Ta’lim samaradorligini ta’minlashda zamonaviy ma’ruzalarning o‘rni - Pedagogika - Diplom ishlar

Ta’lim samaradorligini ta’minlashda zamonaviy ma’ruzalarning o‘rni

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

327.5 KB

Ko'chirib olish

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI FIZIKA KAFEDRASI 5 1 40 2 00 – FIZIKA TA’LIM YO‘NALISHI BITIRUVCHISI BOBOMURODOVA GULXAYO MUZAFFAR QIZININING BAKALAVR DARAJASINI OLISH UCHUN YOZGAN « Ta’lim samaradorligini ta’minlashda zamonaviy ma’ruzalarning o‘rni » MAVZUSIDAGI BITIRUV MALAKAVIY ISHI Ilmiy rahbar: dots. G. S. Uzoqova Himoyaga tavsiya etilsin: ______________ Fizika –matematika fakulteti dekani, prof. A.Q.Tashatov “ ––––– “ ––––––––––2016 yil QARSHI -2016 О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi

MAVZU:« TA’LIM SAMARADORLIGINI TA’MINLASHDA ZAMONAVIY MA’RUZALARNING O‘RNI» MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………… 1-BOB. TA’LIM SAMARADORLIGINI TA’MINLASHDA ZAMONAVIY MA’RUZALARNING O‘RNI 1.1- § . Zamonaviy ma’ruzalarning ta’lim tizimidagi o‘rni……………………. 1.2-§. Ta’lim bosqichlarida ma’ruza turlari va tashkil etish texnologiyalari tahlili … 1. 3 - § Rivojlantiruvchi ta’limda ma’ruzalarning o‘rni. ………………………. 2- BOB. FIZIKA TA’LIMIDA ZAMONAVIY MA’RUZALARNI TASHKIL ETISHNING ILMIY-METODIK ASOSLARI 2.1- § Muammoli ma’ruzalarni tashkil etish usullari …………… …………… . 2.2- § Zamonaviy ma’ruzalarni loyihalash bosqichlari ………………………….. XULOSA …………………………………………………………………………… ADABIYOTLAR RО‘YXATI ……………………………………………… … О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi2

KIRISH O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tabiyalash–mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi xalqaro konferensiyaning ochilish marosimidagi nutqida ta’kidlangan “ O‘quv jarayoniga yangi axborot-kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar hamda multimedia vositalarini keng joriy etish hisobiga mamlakat maktablari, kasb-hunar kollejlari va litseylarida, oliy ta’lim muassasalarida ta’lim berish sifatini tubdan yaxshilash ....” dek o‘ta muhim vazifalar ta’lim tizimini yuqori sifat darajasida tashkil qilish zarurligini ko‘rsatadi. Ta’lim jarayoni sifati ta’lim standartlari, ta’lim dasturlari, ta’lim jarayoniga jalb qilingan professor-o‘qituvchilar ilmiy salohiyati, ta’lim oluvchilar salohiyati, ta’lim berish jarayoni, o‘qitishninг texnik vositalari, ta’lim texnologiyalari, ta’lim jarayonini boshqarishning sifat darajasi kabi omillar bilan ta’minlanadi. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining ta’lim sohasiga keng kirib kelishi ta’lim xizmatlarining globallashuvi uchun ham katta yo‘l ochmoqda. Rivojlangan davlatlar ta’lim sohasida bo‘layotgan bunday ijobiy jihatlarni e’tiborga olgan holda ta’lim sifatini yuksaltirish uchun axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan ommaviy ravishda keng foydalanish davr talabiga aylanib bormoqda. Ta’limda yangi innnovatsion pedagogik texnologiyalar va zamonaviy axborot- kommunikatsiya vositalaridan foydalanilayotgan bir vaqtda ta’limning tashkiliy shakllari qanday bo‘lishi lozim? Zamonaviy ta’limda ma’ruzalar qanday o‘rin tutadi? Oliy ta’lim tizimida ta’limning asosiy shakli - talaba bilan o‘qituvchining turli variantlardagi o‘zaro pedagogik muloqati tushuniladi. Ma’lumki, oliy o‘quv yurtlarida ta’lim jarayonining asosiy o‘quv mashg‘ulotlari ma’ruza, shuningdek seminar, amaliy mashg‘ulotlar, laboratoriya ishlari, talabalarning mustaqil ishlari va turli amaliyotlardan tashkil topgan. Har qanday ta’lim jarayoni ta’lim maqsadi, mazmuni va boshqa elementlarni o‘z ichiga olgan ta’lim modelini tashkil etadi. Ta’limning tashkiliy shakli ta’lim modelining mohiyatini ochib beradi. Ta’lim modeli va tashkiliy shakl o‘rtasidagi bunday simmetrik bog‘lanish professor-o‘qituvchiga o‘z faoliyatida ta’lim jarayonini О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi3

to‘g‘ri tashkil etishni talab etadi. Hozirgi zamonaviy ta’lim jarayonida ta’lim modeli va tashkiliy shakli o‘rtasidagi bog‘lanishni ko‘rsatuvchi ko‘plab misollarni keltirish mumkin. Masalan, yuqori sur’atda rivojlanayotgan ochiq masofaviy ta’lim boshqa ta’lim modellarida uchramaydigan yangi, jumladan virtual, videokonferensiya kabilarni o‘z ichiga olgan tashkiliy shakllarni yuzaga keltirdi. Lekin, oliy ta’lim tashkiliy shakllarining tashkil etuvchi elementlari nomi qanday yangi shakl olmasin, baribir asosiy ta’lim shakli bo‘lib ma’ruza, amaliy mashg‘ulotlar, laboratoriya ishlari, seminarlar, mustaqil ishlar va amaliyotlar bo‘lib qolmoqda va bular ichida ma’ruza talabalarni nazariy bilim olishlarida, amaliy ko‘nikmalar hamda malakalarini shakllantirishlarida muhim o‘rin tutmoqda. Ma’ruzalarning turli ko‘rinishlardagi shakllari ta’lim jarayonida o‘ziga xos yo‘nalish kasb etib, talabada bilishning an’anaviy mantiqiy ketma-ketligini (qabul qilish, tushunish, o‘qish, fikrlash, qayta ishlash, mustahkamlash) hosil bo‘lishiga olib keladi. Shu sababli, oliy ta’limda o‘qiladigan ma’ruzalarning sifati ta’lim sifatini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib qolmoqda. Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Demokratik va huquqiy davlatning rivojlanishi keng umummadaniyatli dunyoqarashni, kadrlar malakasini qayta tayyorlashni, zamon talablari ruhida takomillashtirib borishini talab etadi. Mana shunday sharoitda ta’lim muassasalarida ma’ruza mashg‘ulotlarini o‘rni qanday bo‘lmog‘i lozim? Hozirgi kunda ta’lim berish uslubi sifatida fizika ta’limiga ma’ruzalarning tadbiqi – shaxsni jamiyat talabiga kо‘ra yо‘naltirish, ta’limni ana shu talablar asosida tashkil etish - shaxsni har tomonlama shakllantirish, uni qobiliyati va imkoniyatlarini tо‘liq namoyon etish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratishdan iborat. Aytish lozimki, hozirgi zamonaviy axborot va kommunikatsion vositalar ma’ruza o‘rnini bosa olmaydi, fanning ilmiy va tarbiyaviy xususiyatlarini, auditoriya holatini, bilishning psixologik qonuniyatlarini, tinglovchi tomonidan eshitilgan ma’lumotlarni qayta ishlash imkoniyatlarini, tinglovchining dunyoqarashini, hissiyotini va e’tiqodini yangi axborot texnologiyalari imkoniyatlari bir vaqtda hisobga ola olmaydi.Shu sababli bitiruv malakaviy ishda fizika ta’limida ma’ruzalarning o‘rni, ma’ruzalarning axborot berish, О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi4

