro`y beruvchi tabiiy va ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni o`rgatadi. Geografiya ta`limi o`quvchilarda …, Yer haqidagi ilmiy dunyoqarashlarni shakllantiradi, ijtimoiy - iqtisodiy bilimlarni tarkib toptiradi, … Yer kurrasining tabiiy manzarasi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aholi turmush darajasini ko`tarish, atrof – muhit holatini yaxshilash vositalari va usullari haqida mantiqiy fikrlashga o`rgatadi. Binobarin, geografiya ta`limi o`quvchilarda umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi bo`lgan geografik madaniyatni tarbiyalaydi” deb 14

alohida ta`kidlangan. Darhaqiqat, hartaraflama bilimga ega bo`lgan, mantiqiy fikrlaydigan bo`lajak O`zbekiston fuqarolarini kamol toptirishdek o`ta ma`sulyatli ishda-O`zbekiston ta`lim tizimida geografiya faniga juda katta vazifa yuklatilgan.Geografiya o`quv fani sifatida “ Yer kurrasining tabiiy manzarasi” – materiklar, okeanlar, tog`lar, tekisliklarning bir- biriga nisbatan joylashuvi, “ Olamni idrok etishning moddiy va ma`naviy madaniyatda ifodalanishini” – tabiiy resurslardan foydalanish usullari, tabiat boyliklarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ta`sirsini o`rgatadi. O`rta maktab bitiruvchilarining tayyorgarlik darajasiga qoyiladigan talablar – ayta ( ko`rsata) olishi, aniqlay ( o`lchay )olishlari tasirlay olishi, tushuntira olishlari va bashorat qila olishlari - o`quvchilar egallashi shart bo`lgan ko`nikma va malakalar kabi ko`rsatkichlarda ifodalanadi. Bunday ko`p qirrali vazifani bajarish uchun geografiya o`qituvchisidan na faqat o`zi o`qiyotgan fanlarning ilmiy – nazariy va uslubiy asoslarini, balki tabiiy va ijtimoiy -iqtisodiy fanlarning qator qonunlarni chuqur o`zlashtirgan bo`lishi ham talab etiladi. Shu taqlid chuqur mazmunli masalalarning mohiyatini atroflicha bilishni talab etadigan mavzular 5–sinf “Boshlang`ich tabiiy geografiya” kursidagi “Litosfera (Yerning tosh qobig`i)” va 6- sinf “ Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi” dagi “Geografik qobiqing vertikal tuzilishi” nomli ikkinchi mavzuning “Litosfera va Yer relyefi, yer po`sti, litosfera plitalari va Yerning geosinklinal mintaqalari” ni o`rganish mashg`ulotlaridir. Ushbu murakka darslarni olib borish va Yer planetasining materik ko`tarilmalari va okean botiqlarining hozirgi qiyofasi haqida o`quvchida bilim va ko`rsata olish ko`nikmasini hosil qilish uchun tektonika, tarixiy geologiya, mineralogiya, paleontologiya, radiogeologiya va boshqa sohalardan yaxshi xabardor bolish zarur. Shu bilan birga dars o`tishning an`anaviy va qator interfaol usullaridan foydalanishga to`g`ri keladi. O`quv jarayonida geografiya ta`limini zamonaviy ta`lim texnologiyalari asosida olib borishda interaktiv usullardan foydalanish muhim ro`l o`ynaydi. O`qitishning interaktiv usuli yordamida o`quv jarayoni to`g`ri tashkil etish kerakki, bunda sinfda talim oluvchilarning o`qish ,bilim olish jarayoniga to`la jalb etiladi. Ular o`zlari o`ylagan va bilgan barcha narsalar to`g`risida erkin fikr 15

yuritish imkoniyatga ega bo`ladilar. Ya`ni mavzu materiallarini idrok etish va o`zlashtirish jarayonida o`quvchi va o`qituvchilarning birgalikdagi faolyati natijasida jaroyani tashkul etiladi.Bu jarayonda o`quvchilar o`zlarini alohida individual hissasini qo`shadi. O`quvchilar o`z fikrlari, bilimi faoliyati,dunyo qarashi yangi mavzuga oid bo`lgan tasovurlari bian o`rtoqlashadilar. Bu jarayon o`quvchilarning o`zaro ittifoqligi qo`llab –quvvatlash muhitida amalga oshadi. Interaktiv uslublar g`oyalarning ustunligi,yagonaligini vaqtincha inkor etadi Talim jarayonida o`quvchilar tanqidiy fikrlashni o`rganadilar. Bundan tashqari, o`quvchilar tomonidan aytilgan al`ternativ fikrlarni taroziga solib ko`rish oylab xulosa chiqarish, bahs-munozarasida ishtirok etish, o`z fikrini bayon qilib berishni o`rganadilar. Bundan tashqari, o`quvchilar tomonidan aytilgan al`ternativ fikrlarni taroziga solib ko`rish oylab xulosa chiqarish, bahs-munozarasida ishtirok etish, o`z fikrini bayon qilib berishni o`rganadilar. Bu uslubni amalga oshirishda o`qituvchi, o`quvchilar darsni tashkil etishda yakka juft, holatda amalga oshiriladi. O`qituvchi interaktiv uslubni amalga oshirish uchun puxta tayyorgarlik ko`rish kerak: 1. Sinf xonasi dars jarayoni uchun tayyor bo`lish kerak. Kerakli materiallar oldindan tayyorlanishi lozim. 2. Bu jarayonni amalga oshirishda vaqtni o`quvchilar bilan kelishilgan holda to`g`ri taqsimlash lozim. 3. O`quvchilar guruhlarga bo`lishda birinchi ixtiyoriy holat, keyin esa tasodifiy holatga bo`lish kerak. Chunki yaxshi, aktiv o`quvchilar bir guruhga to`planib qolishi mumkin. Buni oldini olish lozim. 4. Darsda o`quvchilarni guruhlarda bo`lishda, o`quvchilarning psixologik holatini hisobga olish kerak. Bu jarayonni tashkil etish juda nozik bo`lib, darsni qanday o`tishni belgilab beradi. Dastlab o`quvchilar birdaniga darsga kirib ketishga tayyor bo`lmaydilar . Fan o`qituvchisining mahorati o`quvchilarni o`ziga jalb eta olish, so`zlashuv odobi, nutqining qandaydir o`ziga hosligi keyingi 16

darslarda ham shu uslublardan foydalanish kerakligini o`quvchilarda shakllantirish lozim. “Aqliy hujum “ uslubi Mazkur uslub muayyan mavzu yuzasidan berilgan. muommolar hal etishda yaxshi natija beradigan uslub hisoblanadi. U dars jarayoni ishtirokchilarning muommo xususida keng va har tomonlama fikr yuritish uchun hamda o`z tasavurlari va g`oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma`lum ko`nikma hama malakalar hosil qilishda rag`batlanitiriladi. Dars jarayoni muvaffaqiyatli kechishi uchun quyidagi tartibda tashkil etish mumkin . 1. O`quchilarni darsda aktiv qatnashishini tashkil etish. 2. Mavzuga oid g`oyalarni yozib borish uchun, doska va qog`ozlar tayyorlash 3. Muommoni o`quvchilar ongiga tushunarli qilib yetkazish 4. “Aqliy hujum”uslubini tashkil etish. A) Har bir o`quvchi tomonidan aytilgan fikrlarni izohlash qati`yan man etiladi B) Erkin fikirlashi tashkil etish. S) O`quvchilarning fikrlarini ilg`ab olish, aytilishi bilan yozib olish. 5. Fikrlarni so`rash va ularni aytilishi bilan yozib olish. 6. G`oyalar yozilgan qog`ozlar to`lsa ularni devorga ilib qo`yish. 7. O`z fikringni bildirib, yangi g`oyalarni yo`zaga kelishiga turtki berish. 8. Ayrim o`quvchilar tomonidan bildirilgan fikrlar yuzasidan kulish, piching qilish mumkin emas. 9. G`oyalar tugamaguncha ishni to`xtatish shart emas, lekin vaqt reglamenti ham yoddan ko`tarilmasligi kerak. “Aqliy hujum”uslubini guruhli, yakka tartibda, juftlik asosida tashkil etish mumkin. Shu asosda o`quvchilarga muayyan mavzu bo`yicha bilganlari yoki o`z fikrlarini alohida qog`ozga mustaqil yozishni aytiladi va ikki daqiqadan so`ng, yonma-yon o`tirgan o`quvchilar bir–birlariga o`girilib yozganlarini 17

o`rtoqlashadilar va o`z ro`yxatlarini birlashtiradilar. Bunda o`quvchilarning soni 10-15 tadan oshmasligi kerak. Umuman “Aqliy hujum” uslubi dars jarayonida o`quvchilarni faollashtiradi, charchoqni oladi, hammani ishlashga, fikrlashga majbur qiladi. Bu o`z – o`zida ta`lim jarayonining samaradorligini yanada oshirishga xizmat qiladi. O`zining ko`plab davlatlari tomonidan “asr”ga olingan va ta`lim maskaniga o`rnashib qolayapti. Bunga sabab dasturdan o`rin olgan yo`zlab o`qitish metodlarining faolligi, jozibaliligi va ta`sirchanligidir. Ular yordamida o`quvchilar o`z fikrlarini erkin ifodalash, axborotlarni tanqidiy qabul qilish, jamoada ishlash, o`z mavqeini mustahkamlash, fikrlarini himoya qilish, haq – huquqlarini anglab yetish kabi imkoniyatlarga tezda ega bo`ladilar. O`qituvchi esa didaktik jarayonni qurishda bu metodlardan oqilona foydalanmog`i, ularning mavzu bo`yicha o`quv elementlarining murakkabligi va vaqt tig`izligiga qarab chag`ishtirmog`i lozim. O`qituvchi tomonidan o`zi o`qitayotgan fanning har bir mavzusi har bir dars mashg`uloti bo`yicha to`zilgan yo`qoridagi kabi texnologik xarita unga fani, predmetini yaxlit holda tasavvur etib yondoshishga, tushunishga (bir semestr, bir o`quv yili bo`yicha) yaxlit o`quv jarayonining boshlanishi, maqsadidan tortib erishiladigan natijaga ko`ra olishiga yordam beradi. Ayniqsa, texnologik xaritani o`quvchi – talabaning imkoniyati, ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuzilishi, uni shaxs sifatida ta`limning markaziga olib chiqishga olib keladi. Bu esa o`qitishning samaradorligini oshirishga imkon yaratadi. O`qitish jarayonida o`quvchi – talabalarga shaxs sifatida qaralishi, turli pedagogik texnologiyalar hamda zamonaviy metodlarni qo`llanilishi ularni mustaqil, erkin fikrlashga, izlanishga, har bir masalaga ijodiy yondoshish, mas`uliyatni sezish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, tahlil qilish, ilmiy adabiyotlardan unumli foydalanishga, eng asosiysi, o`qishga, fanga, pedagogga va o`zi tanlagan kasbiga bo`lgan qiziqishlarini kuchaytiradi. Bunday natijaga erishish amaliyotda o`quv jarayonida innovatsion va axborot texnologiyalarni qo`llashni taqozo etadi. Ular juda xilma xildir. Biz 18

ulardan ba`zilari haqida to`xtalib o`tamiz va ularni o`tkazish tartibi haqida qo`llanma beramiz. Ushbu metodik qo`llanmada keltirilgan zamonaviy metodlar yoki o`qitishning samarasini oshirishga yordam beruvchi texnologik treninglar o`quvchi – talabalarda mantiqiy aqliy, ijodiy tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga, qobiliyatlarini rivojlantirishga, raqobatbardor, yetuk mutaxassis bo`lishlariga hamda mutaxassisga kerakli bo`lgan kasbiy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradi. Interfaol (“ Inter” – bu o`zaro, “ ast” – harakat qilmoq) – o`zaro harakat qilmoq yoki kim bilandir suhbat, muloqot tartibida bo`lishini anglatadi . Boshqacha so`z bilan aytganda, o`qitishning interfaol uslubiyotlari – bilish va kommunikativ faoliyatini tashkil etishning mahsus shakli bo`lib, unda ta`lim oluvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo`ladilar, ular biladigan va o`ylayotgan narsalarini tushuntirish va fikrlash imkoniyatiga ega bo`ladilar. Interfaol darslarda o`qituvchining o`rni qisman talaba (o`quvchi)larning faoliyatini dars maqsadiga erishishiga yo`naltirishiga olib keladi. Bu uslublarning o`ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va talaba (o`quvchi) larning birgalikda faoliyat ko`rsatishi orqali amalga oshirilsdi. O`quv jarayonidagi pedagogik texnologiya – bu aniq ketma – ketlikdagi yaxlit jarayon bo`lib, u talaba (o`quvchi)larning ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo`naltirilgan, oldindan puxta loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir. Pedagogik maqsadning amalga oshishi va kafolatlangan natijaga erishish talaba (o`quvchi)larning hamkorlikdagi faoliyati, ular qoygan maqsad, tanlangan mazmun, uslub, shakl vositasiga, yangi texnologiyaga bog`liq. O`quvchilarning maqsadi natijasiga erishishida qanday texnologiyalarni tanlashlari ular ixtiyorlarida, chunki har ikkiala tomonning asosiy maqsadi aniq maqsadga yo`naltirilgan bo`lib, bunda talaba (o`quvchi)larning bilim saviyasi, guruh, xarakteri, sharoitiga qarab, ishlatiladigan texnologiya tanlanadi. Masalan, natijaga erishish uchun balki kompyuter bilan ishlash lozimdir, balki film ( yoki 19

tarqatma materiallar, chizma va plakatlar, axborot texnologiyasi, karta, atlas) kerak bo`ladi. Bularning hammasi talaba (o`quvchi)larga bog`liq. Shu bilan birga o`quv jarayonini oldindan loyihalashtirish zarur. Bu jarayonda o`qituvchi o`quv predmetining o`ziga xos tomonini joy va sharoitini, eng asosiysi talaba (o`quvchi)lar va o`qituvchilarning imkoniyati va ehtiyojii va hamkorlikdagi faoliyatini tashkil eta lishini hisobga olishlari kerak. Shundagina kerakli kafolatlangan natijaga erishish mumkin. Qisqacha aytganda, talaba (o`quvchi)larni ta`limning markaziga olib chiqish kerak. Talaba esa ana shu ta`lim jarayonida bilimga ega bo`ladi. Buning uchun u mustaqil o`qiydi, tayyorlanadi, mushohada qiladi, tasavvurlarga ega bo`ladi, eshitganlari va o`qitganlarini sintez qiladi. Natijada bilimga ega bo`ladi. O`quv jarayoni bilan bog`liq ta`lim sifatini belgilovchi holatlar quyidagilar: yuqori ilmiy-pedagogik darajada dars berish, muammoli ma`ro`zalar o`qish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilg`or pedagogik texnologiyalardan va multimedia qo`llanmalardan foydalanish, tinglovchilarni undaydigan, o`ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo`yish, talabchanlik, tinglovchilar bilan individual ishlash, ijodkorlikka undash, erkin muloqot yuritishga, ijodiy fikrlashga o`rgatish, ilmiy izlanishga jalb qilish va boshqa tadbirlar ta`lim ustivorligini ta`minlaydi. Aytilganlardan kelib chiqqan holda, ta`lim texnologiyasini loyihalashtirishdagi asosiy konseptual yondoshuvlarni keltiramiz: Shaxsga yo`naltirilgan ta`lim. Bu ta`lim o`z mohiyatiga ko`ra ta`lim jarayonining barcha ishtirokchilarini to`laqonli rivojlanishlarini ko`zda tutadi. Bu esa ta`limni loyihalashtirilayotganda, albatta, ma`lum bir ta`lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog`liq o`qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi. Tizimli yondashuv. Ta`lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o`zida mujassam etmog`i lozim: jaryonning mantiqiyligi, uning barcha bo`g`inlarini o`zaro bog`langanligi, yaxlitligi. 20

Faoliyatga yo`naltirilgan yondashuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta`lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o`quv jaryonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo`naltirilgan ta`limni ifodalaydi. Dialogik yondashuv. Bu yondashuv o`quv jarayoni ishtirokchilarning psixologik birligi va o`zaro munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o`z-o`zini faollashtirishi va o`z-o`zini ko`rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi. Hamkorlikdagi ta`limni tashkil etish. Demokratlilik, tenglik, ta`lim beruvchi va ta`lim oluvchi o`rtasidagi subektiv munosabatlarda hamkorlikni, maqsad va faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e`tiborni qaratish zarurligini bildiradi. Muammoli ta`lim. Ta`lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta`lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni obektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo`llashni mustaqil ijodiy faoliyati ta`minlanadi. Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo`llash – yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o`quv jarayoniga qo`llash. Keltirilgan konseptual yo`riqlarga asoslangan holda, «Kompyuter modellashtirish» kursining maqsadi, tuzilmasi, o`quv axborotining mazmuni va hajmidan kelib chiqqan holda, ma`lum sharoit va o`quv rejasida o`rnatilgan vaqt oralig`ida o`qitishni, kommunikatsiyani, axborotni va ularni birgalikdagi boshqarishni kafolatlaydigan usullari va vositalari tanlovi amalga oshirildi. O`qitishning usullari va texnikasi. Ma`ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoviy usul, keys-stadi, pinbord, paradokslar va loyihalar usullarii, amaliy ishlash usuli. O`qitishni tashkil etish shakllari : dialog, muloqot hamkorlik va o`zaro o`rganishga asoslangan frontal, kollektiv va guruh. 21