metodologik, rivojlantiruvchi, tashkiliy - yo‘naltiruvchi xususiyatlari hamda zamonaviy ta’lim jarayonida ta’lim modeli va tashkiliy shakli o‘rtasidagi bog‘lanish tadqiq qilingan. Tadqiqotning о‘rganilganlik darajasi Ta’kidlash lozimki, ma’ruzalar - zamonaviy ta’lim tizimida o‘qitishni tashkil etishning yetakchi shakli ekanligi saqlanib qolgan holda, uning turlari, shakli va mazmunini intensiv rivojlanishi zarur. Albatta ma’ruzaning turi, shakli, mazmuni va funksional vazifasi ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi o‘zaro, birgalikdagi faoliyatni belgilaydi. Fizika o‘qitish sifati va samaradorligini oshirish yo‘llaridan biri – fizika ta’limida zamonaviy ma’ruzalarni klassik ta’lim modeli doirasida, zamon talablariga muvofiq takomillashib tashkil etish - pedagogik muammo hisoblanadi. Бу sohada xamdo‘stlik mamlakatlari hamda respublikamizning taniqli olimlari tomonidan bir qator tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Ta’limda zamonaviy ma’ruzalarning o‘rni dastlab A. V. Lunacharskiy ishlarida ilgari surilgan bo‘lib, xorij olimlari I.M. Feygenberg , A.G.Teslinov, A.G.Chernyavskaya, T.A.Sergeyev, N.M. Uvarov, N.I. Basovskaya, R.I. Malafeyev tadqiqotlarida nazariy asoslangan , rivojlantirilgan. Mamlakatimizda ham ta’limda zamonaviy ma’ruzalarning o‘rni,ULARNI tashkil etish usullari borasida ancha ishlar qilingan. Jumladan O.D.Raximov, M.Sapayev, B.F. Nazarov kabi olimlarning tadqiqot ishlarini misol qilib keltirish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi. Fizika ta’limiga fizika ta’limida ma’ruzalarning o‘rni, ma’ruzalarning axborot berish, metodologik, rivoj- lantiruvchi, tashkiliy-yo‘naltiruvchi xususiyatlari hamda zamonaviy ta’lim jarayonida ta’lim modeli va tashkiliy shakli o‘rtasidagi bog‘lanish tadqiq qilingan, zamonaviy ma’ruzalarni o‘quv jarayoniga qo‘llash doir ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishning obe’kti. O‘rta maxsus va oliy ta’lim tizimida fizikadan zamonaviy ma’ruzalarning ta’lim tizimidagi o‘rni, rivojlantiruvchi ta’limda ma’ruzalarning ahamiyatini asoslashga yo‘naltirilgan o‘quv jarayoni. О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi5

Bitiruv malakaviy ishning predmeti. Fizika o‘qitish sifati va samaradorligini oshirish yo‘llaridan biri – fizika ta’limida zamonaviy ma’ru- zalarning o‘rni, uni klassik ta’lim modeli doirasida, zamon talablariga muvofiq takomillashtiib tashkil etish yо‘llariga bag‘ishlangan о‘quv materiallari mazmuni, shakli va tamoyillari. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari. 1. Bitiruv malakaviy ish mavzusiga doir ilmiy-metodik, pedagogik, didaktik manbalarni о‘rganish, tahlil qilish; 2. О‘rganilayotgan mavzu dolzarb pedagogik muammo ekanligini nazariy jihatdan asoslash; 3. O‘rta maxsus va oliy ta’lim tizimida fizikadan zamonaviy ma’ruzalarning ta’lim tizimidagi o‘rni, rivojlantiruvchi ta’limda ma’ruzalarning ahamiyatini asoslash; 4. Ma’ruzalarni klassik ta’lim modeli doirasida, zamon talablariga muvofiq takomillashtiib tashkil etish yо‘llariga bag‘ishlangan о‘quv materiallari mazmuni, shakli va tamoyillarini tahlil qilish tahlil qilish ; 5. Rivojlantiruvchi ta’limda ma’ruzalarning ahamiyatiga oid tahlil qilish tavsiyalar berish; Tadqiqot metodlari. Analitik taxlil, pedagogik kuzatish, pedagogik tajriba, pedagogik loyihalash hamda matematik-statistik metod. Tadqiqotning metadologik asosi. О‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim tо‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, О‘zbekiston Respub- likasi hukumatining о‘rta maxsus ta’lim tizimini rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, Prezident I.A.Karimovning о‘rta ta’lim tizimini takomillashtirishga yо‘naltirilgan nutqi, unda bayon etilgan yondashuvlar, tadqiqot muammosiga oid ilmiy-metodik pedagogik adabiyotlarga tayanilgan. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qо‘yiladigan muhim talablardan biri– fizika ta’limida zamonaviy ma’ruzalarning o‘rni, uni klassik ta’lim modeli doirasida, zamon talablariga muvofiq takomillashtiib tashkil etish. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi6

bilimlarni о‘quvchilarga yetkazib berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan kо‘nikma va malakalarni hosil qilish, ular tomonidan egallangan sistemali bilim, kо‘nikma hamda malakalar darajasini baholash о‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi . Fizika ta’limiga ta’lim samaradorligini ta’minlashda zamonaviy ma’ruza larning o‘rni, rivojlantiruvchi ta’limda ma’ruza turlari, zamonaviy ma’ruzalarni tashkil etishning ilmiy-metodik asoslarini ishlab chiqish dolzarb pedagogik mua- mmolardan biri ekanligi nazariy jihatdan asoslangan. Fizika fani bo‘yicha zamonaviy ma’ruzalarni tashkil etish texno- logiyalarning tadbiq etishga doir ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqilib, samaradorlik darajasi aniqlangan. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-amaliy ahamiyati. 1. Fizika fani bo‘yicha ma’ruza turlari va ma’ruzalarni tashkil etish texno- logiyalarning tadbiq etishga oid ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitildi. Tadqiqot mavzusiga oid о‘quv materiallarini loyixalashning metodik va didaktik asoslari takomillashtirildi. 2.Tadqiqot mavzusiga oid muammoli ma’ruzalarni tashkil etish yo‘llari va usullari asosida muayyan mavzular bo‘yicha texnologik va sistemali yondashuv asosida tayyorlangan ma’ruza loyixalari ta’lim samaradorligini oshishiga yordam berаdi. 3.Tadqiqot mavzusiga oid ishlanmalardan, shuningdek, yangi texnologiyalar asosida loyixalangan ma’ruza materiallaridan muayyan mavzular bо‘yicha darslarni tashkil etish jarayonida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning mazmuni. Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobida ta’lim samaradorligini ta’minlashda zamonaviy ma’ruzalarning ta’lim tizimidagi o‘rni, rivojlantiruvchi ta’limda ma’ruza turlari, tashkil etish yо‘llari kо‘rsatib berilgan. BMIning ikkinchi бобида Fizika fani bo‘yicha zamonaviy ma’ruzalar va ularni tashkil etish texnologiyalari tahlili, muammoli ma’ruzalarni tashkil etish yo‘llari , usullari, vositalari, afzalliklari ilmiy asoslangan. Fizikadan zamonaviy ma’ruzani loyihalash bosqichlari yoritilgan. О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi7