O`qitish vositalari o`qitishning an`anaviy shakllari (darslik, ma`ro`za matni) bilan bir qatorda - kompyuter va axborot texnologiyalari. Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita o`zaro munosabatlar. Teskari aloqa usullari va vositalari : kuzatish, blits-so`rov, oraliq va joriy va yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o`qitish diagnostikasi. Boshqarish usullari va vositalari : o`quv mashg`uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta ko`rinishidagi o`quv mashg`ulotlarini rejalashtirish, qo`yilgan maqsadga erishishda o`qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg`ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati. Monitoring va baholash : o`quv mashg`ulotida ham butun kurs davomida ham o`qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi. Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zaruriyati bo`lgan ta`lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo`lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta`lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko`tarish, unga ilg`or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda ta`lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko`tarildi. “Ta`lim to`g`risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” ning qabul qilinishi bilan uzluksiz ta`lim tizimi orqali zamonaviy kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi. Uzluksiz ta`lim chuqur, har taraflama asosan ta`lim-tarbiya berish, mutaxassis kadrlar tayyorlashning turli shakl, usul, vosita, uslub yo`nalishlarining mukammal uyg`unligidan iboratdir. Ta`limning barcha bosqichlariga oid umumiy pedagogik va didaktik talabning dasturiy bilim, tasavvur va ko`nikmalari asosida mustaqil ishlash samaradorligini takomillashtirish, ilmiy fikrlashga o`quv faniga qiziqishini kuchaytirish, kasbiy bilimlarini chuqurlashtirish, nazariy va amaliy mashg`ulot mobaynida ularning faolligini oshirishdan iboratdir. 22

Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish, O`zluksiz ta`lim tizimining to`zilmasi va mazmunini zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajribaga tayangan holda tub islohotlarni ko`zda tutadi. Buning uchun, avvalo ta`lim tizimining barcha shakldagi muassasalarida ta`lim jarayonini ilg`or, ilmiy-uslubiy jihatdan asoslangan yangi va zamonaviy uslubiyot bilan amalda ta`minlash lozim. Yosh avlodga ta`lim-tarbiya berishning maqsadi, vazifalari, mazmuni, uslubiy talablariga ko`ra fan, texnika va ilg`or texnologik yutuqlaridan unumli foydalanish bugungi ta`lim tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Yosh avlodni yangicha ta`lim standartlari asosida, jahon talablariga javob beruvchi mutaxassislar qilib tarbiyalash ishi oliy o`quv yurtlarida tahsil olayotgan yoshlar uchun yangi darsliklar, o`quv qo`llanmalari, risolalar tayyorlashning ham yangicha uslublarini talab etmoqda. Zamonaviy kadrlar oldiga qo`yilayotgan eng muhim vazifalardan biri - malakali mutaxassislar sifatida o`zligini, o`z qobiliyatlari, individualligi, shaxsiy fazilat hamda xislatlarini bilgan tarzda atrofidagilar mehnatini oqilona tashkil etish va ijtimoiy foydali mehnatning barcha sohalarida iqtidorli kasb sohibi sifatida faoliyat ko`rsatishdir. «Geografiya»ning maqsadi geografik qobigning tuzilishi, unda moddalarning o`zaro aloqasi va ta`siri, yerning o`ziga xos xususiyatlari hamda gidrosfera va uning tashkil etuvchilari bo`lgan okeanlar, dengizlar, daryolar, ko`llar, yer osti suvlari ularning o`ziga xos xususiyatlarini hamda har tashkil etuvchining atrof tabiiy muhit bilan o`zaro ta`siri natijasida ro`y beradigan hodisalar qonuniyatlarini talabalarga o`rgatishdan iborat. Fanni o`rganishdan quyidagi asosiy vazifalar kelib chiqadi: - geografiya to`g`risida talabalarga tushuncha berish -geografik muhitning asosiy komponentlaridan biri bo`lgan tabiiy suvlar,okeanlar, dengizlar, daryolar, ko`llar, mo`zliklar, yer osti suvlari haqida bilim berish. - suv zaxiralaridan samarali foydalanish, ularni tejash va sifat jihatidan muhofaza qilish yo`llari haqida bilim berish. 23

- tabiiy va antropogen omillar ta`sirida ularning o`zgarish qonuniyatlarini o`rganish. - amalga oshirilishi muljallangan suv xo`jaligi tadbirlarini (melioratsiya, irrigatsiya, gidroenergetika, suv zahiralarini xududlar bo`yicha qayta taqsimlash) ekologik nuqtai nazaridan asoslashga o`rgatish. Geografiya Yer to`g`risidagi fanlar turkumiga kiradi. Geografiya yunoncha so`z bo`lib «geo» yer va «grafho» yozaman, tasvirlayman yoki fan degan ma`noni beradi. Umumiy qilib aytganda geografiya Yer haqidagi fandir. Geografiya fanning vazifasi umuman butun yerdagi geografik qobiqnig qonuniyatlari asosiy xususiyatlarini o`rganishdir. Landshaftlarni o`rganish geografiyaning vazifalaridan biridir. Butun geografik qobiq ham, uning regionlari va landshaftlari ham bilish maqsadidagina emas, balki asosan tabiiy resurslardan amaliy foydalanish maqsadida o`rganiladi. Demak,geografiya atmosfera, gidrosfera, litosfera va biosferaningi xususiyatlarini hamda ularda sodir bo`ladigan xodisa va jarayonlarning boshqa hodisalar bilan o`zaro aloqasini o`rganuvchi fandir. Bu geografik qobiq qonuniyatlarini o`rganuvchi Geografiya fanining o`rni va roli benihoya kattadir. Yosh avlodni yangicha ta`lim standartlari asosida, jahon talablariga javob beruvchi mutaxassislar qilib tarbiyalash ishi oliy o`quv yurtlarida tahsil olayotgan yoshlar uchun yangi darsliklar, o`quv qo`llanmalari, risolalar tayyorlashning ham yangicha uslublarini talab etmoqda. Ularni o`z atrofida ro`y berayotgan islohotlarga holis baho berish, tabiat resurslaridan okilona foydalanish, transchegaraviy suv muammolari, Orol dengizi muammolarini sir-asrorlariga befarq bo`lmaslik, o`z bilim va imkoniyatlarini o`stirishning elementar vositalaridan bohabar bo`lishga yordam beradi. Chunki o`quvchi (talaba)lar bilim olish jarayonida o`z qobiliyati, iqtidori, layoqati va tafakkurini suv ilmining o`ziga xos xususiyatlarini bilib, undan tabiatdan to`g`ri foydalanishga yo`naltira olsa, bu nafaqat shaxsning o`ziga, balki jamiyat uchun ham katta naf keltiradi. Shunday ekan, hozirgi kunda “Geografiya” fani sir-asrorlarini har bir Yer ilmi bo`yicha tahsil oladigan o`quvchi (talaba) uchun zarur bo`lgan jihatlarini, ya`ni Geografiya 24

boshqa fanlar bilan integrasiyalashuvi, hamkorligi, bog`liqligini; Geografiyaning zamonaviy yo`nalishlari, tarmoqlarini tadqiqot qilish usullarini va geografik obektlarni xususiyatlarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida dars uslubiyotini yaratish, bilish, o`rganish muhimdir. O`quvchi (talaba)larga mo`ljallangan “Geografiya” kursining asosiy maqsadi – geografik qobiq va unda kechadigan jarayonlar qonuniyatlarini o`rganishga yo`naltirilgan. Hozirgi kunda Geografiya keng qamrovli fan bo`lib, atmosfera, gidrosfera, litosfera va biosferaningi xususiyatlarini hamda ularda sodir bo`ladigan hodisa va jarayonlarning boshqa hodisalar bilan o`zaro aloqasini hamda har bir tashkil etuvchining o`zaro va atrof tabiiy muhit bilan ta`sirlashuvi natijasida ro`y beradigan hodisalar qonuniyatlarini o`rganadi. O`quvchi (talaba)larda Geografiya tushunchalarini shakllantirishdan iboratdir. “Geografiya” kursi bo`yicha o`tkaziladigan amaliy mashg`ulotlarning maqsadi – mustaqil fikrlashga o`rgatish, fikrlashga oid ko`nikmalarni rivojlantirish. Amaliy mashg`ulotlarda o`quvchi (talaba) geografik qobiq haqida umumiy tushunchalarga ega bo`lishi uchun atmosfera, gidrosfera, litosfera va uning qismlari hamda uning o`ziga xos xususiyatlarini chuqur o`rganishi lozim. Tabiatda suvning aylanishi, unda kechadigan hodisalar hamda Dunyo suv muvozanatini o`rganiladi. Geografiyad an olingan bilimlarni amaliyotga tadbiq etish soha va yo`nalishlarini aniq tasavvur qilishga ko`maklashadi. “ Geografiya ” f ani bo`yicha talabalarning bilimi, o`quvi va ko`nikmasiga qo`yiladigan talablar: a) tassavvurga ega bo`lishlari kerak:  fanga tegishli bo`lgan nazariy va amaliy ma`lumotlarni o`rganish, aniq tas s avvurga ega bo`lishlari;  har bir elementga e`tibor bergan holda, fan sirlarini to`liq o`zlashtirib olishlari lozim.  Geografiyan ing hozirgi sharoitdagi o`rni va ahamiyatini bilish; 25

 Suvdan foydalanishni tashkil etish va boshqarishdagi geografik qonuniyatlar, suvdan oqilona foydalanishni o`rganish; b) bilish kerak:  o ` quvchi ( talaba ) lar kursni o` zlashtirish jarayonida fanning mazmuni , maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda , fanning nazariy asoslarini ;  fanga tegishli bo`lgan asosiy terminlarning izohini, yangiliklar, qonun– qoidalarni o`zlashtirishlari zarur;  tabiatdan oqilona foydalanishning sir-asrorlarini bilish zarur;  o`z iqtidori va qobiliyatlarini o`stirish texnologiyalarni o`zlashtirish;  bajarish lozim:  oquvchilar (talaba)lar fanning mazmunidan kelib chiqqan holda har bir mavzuga tegishli bo`lgan mustaqil ravishda kerakli adabiyotlardan foydalanishlari, ma ` ruzalar , referatlar tayyorlashlari;  kunlik seminarlarda kerakli ma`lumotlarni yig`ishlari, noan`anviy usullarni takomillashtirilgan variantlarini ishlab chiqishda ishtirok etishlari.  o`z ustida mustaqil va ijodiy ishlash ko`nikmalari;  o`zgalar mehnati va ijodiy faoliyatini xolis va obektiv baholash . O`zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati jahon andozalariga mos keladigan kadrlar tayyorlash masalalariga e`tiborni qaratib kelmoqda. Dars jarayonini boshqarish va tashkillashtirishda professor-o`qituvchining bilimi, tajribasi, ko`nikmasi, ilmiy-pedagogik salohiyati, mahorati, qobiliyati asosiy omil hisoblanadi. Shunga ko`ra, jumladan ma`ruzani oddiydan murakkabga qarab rivojlantirib qo`llaniladigan o`quv qo`llanmalar va vositalar tayyorlanadi. O`quv xonasi dars uchun tayyorlab qo`yiladi. O`qituvchi ma`ruza qila turib quyidagilarga e`tibor qaratadi:  O`quvchilar (talabalar)ni savol-javobga undash orqali guruhda muhokama muhitini yaratadi, ijobiy javoblarni shakllantiradi;  vaqtincha erkin fikr almashishga ruxsat beradi;  kundalik hayotdan ibratli misollar keltiradi; 26

 o`quvchilar (talabalar)ni savol berishga undaydi;  ilgari o`rganilgan hodisa va vaziyatlarni yangilari bilan taqqoslashni amalga oshiradi;  fan doirasida turli ma`lumotlarni jonli, qiziqarli bayon qiladi. Dars jarayonida o`quvchilar (talaba)ning tanqidiy (tahliliy) fikrini shakllantirishda, uchta bosqichdan foydalaniladi: 1. Yo`llanma berish; 2. Ahamiyatini oshirish; 3. Fikrlash. O`quvchilar (talabalar)ning tanqidiy (tahliliy) fikrini rivojlantirishda interaktiv uslublarning muhim o`rni bor, bular hamkorlik subektlarini ijodiy izlanishga yo`naltirish, noma`lum holatni ochishga, kashf etishga ko`mak beruvchi nazariy-aqliy mulohazalarda ifodalanadi. Darsni boshlash jarayonida o`quvchilar (talabalar)da ko`tarinki kayfiyat, yuksak ehtiros, ijodiy ruhlanish kuzatilsa dars jarayonining samaradorligi yuqori bo`ladi. Bunda o`qituvchining faoliyati aniq reja asosida, oldindan tayyorlangan holda bo`lishi zarur. Demak, o`qituvchi tomonidan dars davlat ta`lim standartlari asosida olib boriladi. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining ikkinchi bos q ichi ta`lim jarayonidagi sifat ko`rsatkichlarini yaxshilash, ya`ni jahon andozalariga mos, raqobatbardosh, yo`qori saviyaga ega bo`lgan mutaxassislar tayyorlashdir. Ushbu murakkab muammolarni yechimini topib ularni amalda keng qo`llash oliy ta`lim tizimi xodimlari oldiga juda katta vazifalar belgilaydi. Bunda aniq vazifalar sifatida bevosita o`quv jarayonini yaxshilash, o`quv dasturlarini yanada takomillashtirish, o`qitishning zamonaviy pedagogik texnologiyalarini amalga joriy qilish, texnik vositalaridan keng foydalanish va shu asosda masofadan o`qitishni keng joriy qilishdan iboratdir. O`quv jarayoni bilan bog`liq ta`lim sifatini belgilovchi holatlar quyidagilar: yo`qori ilmiy-pedagogik darajada dars berish, muammoli ma`ro`zalar o`qish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilg`or pedagogik 27

texnologiyalardan va multimedia qo`llanmalardan foydalanish, tinglovchilarni undaydigan, o`ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo`yish, talabchanlik, tinglovchilar bilan individual ishlash, ijodkorlikka undash, erkin muloqot yuritishga, ijodiy fikrlashga o`rgatish, ilmiy izlanishga jalb qilish va boshqa tadbirlar ta`lim ustuvorligini ta`minlaydi. 28

INTERFAOL USLUBLAR VA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR Zinama-zina texnologiyasi “ Bahslashuv” texnologiyasi Bumerang texnologiyasi Tanishuv texnologiyasi “ Muloqat” texnologiyasi “ 3x4” texnologiyasi KBI (kuzatish, baxslashuv, ishontirish) texnologiyasi “ Rezyume” texnologiyasi “ Munosabat” texnologiyasi “ Muammo” texnologiyasi “ Tashvitoq” guruhi texnologiyasi “ Labirint” texnologiyasi “ Tsenariy” texnologiyasi FSMU texnologiyasi “ Yelpig’ich” texnologiyasi Charpalak texnologiyasi “ SAN” texnologiyasi “ Skarabey” texnologiyasi 29

INTERFAOL USLUBLAR Breynrayting Olmos “ Tarmoqlar” (Klaster) uslubi “ Aqliy hujum” Akvarium Imen (Ariz)-Imen (Triz) uslubi Taqdimot Yumaloqlangan qor “ Keys-Stadi” uslubi “ Zigrak” usuli Suhbat 6x6x6 Kungaboqat Breynstorming Jadvallar 30

TA’LIMDA INNOVATSIYA Kadrlar tayyolash milliy dasturi Maqsad: Milliy modelni shakllantirish “Ta’lim to’g’risida”gi qonun Maqsad: O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimini tubdan isloh qilish Ta’lim mazmuni:Milliy modelning tarkibiy qismlari: Ta’lim tizimi: Shaxs Davlat va jamiyat Uzluksiz ta’lim Fan Ishlab chiqarish Egallanadigan bilim, kо‘nikma va malakalar: DTS, о‘quv reja, о‘quv dasturi, darslik va uslubiy qо‘llanmalari aks etadi -pedagogik tizim -о‘quv muassasalari -boshqaruv organlari -yordamchi tashkilotlar -о‘qituvchi, tarbiyachi (trener, fasilitagor, moderator, ensiklopedist, menejment va b.) 31