1-BOB. TA’LIM SAMARADORLIGINI TA’MINLASHDA ZAMONAVIY MA’RUZALARNING O‘RNI 1.1- § . ZAMONAVIY MA’RUZALARNING TA’LIM TIZIMIDAGI O‘RNI O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tabiyalash–mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi xalqaro konferensiyaning ochilish marosimidagi nutqida ta’kidlangan “ O‘quv jarayoniga yangi axborot-kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar hamda multimedia vositalarini keng joriy etish hisobiga mamlakat maktablari, kasb-hunar kollejlari va litseylarida, oliy ta’lim muassasalarida ta’lim berish sifatini tubdan yaxshilash ....” dek o‘ta muhim vazifalar ta’lim tizimini yuqori sifat darajasida tashkil qilish zarurligini ko‘rsatadi. Ta’lim jarayoni sifati ta’lim standartlari, ta’lim dasturlari, ta’lim jarayoniga jalb qilingan professor-o‘qituvchilar ilmiy salohiyati, ta’lim oluvchilar salohiyati, ta’lim berish jarayoni texnik vositalari, ta’lim texnologiyalari, ta’lim jarayonini boshqarishning sifat darajasi kabi omillar bilan ta’minlanadi. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki axborot- kommunikatsiya texnologiyalarining ta’lim sohasiga keng kirib kelishi ta’lim xizmatlarining globallashuvi uchun ham katta yo‘l ochmoqda. Rivojlangan davlatlar ta’lim sohasida bo‘layotgan bunday ijobiy jihatlarni e’tiborga olgan holda ta’lim sifatini yuksaltirish uchun axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan ommaviy ravishda keng foydalanish davr talabiga aylanib bormoqda. Ta’limda yangi innnovatsion pedagogik texnologiyalar va zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalaridan foydalanilayotgan bir vaqtda ta’limning tashkiliy shakllari qanday bo‘lishi lozim? Bunday sharoitda zamonaviy ma’ruzalar qanday o‘rin tutadi? Oliy ta’limda o‘qitishning asosiy shakli deb ta’lim jarayonida talaba bilan o‘qituvchining turli variantlardagi o‘zaro pedagogik muloqati tushuniladi. Ma’lumki, oliy o‘quv yurtlarida ta’lim jarayonining tashkiliy formasi ma’ruza, seminar, amaliy mashg‘ulotlar, laboratoriya ishlari, talabalarning mustaqil ishlari va turli amaliyotlardan tashkil topgan. Har qanday ta’lim jarayoni ta’lim maqsadi, mazmuni va boshqa elementlarni o‘z ichiga olgan ta’lim modelini aniqlaydi. Ta’limning tashkiliy shakli ta’lim О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi8

modelining mohiyatini ochib beradi. Ta’lim modeli va tashkiliy shakl o‘rtasidagi bunday simmetrik bog‘lanish professor-o‘qituvchiga o‘z faoliyatida ta’lim jarayonini qanday tashkil etishni to‘g‘ri tanlashga yordam beradi. Hozirgi zamonaviy ta’lim jarayonida ta’lim modeli va tashkiliy shakli o‘rtasidagi bunday bog‘lanishni ko‘rsatuvchi ko‘plab misollarni keltirish mumkin. Masalan, yuqori sur’atda rivojlanayotgan ochiq masofaviy ta’lim boshqa ta’lim modellarida uchramaydigan yangi, jumladan virtual, videokonferensiya kabilarni o‘z ichiga olgan tashkiliy shakllarni yuzaga keltirdi. Lekin, oliy ta’lim tashkiliy shakllarining tashkil etuvchi elementlari nomi qanday yangi shakl olmasin, baribir asosiy elementlar bo‘lib ma’ruza, amaliy mashg‘ulotlar, laboratoriya ishlari, seminarlar, mustaqil ishlar va amaliyotlar bo‘lib qolmoqda va bular ichida ma’ruza talabalarni nazariy bilim olishlarida, amaliy ko‘nikmalar hamda malakalarini shakllantirishlarida muhim o‘rin tutmoqda. Ma’ruzalarning turli ko‘rinishlardagi shakllari ta’lim jarayonida o‘ziga xos yo‘nalish kasb etib, talabada bilishning an’anaviy mantiqiy ketma-ketligini (qabul qilish, tushunish, o‘qish, fikrlash, qayta ishlash, mustahkamlash) hosil bo‘lishiga olib keladi. Shu sababli, oliy ta’limda o‘qiladigan ma’ruzalarning sifati ta’lim sifatini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib qolmoqda. Oliy ta’limda ma’ruzalarni yuzaga kelish tarixi XIII-XIV asrlardan boshlab Yevropada birinchi universitetlar tashkil etilganda, ma’ruzalar ta’liming asosiy bir shakli sifatida yuzaga keldi va u hozirgi kunga qadar oliy ta’lim tizimida o‘qitishning yetakchi shakli sifatida o‘quv jarayonida qo‘llanilmoqda. Ma’ruza dastlab qadimgi Gretsiyada yuzaga kelgan bo‘lib, keyinchalik o‘rta asrlarda qadimgi Rimda rivojlandi. XIX asr o‘rtalariga kelib, nazariy va texnikaviy bilimlarning rivojlanishi talabalarning mustaqil izlanishlari hamda faolligini oshirish maqsadida ma’ruzalarni amaliy mashg‘ulotlar bilan to‘ldirish zarurligini talab etdi. Shu sababli, ma’ruzalar talabalarga o‘quv adabiyotlari ustida mustaqil ishlashga yo‘naltiruvchi mashg‘ulot turi sifatida qarala boshlandi. Ma’ruza qachonki ma’ruzachi mutlaqo yangi ilmiy materiallarga yoki alohida nutq qobiliyatiga ega bo‘lsagina yaxshi ma’ruza deb tan olinishi mumkin. XIX asrning o‘rtalariga kelib Rossiyaninng ayrim oliy o‘quv yurtlarida tajriba sifatida ma’ruza mashg‘ulotlari o‘quv rejasidan chiqarildi. Lekin, ushbu holat o‘zini oqlamadi, talabalarning bilim darajasi keskin pasaydi. О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi9

XIX asr oxiri va XX asr boshlariga kelib o‘qitish uslublari “faol” va “nofaol” turlarga ajratila boshlandi. Ma’ruzalarda talabalar faqat eshitish imkoniyatiga ega ekanliklari, o‘zlari mavzu bo‘yicha hech bir ma’lumot qo‘shish, o‘z fikrlarini bildirish imkoniyatlari kamligi sababli, ma’ruza o‘qitishning “nofaol” shakliga kiritilib, ma’ruzalar o‘qitish davomida muhim rol o‘ynamaydi degan fikrlar ham paydo bo‘lgan. Ijtimoiy muhitning o‘zgarishi va ta’lim jarayonidagi tezkor o‘zgarishlar ta’limning tashkiliy shakli va modeliga ham ta’sir etdi. Mamlakatimizdagi oliy ta’lim muassasalarida ma’ruzaga o‘quv jarayonida yetakchi o‘rin berilgan va fan uchun ajratilgan o‘quv yuklamasining deyarli 1/2 yoki1/3 qismi ma’ruza mashg‘ulotlari uchun ajratilgan. Shuningdek, bugungi kunda ta’lim jarayonida ma’ruzaning o‘rni va shakli ma’lum darajada turli xil bahslarga sabab bo‘lmoqda. Umuman ma’ruzaning ta’lim jarayonidagi yetakchi o‘rni xususida ikki xil fikrlar yuzaga kelmoqda. Ma’ruzaning ta’lim jarayonida yetakchi o‘rnini asoslovchi fikrlar: Ma’ruza tarafdorlari “Hozirgi kundagi mavjud axborotlar makonida ma’lumotlarning juda ko‘pligi sababli aynan ma’ruza talabalarga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsata oladi, kerakli va zarur materiallarni olishlariga yordam beradi, bo‘lmasa ular bunday axborotlar makonida keraksiz ma’lumotlar ichida adashadilar va ko‘p vaqt yo‘qotadilar”- deb ta’kidlashmoqda. Shuningdek:  ma’ruza - mavzu bo‘yicha tizimli tahlillar berish talab etilgan hollarda ko‘proq maqsadga muvofiq mashg‘ulot shakli bo‘lib hisoblanadi.  Ma’ruza - talabalarni ilmiy ish jarayoniga, ilmiy faoliyat bilan shug‘ullanishga yo‘naltiruvchi mashg‘ulot shaklidir .  ma’ruza - yangi mavzuga yoki mavzuning yangi bo‘limiga o‘tishda talabalar diqqatini faollashtirishning samarali uslubi hisoblanadi.  ma’ruza -olingan bilimlardan foydalanish ehtiyojini shakllantiradi.  ma’ruza-ayniqsa, keyingi guruhiy mashg‘ulotlarga tayyorlanishda, kurs yoki bo‘lim boshida qisqa kirish shaklida olib borilsa yanada ko‘proq samara beradi. Shuningdek ma’ruza mashg‘ulotlariga qarshi fikrlar: Axborot va ma’lumotlar yetarli, mustaqil o‘qish va ijod qilishga katta ahamiyat berilayotgan, virtual va О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi10

animatsion ma’ruzalar mavjud bo‘lgan bir vaqtda ma’ruzani o‘qitishning “nofaol” shakli sifatida ikkinchi o‘ringa qo‘yish va uni o‘quv jarayonidan chiqarish lozimligini yoqlashmoqdalar. Shuningdek:  ma’ruza- boshqa shaxs(ma’ruzachi) fikrini nofaol qabul qilishga o‘rgatadi, mustaqil fikrlashga to‘sqinlik qiladi.  ma’ruza- mustaqil ta’lim samaradorligini pasaytiradi.  ma’ruza- qachonki o‘quv adabiyotlari yo‘q yoki yetarli bo‘lmasagina zarur.  ma’ruzani ayrim talabalar tushunishga ulgurishsa, ayrimlari faqat ma’ruza matnini mexanik yozib boradilar xolos. Ma’ruzaga qarshi fikrdagi pedagoglar ma’ruzani o‘quv jarayonida yordamchi tashkiliy shakl sifatida qarab, yetakchi shakl sifatida talabalarning mustaqil ishlarini hamda turli ko‘rinishdagi guruhli mashg‘ulotlarni ilgari surishmoqda. Agar ma’ruza ma’lumotlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri uzatuvchi shaklda qaralsa, ayrim jihatdan yuqoridagi fikrlar to‘g‘ri bo‘lib chiqadi. Chunki, agar ma’ruza ma’lumotlar manbasi sifatidagina qaralsa, hozirgi kundagi zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalari orqali axborotlarni uzatish manbalari va formalari bilan raqobatlasha olmaydi. Shu sababli, hozirgi kunda ma’ruzaning shakli va uslublari o‘zgarishi talab etiladi. Oliy ta’lim muassasalarida ma’ruzalar o‘qitishning aniq bir shakli sifatida yuzaga kelgandan hozirgi kunga qadar o‘z mohiyatini zamon talablariga mos holda o‘zgartirib kelgan va quyidagi ko‘rinishlarga ega bo‘lgan:  ma’ruza- chiroyli nutq san’ati, oratorlik qobiliyati sifatida;  ma’ruza- axborotni to‘g‘ridan-to‘g‘ri uzatuvchi o‘qitish shakli;  ma’ruza- axborotni umumlashtiruvchi va mualliflik talqini inter-prentatsiyasi);  ma’ruza -muloqot ko‘rinishidagi o‘quv mashg‘uloti; ma’ruza - muammoni o‘quv shaklida yoritadi.  ma’ruza-ijtimoiy hodisa sifatida. Ma’ruzani to‘g‘ridan-to‘g‘ri faqat axborot yoki ma’lumotlarni uzatuvchi shakldan muloqot ko‘rinishda, muammoli shaklga va nihoyat ijtimoiy hodisa sifatida namoyon bo‘lishi albatta o‘quv jarayoniga innovatsion pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llanilishi bilan bog‘liqdir. Ma’ruza (lotin tilida lectio-o‘qish)- aniq mavzu bo‘yicha ma’lumotni taqdim etishning umum qabul qilingan usuli hisoblanadi. Ma’ruzada tizimli ravishda, ma’lum О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi11

ketma-ketlik asosida nazariy xarakterdagi materiallar o‘qituvchi (ma’ruzachi) tomonidan tinglovchilar e’tiboriga bir tekisda yetkazish usuli hisoblanadi. Ko‘pgina ko‘rsatkichlar bo‘yicha “Ma’lumotni uzatish, yetkazish” eng qiyin uslublardan biri hisoblanadi. Ma’lumotlar va axborotlarni ma’ruza shaklida uzatish oliy ta’lim tizimida tinglovchilarning bilim darajalari, malakasi, tayanch ma’lumotlari va yoshiga, ayrim hollarda jinsiga ham bog‘liq jarayon hisoblanadi. Odatda ma’ruzada tinglovchilar auditoriyasi nofaol qabul qiluvchi sifatida namoyon bo‘ladi. Aslida, ta’lim tizimida zamonaviy ma’ruzaning haqiqiy o‘rni qanday? Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanishi, demokratik va huquqiy davlatning rivojlanishi keng umummadaniyatli dunyoqarashni, kadrlar malakasini qayta tayyorlashni, zamon talablari ruhida o‘zini takomillashtirib borishini talab etadi. Mana shunday sharoitda ta’lim muassasalarida ma’ruza mashg‘ulotlarini o‘rni qanday bo‘lmog‘i lozim? An’anaviy usuldagi ma’ruzalar yoshlarimiz ehtiyojini qondiradimi? Hozirgi kunda ta’lim berish uslubi sifatida ma’ruzalarga qarama-qarshi holda video va kinotexnika, televideniye, multimedia vositalari, bahs va munozaralar, suhbat, anjumanlar, “aylanma stol”, rolli o‘yinlar va shu kabi o‘nlab interaktiv uslublar qo‘llanmoqda. Ma’ruza o‘qiyotgan pedagog talabalarga “jonli” bilimni yetkazadi, ya’ni u mavzu bo‘yicha axborot yoki ma’lumot bermaydi, u olim, o‘z sohasini egasi, auditoriyani to‘liq his qiluvchi tarbiyachi sifatida chiqish qiladi. Aytish lozimki, hozirgi zamonaviy axborot va kommunikatsion vositalar ma’ruza o‘rnini bosa olmaydi, fanning ilmiy va tarbiyaviy xususiyatlarini, auditoriya holatini, bilishning psixologik qonuniyatlarini, tinglovchi tomonidan eshitilgan ma’lumotlarni qayta ishlash imkoniyatlarini, tinglovchining dunyoqarashini, hissiyotini va e’tiqodini yangi axborot texnologiyalari imkoniyatlari bir vaqtda hisobga ola olmaydi. Shu sababli hozirgi sharoitda ma’ruzalarning quyidagi xususiyatlari oshib bormoqda:  axborot berish, uzatish (mavzu bo‘yicha to‘g‘ridan-to‘g‘ri axborot va ma’lumotlar beriladi); О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi12