TEXNOLOGIK XARITA Mavzu Otalikni bel g ilash Maqsad, vazifalar Maqsad: Talabalarga otalikni belgilashning mohiyati, ahamiyati asoslari va tartibini tushuntirish. Vazifalar: Talaba (yoki o`quvchi)larda mavzuga nisbatan qiziqish uyg`onish, ularda mavzu asosida bilim va ko`nikmalarni shakllantirish va kengaytirish . Mavzuga oid tarqatilgan materiallarni talaba (yoki o`quvchi)lar tomonidan yakka va guruh holatida O`zlashtira olishlari hamda suhbat-munozara orqali tarqatma materiallardagi matnlar qay darajada O`zlashtirilganligini nazorat qilish, ularning bilimini baholash O`quv jarayonining mazmuni Bolaning nasl-nasabini belgilash tushunchasi, Otalikni belgilash zarurati qaysi hollarda vujudga kelishi. Otalikni belgilashning maqsadi va ahamiyati. Ota-onaning birgalikdagi arizasi asosida otalikni belgilash. Otaning arizasi asosida otalikni belgilash. Otalikni belgilash munosabati bilan tug`ilish to`g`risidagi yozuvlar daftariga O`zgartirishlar kiritish O`quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi Uslub: Og`zaki bayon qilish, “Bumerang” texnologiyasi. Shakl: Suhbat-munozara, amaliy mashg`ulot, kichik guruhlar va jamoada ishlash Vosita: Tarqatma materiallar, matnlar, ariza, ma`lumotnoma, xabarnoma blankalari. Usul: Tayyor yozma materiallar va chizmalar asosida Nazorat: Og`zaki nazorat, savol-javoblar, ko`zatish O`z-o`zini nazorat qilish. Baholash: Rag`batlantirish, 5 balli tizim asosida baholash K u zatiladigan natijalari O`qituvchi: Mavzuni qisqa vaqt ichida barcha talaba (yoki o`quvchilar tomonidan O`zlashtirilishiga erishadi Talabalar faolligini oshiradi. Talabalarda darsga nisbatan qiziqish uyg`otadi. Bir mashg`ulot jarayonida barcha talabalarni baholaydi. O`z oldiga qo`ygan maqsadlariga erishadi. Talaba yoki o`quvchi)lar tomonidan yozma axborotni mustaqil o`rganish, uni xotirada saqlash, boshqalarga yetkazi, savol berish va savollarga javob berishga o`rgatadi. Talaba (yoki o`quvchi): Yangi bilimlarni egallaydi. Yakka holda va guruh bo`lib ishlashni o`rganadi. Nutqi rivojlanadi hamda eslab qolish qobiliyati kuchayadi. O`z-o`zini nazorat qilishni o`rganadi. Qisqa vaqt ichida ko`p ma`lumotga ega bo`ladi: va baholay oladi. Kelgusi rejalari (tahlil, O`zgarishlar) O`qituvchi: Yangi pedagogik texnologiyalarni O`zlashtirish va darsda tadbiq etish, takomillashtirish. O`z ustida ishlash. Mavzuni hayotiy voqealar bilan bog`lash Pedagogik mahoratni oshirish . Talaba (yoki o`qituvchi): Matn bilan mustaqil ishlashni o`rganadi. O`z fikrini ravon bayon qila oladi. Shu mavzu asosida qo`shimcha materiallar topadi, ularni o`rganadi. O`z fikri va guruh fikrini tahlil qilib, bir yechimga kelish malakasini hosil qiladi. 32

1.3. Geografiya ta`limini amalga oshirishda interaktiv usullarda foydalanish ……biz o`z iste`dodli, fidoyi bolalarimizga, farzandlarimizga bilim va kasb cho`qqilarini zabt etishi uchun qanot berishimiz kerak. 1 I.A.KARIMOV Mustaqillikning dastlabki yillarida ta`lim sohasini rivojlantirishga katta e`tibor qaratildi. Ta`lim tizimi uchun 1997 – 2009 yillarda yiliga yalpi ichki mahsulotning 9 – 10 % I va davlat byudjeti xarajatlarining 23 -29 % i sarflandi. Jumladan, 2005 yilning 23 – noyabrida “ 2006 – 2010 yillarda” kasb – hunar kollejlari va akademik litseylar bitiruvchilarini sifatli tayyorlash va mehnatidan foydalanish bo`yicha namunali hududiy dastur ishlab chiqildi. Umumiy o`rta ta`limning Davlat standarti o`quvchilar umumta`lim tayyorgarligiga, saviyasiga qo`yiladigan majburiy minimal darajasini belgilab beradi. Davlat ta`lim standartiga sharqda geografiya ta`liminig maqsad va vazifalarini aniq va qat`iy qilib belgilangan: “Geografiya insoniyat yashovchi sayyora, ya`ni Yer haqida to`liq tasavvur hosil qilish uchun ma`lumot berishga qaratilgan yagona o`quv fanidir. Geografiya ta`limi yer kurrasida ro`y beruvchi tabiiy va ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni o`rgatadi. Geografiya ta`limi o`quvchilarda …, Yer haqidagi ilmiy dunyoqarashlarni shakllantiradi, ijtimoiy - iqtisodiy bilimlarni tarkib toptiradi, … Yer kurrasining tabiiy manzarasi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aholi turmush darajasini ko`tarish, atrof – muhit holatini yaxshilash vositalari va usullari haqida mantiqiy fikrlashga o`rgatadi. Binobarin, geografiya ta`limi o`quvchilarda umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi bo`lgan geografik madaniyatni tarbiyalaydi” deb alohida ta`kidlangan. Darhaqiqat, hartaraflama bilimga ega bo`lgan, mantiqiy fikrlaydigan bo`lajak O`zbekiston fuqarolarini kamol toptirishdek o`ta ma`suliyatli ishda-O`zbekiston ta`lim tizimida geografiya faniga juda katta vazifa yuklatilgan. Geografiya o`quv fani sifatida “Yer kurrasining tabiiy manzarasi” – materiklar, 1 I.A. Karimov “ Kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy dastur tuzish to‘g‘risida” (“Ma’rifat” gazetasi. 1997 yil 15 mart). 33

okeanlar, tog`lar, tekisliklarning bir-biriga nisbatan joylashuvi, “ Olamni idrok etishning moddiy va ma`naviy madaniyatda ifodalanishini” – tabiiy resurslardan foydalanish usullari, tabiat boyliklarining ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishga ta`sirini o`rgatadi. O`rta maktab bitiruvchilarining tayyorgarlik darajasiga qoyiladigan talablar – ayta ( ko`rsata) olishi, aniqlay (o`lchay)olishlari tasirlay olishi, tushuntira olishlari va bashorat qila olishlari- o`quvchilar egallashi shart bo`lgan ko`nikma va malakalar kabi ko`rsatkichlarda ifodalanadi. Bunday ko`p qirrali vazifani bajarish uchun geografiya o`qituvchisidan na faqat o`zi o`qiyotgan fanlarning ilmiy – nazariy va uslubiy asoslarini, balki tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy fanlarning qator qonunlarni chuqur o`zlashtirgan bo`lishi ham talab etiladi. Shu taqlid chuqur mazmunli masalalarning mohiyatini atroflicha bilishni talab etadigan mavzular 5– sinf “ Boshlang`ich taiiy geografiya “kursidagi “Litosfera (Yerning tosh qobig`i)” va 6- sinf “ Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi” dagi “Geografik qobiqing vertikal tuzilishi” nomli ikkinchi mavzuning “Litosfera va Yer relyefi, yer po`sti, litosfera plitalari va Yerning geosinklinal mintaqalari” ni o`rganish mashg`ulotlaridir. Ushbu murakka darslarni olib borish va Yer planetasining materik ko`tarilmalari va okean botiqlarining hozirgi qiyofasi haqida o`quvchida bilim va ko`rsata lish ko`nikmasini hosil qilish uchun tektonika, tarixiy geologiya, mineralogiya, paleontologiya, radiogeologiya va boshqa sohalardan yaxshi xabardor bolish zarur. Shu bilan birga dars o`tishning an`anaviy va qator interfaol usullaridan foydalanishga to`g`ri keladi. O`quv jarayonida geografiya talimini zamonaviy ta`lim texnologiyalari asosida olib borishda interaktiv usullardan foydalanish muhim rol o`ynaydi. O`qitishning interaktiv usuli yordamida o`quv jarayoni to`g`ri tashkil etish kerakki, bunda sinfda talim oluvchilarning o`qish, bilim olish jarayoniga to`la jalb etiladi. Ular o`zlari o`ylagan va bilgan barcha narsalar to`g`risida erkin fikr yuritish imkoniyatga ega bo`ladilar. Ya`ni mavzu materiallarini idrok etish va o`zlashtirish jarayonida o`quvchi va o`qituvchilarning birgalikdagi faolyati natijasida jaroyani tashkil etiladi. Bu jarayonda o`quvchilar o`zlarini alohida 34

individual hissasini qo`shadi. O`quvchilar o`z fikrlari, bilimi faoliyati, dunyo qarashi yangi mavzuga oid bo`lgan tasavvurlari bian o`rtoqlashadilar. Bu jarayon o`quvchilarning o`zaro ittifoqligi qo`llab –quvvatlash muhitida amalga oshadi. Interaktiv uslublar g`oyalarning ustunligi, yagonaligini vaqtincha inkor etadi Talim jarayonida o`quvchilar tanqidiy fikrlashni o`rganadilar. Bundan tashqari, o`quvchilar tomonidan aytilgan al`ternativ fikrlarni taroziga solib ko`rish oylab xulosa chiqarish, bahs-munozarasida ishtirok etish, o`z fikrini bayon qilib berishni o`rganadilar. Bundan tashqari, o`quvchilar tomonidan aytilgan al`ternativ fikrlarni taroziga solib ko`rish o`ylab xulosa chiqarish, bahs-munozarasida ishtirok etish, o`z fikrini bayon qilib berishni o`rganadilar. Bu uslubni amalga oshirishda o`qituvchi, o`quvchilar darsni tashkil etishda yakka juft, holatda amalga oshiriladi. O`qituvchi interaktiv uslubni amalga oshirish uchun puxta tayyorgarlik ko`rish kerak: 1. Sinf xonasi dars jarayoni uchun tayyor bo`lish kerak. Kerakli materiallar oldindan tayyorlanishi lozim. 2. Bu jarayonni amalga oshirishda vaqtni o`quvchilar bilan kelishilgan holda to`g`ri taqsimlash lozim. 3. O`quvchilar guruhlarga bo`lishda birinchi ixtiyoriy holat, keyin esa tasodifiy holatga bo`lish kerak. Chunki yaxshi, aktiv o`quvchilar bir guruhga to`planib qolishi mumkin. Buni oldini olish lozim . 4. Darsda o`quvchilarni guruhlarda bo`lishda, o`quvchilarning psixologik holatini hisobga olish kerak. Bu jarayonni tashkil etish juda nozik bo`lib, darsni qanday o`tishni belgilab beradi. Dastlab o`quvchilar birdaniga darsga kirib ketishga tayyor bo`lmaydilar. 5. Fan o`qituvchisining mahorati o`quvchilarni o`ziga jalb eta olish, so`zlashuv odobi, nutqining qandaydir o`ziga hosligi keyingi darslarda ham shu uslublardan foydalanish kerakligini o`quvchilarda shakllantirish lozim. 35

“Aqliy hujum “ uslubi Maskur uslub muayyan mavzu yuzasidan berilgan. muommolar hal etishda yaxshi natija beradigan uslub hisoblanadi.U dars jarayoni ishtirokchilarning muommo xususida keng va har tomonlama fikr yuritish uchun hamda o`z tasavurlari va g`oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma`lum ko`nikma ham malakalar hosil qilishda rag`batlanitiriladi.Dars jarayoni muvaffaqiyatli kechishi uchun quyidagi tartibda tashkil etish mumkin . 1. O`quchilarni darsda aktiv qatnashishini tashkil etish. 2. Mavzuga oid g`oyalarni yozib borish uchun, doska va qog`ozlar tayyorlash 3. Muommoni o`quvchilar ongiga tushunnarli qilb yetgazish 4. “Aqliy hujum”uslubini tashkil etish. A) Har bir o`quvchi tomonidan aytilgan fikirlarni izohlash qa`tiyan man etiladi. B) Erkin fikirlashi tashkil etish . S) O`quvchilarning fikrlarini ilg`ab olish , aytilishi bilan yozib olish. 5. Fikrlarni so`rash va ularni aytilishi bilan yozib olish. 6. G`oyalar yozilgan qog`ozlar to`lsa ularni devorga ilib qo`yish. 7. O`z fikringni bildirib, yangi g`oyalarni yo`zaga kelishiga turtki berish. 8. Ayrim o`quvchilar tomonidan bildirilgan fikrlar yo`zasidan kulish, piching qilish mumkin emas. 9. G`oyalar tugamaguncha ishni to`xtatish shart emas, lekin vaqt reglamenti ham yoddan ko`tarilmasligi kerak. “Aqliy hujum”uslubini guruhli, yakka tartibda, juftlik asosida tashkil etish mumkin. Shu asosda o`quvchilarga muayyan mavzu bo`yicha bilganlari yoki o`z fikrlarini alohida qog`ozga mustaqil yozishni aytiladi va ikki daqiqadan so`ng, yonma- yon o`tirgan o`quvchilar bir–birlariga o`girilib yozganlarini o`rtoqlashadilar va o`z ro`yxatlarini birlashtiradilar. Bunda o`quvchilarning soni 10-15 tadan oshmasligi kerak. Umuman “Aqliy hujum” uslubi dars jarayonida o`quvchilarni faollashtiradi, charchoqni oladi, hammani ishlashga, fikrlashga majbur qiladi. Bu o`z – o`zida ta`lim jarayonining samaradorligini yanada oshirishga xizmat qiladi. 36

II BOB. “DARYOLAR” MAVZUSINI TA”LIM TENNOLOGIYALARI ASOSIDA O`QITISHGA DOIR 2.1. Daryolar haqida ma`lumotlar Biz bitiruv malakaviy ishini daryolar mavzusi haqida to`liq ma`lumotlarga ega bo`lish uchun suv resurslaridan foydalanish va mo`zlik va qorliklar haqida ham yoritishni joiz deb bildik. Zero, “O`zbekistonning suv boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish” mavzusi 7 – sinf da o`qitiladi. O`zan aniq ko`rinishga ega bo`lgan va doimiy suv oqimi kuzatila boshlanadigan joy daryo boshi deb yuritiladi. Agar daryo ikki soyning qo`shilidan hosil bo`lsa, daryo boshi sifatida ular qo`shilgan joy qabul qilinadi. Daryoning o`zunligi esa katta irmoq bilan qo`shib hisoblanadi. Har qanday daryoni, uning o`zunligi bo`yicha, bir-biridan faqr qiladigan umumiy belgilariga qarab quyidagi uch qismga – yuqori oqim, o`rta oqim va quyi oqimlarga bo`lish mumkin. Tog` daryolarining yo`qori oqimlari uchun nisbatan katta nishabliklar xos bo`lib, shu tufayli suvning oqish tezligi ham ancha katta bo`ladi. Bu esa o`z navbatida o`zanda eroziya jarayonining jadal borishiga olib keladi. Daryoning o`rta oqimida uning nishabligi va suvning oqish tezligi kamayadi. Eng muhimi, daryoning suvliligi ortadi. Daryoning quyi oqimida nishablik va suvning oqish tezlishi yanada kamayadi. Bu qismda tezlik kamayishi natijasida oqiziklar cho`ka boshlaydi. Aksariyat hollarda daryo uzunligi bo`yicha undagi suv miqdori kamaya boradi. Daryo ko`lga, dengizga yoki ikkinchi bir daryoga qo`shiladigan joy uning quyilishi deyiladi. Ko`llarga, dengizlarga quyiladigan yirik daryolarning quyilish qismida ular tarmoqlanib, o`zanning murakkab shakllari-deltalar hosil qiladi. Bunga dengiz yoki ko`ldagi suvning to`lqinlanishi, ko`tarilishi, pasayishi sabab bo`ladi. 37

Qurg`oqchil xududlarda esa daryolar ba`zan quyilish qismiga yetib bormaydi. Bunda daryo suvining katta qismi bug`lanishga, o`zan tubiga shimilishga va asosan sug`orishga sarf bo`ladi. O`lkamizdagi ko`pgina daryolar (Murg`ob, Tajan, Zarafshon, Qashq adaryo) ni bunga misol qilib keltirish mumkin. Suvayrig`ichlar, daryo xavzasi va suv to`plash maydoni. Yer sirtiga yoqqan yog`inlardan hosil bo`lgan suvni ikki qarama-qarshi yunalishdagi yonbag`irlar bo`yicha taqsimlaydigan eng baland nuqtalar o`rni suvayirgich chizig`ini hosil qiladi. Yer kurrasining quruqlik qismiga yoqqan yog`inlardan hosil bo`lgan yuza suvlarni jahon suvayirg`ich chizigi quyidagi ikki yo`nalishda taqsimlaydi: 1. Tinch-Xind okeanlari yo`nalishida; 2. Atlantika –Shimoliy Muz okeanlari yunalishida. Jahon suvayirg`ich chizig`i Janubiy Amerikadagi Gorn burnidan boshlanib, And Kordilera tog`laridan Bering bo`g`oziga, undan Chukotka tizmalari, Anadir yassi tog`lari, Gidan, Stanovoy, Yablonovoy, Markaziy Osiyo tog`liklari, Tyanshan, Pomir, Kopettog`, Arabiston yarim orolining shimoliy qismi Afrikada esa meridian yunalishi bo`yicha o`tadi. Materikning janubiy qismiga yaqinlasha borganda Xind okeani qirg`oqlari tomon buriladi (Dunyo tabiiy xaritasiga qarang). Jahon suvayirg`ich chizig`idan tashqari nisbatan kichik o`lchamlardagi quyidagi suvayirg`ichldari mavjud. Ichki suvayirg`ichdar – materiklarga yoqqan yog`inlardan hosil bo`lgan suvni okeanga tutash (chekka xudud) va berk (ichki oqimli) havzalar bo`yicha taqsimlaydi. Orol-Kaspiy berk havzasini chegaralaydigan suvayirg`ich chizig`i ichki suvayirg`ichlarga misol bo`ladi; Okean va dengiz suvayirg`ichlari-suvni okeanlar va dengizlar havzalari bo`yicha taqsimlaydi. 38

Tog`li xududlarda suvayirg`ichlar tog` cho`qqilarining eng baland nuqtalaridan o`tadi va u yaqqol ko`rinadi. Tekislik xududlarda esa, buning aksincha, suvayirg`ich chizig`ini o`tkazish ancha murakkabdir. Yo`qorida aytib o`tilganidek, daryolar va yer usti va yer osti suvlari hisobiga to`yinadi. Shunga mos ravishda yer osti va yer usti suvayirg`ichlari bo`ladi. Ular ayrim hollarda bir-biri bilan mos kelmaydi, ya`ni bir tekislikda yotmaydi. Yer sirtining daryo sistemasi joylashgan va suvayirg`ich chiziqlari bilan chegaralangan qismi daryo havzasi deyiladi. Daryo sistemasi suv yig`adigan maydon suv to`plash maydoni deyiladi. Ko`pchilik hollarda daryo xavzasi va suv yig`ilish maydoni mos tushadi. Lekin, ayrim hollarda suv yig`ilish maydoni daryo havzasi maydonidan kichik bo`ladi. Masalan, Ob bilan Irtish daryolari orasidagi kichik daryochalar bosh daryoga yetib borolmaydi, natijada ular suv tuplaydigan maydon asosiy daryoga suv bermaydi. Xaritaga e`tibor bilan qaralsa, bunday misollarni ko`plab keltirish mumkin. Daryo havzasining tabiiy-geografik xususiyatlari. Yer yuzasidagi har bir daryo havzasi o`ziga xos bo`lgan alohida xususiyatlarga ega bo`ladi. Bu o`ziga xoslik ma`lum tabiiy-geografik omillar bilan aniqlanadi. Daryo havzasining geografik o`rni. Bu xaqda gap ketganda, daryo havzasi joylashgan xududning eng chekka janubiy va shimoliy nuqtalari, eng chekka g`arbiy va sharqiy nuqtalari nazarda tutiladi. Shu ma`lumotlarga ega bo`lsak, daryo havzasining qaysi materikda, qaysi kenglikda, qaysi mamlakat xududida joylashganligi haqida dastlabki tasavvurga ega bo`lamiz. Daryo havzasining iqlim sharoiti. Bu xususiyat, asosan havzaning geografik o`rniga bog`liq bo`lib, uzoq yillar uchun xos bo`lgan quyidagi omillar bilan aniqlanadi: yog`inlarning miqdori, yog`ish jadalligi yog`in miqdorining yil ichida taqsimlanishi, qor qoplamining qalinligi va uning suvliligi, havo harorati va namlik darajasi, shamol va uning tezligi, yo`nalishi. Daryo oqimining hosil bo`lish 39

jarayoni, to`yinish manbalari va umuman uning gidrologik rejimi daryo havzasining iqlim sharoitiga bog`liqdir. Daryo havzasida hosil bo`lgan suv miqdori unga yoqqan yog`in miqdori bilan aniqlansa, havzada yo`qotiladigan suv miqdori, ya`ni bug`lanish havo harorati, namlik va shamol bilan aniqlanadi. Ikkinchi tomonidan havo haroratining ko`tarilishi daryo havzasidagi qor qoplami va mo`zliklarning erishini, natijada daryoga yanada ko`proq suv qushilishini ta`minlaydi. Daryo havzasining geologik tuzilishi. Havzaga yoqqan yog`inlardan hosil bo`lgan suvning yer bag`riga shimilish miqdori, yer osti suvlarining joylashish chuqurligi, daryo oqiziqlarining manbai hisoblangan tog` jinslarining yuvilish jadalligi va nihoyat daryo o`zanining hosil bo`lish jarayoni daryo havzasining geologik tuzilishi bilan bog`liqdir. Daryo havzasining relyefi. Daryoda suvning oqish tezligi va shunga bog`liq holda uning energiyasini aniqlashga imkon beradigan daryo havzasi va o`zanning nishabligi, havzaga yog`adigan yog`inlarning balandlik bo`yicha taqsimlanishi relyef bilan bog`liqdir. Daryo havzasining tuproq va o`simlik qoplami. Havzada hosil bo`lgan suvning shimilish jadalligi, daryoga tushadigan oqiziklar miqdori va ularning yiriklik darajasi daryo havzasining tuproq qoplami bilan bog`liqdir. O`simlik qoplami esa havzadan bo`ladigan bug`lanish miqdoriga ta`sir qiladi. O`simlik turiga bog`liq tarzda ayrim hollarda (qamish bordon) bug`lanishni jadallashtirishi, ayrim xollarda (o`rmonlar) esa kamaytirishi mumkin. O`simlik qoplami daryo havzasida yer sirtidan bo`ladigan yuvilish miqdorini keskin kamaytiradi. Daryo havzasining gidrografiyasi. Daryo havzasida joylashgan ko`llar, botqoqliklar, muzliklar daryo oqimiga har tomonlama ta`sir ko`rsatadii. Bu ta`sirni o`rganish uchun havzaning botqoqlanganlik, ko`llanganlik va o`rmon bilan qoplanganlik koeffitsientlaridan foydalaniladi. Ifodalardagi. Ma`lumki daryo havzasida ko`llarning mavjudligi oqimni yil davomida bir tekis taqsimlanishiga 40

ta`sir etadi. Botqoqliklar, o`rmonlar esa daryo oqimiga yanada kuchliroq va murakkabroq ta`sir ko`rsatadi. Daryo havzasida inson tomonidan amalga oshiriladigan turli tadbirlar havzaning tabiiy-geografik sharoitiga va bu holat o`z navbatida uning gidrologik rejimiga sezilarli ta`sir ko`rsatadi. Insonning xo`jalik faoliyati daryo havzasida ma`lum maydonlarni shudgorlash, o`rmonzorlar barpo etish yoki ularni yo`q qilish selxonalar va suv omborlarini qurish, suvning ma`lum qismini sug`orishga olish, oqova suvlarni daryoga tashlash kabilarni qamrab oladi. Daryolarning shakl va o`lcham ko`rsatkichlari. Daryo sistemasining shakl va o`lcham ko`rsatkichlari. Bir daryo ikkinchisidan o`zunligi, irmoqlari soni, ularning Yer sirtida joylashish shakli va boshqa ko`pgina belgilari bilan farqlanadi. Mazkur farqlarini daryo sistemasining morfologik va morfometrik yani shakl va o`lcham ko`rsatkichlarini solishtirish orqali aniqlash mumkin. Daryo sistemasining asosiy shakl va o`lcham ko`rsatkichlari quyidagilardan iborat: - bosh daryo o`zunligi; - irmoqlar va ularning o`zunliklari; - daryoning egriligi; - daryo tarmoqlarining zichligi; - daryo yoki daryo qismining nishabligi; Bosh daryoning uzunligi uning boshlanishidan quyilish joyigacha bo`lgan masofa bilan aniqlanadi. Bosh daryoning o`zunligini xaritadan aniqlashda sirkul- o`lchagich yoki kurvimetrdan foydalanish mumkin. Buning uchun sirkul- o`lchagich yordamida xaritdan, tuzatma koeffitsienti e`tiborga olgan holda, aniqlangan uzunlik xarita masshtabiga ko`paytiriladi. Hisoblash aniqligi xarita masshtabiga bog`liq bo`lgani uchun yirik masshtabli xaritalardan foydalanish tavsiya etiladi. Bosh daryoni xaritadan daryo sistemasining gidrografik sxemasiga qarab yoki gidromorfologik tahlil etish yo`li bilan aniqlash mumkin. 41

Irmoqlar uzunliklari ham bosh daryo uzunligi kabi aniqlanadi. Lekin bunda dastlab irmoqlarning tartiblarini belgilab olish zarur. Daryo tarmoqlarining zichligi xavzaning iqlim sharoiti, relyefi, geologik tuzilishi kabi bir qancha tabiiy omillarga bog`liqdir. Daryoning nishabligi uning turli qismlarida turlicha qiymatlarga ega bo`ladi. Masalan, O`zbekiston daryolari tog`li xududlarda katta nishablikka ega bo`lsa, tekislikka chiqqach ularning nishabligi keskin kamayadi. Nishablikni daryoning umumiy uzunligi yoki uning ma`lum bir qismi uchun aniqlash mumkin. Daryo nishabligi deb, uning o`rganilayotgan qismidagi balandliklar farqini shu qism uzunligiga bo`lgan nisbatga aytiladi. Nishablik o`lcham birligiga ega emas, lekin ayrim xollarda promillar (% o )da, ya`ni balandlikning daryoning har 1000 m uzunligiga to`gri keladigan o`rtacha pasayishi ko`rinishida ifodalanadi. Daryo nishabligi, asosan, joyning relyefiga bog`liq bo`lib, uning energiyasi miqdorining ko`rsatkichidir. Tog` daryolarida nishablik katta bo`lgani uchun ular katta energiya manbalariga egadir. Daryo havzasining shakl va o`lcham ko`rsatkichlari. Daryo havzalari bir- biridan shakllari, o`lchamlari va boshqa belgilari bilan farq qiladi. Ana shu shakl va o`lchamlarni quyidagilar orqali ifodalash mumkin; - daryo h avzasining maydoni; - daryo h avzasining o`zunligi; - daryo h avzasining kengligi; - daryo h avzasining simmetriklik darajasi; - daryo h avzasining o` rtacha balandligi; - daryo havzasining o`rtacha nishabligi. Daryo havzasining maydonini aniqlash uchun dastlab u xaritada suvayirg`ich chiziqlari bilan chegaralab olinadi. So`ng, masshtab hisobga olingan holda, planimetr yoki o`lchov katakchalari (paletka) yordamida uning maydoni aniqlanadi. O`lcham birligi- km 2 . 42

Daryo havzasining uzunligi daryoning quyilish joyidan suvayirg`ich chizig`ida eng uzoqda joylashgan nuqtagacha bo`lgan masofani tutashtiradigan tugri chiziqning km da aniqlangan uzunligiga tengdir. Uni aniqlash uchun chizig`ichning «0» raqami daryoning quyilish nuqtasiga quyilib, ikkinchi tomoni suvayirg`ich ustida soat strelkasi yo`nalishi bo`yicha aylantiriladi. Havzaning eng katta kengligi daryo havzasining eng keng joyidan havza o`zunligini ifodalaydigan chiziqqa nisbatan o`tkazilgan perpendikulyarning o`zunligidan iboratdir. Demak, daryo havzasining eng katta kengligi xaritadan o`lchash natijasida aniqlanadi. Daryo havzasining o`rtacha balandligi. Ma`lumki, joyning balandligi o`zgarishi bilan tabiiy omillar ham o`zgarib boradi. Bu o`zgarishlar daryolarning gidrologik rejimiga ham o`z ta`sirini o`tkazadi. Shuni hisobga olib, har bir daryo havzasining o`rtacha balandligi aniqlanadi. Daryo havzasining o`rtacha balandligi (H o`rt ) ni ikki usul bilan aniqlash mumkin. а ) hisoblash ifodasi yordamida; b) daryo havzasining gipsografik egri chizig`i yordamida Havzaning o`rtacha balandligini ikkinchi usul bilan aniqlash uchun havzaning gipsografik egri chizig`i (havza maydonining balandlikka mos ravishda ortishi) grafigi chiziladi. Grafikda havza maydonining 50% ga mos keladigan balandlik havzaning o`rtacha balandligini ifodalaydi. Havzaning o`rtacha nishabligi gidrologiya va suv xujaligiga oid hisoblashlarda muhim ahamiyatga egadir. Yomg`irdan, qorning erishidan hosil bo`lgan suvning daryo o`zaniga quyilish tezligi, havzada tuproq va tog` jinslarining yuvilishi, ya`ni suv eroziyasi kabi jarayonlar havzaning nishabligi bilan bog`liqdir. Daryo vodiysi va o`zani. Daryo vodiysi va uning elementlari. Daryo vodiysi suv oqimining yer sirtida bajargan ishi natijasida vujudga kelib, daryoning boshlanishidan quyi qismi tomon ketgan yassi yonbag`irlari va nishabligi bilan 43

xarakterlanadi. Ma`lumki, ikki daryo vodiysi o`zaro kesishmaydi, lekin ular birgalikda umumiy vodiyni tashkil qilishlari mumkin. Har qanday daryo vodiysida quyidagi elementlar mavjud bo`ladi: - daryo o`zani-vodiyning oqar suv egallagan qismi; - qayir-daryoda toshqin yoki tulin suv ko`zatilganda vodiyning suv bosadigan qismi; - vodiy tubi-daryo o`zani va qayir birgalikda vodiy tubi deb ataladi; - talveg-daryo uzunligi bo`yicha o`zandagi eng chuqur nuqtalarni tutashtiradigan egri chiziq; - terrasalar-yonbag`irlardagi gorizontal yoki bir oz qiyalikka ega bo`lgan maydonchalar; - yonbagirlar-vodiy tubini ikki yondan chegaralab turuvchi va daryoga qarab qiya joylashgan maydonlar; - vodiy qoshi-vodiy uzunligi bo`yicha yonbag`irlarning eng yuqori nuqtalarini tutashtiruvchi chiziq. Daryo vodiysining tuzilishi, shakli va o`lchamlari daryoning suv rejimiga katta ta`sir ko`rsatadi. Masalan yonbag`irlar qiyaligining katta yoki kichikligi daryoning loyqaligiga ta`sir qilsa, o`zanning egri-bugriligi unda oqayotgan suvning tezligiga ta`sir ko`rsatadi. Iqlimning daryolarni to`yinishidagi ahamiyati va ularning suv rejimiga ta`sirini iqlimshunos olim A.I.Voeykov o`zining 1884 yilda chop etilgan “Yer kurrasi va xususan Rossiya iqlimlari” kitobida aniq yoritib bergan. Mazkur kitobda qayd etilgan “daryolar o`z xavzalari iqlimning mahsulidir”, degan ibora hozir xam o`z kuchini yo`qotmagan. Hozirgi paytda bu fikr birmuncha keng ma`noda, ya`ni “daryolar-havzadagi mavjud landshaftning umumiy muhitida iqlimning maxsulidir”, deb ta`riflanadi. Natijada iqlimning yetakchi hissasini ta`kidlash bilan birga, landshaft sharoitlari- 44

havzalarning geologik tuzilishi, tuprog`i, o`simligi va boshqa omillarning ahamiyatiga urg`u berildi. Daryolarning iqlimiy tasnifi. Daryolar o`z havzalari iqlimining maxsuli degan xulosaga asoslangan xolda A.I.Voeykov “daryolar suv rejimining xususiyatlarida iqlimdan indikator sifatida foydalanish mumkin”, deb hisoblaydi. Shu fikrga asoslanib, u daryolarning iqlimiy tasnifini ishlab chiqadi. Ushbu tasnifda Yer kurrasidagi barcha daryolar quyidagi turt guruhga bo`linadi: 1. Qor va muzlik suvlaridan to`yinadigan daryolar. Bu guruh o`z navbatida uch turga bo`linadi: a) tekislikdagi va baladligi 1000 m gacha bo`lgan xududlardagi muzliklar suvi hisobiga to`yinadigan daryolar. Bunday daryolar shimoliy xududlarda joylashgan; b) tog`lardagi qor va muzliklar hisobiga to`yinadigan daryolar. Ushbu turga misol qilib O`rta Osiyo daryolarini ko`rsatish mumkin. Bu daryolarda tulinsuv davri yozda ko`zatiladi; v) bahor va yozning boshlarida qor suvlari hamda yomg`ir suvlari hisobiga to`yinadigan daryolar. Masalan, Ob, Yenisey. Lena, G`arbiy Yevropa daryolari AQSH ning shimolidagi daryolar. Bunday daryolarda suvning kutarilishi yil davomida ikki marta kuzatiladi. 2. Asosan yomg`ir suvlaridan to`yinadigan daryolar. Bu guruh turtga bulinadi; a) musson va tropik yomg`irlaridan to`yinadigan daryolar. Bu daryolarda tulinsuv davri yoz fasliga to`g`ri keladi. Masalan, Amazonka, Gang, Amur daryolari; b) ko`proq qish faslida va yil davomida yog`adigan yomg`ir suvlaridan to`yinadigan daryolar. Bunga O`rta va G`arbiy Yevropadagi Vezer, Maas, Sena kabi daryolari kiradi; 45

v) yilning sovuq oylarida yog`adigan yomg`irlar hisobiga to`yinadigan daryolar. Bularda issiq paytda yomg`irlar daryolarning to`yinishida qatnashmaydi, chunki ular bug`lanishga va shimilishga sarf bo`ladi. Shu sababli bunday daryolar yozda qurib qoladi. Bu turga misol qilib Italiya, Kichik Osiyo, Kaliforniya, Eron va Chili daryolarini ko`rsatish mumkin; g) har zamonda yog`uvchi kuchli yomg`irlar hisobiga hosil bo`lgan hamda daryo deb atash mumkin bo`lmagan oqimlar. Bunday vaqtinchalik jilg`a va soylar O`rta Osiyo, Mongoliya, Kura Araks va Shimoliy Qrimning cho`lga yaqin bo`lgan tog`oldi qismida uchraydi. 3. Daryo oqimi doimiy bo`lmagan o`lkalar. Bu guruhga iqlimi quruqligi tufayli daryolari va doimiy toza oqimi bulmaydigan o`lkalar kiradi. Ularga Sahroi Kabir, Qoraqum, Qizilkum kabi boshqa cho`l va sahrolarni misol qilib aytish mumkin. 4. Daryosiz o`lkalar. Xududning sirti asriy qor va mo`zliklar bilan tula qoplanganligi sababli daryolar muzliklar va muzlik osti oqimlariga almashinadi. Bunday turdagi o`lkalarga, masalan, Antarktida va Grenlandiyani kiritish mumkin. Yuqorida bayon etilgan tasnifni, albatta mukammal deb bo`lmaydi. Hozirgi kunda to`plangan gidrometeorologik ma`lumotlar ushbu tasnifga katta aniqliklar kiritishga imkon berishi mumkin. Daryolarning to`yinish manbalari bo`yicha tasnifi. Daryolarning to`yinishida ishtirok etuvchi manbalardan har birining yillik oqimga qo`shgan hissasini miqdoriy baholash uslubi hali takomiliga yetmagan. Bu sohadagi dastlabki ishlar 40-yillarda M.I.Lvovich tomonidan amalga oshirilgan bo`lib, u daryolarning to`yinish manbalari bo`yicha tasnifini ishlab chiqadi. Bu ish 70-yillarda ancha qiyomiga yetkaziladi. Har ikki bosqichda ham olim daryolar suv rejimining tahliliga asoslanadi. 46