 motivatsion ( fanga, bilimga ehtiyoj, nazariyaga ishonch va o‘rganiladigan mavzuning amaliy ahamiyatiga qiziqishni uyg‘otish);  tashkiliy - yo‘naltiruvchi (manbalar va o‘quv adabiyotlariga yo‘naltirish, mustaqil ishni tashkil etish bo‘yicha maslahatlar);  kasbiy-tarbiyaviy ( kasbga sadoqat ruhida tarbiyalash, kasbiy etika va maxsus qobiliyatlarni rivojlantirish);  metodologik (tushuntirish, tahlil qilish, moslashuvchanlik va oldindan bilishning ilmiy uslublari);  baholash va rivojlantiruvchi (fikrlash, idrok qilish, munosabat bildirish, baholash qobiliyatlarini shakllantirish). Hozirgi kunda ma’ruzaning axborot berish, uzatish funksiyasi o‘z ta’sirini yo‘qotmoqda. Bu albatta, axborot-kommunikatsiya vositalari yordamida turli xil axborot manbalarining yuzaga kelganligi bilan bog‘liqdir. Shunga bog‘liq holda ma’ruzaning yo‘naltiruvchi hamda mustaqil ta’limga ehtiyoj oshishi bilan metodologik funksiyasining roli ham oshib bormoqda. Yuqoridagilarga bog‘liq holda ma’ruzachi o‘z ma’ruzasini rejalashtirishda ma’ruzaning funksiyasini birlamchi deb olishi muhim hisoblanib, ma’ruza sifati hamda samaradorligini belgilaydi. Umuman, “Zamonaviy ma’ruzalar qanday bo‘lishi kerak? -degan savolga, quyidagicha javob berish mumkin:  ma’ruza - kuchli esda qoladigan bahs, munozara, fikr almashish;  ma’ruza – o‘rganilayotgan muammolar bo‘yicha aniq loyihalangan va bahs qilin- maydigan qaror va tasdiqlardir;  ma’ruza - nazariya va tajribalar kombinatsiyasi;  ma’ruza- bu mavzuni yaxshi biladigan va nimanidir bilishni juda xohlovchilar o‘rtasidagi muloqot;  ma’ruza- soha mutaxassisi tomonidan o‘qish davomida tinglovchilar guruhini fikrlashga undovchi, qandaydir muammo ustida tanqidiy va faol o‘ylashga, tafakkur qilishga undovchi jarayon.  ma’ruza - “jonli” nutq, uni o‘rnini hech qanday axborot uzatuvchi vosita bosa olmaydi, u “jonli” muloqot . Xulosa qilib aytganda talaba hozirgi axborotlar makonida zarur va kerakli ma’lumotlarni mustaqil ola olmaydi, u adashishi mumkin, ma’ruza unga yo‘nalish beradi, lekin, ma’ruza eski an’anaviy usulda mavzu materiallarni “o‘qib berish” bo‘lib qolmasligi kerak. О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi13

Zamonaviy ma’ruza avvalgi o‘qitishning “nofaol” usulidan “faol” usuliga o‘tmog‘i, bahs, munozara, suhbat, muhokama shaklida amaliy ishlarning uyg‘unligi, ya’ni interaktiv usullarda tashkil etilmog‘i lozim. Shu sababli hozirgi vaqtdagi ko‘plab innovatsion uslublar o‘qitishning interaktiv uslublarini qo‘llash bilan bog‘liqdir.Ayrim pedagoglar o‘qitishning interaktiv uslublari deganda zamonaviy o‘quv-vizual materiallaridan (multimedia va animatsion slaydlar, tarqatma materiallar, ma’ruza matnlari, texnik vositalarning modellari, maketlari va b.)dan hamda zamonaviy texnik vositalar (kompyuterlar, elektron doskalar va b.) foydalanish, ma’ruza matnlarini oldindan talabaga taqdim etib, talabaning darsga tayyor bo‘lib kelishini ta’minlash kabilarni tushunishadi. 1.2-§. Ta’lim bosqichlarida ma’ruza turlari va tashkil etish texnologiyalari tahlili Ma’ruzani rejalashtirishda uning qanday ma’ruza ekanligini hamda ma’ruza maqsadini to‘g‘ri aniqlash ham muhim hisoblanadi. Ma’ruzalar didaktik vazifasiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi : 1. Kirish ma’ruzasi. Bunday ma’ruzaning vazifasi talabalarga fan to‘g‘risida umumiy yo‘nalish berish, ularda qiziqish uyg‘otish, qo‘yilgan savollar bo‘yicha mustaqil fikrlash va javoblar izlashga yo‘naltirishdan iborat. Bunday ma’ruzada tashkiliy-yo‘naltiruvchi va motivatsion funksiyalar ustun turadi. 2. Mavzu bo‘yicha ma’ruza. Ma’ruzada aniq bir muammo yoki mavzu bo‘yicha ma’lumotlar namoyish etilib, tahlil qilinadi, xulosa chiqarilib isbotlanadi. Ma’ruzani rejalashtirishda axborot berish, tashkiliy-yo‘naltiruvchi va metodologik funksiyalarga ko‘proq e’tibor qaratish talab etiladi. 3.Yakuniy yoki umumlashtiruvchi ma’ruza. Ma’ruza maqsadi -semestr davomida o‘tilgan mavzular bo‘yicha berilgan materiallarning o‘zak g‘oyasini va mohiyatini maksimal darajada qisqa shaklda berib, obyektlar va holatlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat va bog‘lanishlarni ajratib tizimlashtirishdan iborat. Ma’ruzalar, uni rejalashtirishdagi ustun turuvchi funksiyalarni amalga oshirish mazmuniga qarab ham quyidagi turlarga bo‘linishi mumkin :  axborot-tahliliy ; О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi14

 muammoli;  tashkiliy -yo‘naltiruvchi (yo‘l-yo‘riq, ko‘rsatma beruvchi);  ma’ruza-maslahat;  ma’ruza -muloqot;  hodisaviy ma’ruza . Yuqoridagi ma’ruza turlari ichida muammoli ma’ruzalar alohida e’tiborga ega hisoblanadi. Bunda ma’ruzachi dastlab muammoli vaziyatni hosil qilishi, keyin muammoning mohiyati va tahlilini keltirishi va muammo yechimi bo‘yicha o‘z farazlarini bayon etishi lozim. Ta’kidlash lozimki, ma’ruzalar - zamonaviy ta’lim tizimida o‘qitishni tashkil etishning yetakchi shakli ekanligi saqlanib qolgan holda, uning turlari, shakli va mazmunini intensiv rivojlanishi zarur. Albatta ma’ruzaning turi, shakli, mazmuni va funksional vazifasi ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi o‘zaro, birgalikdagi faoliyatni belgilaydi. Zamonaviy ma’ruzalarning turli xilda ekanligini e’tiborga olgan holda, klassik ta’lim modeli doirasida ma’ruzaning quyidagi xususiyatlarini ko‘rsatish mumkin (1-расм) Ta’lim tizimida ma’ruzaning xususiyatlari MA’RUZ AAxborot va ma’lumotlar manbai Dialog uchun muhit Muammoni birgalikda hal etish yo‘liIjtimoiy hodisaFikrlash strategiyasin i namoyish etish О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi15