Har bir to`yinishi manbai – qor qoplami, yomg`ir suvlari va grunt suvlarini miqdoriy baholashda M.I.Lvovich quyidagi oraliqlarni qabul qildi: 80%dan ko`p, 50-80 va 50% dan kam. To`yinishida muzliklarning erishidan hosil bo`ladigan suvlar ishtirok etadigan daryolar juda kam xollardagina muzliklar suvlarining salmog`i 50%dan ko`p bo`ladi. Shu sababli mazkur to`yinishi manbaining o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olib, ular uchun alohida chegara berilgan: 50% dan ko`p, 50-25 va 25% dan kam. Agar yillik oqimning 80%dan ko`prog`i uchta to`yinish manbaidan biri, masalan, qor hisobiga to`g`ri kelsa, bu daryo Lvovich tasnifi bo`yicha toza holda qor suvlari hisobiga to`yinuvchi daryolar turiga kiradi. Agar to`yinishi manbalaridan biri,masalan, qor suvlarining yillik oqimdagi salmog`i 50-80% atrofida bo`lsa, unda daryo asosan qor suvlaridan to`yinuvchi daryolar turiga kiritilgan. Nihoyat, daryo oqimida uchta to`yinish manbalaridan har birining salmogi 50% dan kam bo`lsa, bu daryo aralash manbalari hisobiga to`yinuvchi turga kiritiladi. Yer yuzidagi daryolarni to`yinish manbalariga ko`ra 38 turga bulishni ma`lum qonuniyatlariga asoslangan. Masalan, ko`pchilik daryolar qor suvlari, yomg`ir suvlari va boshqa manbalar hisobiga to`yinsada, ularda umuman olganda qor suvlarining ulushi ko`proq bo`lishi mumkin. Tasnifni ishlab chiqishda mana shunday holatlar e`tiborga olingan. O`rta Osiyo daryolarining to`yinish manbalariga ko`ra tasniflari. Daryolarning to`yinish manbalarini o`rganish va aniqlash ular suvidan samarali foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Shu sababli O`rta Osiyoda gidrologiya fanining rivojlanishiga katta hissa qushgan olim V.L.SHults 1944 yilda xudud daryolarining to`yinish manbalariga ko`ra tasnifini ishlab chiqqan. Unda qayd etilishicha, O`rta Osiyo daryolarining umumiy to`yinishida qor suvlari boshqa manbalar-muzlik, yomg`ir suvlari va yer osti suvlariga nisbatan ustun turadi. Biroq qor suvlari va shuningdek boshqa xil manbalarning yillik oqimdagi salmog`i turli turli daryolarda turlicha bo`ladi. Boshqacha qilib aytganda, turli daryolarning 47

to`yinish sharoitlari to`yinuvchi kichik daryolarni xisobga olmagan xolda, O`rta Osiyo daryolarini quyidagi to`rt turga bo`ladi; 1. Muzlik-qor suvlaridan to`yinadigan daryolar; 2. Qor-muzlik suvlaridan to`yinadigan daryolar; 3. Qor suvlaridan to`yinadigan daryolar; 4. Qor-yomg`ir suvlaridan to`yinadigan daryolar. Ushbu tasnifda daryolarning qaysi turga mansubligini belgilovchi mezonlar sifatida suv eng ko`p bo`ladigan oylar, qor-muzlik suvlaridan hosil bo`lgan yozgi to`linsuv davridagi oqim miqdori (W VII-IX ) shuningdek, uning qor suvlaridan hosil bo`lgan bahorgi tulinsuv davridagi oqim miqdori (W III-VI ) ga bo`lgan nisbati б =W VII-IX / W III-VI olinadi (3 jadval). Hisoblashlar natijasida aniqlangan va W V11-1 Х lar o`rganilayotgan daryoning to`yinish sharoitlari haqida yetarli axborot beradi. -jadval Daryolarning to`yinish sharoitiga bog`liq holda qaysi turga mansubligini belgilovchi mezonlar To`yinish sharoitiga bog`liq holda daryo-larning turlari Daryolar qaysi turga kirishini ko`rsatuvchi mezonlarVI III IX VII W W     W VII - IX , yillik oqimga nisbatan % hisobida Suv eng ko`p bo`ladigan oylar Muzlik-qor suvlaridan to`yinadigan daryolar 1,00  38 VII, VIII Qor-muzlik suvla-ridan to`yinadigan daryolar 0,99  0,26 37  17 V, VI Qor suvlaridan to`yinadigan daryolar 0,25  0,18 16  12 IV, V Qor-yomg`ir suvlaridan to`yinaligan daryolar 0,17  0,001 11  0 III, IV, V 48

Ushbu tasnifda daryolarning to`yinish manbalariga bog`iq holda ajratilgan turlari ma`lum darajada shartlidir. Masalan, muzlik-qor suvlaridan to`yinadigan daryolarda muzlik suvlari hissasi bor-yo`g`i 10% atrofida bo`lishi ham mumkin. Umuman shuni yodda tutmoq kerakki, tog` daryolarining to`yinishi jihatidan qaysi turga mansubligi daryoning ma`lum bir kuzatish joyi (posti) ma`lumotlari asosida aniqlanadi. Shu narsa ham ma`lumki, tog` daryolarining to`yinish sharoitlari ularning quyi oqimi tomon o`zgarib boradi. Masalan, Norin daryosi Norin shahri yonida muzlik – qor suvlaridan to`yinadigan daryolar turiga mansub bo`lsa, Farg`ona vodiysiga chiqish joyida (Uchqurg`on shahri yaqinida) u qor-muzlik suvlaridan to`yinadigan daryolar turiga kiradi. Daryolarning to`yinish sharoitlari u yildan bu yilga ham o`zgarib turishi mumkin, bu esa ayrim yillarning ob-havo xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Misol qilib o`sha Norin daryosini olaylik. Farg`ona vodiysiga chiqaverish joyida bu daryo aslida qor-muzlik suvlaridan to`yinadigan daryodir. Lekin, 1917 va 1934 yillarga oid ma`lumotlar asosida bajarilgan hisoblashlar bo`yicha u muzlik-qor suvlaridan to`yinadigan daryolar guruhiga kiradi. Daryolarning qaysi turga kirishini aniqlash uchun tavsiya etilgan mezonlar daryolarning tog`lardan chiqqanidan keyingi, ya`ni tekislik qismlari uchun to`g`ri kelmaydi. Buning sababini daryolar suv rejimining tekislikka chiqqach inson xo`jalik faoliyati ta`siri natijasida keskin o`zgarishi bilan tushuntirish mumkin. Endi daryolarning V.L.SHults tasnifida keltirilgan turlarini ayrim-ayrim holda qisqacha ko`rib chiqaylik. Birinchi turdagi daryolarning to`yinishida baland tog`lardagi asriy qor va muzliklarning erishidan hosil bo`lgan suvlar keng ishtirok etadi. Biroq, muzliklarga yaqin bo`lgan joylar e`tiorga olinmasa, bu turdagi daryolarning to`yinishida muzlik suvlarining miqdori qor suvlari miqdoriga nisbatan kam bo`ladi va yillik oqim hajmining 25-30%ini tashkil etadi. Bu xil daryolarda oqim miqdori yillar bo`yicha kam o`zgaradi va to`linsuv davri juda kech iyul-avgut 49

oylarida ko`zatiladi. Bu turdagi daryolar, asosan Pomir-Oloy tog`larining mangu qor va muzliklar ko`p bo`ladigan eng baland tizimlarida (Panj, Vaxsh, Zarafshon daryolari) va Oloy tog` tizmasining shimoliy yonbag`irlarida (Isfara, Sux daryolari) ko`pdir. Bunday daryolar Norin havzasining yuqori qismida, Issiqko`l havzasida va Qirg`iz, Orqa Ili, Jung`oriya Olatovlarning shimoliy yonbag`irlarida ham Talas Olatovining g`arbiy qismida ham uchraydi. Ikkinchi turdagi daryolar oqimi ko`proq mavsumiy qor va kamroq miqdorda mangu qorlarning erishidan hosil bo`ladi. Ularda muzlik suvlarining hissasi ancha kam-yillik oqimning 15% gacha bo`lgan qismini tashkil etadi. Bu turdagi daryolarda tulinsuv davridagi oqimning eng ko`p qismi may-iyun oylariga to`gri keladi. Ularga Sirdaryo havzasidagi Norin, Qoradaryo, Piskom, Chotqol, Chirchiq va Xisor tog`larining janubiy yonbag`irlaridan oqib tushadigan bir qancha daryolar-To`palangdaryo, Qoratog`daryo va Kofirnihon kabilar kiradi. Uchinchi turdagi daryolarning suv to`plash havzalari ancha past joylashgan bo`lib, asosan, mavsumiy qor va qorliklar hisobig to`yinadi. Bu tur daryolar oqimi yillararo va yil davomida keskin o`zgarib turadi, tulinsuv davri ertaroq (mart-may oylarida) kuzatiladi. Qashkadaryo, Sangardak, G`ovasoy va Yassi kabi daryolar shu turga kiradi. Nihoyat, to`rtinchi turga mansub daryolarning to`yinishida baland tog` qorlari va muzliklari deyarli yoki butunlay ishtirok etmaydi. Lekin, yomg`ir suvlari hissasi boshqa turdagi daryolarga nisbatan eng katta salmoqqa ega bo`ladi. Bu turdagi daryolarning suv to`plash havzalarining o`rtacha balandliklari nisbatan kichik bo`lib, ularga Ohangaron, Aris, Kalas daryolari, Qoratovning janubi-garbiy yondagirlaridan oqib tushadigan soylar va shuningdek, Turkmaniston daryolarini misol qilib keltirish mumkin. 50

Dunyodagi yirik daryolar haqidagi ma` lumotlar (K.V. Pashkangdan, 1982 y.) Daryolar O`zun- ligi, km Havzasining maydoni ming km 2 Havzadagi yog`in miqdori, mm Suv sarfi m 3 /sek Yillik oqim, l/sek, km 2 Oqim moduli l/sek km 2 Oqim qalin-ligi mm Oqim koefitsiyen-ti, % Amazonka 6437 7180 1967 120 000 - - - - Kongo 4320 3690 1323 40 000 - - - - Missisipi - - - - - - - - Missuri 5970 3220 757 19 000 - - - - Volga 3690 1380 467 8 100 - - - - Dunay 2850 816 749 6 400 - - - - Nil 6650 2800 626 3 100 - - - - Amudaryo 2540 465 800 2010 - - - - Panj 921 113.5 1500 1000 - - - - Qashqadary o 332 8780 600 5.46 - - - - 2.2. Daryolar mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitish Mavzuning texnologik xaritasi va o`tkazilish ishlanmasi Mavzu: III c 2- chorak, 22 - dars Daryolar Maqsad va vazifalar O`quvchilarga daryolar va ularning qismlari tarkibi, turlari, to`yinishi, rejimi haqida bilim berish; tog` va tekislik daryolarining o`ziga xos xususiyatlarini ochib berish; ularga tabiiy geograflk xaritalardan daryolarni topishni o`rgatish va sayyoramizdagi yirik daryolarni nomlarini aytib xaritadan topa olishni, daryolarga reja asosida ta`rif yozish ko`nikmasini shakllantirish. O`quvchilarda mustaqil fikr yuritishni, olgan bilimlarini hayot bilan bog`lay olishni, ilmiy dunyoqarashlarni shakllantirish, Tabiatga mehr va muhabbat uyg`otish asosida ekologik tushunchalarni kengaytirish. O`quv materiali mazmuni O`quvchilar mavzuning mohiyatini tushinib yetishlari bunda daryolarning hosil bo`lishi, daryo sistemasi, vodiysi va uning elementlari. Ularning to`yinishi manbai va mansabi. Ostona va sharsharalarning paydo bo`lishi, daryo havzasi chegaralari. Daryolaning oqim yo`nalishi va relefning bog`liqlik qonuniyatlari. Daryolarning xalq xo`jalikdagi ahamiyati va ularni suvini muhofaza qilish. 51

O`quv jarayonini tashkil etish texnologiyasi Shakl: interfaol mashg`ulot: suhbat-ma`ro`za, yakka tartibda, kichik guruh, jamoa bo`lib ishlash. Metod: “Aqliy hujum”, og`zaki bayon, “Blis so`rov” elementi, savol- javob, grafik test. Vosita: Darslik, mavzu bo`yicha slaydlar, globus, mavzuga oid jadvallar, daryolar aks etgan rangli rasmlar, 5-sinf o`quv atlasi va yozuvsiz xarita, tarqatma materiallar, Dunyoning yarimsharlar tabiiy xaritasi, O`zbekiston tabiiy xaritasi. Usul: slayd, grafik test. Nazorat: ko`zatish, nazorat savollari, nazorat testlari. Baholash: rag`batlantirish, 5 ballik tizim asosida. o`tiladigan natijalar O`qituvchi: Mavzu asosida to`laqonli ma`lumot berib, o`quvchilar bilimini oshiradi. Mashg`ulotda qo`llanilgan turli metodlar, mustaqil ish bo`yicha tarqatma materiallar asosida mavzu bo`yicha o`quvchilarning bilim, ko`nikma, malakalarini oshiradi. O`quvchi: Mavzu bo`yicha yangi bilimlar egallanadi. Guruhlar bilan ishlashni o`rganadilar, eslab qolish, ayta olish, ko`rsata olish ko`nikma va malakalarga ega bo`ladilar. Yozuvsiz xaritada daryo va uning elementlarini tasvirlay oladi. Daryoga reja asosida tavsif yoza oladi. Kelgusi rejalar O`qituvchi: Yangi pedagogik texnologilarni o`zlashtiradi va darsda tatbiq etib, takomillashtirishga erishadi. O`z ustida ishlaydi. Mavzuni hayotiy voqyalar bilan bog`laydi va solishtiradi. O`quvchi: Mavzu yo`zasidan berilgan topshiriq ustida mustaqil ishlashni o`rganadi. O`z fikrini ravon bayon eta oladi. Yangi mavzuga oid qo`shimcha materiallar topishga harakat qiladi. Dars bosqichlari. Bosiqichlar Mazmuni Metodlar Vaqti 1-bosqich Tashkiliy qism Salomlashuv. Mashg`ulotning borishi haqida tushuncha berish. og`zaki muloqot 3 daqiqa 2-bosqich Motivatsiya Nazorat bosqchi “BLIS” so`rov orqali sinf o`quvchilarini to`liq nazorat qilishdan iboratdir. “BLIS” so`rov o`tkazishda uning “ha- yo`q”elementidan foydalanish yaxshi samara beradi. “BLITS” so`rov topshiriqlari Shakli: “ha-yo`q” 8 daqiqa 3-bosqich Mavzu va topshiriqlar bayoni O`qituvchining “Daryolar” mavzusi mazmuni to`g`risidagi suhbat- ma`ro`zasi (slaydlar hamda savollar asosida) – jamoaviy ish va guruhlardagi mustaqil ish Asosiy bosqich: og`zaki bayon, tushuntirish, savol-javob 20 daqiqa 52

a) “Aqliy hujum ” metodi yordamida o`quvchilarning daryolar haqidagi bilimlari aniqlab olinadi. b) yangi mavzu bayoni - daryo elementlarini ko`rgazmali usulda muammoli bayon etish o`quvchi bilimlarini to`ldirish. 4-bosqich Mustahkamlash Grafik usulda test topshirig`i. Daryoning elementlari rasmlardagi qaysi harflarga mos kelishini aniqlash. Grafik usulida test topshirig`i. 12 daqiqa 5-bosqich Dars yakuni va mustaqil ish uchun topshiriq Uy vazifasini bajarish uchun tavsiyalar 2 daqiqa Mashg`ulotni ng borishi Atama va tushunchalar: daryo, daryo havzasi, suv ayirg`ich, daryolar manbai, mansabi, tog`daryolari, tekislik daryolari, daryo vodiysi, daryo o`zani, irmoq, daryo sistemasi, sharshara, ostona, daryolar to`yinishi, daryolar rejimi, suv sarfi, suv sathi, daryolar suvini muhofaza qilish. Geografik obektlar: Daryolar: Nil, Amazonka, Kongo, Missisipi, Gang, Volga, Dnepr, Ob, Lena, Yantszi, Xuanxe, Amudaryo, Sirdaryo. Sharsharalar : Anxel, Niagara, Viktoriya. O`quvchilar egallash lozim bo`lgan BKM elementlari Bilimlar:  Daryo va uning qismlari haqida bilish;  Daryo sistemasi haqida bilish;  Daryo vodiysi va uning elementlari bilish;  S h arsharalar haqida bilish;  Daryolarning to ` yinishi manbai va mansabi qaerdaligini bilish . Ko`nikma va malakalar: 53