Ochiq ma’ruzalar - muayyan fan bo‘yicha o‘quv dasturidagi mavzuni talabalar, shuningdek, shu mavzuga qiziqish bildirgan va maxsus taklif etilgan professor- o‘qituvchilar, olim va mutaxassislar auditoriyasida ma’ruza shaklida o‘tkaziladigan darslar ochiq ma’ruzalar deb ataladi. Ochiq ma’ruzalarni o‘tkazishdan maqsad professor- o‘qituvchilarni tegishli fan, texnika va texnologiyalari sohalari bo‘yicha jahonda erishilgan yutuq va yangiliklar bilan xabardor bo‘lishlariga erishish va ular asosida zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalangan holda ma’ruzalarni tayyorlash, o‘tkazish va shu tariqa ta’lim sifatini oshirish hamda tayyorlanadigan kadrlar raqobatbardoshligini ta’minlashdan iboratdir. Ochiq ma’ruzalarni o‘tkazish vazifalariga quyidagilar kiradi:  talabalarga fandagi so‘nggi yutuq va yangiliklarni yetkazish;  ta’lim sifatini boshqarishda fan, ishlab chiqarish va jamoatchilik ishtirokini ta’minlash;  ilmiy-uslubiy jihatdan yetuk ma’ruzalarni targ‘ib etish;  ilmiy unvonga ega bo‘lgan professor-o‘qituvchilarni, o‘z kasbiy mahoratlarini oshirish ustida muntazam ishlashlarini ta’minlash va ularni ta’lim jarayonidagi mas’uliyatlarini oshirish; Ochiq ma’ruzalar odatda, o‘z sohasi bo‘yicha taniqli yoki ilmiy maktab yaratgan, ilmiy daraja va unvonga ega bo‘lgan tajribali professor-o‘qituvchilar tomonidan ixtiyoriy ravishda o‘tkaziladi. Ma’ruzani to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘qish o‘qitishning samarali uslubi sifatida xato hisoblanadi, chunki ma’ruzachidan juda qisqa vaqt davomida katta hajmdagi ma’lumotlarni tinglovchilarga yetkazish talab etiladi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, ma’ruza davomida tinglovchilar nofaol faoliyat yurituvchi bo‘lmasdan, bevosita ma’ruzaning faol ishtirokchisi sifatida qatnashishsa ma’ruza samaradorligi oshadi, ayrim hollarda mavzu bo‘yicha ma’lumotlarni o‘zlashtirish darajasi 20 foizdan 80 foizgacha yetishi mumkin. Buning uchun ma’ruzalar innovatsion texnologiyalar asosida o‘qitishning interaktiv usullaridan keng foydalanilgan holda o‘tilishi zarur. Talabalar tomonidan ma’ruza ma’lumotlarini qabul qilish va o‘zlashtirish darajasi: Talaba ma’lumotlarni faqat eshitish orqali qabul qilsa, berilgan ma’lumotlarning О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi16

o‘rtacha 20 foizini o‘zlashtiradi. Shu sababli, agar ma’ruza faqat mavzuni og‘zaki tushuntirish shaklida (an’anaviy) o‘tilsa, talabalar darsda berilgan ma’lumotlarning 80 foizini xotirada saqlab qolmaydi va tez unutishadi. O‘rtacha odam bir minutda 800 tagacha so‘zni eshitishi va tushunishi mumkin. Vaholanki, auditoriyadagi talabalar o‘qituvchi nutqiga nisbatan 4 marta tez eshitish qobiliyatiga ega. Demak, og‘zaki tushuntirish vaqtida vaqtning 75 % qismida talaba eshitmaydi, u bo‘sh qoladi, agar o‘qituvchi faqat og‘zaki tushuntirib ma’ruza qilsa talaba diqqatini yo‘qotadi. Shu sababli ma’ruzani faqat o‘qib berish yoki og‘zaki tushuntirish shaklida olib borish samarasiz hisoblanadi. Agar talaba ma’lumotlarni bir marta o‘zi o‘qisa u 25 foiz ma’lumotni eslab qoladi. Demak ma’ruzada, talabalar oldida ma’ruza qilish bilan birgalikda, ulardan mavzuning asosiy joylarini dars davomida o‘zlari o‘qishlari talab etilsa, ma’ruza samarasi ortadi. Buning uchun slaydlar, tayanch iboralar, tarqatma materiallar zarur bo‘ladi va ma’ruza davomida ulardan talaba faolligi ta’minlangan holda foydalaniladi. Agar berilayotgan ma’lumotlar ikki marta takrorlansa, talaba ma’lumotlarning 30 foizini eslab qoladi. Agar ma’ruzada mavzuning asosiy, muhim joylarini ikki marta takrorlansa, o‘zlashtirish faqat o‘qib berishga nisbatan 10 foizga ortadi. Agar takrorlash slaydlar, o‘quv-vizual materiallar asosida bajarilsa darsning samaradorligi yanada ortadi, ya’ni asosiy tayanch iboralar ham ikki marta takrorlanadi, ham talabalar tomonidan o‘qiladi. Agar talaba yozib, ham o‘qisa ma’lumotlarni 45 foizgacha o‘zlashtiradi. Demak, ma’ruzaning tayanch iboralarini ma’ruza davomida yozdirib borilsa, o‘zlashtirish ikki marta ortadi. talaba o‘rtacha bir minutda 40 tagacha so‘z yozishi mumkin. Lekin, maqsad faqat tez yozdirish bo‘lib qolsa, natija yetarli darajada samarali bo‘lmaydi. Shuning uchun ma’ruzaning tayanch iboralari yozdirilayotganda, talabaga diqqatini jamlab, tushunib yozishi uchun vaqt berish kerak, ya’ni yozdirilayotgan iboralarni to‘xtab-to‘xtab, sekin ifoda etish zarur. Ko‘pchilik muhokama, bahs jarayonida ma’lumotlarning oltmish foiziga yaqinini o‘zlashtiradi, ya’ni o‘quv jarayoni oddiy ma’ruza o‘qishga nisbatan samarali bo‘ladi. Agar ma’ruzada yuqoridagi uslublar (og‘zaki tushuntirish, qaytarish, o‘quv-vizual materiallar yordamida ko‘rsatish, talabadan o‘qishni talab qilish, tayanch iboralarni yozdirib borish) ma’lum bog‘liqli ketma-ketlik asosida birgalikda joriy etilsa o‘quv samarasi yanada ortadi. О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi17

Talaba berilayotgan ma’lumotlarni tajribaga taqqoslasa, bilim amaliyot bilan bog‘lab yetkazilsa, talabalarga doimiy ushbu materiallarni real hayotda kerak bo‘lishi tushuntirilsa, mashg‘ulotda mavzuga oid misollarni real hayot bilan bog‘lab, talabalarning faol erkin fikr bildirishlariga sharoit yaratilsa, mavzu bo‘yicha berilayotgan ma’lumotlarni talabalar tomonidan 80 foizgacha o‘zlashtirishlariga erishish mumkin. Yaxshi pedagog o‘rtacha bir minutda 170 tagacha so‘z talaffuz etishi mumkin. Talaba o‘rtacha minutga 400 tagacha so‘zni o‘qiydi va tushunadi. Bu shuni bildiradiki, o‘qituvchi ma’lumotlarni slaydlar ko‘rinishida yoki tarqatma materiallar ko‘rinishida tushuntirishdan oldin bersa, o‘qituvchi tushuntirguncha talabalar ushbu materiallarni ikki marta tez o‘qib ulguradilar. Talabalar bo‘lsada o‘qib olgach, ma’ruzachiga e’tibor berishadi. Shu sababli, agar oldin tushuntirib, keyin o‘quv-vizual materiallar tushuntirish takrorlansa, eng yaxshi natijaga erishiladi. О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi18

(1-jadval) O‘rta-maxsus ta’lim tizimida ma’ruza turlari va ularni tashkil etish. O‘rta-max- sus ta’lim tizimida ma’ruzalarning quyidagi turlari mavjud: Yo‘naltiruvchi ma’ruza - shaxsiy rivojlantirish va ushbu predmet mazmunini o‘zlashtirish bo‘yicha ma’ruzachi bilan tinglovchining birgalikdagi faoliyatini (shaxsiy, guruhiy yoki jamoaviy) tashkil etishga yo‘naltirilgan ma’ruzalar . О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi19Matnni o‘qib, og‘zaki tushuntiradi Faqat eshitib, o‘zlashtiradi 20% O‘quv-vizual materiallar (slaydlar, tarqatma materiallar, modellardan foydalanish Eshitadi, o‘quv-vizual materiallar orqali ko‘radi va o‘zlari yana bir marta o‘qiydi 25% Oldin tushuntirib, keyin o‘quv- vizual materiallar yordamida yana bir marta takrorlaydi Tinglaydi, qayta tushunadi, slaydlar orqali ko‘radi va o‘zlari yana bir marta o‘qiydi 30% Mavzuning asosiy va muhim (tayanch) iboralarini yozdirib boradi Eshitadi, ko‘radi, o‘qiydi, yozib boradi. 45% Mavzuda muhokama, bahs tashkil etadi, talabalarning ushbu masala bo‘yicha shaxsiy fikrlarni tinglaydi Tinglaydi, ko‘radi, o‘qiydi, yozib boradi, savollar beradi va o‘z fikrlarni bayon etadi . 60% Ma’ruzani ma’lum qismini amaliy mashg‘ulot tarzida tashkil etadi, talabalarning to‘liq faolligini ta’minlaydi Tinglaydi, ko‘radi, o‘qiydi, yozib boradi, savollar beradi va o‘z fikrlarni bayon etadi, savollar beradi va amaliy topshiriqlarni bajaradi 75% Yuqoridagi barcha uslublardan to‘liq foydalaniladi, mavzuni hayotiy misollar bilan bog‘laydi, talabaning faolligini kuchaytiradi Talaba o‘quv jarayonining faol ishtirokchisiga aylanadi. Fikrini erkin bayon etib, mavzu bo‘yicha bahs, munozarada ishtirok etali, hayotiy amaliy ko‘nikma hosil qiladi 80%An’anaviy uslublar Interaktiv uslubO‘qituvchi faoliyati Talaba faoliyati O‘zlashtirish darajasi

1.Kirish ma’ruzasi - keyinchalik o‘rganiladigan materiallar bo‘yicha umumiy yo‘nalish beruvchi ma’ruza . 2. Refleksiv ma’ruzalar - oldin o‘zlashtirilgan mazmun va faoliyat usullari bo‘yicha muammolar hosil qilish, yangi mazmunni o‘zlashtirishda muammoli vaziyatlar keltirib chiqarishga qaratilgan ma’ruzalar . 3.Vositaviy ma’ruzalar - aniq muammolarni yechishda oldin o‘zlashtirilgan bilimlardan foydalanish bo‘yicha tasavvurlar hosil qilishga yo‘naltirilgan ma’ruzalar. 4.Umumlashtiruvchi ma’ruza - kurs yakunida barcha o‘rganilgan materiallar bo‘yicha qisqa xulosalar chiqarilib, tinglovchilar tomonidan materiallarni diqqat bilan tinglashlari, qabul qilishlari, tahlil qilib baholashlariga qaratilgan ma’ruza. Oliy ta’lim tizimida amaliyotda ma’ruza mashg‘ulotlarini tashkil qilishning quyidagi shakllari ko‘proq qo‘llaniladi : 1.Ko‘rgazmali tushuntirish Ma’ruzachi maxsus tanlangan materiallarni tushuntirib, tinglovchi tomonidan o‘zlashtirilishini ta’minlaydi va ushbu bilimlardan amalda qanday foydalanishni ko‘rsatib o‘tadi. Ma’ruzachi ushbu uslubni tanlashda shuni e’tiborga olishi lozimki, bunda tinglovchilarda o‘rganiladaigan obyekt yoki jarayonlar to‘g‘risida dastlabki tushunchalar hosil bo‘ladi, bunday ma’ruza uquv va amaliy ko‘nikmalarni shakllanishiga yo‘naltirmaydi. 2. Reproduktiv. Ma’ruzachi tinglovchida oldin hosil bo‘lgan bilimlar doirasida bir qancha vazifalar, topshiriqlar va masalalar majmuini tuzib, ulardan ma’ruzada foydalanadi. Tinglovchilarda ushbu topshiriqlarni mustaqil yechish natijasida dastlabki uquv va amaliy ko‘nikmalar hosil bo‘ladi . 3. Muammoli ma’ruza. Ma’ruza muammoli shaklda rejalashtriladi. Hozirgi vaqtda ushbu uslub bilan birgalikda rolli o‘yinlar, interaktiv va kommunikativ o‘qitish uslublari qo‘llanilmoqda . 4.Axborot yoki “joriy”ma’ruza- u yoki bu axborotlarni yetkazishda foyda- laniladigan ma’ruza. 5. Muammoli ma’ruza - real hayotdagi qarama-qarshiliklar modellashtiriladigan ma’ruza. Muammo nazariy va amaliy vaziyatlarni qarama-qarshiligi, ya’ni ayrim hollarda О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi20

nazariya va amaliyotni bir-biriga to‘g‘ri kelmasligi shaklida talqin qilinadi, uning komponentlari va tashkil etuvchilari yoritiladi. 6. Ma’ruza- maslahat - tinglovchi tomonidan oldindan shakllantirilgan savollar bo‘yicha ma’ruza. 7.Matbuot -anjuman- ma’ruza - ma’ruza mazmuni tinglovchilar savollari asosida yaratiladi, lekin bir necha ma’ruzachilar tomonidan o‘tkaziladi. 8. Reja asosida xatolar kiritilgan ma’ruza - Bunday ma’ruzalarda ma’ruzachi rejali holda ataydan xatolarga yo‘l qo‘yib, tinglovchilarning diqqatini tortadi. Tinglovchilar tomonidan ma’ruza materiallarini diqqat bilan tinglashlari, qabul qilib o‘zlashtirishlari, tahlil qilib baholashlari, axborot mazmunidan erkin va tezkor foydalana olishlariga yo‘naltirilgan ma’ruza. 1. 3 - § Rivojlantiruvchi ta’limda ma’ruzalarning o‘rni Zamon talablariga mos holda ma’ruzalarning rivojlana borishi an’anaviy ta’lim modeli doirasida cheklangandir. Chunki ma’ruzaga faqat o‘qitishning bir tashkiliy formasi sifatida emas, balki talabalar mustaqil fikrlashini, muammoli vaziyatlardan chiqishda mustaqil qarorlar qabul qilishlarida amaliy ko‘nikmalar hosil qilishlarining boshqaruvchi vositasi sifatida ham qarash lozimdir. Buning uchun rivojlantiruvchi ta’lim, ushbu ta’lim modelida ma’ruzaning tutgan o‘rni va funksional vazifasi to‘g‘risida to‘xtalib o‘tish lozim hisoblanadi. Zamonaviy ma’ruzalarni ta’lim jarayonida tutgan o‘rni, mohiyati va funksional vazifasini aniqlash uchun rivojlantiruvchi ta’limning quyidagi ikki modelini qisqa tahlil qilib chiqamiz Zamon talablariga mos holda ma’ruzalarning rivojlana borishi an’anaviy ta’lim modeli doirasida cheklangandir. Chunki ma’ruzaga faqat o‘qitishning bir tashkiliy formasi sifatida emas, balki talabalar mustaqil fikrlashini, muammoli vaziyatlardan chiqishda mustaqil qarorlar qabul qilishlarida amaliy ko‘nikmalar hosil qilishlarining boshqaruvchi vositasi sifatida ham qarash lozimdir. Buning uchun rivojlantiruvchi ta’lim, ushbu ta’lim modelida ma’ruzaning tutgan o‘rni va funksional vazifasi to‘g‘risida to‘xtalib o‘tish lozim hisoblanadi. О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi21