 Daryo sistemasi va uning elementlarini aniqlay olish;  Daryo havzasi chegaralarini aniqlay olishi;  Oqim yo`nalishi va relyefning bog`liqlik qonuniyatlarini ayta olishi;  Xaritada daryo va uning elementlarini ko`rsata olishi;  Yozuvsiz xaritada daryo va uning elementlarini tasvirlay olishi;  Daryoga reja asosida tavsif yoza olishi. Tashkiliy qism. Dars avvalida salomlashib, o`quvchilar davomati aniqlanadi. O`quvchilar bugungi kun ob-havosi va atrof-muhitdagi tabiiy o`zgarishlarga sharh beradilar. O`quvchilarning darsga tayyorgarligi nazorat qilinadi. Guruhlash . O`quvchilar qatorlar orqali uch guruhga bo`linadi: "Amudaryo", "Orol", "Sirdaryo" guruhlari. “BLIS” so`rov orqali oldingi darsda o`tilgan mavzu yuzasidan sinf o`quvchilarning bilimini tekshirish. “BLIS” so`rov topshiriqlarining o`ziga xos xususiyatlari:  Qisqa vaqtda nazoratni amalga o sh iri sh  Bar ch a o`quv ch ilarni qamrab oli sh  Nazorat materiallari tuzi sh ning soddaligi  Natijalarni tek sh irib ch iqi sh qisqa vaqtni talab eti sh i  Vaqtning qat ` iy belgilanganligi nazorat natijalarini realligini ta ` minlaydi “BLIS” so`rov topshiriqlari: 54

S h akli: “ha-yo`q”. 1. Granit va qumto sh suvni yax sh i o`tkazmaydi 2. Artezian suvlari bosimli bo`ladi 3. Grunt suvlarining sathi bahorda yo`qori bo`ladi 4. Tabiiy buloqlarning ko`p ch iligi grunt suvlaridan paydo bo`ladi 5. Artezian quduqlaridan suv otilib ch iqadi 6. Yirik qum suvni yax sh i o`tkazmaydi 7. Yer osti suvlari ch o`llarda mavjud emas 8. S hag`al va qum qatlamlari orasida yer osti suvlari to`plani sh i mumkin 9. Yer osti suvlari doimo ch u ch uk bo`ladi 10. Tog` jinslari qan ch a g`ovak bo`lsa suvni sh un ch a sekin o`tkazadi . So`rovni o`tkazi sh tartibi: 1.Har bir o`quv ch i uc chu n individual nazorat top sh iriqlari beriladi . 2. “BLIS” so`rov topshiriqlari uchun javob varaqasi: Topshiriqni bajarish tartibi: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 O`zingiz to`g`ri deb hisoblagan to`g`ri javoblarni X belgisi bilan, noto`gri deb hisoblagan javoblarringizni O belgisi bilan belgilang. 3. O`quvchi quyidagi shaklda javoblarni belgilaydi: 55

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 X X X X X O O O O O 4. Nazorat uchun belgilangan vaqt tugagach o`qituvchi o`quvchilarning javob varaqalarini tekshirib chiqadi va baholaydi. Baholash mezonlari:  9-10 ta to`g`ri javob uchun “5” ball  7-8 ta to`g`ri javob uchun “4” ball  5-6 ta to`g`ri javob uchun “3” ball Yangi mavzu bayonidan oldin “Aqliy hujum ” metodi yordamida o`quvchilarning daryolar haqidagi bilimlari aniqlab olinadi. “Aqliy h ujum” metodi  Bevosita jamoa bo`lib “fikrlar hujumi”ni olib borish. Bu uslubdan maqsad- mumkin qadar katta miqdordagi g`oyalarni yig`ilish, talaba (yoki o`quvchi)larni ayni bir xil fikrlashdan holi qilish, ijodiy vazifalarni yechish jarayonida dastlab paydo bo`lgan fikrlarni yengishdir.  “AQLIY HUJUM” metodi- biror muammo bo`yicha o`quvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to`plab, ular orqali ma`lum bir yechimga kelinadigan metoddir  « AQLIYHUJUM » metodining t u zilmasi  Muammoli savol beriladi  Fikr va g`oyalar bildiriladi va jamlab boriladi  Fikr va g`oyalar guruhlanadi  Aniq va to`g`ri javoblar tanlab olinadi 1. Daryo nima? 2. Kim daryoni ko`rgan? 3. Respublikamiz hududida oqadigan daryolardan 4 tasini nomini ayting. 4. Siz yashaydigan joyda daryo oqib o`tadimi? Daryoning nomini ayting. Yangi mavzuning bayoni 56

Reja: 1. Daryo va uning elementlari. 2. Daryo havzasi va suvayirg`ich. 3. Tog` va tekislik daryolari. 4. Daryolarning suv rejimi. 5. Daryolardan xo`jalikda foydalanish. O`zan deb ataluvchi chuqurlikda oqayotgan suv oqimi daryo deb ataladi. Odatda daryolar doim oqib turadi. Lekin iqlimi quruq o`lkalarda issiq, yog`in kam vaqtlarda goho qurib qoladigan daryolar ham bor. Ularni vaqtincha qurib qoladigan daryolar deyiladi. Har bir daryoning boshi va quyilar joyi bo`ladi. Daryo boshlanadigan joy uning manbai deb ataladi. Sirdaryo va Amudaryo baland tog`lardagi qor va muzliklardan boshlanadi. Volga daryosi t e ki sl i k da, ko`ldan boshlanadi. Daryolar qaerdan boshlanmasin, ularning irmoqlari bo`lsa, katta sersuv daryolarga aylanadi. Irmoqlar deb daryo ga yon tomondan kelib quyiladigan kichikroq daryolarga aytiladi. Ko`pchilik daryolar okean, dengiz, ko`l yoki boshqa daryolarga kelib quyiladi. Daryoning oke an, dengiz, ko` l yoki boshqa daryoga quyiladigan joyi dar yoning mansabi deyiladi (O`rta Osiyoning t a b i i y x a r i t a s i d a n Sirdaryoning manbaini, mansa bini, Chirchiq va Qoradaryo irmoqlarini toping). Bosh daryo o`zining barcha irmoqlari bilan birga daryo sis temasini hosil qiladi. Daryo havzasi va suv ayirg`ich. Ye rga shimilishga ulgurmagan va b u g ` l a n i b k e t magan hamma suv daryolarga oqib tushadi. Barcha suvi b i r daryoga oqib tushadigan quruqlik maydoni daryo havzasi deb ataladi. 57

Amazonka sayyoramizning eng yirik daryosi Uning uzunligi - (Ukayali daryosi bilan) 6400 km ni tashkil qiladi. Hamma daryolarning, hatto eng k i c h i k daryolarning ham o`z havzasi bo`ladi. Amazonka havzasi dunyoda eng katta daryo bo` l i b, uni ng maydo ni 7 mln km 2 dan iborat. Qo`shni daryolar havzalarini bir-biridan ajratib turadigan che gara suvayirg`ich deyiladi. Suvayirg`ichlar tog`larning qirralariga, te kisliklarda esa balandroq joylarga to`g`ri keladi. Tog` va tekislik daryolari. Tog` daryolari t e k i s l i k daryolariga qaraganda juda tez oqadi. Vodiylari tor va chuqur b o ` l a d i . Ko`p daryolar tog`lardan boshlanib, t e k i s l i k k a oqib chiqadi va t e k i s l i k daryosiga aylanadi. Bunday daryolarga Sirdaryo, Amudaryo va Zaraf shon daryolarini misol q i l i b ko`rsatish mumkin. Sirdaryo Tiyanshan tog`larida 6000 m balandlikdan boshlanadi. Tog`lar orasidagi chu qur daralarda hayqirib oqadi. Tekislikka chiqqanidan keyin keng o`zanda y o y i l i b , s e k i n oqadi. Daryolar t o g ` l a r d a yemirib o q i z i b kelgan tog` jinslari tekislikda cho`kib, cho`kindi jinslarni hosil q i ladi. Daryolar suvidan cho`kindi jinslarning c h o ` ki s h qonuniyatini birinchi bo`lib Abu Rayhon Beruniy aniqlagan. Daryolar suvi baland joylardan otilib tushib, sharsharalar hosil qiladi. Dunyodagi eng baland sharshara Janubiy Amerikada, Churun daryosidagi Anxel sharsharasi. Uning balandligi 1054 m. Lekin suvi ko`p emas. Eng sersuv sharsharalardan biri Shimoliy Ameri kadagi Niagara sharsharasidir. Bu sharshara 51 m balandlikdan o t i l i b tushadi. Yana b i r katta sharshara Afrikadagi Viktoriya sharsharasi Unda suv 120 m balanddan otilib tushadi ( N o m l a r i a y t i l g a n sharsharalarni Yarim- sharlar xaritasidan toping). Daryolarga suv qaerdan keladi? Daryolar yomg`ir, qor, mo`z suv lari, buloqlar suvlar i dan to`yinadi. Baland tog`lardan boshlanadigan daryolar tog`lardagi mo`zliklar suvi bilan to`yinadi. Ular yozda s e r suv bo`ladi (Nega?). Amudaryo bilan Zarafshon daryosi ana shunday daryolar hisoblanadi. Ba`zi 58

daryolarga yomg`ir suvi ham, qor s u v i ham, yer osti suvlari ham t u s h a d i . SH unday daryolarni ar al as h to`yinuvchi daryolar deyiladi. Sirdaryo shunday daryolar sirasiga kira d i. Daryolar qadim zamonlardan kishilarni chuchuk suv bilan t a ` m i n laydigan asosiy manba bo`lib kelgan. Suvdan yaxshiroq foydalanish uchun daryolarga suv omborlari quriladi, kanal va ariqlar qazib quruq ye rlarga suv chiqariladi. Suvni iflos qilmasdan, tejab-tergab foydalanish har birimizning muqaddas burchimiz hisoblanadi. Buni aslo unutmaylik. Yangi mavzuni mustahkamlash uchun topshiriqlar. Grafik test. Grafik usulda test topshirig`ida o`quvchilar daryoning elementlari rasmlardagi qaysi harflarga mos kelishini topadilar. (1, 2- rasm) Daryoning elementlari rasmlardagi qaysi harflarga mos kelishini aniqlang. 1. daryoning manbai 6. daryoning chap irmog`i 2. daryoning mansabi 7. daryoning vodiysi 3. daryoning o`ng irmog`i 8. daryoning havzasi 4. daryoning o`zani 9. daryoning suvayirg`ichi 5. daryoning qayiri 10. daryo terassasi Mavzuni mustahkamlash va topshiriqni bajarish uchun tavsiyalar. Topshiriqlarning o`ziga xos xususiyatlari:  Qisqa vaqtda mustahkamlash nazoratini amalga oshirish.  Barcha o`quvchilarning BKM elementlarini qanday darajada egallab olganligini nazorat qila olish.  O`quvchilarda geografik ob`ekt to`g`risida tasavvurlarning shakllanishiga yordam beradi.  Nazorat usulining soddaligi. 59

 Natijalarni tekshirib chiqish qisqa vaqtni talab etishi . Topshiriqni bajarish tartibi: 1. Topshiriq doskada yoki slayd yordamida o ` quvchilarga taqdim etiladi . 2. O ` quvchi quyidagi shaklda javoblarni belgilaydi : 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 a b c h k d m j e l 3. Nazorat uchun belgilangan vaqt tugagach oqituvchi o ` quvchilarning javob varaqalarini tekshirib chiqadi va BKM elementlarini qanday darajada egallab olganligini aniqlaydi Uy vazifa uchun topshiriqlar 1. Daryo tushunchasining eng muhim belgilarini ayting . 2. Daryo sistemasi , boshlanish joyi , quyilishi joyi , daryo havzasi , suv ayirg ` ich , daryo o ` zani deb nimaga aytiladi ? Ularni daftaringizga chizmada aks ettiring . 3. Daryolardan biriga quyidagi reja asosida ta ` rif bering . S avollar 1). Daryo nomi? 2). Qaysi materikda va uning qaysi qismida joylashgan? 3). Qayerdan boshlanadi? 4). Qayerga quyiladi? 5). Qaysi okean yoki dengiz havzasiga tegishli? 6). Xo`jalikdagi ahamiyati. Uy vazifasini bajarish uchun tavsiyalar Uy vazifasi uchun berilgan topshiriq murakkab topshiriqlardan sanaladi. U bir vaqtning o`zida barcha BKM elementlarini qamrab oladi, shu sababli uy vazifasining o`quvchilar tomonidan bajarilishiga o`qituvchi alohida e`tibor berishi lozim. 60

O`quvchilarga uy vazifasini berishda quyidagilarni hisobga oling: Reja asosida ta`rif berish uchun ma`lumotlarni topish oson bo`lgan daryolarni tanlang. Eng yaxshisi, agar mavjud bo`lsa o`zingiz yashaydigan joydagi daryoni tanlash yaxshi samara beradi. O`quvchilarga topshiriqni bajarish tartibini mukammal tushuntirib bering. O`quvchilarga uy vazifasini bajarishda zarur bo`ladigan qo`shimcha manbalar topishda yordam bering. Darsni yakunlash: Darsga yakun yasash, baholarni e`lon qilish. 2.3„Ko`l va muzliklar“ mazusini ta`lim texologiyalari asosida o`qitish Darsning maqsadi: Ta`limiy maqsad: O`quvchilarga gidrosfera haqidagi bilimlarni berishda davom etib, ularga ko`llarning turlari, xususiyatlari, kelib chiqishi to`g`risidagi bilimlarni shakllantirish va muzliklar, ularning hosil bo`lishi haqida tasavvur hosil qilish. Xaritadan ko`l va muzliklarni topa olish ko`nikmalarini shakllantirish. Yangi mavzuni to`liq o`zlashtirishga erishish. Tarbiyaviy maqsad: O`quvchilarga ekologik tarbiya berish, insoniyatning sidrosferaga salbiy ta`siri va buning oqibatlarini ochib berish, Vatanimizga mehr-muhabbat hislarini shakllantirish. Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni mustaqil fikrlashga o`rgatish, nutq madaniyatini o`stirish, o`z-o`zini boshqarishga yo`naltirish, hozirjavoblik, topqirlik xususiyatlarini rivojlantirish. 61

Dars turi: Ta`lim beruvchi, interfaol. Dars o`tish metodi: Aqliy hujum, aralash, interfaol. Dars jihozi: Globus, yarim sharlar tabiiy kartasi, 5-sinf darsligi, atlasi, yozuvsiz xaritasi, “Geografik nomlarni bilasizmi?” elektrodoskasi, jadvallar, ko`llar va mo`zliklar rasmlari, tarqatma materiallar, globus maketlari, vatman, markerlar. Tehnik jixozlar: Kompyuter, multimedia, slaydlar, magnitofon. Dars rejasi: I. Tashkiliy qism. 1 . O`qituvchining kirish so`zi. (2 daqiqa) 2.Guruhlarga bo`linish. (2 daqiqa) II. O`tgan mavzuni so`rab baholash. 3.Biz bilgan bilimlar. “Kim chaqqon” o`yini. ( 5 daqiqa) III. Yangi mavzu bayoni. 4. Slaydlar orqali yangi mavzuni tushuntirish. ( 8 daqiqa) 5. “Ko`llar va muzliklar” videofilmini ko`rish. (5 daqiqa) 6. “Xatosini toping” ( 8 daqiqa) 7. “E`tiborni jamlash” o`yini. ( 4 daqiqa) IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: 8. “Aplikatsiya” usuli. (7 daqiqa) V. O`quvchilarni baholash va uyga vazifa. 9. G`olib guruhni aniqlash va baholash. ( 2 daqiqa) 10. Uyga vazifa. ( 2 daqiqa) Darsning borishi: I.Tashkiliy qism. Guruhlash: O`quvchilar emblemalar orqali to`rt guruhga bo`linadilar: “Ko`l”, “Daryo”, “Qor” va “Aysberg” guruhlari. 62

1). Salomlashish, davomatni aniqlash, ob-havo haqidagi ma`lumotlarni eshitish. 2). Dunyo tabiiy xabarlarini navbatchi o`quvchilardan eshitish. III.Asosiy qism. Darsning maqsadi va tartibi bilan tanishtirish: O`qituvchi: - Aziz o`quvchilar, siz oldingi darslarda gidrosfera qobig`i haqida so`z yuritayotgan edingiz. Bugun ham mana shu qobiqning ko`l va mo`zliklari haqida gaplashamiz. Buning uchun esa fanimiz bo`yicha olgan bilimlarimizni esga olamiz. Baholash mezoni: Har bir to`g`ri javob uchun globuslar tasviri berib boriladi. Kimning globusi eng ko`p bo`ladi. Har bir shartni birinchi bo`lib bajargan guruhga ham alohida rag`bat - doira ichida “globuschalar” berib boriladi. Uy vazifa bo`yicha ishlash: Har bir guruhga 4 tadan topshiriq beriladi: 1) Qobiqlar nomini yozing. 2) Gidrosfera deganda nimani tushunasiz? 3) Gidrosferaga nimalar kiradi? 4) Daryolarga misollar yozing. Guruhlar javobi tinglanadi. O`qituvchi guruhlar fikrlarini umumlashtirib, to`ldiradi. III. Yangi mavzu bayoni. Slaydlar orqali yangi mavzu bo`yicha yangi ma`lumotlar beriladi va o`quchilar daftariga yozdirib qo`yiladi. Ekran orqali ko`l va mo`zliklar haqida film ko`rsatiladi. Guruhlarda ishlash: Guruhlarga darslik asosida topshiriq beriladi. “Xatosini toping” o`yini. 63

Matnlar: I - guruh: Ko`l guruhiga: Tabiiy chuqurlikda to`planib qolgan suvga ko`l deyiladi. Ko`llarda suv daryolardagidek o`zanda oqadi. Yer yo`zidagi eng katta ko`l – Kaspiy ko`lidir. Oqmas ko`llar suvi chuchuk bo`ladi. Ko`l suvlaridan foydalanib bo`lmaydi. II - guruh: Daryo guruhiga: O`zan deb ataluvchi chuqurlikda oqayotgan suv oqimi daryo deb ataladi. Daryo boshlanadigan joy uning mansabi deyiladi. Qo`shni daryolar havzalarini bir- biridan ajratib turadigan chegara irmoqlar deyiladi. III - guruh: Qor guruhiga: Qor yig`adigan va muzlik hosil bo`ladigan balandlikning quyi chegarasi qor chizig`i deyiladi. Qor chizig`i ekvatorial o`lkalarda dengiz sathigacha pasayadi. Dunyodagi eng katta orol – Grenlandiyada muzliklar yo`q. IV - guruh: Aysberg guruhiga: Quruqlikda qor to`planib, hosil bo`lgan ko`p yillik muzlar muzliklar deyiladi. Muzliklar hech qachon siljimaydi. Aysberglar juda kichkina bo`ladi. Ko`l guruhining to`g`ri javobi: Tabiiy chuqurlikda to`planib qolgan suvga ko`l deyiladi. Ko`llarda suv daryolardagidek o`zanda oqadi. Yer yo`zidagi eng katta ko`l – Kaspiy ko`lidir. Oqmas ko`llar suvi chuchuk bo`ladi. Ko`l suvlaridan foydalanib bo`lmaydi . 1) oqmaydi; 2) foydalanib bo`ladi. Daryo guruhining to`g`ri javobi: O`zan deb ataluvchi chuqurlikda oqayotgan suv oqimi daryo deb ataladi. Daryo boshlanadigan joy uning mansabi deyiladi. Qo`shni daryolar havzalarini bir-biridan ajratib turadigan chegara irmoqlar deyiladi. 1) manbai; 2)suvayirg`ich. Qor guruhining to`g`ri javobi: 64

Qor yig`adigan va muzlik hosil bo`ladigan balandlikning quyi chegarasi qor chizig`i deyiladi. Qor chizig`i ekvatorial o`lkalarda dengiz sathigacha pasayadi. Dunyodagi eng katta orol – Grenlandiyada muzliklar yo`q . 1) qutbiy; 2) mo`zliklar bilan qoplangan Aysberg guruhi to`g`ri javobi: Quruqlikda qor to`planib, hosil bo`lgan ko`p yillik muzlar muzliklar deyiladi. Mo`zliklar hech qachon siljimaydi . Aysberglar juda kichkina bo`ladi. 1) siljiydi; 2) ba`zilari juda katta bo`ladi. Guruhlar javoblari tinglanib, globuschalar beriladi. Har bir guruhga “E` tiborni jamlash” o`yini beriladi”. “E`tiborni jamlash” o`yini Arabiston Okean Baykal Daryo Atlantika Dengiz Amazonka Ko`l To`g`ri javob: “E`tiborni jamlash” o`yini Arabiston Okean Baykal Daryo Atlantika Dengiz Amazonka Ko`l Guruhlar o`z javoblarini xarita orqali ko`rsatib, izohlaydilar. IV. Yangi mavzuni mustahkamlash. O`qituvchilarga “Aplikatsiya” usuli yordamida gidrosferaga doir so`zlar beriladi. Har bir guruh o`ziga berilgan topshiriq asosida vazifani bajaradilar. So`zlar: Suvayirg`ich, mansab, oqar, sho`r, oqim, chuqurlik, harorat, maydoni, chuchuk, Nil, Hind, Baykal, tektonik. Daryo atamasiga: 65

Suvayirg`ich, mansab, chuqurlik, harorat, chuchuk, Nil. Okean atamasiga: Sho`r, oqim, chuqurlik, harorat, maydoni, Hind. Ko`l atamasiga: Oqar, sho`r, chuqurlik, harorat, maydoni, chuchuk, Baykal, tektonik. Guruhlar taqdimotidan so`ng, o`qituvchi ular fikrlarini umumlashtirib darsga yakun yasaydi, guruhlar to`plagan globuschalar sanab, ballar hisoblanadi, g`olib guruh aniqlanadi hamda faol o`quvchilar baholanadi. Uyga vazifa: Mavzuni o`qib, savollarga javob yozish, atlasdan foydalanib yozuvsiz xaritaga 10 ta ko`l nomini yozib kelish, xohlagan bitta ko`lga ta`rif yozish. O`zbekistonning suv boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish. Mavzuning texnologik xaritasi va o`tkazilish ishlanmasi Mavzu: III – chorak 49-dars O`zbekistonning suv boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish. Maqsad va vazifalar O`quvchilarda suv boyliklari, ularning turlari haqida tushuncha va tasavvur hosil qilish, ularning muvozanati, uning bo`zilishi hamda Respublikamiz hududlari ekologiyasi, suv muammolari haqida tushuncha berish. O`quvchilarga ilgaridan tanish bo`lgan atama va tushunchalarni eslatish. Ona–Vatanga uning boyliklariga mehr-muhabbat hislarini tarbiyalash, ekologik tarbiya berish, suvni toza asrash, uni isrof qilmaslikka o`rgatish. O`quv materiali mazmuni O`rganilgan mavzilardan asosiy tushunchalarni ajrata bilish, ularni amaliyotda qo`llay bilishga o`rgatish, mustaqil fikrlash doirasini kengaytirish. E kologik dunyoqarashni rivojlantirish, ekologik fikr yuritishni shakllantirish, ekologik savodxonlikka erishish. O`quvchilarning savol-javob, xarita bilan ishlash (amaliy mashg`ulot) orqali yangi mavzuni qay darajada o`zlashtirilganligi nazorat qilinadi. O`quv jarayonini tashkil etish Shakl: interfaol mashg`ulot: suhbat-ma`ro`za, yakka tartibda, kichik guruh, jamoa bo`lib ishlash. Metod: “Aqliy hujum”, savol- javob. Vosita: Darslik, 7-sinf o`quv atlasi, O`zbekiston tabiiy xaritasi, 66

texnologiyasi mavzuga doir rasmlar, Kompyuter, multimedia, slaydlar. Nazorat: ko`zatish, nazorat savollari. Baholash: rag`batlantirish, 5 ballik tizim asosida. O `tiladigan Natijalar O`qituvchi: Mavzu belgilangan vaqt ichida barcha o`quvchilar tomonidan o`zlashtiriladi. O`quvchilarning darsda faolligi oshadi. Ularda fanga nisbatan qiziqish o`yg`onadi. Amaliy mashg`ulotlarni mustaqil bajaradilar, barcha o`quvchilar yakka tartibda baholanadi. boshqalarga yetkazish, savol va javob berishga o`rgatiladi. O`quvchi: Mavzu yo`zasidan yangi bilimga ega bo`ladilar. Eslab qolish, ayta olish, ko`rsata olish ko`nikma va malakalarga ega bo`ladilar Kelgusi rejalar O`qituvchi: Yangi pedagogik texnologilarni o`zlashtiradi va darsda tatbiq etib, takomillashtirishga erishadi. O`z ustida ishlaydi. Mavzuni hayotiy voqyalar bilan bog`laydi va solishtiradi. O`quvchi: Mavzu yo`zasidan berilgan topshiriq ustida mustaqil isshashni o`rganadi. O`z fikrini ravon bayon eta oladi. Yangi mavzuga oid qo`shimcha materiallar topishga harakat qiladi. Mashg`ulotni ng borishi Darsning tashkil etish shakllari: a) salomlashish b) davomat aniqlash. c) ob-havo so`rash d) uyga berilgan topshiriqlarni tekshirib chiqish Dars rejasi: Darsning borishi: 1. Tashkil etish. (2 daqiqa) 2. Guruhlash. (2 daqiqa) 3. Uy fazifa bo`yicha ishlash. (5 daqiqa) 4. Yangi mavzu bayoni. (12 daqiqa) 5. Guruhlarga topshiriqlar berish. (10 daqiqa) 6. Individual o`quvchilarga vazifa berish. (3 daqiqa) 7. Guruhlarning o`z, fikrini himoya qilish. (4 daqiqa) 8. Yangi mavzuni mustahkamlash. (3 daqiqa) 9. Yakunlash, umumlashtirish. (2 daqiqa) 67

10. Baholash, uyga vazifa. (2 daqiqa) Tashkiliy qismdan so`ng o`quvchilar emblemalar orqali guruhlarga bo`linadilar: I - guruh. Daryo II - guruh. Ko`l III - guruh. Suv omborlari O`qituvchi: Bugungi dars mavzusi O`zbekistonning suv boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish ekan, Prezidentimiz I. A. Karimovning quyidagi so`zlari bilan boshlashi lozim. “Suv hayotning bebaho in`omidir, Hayot suv bilan bog`liq. Suv tamom bo`lgan joyda hayot ham tugaydi”. - Qani aytingchi, suv deganda nimani tushunasiz? Har bir guruhdan bittadan o`quvchi javob beradi. I - guruh. Daryo - Suv suyuqlik , suv –hayot manbayi. - Suv – obi- hayot. II - guruh. Ko`l - Olamda eng oddiy toza suvdan ko`ra qimmatliroq, azizroq narsa bo`lmasa kerak. -Bu murakkab mineral tabiatda turli - gazli, qattiq - mo`z, suyo`q - suv ko`rinishida uchraydi. III - guruh. Suv omborlari - Suv shunday ajoyib mo`jizaki, o`zining shaklini o`zgartirsa ham hususiyati o`zgarmaydi. - Tabiatda biz uchun suvdan ham qimmatli, totli, muqaddas bo`lgan biror narsa yo`q. O`qituvchi tomonidan guruh o`quvchilarining javoblariga izoh berib o`tiladi: 68

- Barakalla, juda to`g`ri. Suvni toza saqlab qolish butun insoniyatni jiddiy tashvishga solib turgan muammolardan biridir. O`qituvchi tomonidan mavzuga doir slaydlar ko`rsatiladi. (Slaydlar o`qituvchi tomonidan oldimdan tayyorlab qo`yiladi.) O`qituvchi guruhlarga suvni nimalarda ishlatilishi haqida gapirishlarini aytadi Guruhlar javoblari: I - guruh. - Ozuqamiz va kiyim-kechagimiz - suvdan. II - guruh. - Hozirgi kunimiz kelajagimizning farovonligi va sog`lom hayot tarzimiz, atrof-muhit go`zalligi va tozaligi-suvga bog`liq. III - guruh. - Sanoat korxonalari ishni yuritish, baliqchilik xo`jaligini yuksaltirish va boshqa ko`plab hayotiy chora-tadbirlarni suvsiz tasavvur etib bo`lmaydi. O`qituvchi : Insoniyat jamiyati taraqqiyotida toza suvga bo`lgan ehtiyoj ortib bormoqda, chunki insoniyat hayotini suvsiz tasavvur qila olmaydi. Sunday ekan har bir guruh o`ziga suvga tegishli bo`lgan muommoli savol tanlab unga javob beradilar. Har bir guruh taqdimoti tinglanadi. I - Daryo guruhi. Biz chuchuk suvni tanladik. O`zbekistonda chuchuk suvlarni ifloslanishi qora va rangli metalurgiya, kimyo va neft-kimyo sanoatlaridan chiqqan og`ir metallar, ftor, fenoldan ifloslanadi. O`zbekiston daryolaridan Chirchiq, Ohangaron, Zarafshon, Norin daryolari eng ko`p ifloslangan. II - Ko`l guruhi. Kichik daryo, soylar muammosini tanladik. Sababi inson ta`siri kundan - kunga ortib bormoqda. Daryo o`zan, qayir va terrasalarda qum, qumtosh, shag`allarning qurilish uchun ommaviy olib ketishi sabab bo`lmoqda. III - Suv omborlari guruhi. 69

Inson tomonidan yaratgan suv havzalarini tanladik. Suv omborlari, kanallar ham to`g`ri qurilmasa, ko`plab vohalar yerlari zaxlab, inshoatlar shikastlanadi. Daryo-hayotbaxsh tomir, butun jonzod daryo suviga intiladi. Shuning uchun ham qadimdan daryo bo`ylarida insoniyat, madaniyat o`chog`i vujudga kelgan. O`qituvchining yangi mavzu yuzasidan qo`shimcha ma`lumotlari. Suvning xalq–xo`jaligining turli tarmoqlarida ishlatilishi va undan foydalanish borasida qilingan ishlar. Masalan: Respublikamizda suvni tejab ishlatish maqsadida qurilgan suv omborlari (xaritadan ko`rsatib) ularning xalq–xo`jaligidagi ahamiyati beqiyosdir. 1tonna mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan suv miqdori. Albatta tabiatdagi suvlarni tabiatning o`zi ham ifloslaydi. - Iflos changlar atmosfera yog`inlariga qo`shilib, suvlarni tabiiy holda ifloslaydi. - O`zbekiston suv havzalarini sanoat tarmoqlaridan chiqadigan iflos chiqindilar ifloslaydi. - Suvda har-xil zaharli moddalar to`planadi, suvning fizik xossalari, tiniqligini, hidi va mazasi va kimyoviy tarkibi o`zgaradi. Zaharli birikmalar paydo bo`ladi. - Hammamizga ma`lum mamlakatimizda Suvni muhofaza qilish to`g`risida qonunlar qabul qilingan. Jumladan: - Yer, yer boyliklari, suv, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umumiy boylikdir. Ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir.Bu konstitutsiyaning 55-moddasida ta`kidlangan. -O`zbekiston yer usti va yer osti suvlaridan foydalanishda ro`y berayotgan murakkab holatning oldini olish va suv bilan ta`minlash asosida bir qator loyihalar to`zilgan. -Suv tarmoqlaridagi nosozliklar tufayli suvlar bekorga oqizib yubormaslik. -Daryo, ko`l, buloq, kanal suvlarini bilib –bilmay xo`jaliksizlarcha isrof qilmaslik. 70

-O`zbekiston suv boyliklarini toza saqlash, ularga tashlanadigan suvlarni iloji boricha tozalash. -Daryo yoqalarida sanitariy zonalar tashkil etish lozim. - Ekologik ta`lim - tarbiya berishda milliy va umuminsoniy qadriyatlardan foydalanishni to`g`ri yo`lga qo`yishimiz lozim bunda biz kattalrning suv haqidagi hikmatli so`zlariga doimo rioya qilishimiz darkor. Yani: - Suvga qarab tuflama, suvga qarab supurma. - Suv - hayot manbai. - Quyosh hosilning otasi bo`lsa, suv onasidir. - Yer xazina - suv oltin. - Nimani xor qilsang, shunga zor bo`lasan. Yangi mavzu yuzasidan o`quvchilar olgan bilimlarini tekshirish: O`qituvchi guruhlarga O`zbekistondagi suv omborlarini sxematik chizmasini tarqatadi. Ular ushbu suv omborlarini nomini aytishlari kerak bo`ladi. O`zbekiston suv omborlari. Janubiy Surxon 71

Uchqizil Chimqo`rg`on Ohangaron Chorvoq Kattaqo`rg`on Jizzax Yangi mavzu bo`yicha o`quvchilar bilimini baholash. O`qituvchi umumlashtirib darsga yakun yasaydi, guruhlar to`plagan ballar hisoblanib, g`olib guruh va faol o`quvchilar baholanadi. Uyga vazifa : Mavzuni o`qib, savollarga javob yozish. O`zbekiston suv omborlari jadvalini tuzish II.4. Sinfdan tashqari ishlarda innavatsion texnologiya “Daryolar” mavzusini mustahkamlash va 5 – sinf gidrosfera bo`limini o`quvchilar bilan to`liq o`rganish maqsadida “Yosh geograflar” to`garaklarida faoliyat olib brish katta samara beradi deb hisoblaymiz. To`garaklar faoliyatida olib boriladigan ishlarda o`quvchilarga interfaol usullar asosida har xil o`yinlar bilan geografiya darslarida o`tilgan mavzularni o`quvchilar bilim va ko`nikmalarini shakllantirishda ahamiyati katta. Chunki innavatsion texnologiyalarning dars vaqtida emas, balki sinfdan tashqari ishlarda rejalashtirish va o`tkazish o`quvchilarning nazariy bilimlarini amaliyotda mustahkamlashga asos 72

buladi. Bunda maktabdagi va «maktabdan tashqari ta`lim» muassasalarida, «Yosh geograflar» to`garaklarida, aynan modulli texnologiyalaridan foydalanib, quyidagi mavzularda sinfdan tashqari ishlarni tashkillashtirishga bo`ladi. To`garak nomi: «Yosh geograflar» Sinfdan tashqari ishlarning o`rni va o`tkaziladigan vaqti:- Sinfdan tashqari. Ishning mavzusi: Dunyo okeani, okean suvining xususiyatlari. Sinfdan tashqari ishning maqsadi: to`garak a`zolarini dunyo okeanlari bilan tanishtirish, ularning kartalari bilan ishlash ko`nikmalarini hosil qilish, Tarbiyaviy maqsadi: Geografiya faniga qiziquvchan o`quvchilarni ekologik, iqtisodiy, estetik yo`nalishda va vatanparvarlikka tarbiyalash. To`garak xonasini yoki saxnani bezash: (o`tkaziladigan o`rniga qarab) dunyoning tabiiy kartasi, yarim sharlar kartasi, geografiyaga oid adabiyotlar, jonli va jonsiz tabiat ko`rinishidagi rasmlar, maketlar, relef shakllari, to`garak a`zolari tomonidan shu mazmunda «Suv- hayot manbai» va boshqa kabi mavzularda yozilgan referat ishlari, o`z qo`llari bilan ishlangan ishlar (rasmlar, maketlar, applikatsiya va boshkalar). Sinfdan tashqari ishlarda foydalanidigan texnologiya: Modulli texnologiya 1. Tashkillashtirish ishlari: To`garak rahbari tomonidan 2 ta guruhga bo`linadi. 1-guruh «Suv», 2-guruh «Yer» nom berilib, har bir guruhda bir-biridan o`zoq oraliqda stol atrofida joylashtiriladi, «Suv» guruhi a`zolariga № 1 jadvalni to`ldirishni, «Yer» guruhi a`zolariga №2 jadvalni to`ldirishga topshiriq beriladi. 1-jadval Geografik nomlar Okeanlar Materiklar Dengizlar qo`ltiqlar 2-jadval Geografik nomlar Bo`g`ozlar Orollar Arxipelaglar Yarim orollar 73

Har bir guruh o`zlariga tegishli toshiriqlarni bajarganidan so`ng, jadvallar almashtiriladi. O`quvchilar bu mavzu bilan dars jarayonida tanish bo`lganligidan, jadvalni o`z bilimlariga tayangan holda to`ldiradi. Ularning bilimlari to`garak rahbari tomonidan baholanadi. Ushbu modulli texnologiya bilan bir qatorda guruh a`zolari didaktik, xalq pedagogikasiga asoslangan metodlardan ham foydalanilsa yaxshi samara berdi. Modulli texnologiyada sinf yoki sinfdan tashqari ishlarni olib borishda geografiya fanidan o`qituvchi har bir mavzuni o`tib, yakunlangandan so`ng, ushbu metod uchun o`quvchilarga guruhlarga bo`lingandan keyin savollar tizimini bajarib borsa, birinchidan: o`quvchining shu mavzu bo`yicha bilimini mustahkamlaydi; ikkinchidan: mustaqil fikrlashga o`rgatadi; uchinchidan: fan o`qituvchisiga modulli texnologiya va boshqa interfaol metodlar o`tkazish uchun savollar manbai bo`lib xizmat qiladi; to`rtinchidan: ushbu mavzu bo`yicha eng muammoli, qiziqarli test savollarin tuzishga asos bo`ladi. 74

X U L O S A Oliy o`quv yurtlarida maxsus va umumiy o`rta ta`lim maktablarida yangi avlodni kamol toptirishda qaratilgan ta`lim-tarbiya ishlarini yana y u qori pog`onalarga ko`tarish pedagoglarning oldiga (qo`ygan) turgan eng asosiy vazifalardan biridir. “Ta`lim to`g`risida”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi qonunlari hamda Vazirlar Mahkamasining “O`zbekiston Respublikasida umumiy o`rta ta`limni tashkil etish to`g`risi”da 1998 yil 13 maydagi 203-sonli qarorini bajarish va uni hayotga tadbiq qilish ishlarini shunday darajaga ko`tarish zarurki, u barcha yoshlarimizni chuqur va puxta bilim olishlarini erkin fikrlovchi shaxs bo`lib yetishishlarini, kerakli malaka va ko`nikma hosil qila olishlarini ta`minlay olish. Bu borada Davlat ta`lim standartlariga muvofiq ijodiy izlanish, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyani joriy etish fanlarning yutuqlaridan foydalanish, ilg`or tajribalarni ko`lamli ravishda amalga oshirish va yanada samarali davom ettirish talab qilinadi. Barcha fanlar qatori o`quvchilarga geografiyadan bilim berishni hozirgi kun talablari darajasiga ko`tarish, uning ilmiyligini oshirish, darslarning samarali o`tishini ta`minlash, o`qituvchilar oldiga turgan dolzarb masalalardan hisoblanadi. Vatanparvarlik tarbiyasiga, maktab ta`limida alohida e`tibor berish kerak. Uni to`laqonl amalga oshirish har bir o`qituvchining to`laqonli burchidir. Vatanimizning ijtimoiy-iqtisodiy qayta qurish bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich joriy etilishi ta`lim-tarbiyaviy ishlarni yangicha tadbirlar asosida ko`rilishini taqozo etmoqda. O`zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi unda yashayotgan barcha xalq va elatlarning ma`naviy jihatdan yangicha mazmun bilan boyib, kamol topib borishi uchun keng yo`l ochib berdi. Vatanparvarlik-ona vatanimiz bilan fahrlanish, mamlakatimiz qudratini mustahkamlash uchun halol mehnat qilish, milliy mustaqilligimizni himoya qilishga tayyor bo`lib turish g`oyalarini yoshlar ongiga singdirishga muhim ahamiyatga ega. Xalqimizning tarixi qadim-qadimlarga borib taqaladi. Bu boy tarixni hali o`qilmagan 75

sahifalarini holisona o`rganish va uni yoshlarga o`rgatish, vatanparvarlik tarbiyasining muhim omilidir. Yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, bolalar bog`chalari umumiy ta`lim va hunar-texnika maktablari, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, jamoat tashkilotlari, yoshlar ittifoqi tashkiloti hamda ota-onalar zimmasiga yuklatilgandir. Xulosa qilib aytganda daryolar mavzusini o`qitishda ta`lim texnologiylaridan geografiya darsida foydalanish suv boyliklarini asrab –avaylash, tabiatni , atof – muhitni muhofaza qilish vatanparvarlik g`oyalarini shakllantirishda eng muhim omil bo`lib hisoblanadi. Ma`lumki, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan dars jarayonida samarali va o`z o`rnida foydalanilganda ko`tilgan natijalarni beradi. O`quvchi tasavvurini kengaytirib, ilm egallashga bo`lgan rag`batini kuchaytiradi. Bunda shubhasiz, pedagogik salohiyati, bilimi va tajribasi, muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, dars zamonaviy texnologiyalar asosida tashkil etilar ekan, ilm-fan yutuqlarining barcha imkoniyatlarini o`zida qamrab olishi o`quvchilarning qiziqish va qobiliyatlariga mos kelishi aniq begilangan maqsadlarga xizmat qilishi talab etiladi. BMI ning I bobida ta`limda innovatsion texnologiyalarning o`rni haqida bayon qiladi. Geografiya darslarida geografiya fani talabalar (o`quvchilarga) mahalliy materiallardan foydalangan holda dars o`tishda texnologiyalari va interfaol usullardan foydalangan darsning samaradorligini oshishi o`quvchilarga bilim va ko`nikmalarning shakllanishida muhim ahamiyatga ega ekanligi bayon qilinadi. Pedagogik texnologiya, innovatsion texnologiya, interfaol usullardan foydalangan darsning samaradorligini oshishi o`quvchilarga bilim va ko`nikmalarning shakllanishida muhim ahamiyatga ega ekanligi bayon qilindi. Pedagogik texnologiya, innovatsion texnologiyalardan va interfaol tushunchalari yaratildi. BMI ning II bobida Mamlakat va Qashqadaryo viloyatining tabiiy sharoiti ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarini, geografiya darslarida va sinfdan tashqari ma`lumotlar asosida o`quvchilar ongiga singdirishning qulay ta`lim texnologiyalari asosida bayon qilindi. 5-7-sinfda geografiya darsi mashg`ulotlari bayoni noan`anaviy 76

uslublar asosida mashg`ulotlar olib borish bayon qilindi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, ta`lim texnologiyalaridan foydalangan holda duvoviy bilimla va mahalliy ma`lumotlardan foydalanib geografiya darslarini tashkil etish barkamol avlodni tarbiyalashda muhim ahamiyatga egadir. Yuqoridagilarni tahlil qilgan ta`lim ustuvorligini ta`minlashda quyidagilarni tavsiya etamiz:  Y u qori ilmiy-pedagogik darajada dars berish;  Muammoli ma`ro`zalar o`qish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil etish;  Ilg`or pedagogik texnologiyalardan va multimediya qo`llanmalardan foydalanish;  Talabchanlik tinglovchilar bi l an individual ishlash ijodkorlikka undash;  Erkin muloqot yuritishga ijodiy fikrlashga o`rgatish, ilmiy izlanishga talab qilish va boshqa tadbirlar ta`lim ustuvorligini ta`minlaydi;  O`qitishning zamonaviy pedagogik texnologiyalarini amalga joriy qilish. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 77

1 Karimov I.A. "Yoshlarimiz xalqimizning ishonchi va tayanchi" Toshent "Ma`naviyat" 2006. 80-bet 2 Karimov I.A. “Yuksak ma`naviya-yengilmas kuch”. Toshkent “Ma`naviyat”-2008 62-bet. 3 Karimov I.A. “O`qituvchilar gazetasi”ning 1989 yil 25 noyabr sonida chop etilgan nuqtdan. 4 Karimov I.A. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 17 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimdagi “O`zbekiston Konstitusiyasi biz uchun demokratik taraqqiyot yo`lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevor” nomli ma`ro`zasi// Xalq so`zi 2010 yil 30 yanvar № 21. 5 Karimov I.A. “ Kadrlar tayyorlash bo`yicha milliy dastur to`zish to`g`risida” (“Ma`rifat” gazetasi. 1997 yil 15 mart) 6 Karimov I.A. “Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. Ma`rifat gazetasi-2011. 27 yanvar 7-soni. 7 Kalonov B.H., Mamatov A.M. Ommabop geografi ya . "Zar qalam" 2006 8 Qashqadaryo albomi Qashqadaryo viloyati geografiyasi Qarshi shahri - 1994 9 Qorayev S. Toponimika 10 "O`zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti" 2006. 11 Xudoyqulov M. "Qarshi cho`li" T. "Sharq" 1998. 320-bet 12. Husanov I., Jumayev X. Maktab geografiya darslarida noan`anaviy o`quv usullaridan foydalanish. “Zamonaviygeografiyaning regional muammolari”. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 18- 78

19 may 2010. 13. Uzluksiz ta`lim. Ilmiy-uslubiy jurnal. 2008. № 2 14. “Vodiy v a Vohalar: Tabiati, Aholisi Xo`Jalaigi Andijon -2012 15 Doniyorov.S.A., Ergasheva.F, To`xtasinov.S “yuksak salohiyatli barkamol avlodni tarbiyasi – davr talabidir” 16 Mamatov. A. ”Kejak avlodlar manfaatini ko`zlab” 17 Usmonova.G.I, Abdullayev.I “Geografik madaniyatni shakllantirishda geografiya tilini o`rganishning ahamiyati” 18 Usmonova.R, Husanov.I “Geografiya darslarida ta`lim tehnologiyalaridan foydalanish”. 19 “Maktab geografiyasi” ma`naviy ma`rifiy ta`limiy jurnal 2-3-4 son 2012 yil. 20 Musayev P., Qurbonniyozov R. "Geografik o`yinlar" Toshkent. O`qituvchi-1979. 21 Muqimova X. Zamonaviy geografiya darsi-standart talabdagi meyordan ortiq ko`rsatkichga erishish omili. “Zamonaviy geografiyaning regional muammolari”. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 18- 19 may 2010. 22 Mavjutov D. «Geografik topishmoqlar». Toslikent «Mehnat» 2001. 23 Majidova N., Alimova A. Innovatsiya-ta`lim tizimida. “Zamonaviy geografiyaning regional muammolari”. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 18-19 may 2010. 79

24 Ma`rifat gazetasi. 2011. 4 yanvar №1 (257-son) 25 Ravshanov P. «Qarshi tarixi», Toshkent -2006. 26 Safarov L.S. Zamonaviy axborot texnologiyalari barkamol avlodni tarbiyalashning muhim omili. “Zamonaviy geografiyaning regional muammolari”. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 18- 19 may 2010. 27 Nazarov H., Yuldosheva D., Meliboyeva F. Maktabda geografiya ta`limini amalga oshirishda interaktiv usullardan foydalanish 28 www.ziyo.net O`zbekiston yoshlari uchun internetdan maxsus tarimoq 29 www.ilm.o`z . Mamlakat ta`lim tizimidagi ilmiy yangilik, ilmiy ishlar, tadqiqot ishlari ifodalangan 30 www.bilimdon.o`z . Turli mavzular yo`nalishlar sohalar ma`lumotlari keltirilgan veb sayd 31 www.gow.o`z . Respublika oliy o`quv yurtlari to`g`risidagi ma`lumotlar keltirilgan 32 www.stst.o`z . O`zbekiston davlat statistika bosh boshqarmasining veb sayti. 33 www . nature . ru Dunyo tabiat boyliklari haqida ma`lumotlar ba`zasi 80

MUNDARIJA K I R I S H ………………………………………………………………......3 I Bob. KADRLARNI TAYYORLASHDA YANGI TA`LIM YEHNOLOGIYALARINI O`RNI...........................................................................................................................................7 1.1 Innavatsion tehnologiyalar tushunchasi.....................................................7 1.2 Zamonaviy geografiya darslarida innavatsion ta`limning o`rni...............14 1.3 Geografiya ta`limini amalga oshirishda interfaol usullurdan foydalanish ...............................................................................................................33. II Bob. “DARYOLAR MAVZUSINI TA`LIM TEHNOLOGIYALARI ASOSIDA O`QITISHGA DOIR..................................................................................................................37 2.1 Daryolar haqida ma`lumotlar..................................................................37 2.2 Daryolar mavzusini ta`lim tehnologiyalari asosida o`qitish....................51 2.3 “Ko`l va muzlik” mavzusini ta`lim tehnologiyalari asosida o`qitish......61 2.4 O`zbekistonning suv boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish.......................................................................................................................72 XULOSA.........................................................................................................................76 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.......................................................................79 ILOVALAR. 81

O'xshashlar

Akademik litseylar fizika ta’limini shaxsga yo‘naltirilgan pedagogik texnologiya asosida tashkil etish mexanika bo‘limi misolida

Yangi pedagogik texnologiyalari asosida og’zaki nutqni o’stirish usullari

“O`zbekistonda ta`lim tizimining takomillashuvining yo`nalishlari va natijalari” (1991-2011y.)

Mustaqil O`zbekistonda ta`lim samaradorligini oshirishdagi olib borilgan chora – tadbirlar va ularning natijalari

Ta’lim samaradorligini ta’minlashda zamonaviy ma’ruzalarning o‘rni