Rivojlantiruvchi ta’limning siklik modeliZamonaviy ma’ruzalarni ta’lim jarayonida tutgan o‘rni, mohiyati va funksional vazifasini aniqlash uchun rivojlantiruvchi ta’limning quyidagi ikki modelini qisqa tahlil qilib chiqamiz . 1. Rivojlantiruvchi ta’limning siklik modeli 2. Faoliyatni rivojlantirish modeli Ta’limni rivojlantirish siklik jarayon davomida yuzaga kelib, tajribalarga asoslanadi va quyidagi bosqichlardan tashkil topadi (2-rasm ): kuzatish - talabaning shaxsiy tajribasi va kuzatishlari natijasida olingan ma’lumotlarni to‘plashdan boshlanadi. О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi22

 refleksiv kuzatish- to‘plangan ma’lumotlarning ma’nosini va mohiyatini izlash, tahlil qilish va fikrlash jarayonlarini o‘z ichiga oladi .  abstrakt konsepsiyalash- aniqlangan muammolarni hal qilish modeli va yo‘llari konsepsiyasi yaratiladi .  faol tajriba- amaliy tajribalar o‘tkaziladi. МАНА ШУНИ КУЙИБ ЖАДВАЛ КИЛИШ КЕРАК Ushbu model o‘ziga xos muhim xususiyatlarga ega bo‘lib, bunda o‘qitish bir- biri bilan ketma-ket bog‘langan bosqichlardan iborat siklik jarayon shaklida tashkil etiladi. Jarayon tajribadan boshlanadi va hech vaqt bosqichlar o‘rtasida uzilish bo‘lmaydi. Sikllar nafaqat ma’lum ketma-ketlik asosida bir-birini almashtiradi, balki bir- biriga qarama-qarshi ham turadi. Masalan, aniq tajribalarga abstrakt konsepsiyalash qarshi tursa, faol tajribaga refleksiv kuzatish qarshi bo‘ladi. O‘qitish jarayonida turli pedagoglar ushbu siklning u yoki bu boqichiga ko‘proq e’tibor qaratishadi va bu usul «Kolb va Fray o‘qitish modeli» deb ataladi. Ushbu modelga muvofiq talaba o‘z tajribasi va bilimining qaysi sohada yetarli emasligini aniqlashtiradi, qiynalayotgan muammolarini shakllantiradi hamda ushbu muammolarni hal etish vositalari va yo‘llarini belgilaydi, o‘quv maqsadini aniqlab oladi. 2. Faoliyatni rivojlantirish modeli. Oddiy o‘qitishdan farqli o‘laroq, oliy ta’limda talabalarga nafaqat fan bo‘yicha yangi bilim va ma’lumotlar beriladi, balki olingan bilimlarni amalda qo‘llash ko‘nikmalarini hosil qilish, bilimlarni rivojlantirish va qayta ishlashga ham o‘rgatiladi. Ta’lim berish jarayonida modellar o‘rni almashadi - kasbiy faoliyat ko‘rinishi o‘zgaradi, talabaning qobiliyati, uquvi rivojlanadi, o‘quv maqsadi o‘zgaradi. Ta’lim faoliyatining rivojlanish samarasi ham aynan shu bilan xarakter lanadi. Rivojlanuvchi faoliyat quyidagi uch xil yo‘nalishda amalga oshadi : 1. Shaxsiy faoliyatda 2. Faoliyat refleksiyasida 3. Metodologik muhitda О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi23

Bu yerda metodologiya bilim olishda yuzaga keladigan qiyinchiliklarga qaratilgan g‘oyalar, konsepsiyalar, uslublar va vositalar majmui sifatida qaraladi. Ta’lim jarayoni nuqtai nazaridan ushbu modelni quyidagicha o‘qish mumkin: Talaba o‘z faoliyati davomida refleksiv holatga olib chiquvchi bir qancha muammolarga duch keladi va ketma-ket ravishda quyidagi uch jarayonni amalga oshiradi:  tahlil - o‘z faoliyatini tadqiq qilish, ya’ni faoliyatni qayta shakllantirish va o‘zlashtirishdagi muammoli vaziyatlarni aniqlash ;  tanqid - o ‘ zlashtirishdagi muammolar sababini aniqlash ;  meyorlashtirish -faoliyatni rivojlantirish. barataraf etishga q aratilgan g‘oyalar, gipotezalar va o‘ylab topish, yangi meyorlarni tuzish. An’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini taqqoslab quyidagilarni aniqlashimiz mumkin : О‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi24

2-жадвал Tayyor axborotlarning uzatish va qabul qilish Tahlil , tanqid, meyorlashtirish Tayyor axborotlar ma`ruzachidan ta’lim oluvchiga uzatiladi Ma’lumotlarni xotirada saqlash Rivojlantiruvchi ta’lim modelida ma’ruza muloqot shaklida olib boriladiTa’lim oluvchining maqsadi aniqlashtirilmagan Ma’lumotlarni o‘zlashtirish, tahlil qilish orqali sistemali bilim hosil qilish Talaba ma’ruzada faqat tinglovchi sifatida emas, balki jarayon ishtirokchisi sifatida faol qatnashad iMa`ruzachi berayotgan bilim absolyut va munozara etilmaydi Alternativ ma’lumotlar va javoblarga imkon beriladi Ma`ruzachi faol, ta’lim oluvchining faol emasлиги (passiv) Ma’ruza mazmuni bo‘yicha tahlil qilish, i zlanish, o ‘z g‘oya va fikrlarini bayon etish, boshqa talabalarning ushbu muammo bo‘yicha fikrlarini tinglash va unga o‘z mu nosabatlarini bildirishAn’anaviy Rivojlantiruvchi ta’limО‘ qitishga an’anaviy va rivojlantiruvchi ta’lim modellarini qiyoslanishi 25

An’anaviy ta’lim modelining maqsadi va natijasi standart vazifalarni yechish bo‘yicha bilimlar berish hamda amaliy ko‘nikmalar hosil qilishdan iborat. Rivojlantiruvchi ta’limning maqsadi va natijasi bo‘lajak mutaxassislarni aniq ishlab chiqarish sharoitida muvaffaqiyatli faoliyatini amalga oshirishga qaratilgan kompetentligini rivojlantirish, nafaqat standart vaziyatlarda, balki o‘zgaruvchan nostandart vaziyatlarda ham mustaqil qarorlar qabul qilish bo‘yicha bilimlar berish va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. Rivojlantiruvchi ta’lim modelida ma’ruza muloqot shaklida olib boriladi va talabada ma’ruza mazmuni bo‘yicha tahlil qilish, izlanish, yangi g‘oyalar hosil bo‘lish, o‘z g‘oya va fikrlarini bayon etish, boshqa talabalarning ushbu muammo bo‘yicha fikrlarini tinglash va unga o‘z munosabatlarini bildirish imkoniyati yaratiladi. Talaba ma’ruzada faqat tinglovchi sifatida emas, balki jarayon ishtirokchisi sifatida faol qatnashadi. Rivojlantiruvchi ta’lim tashkiliy formasining o‘ziga xos xususiyatlari pedagogik muloqatning quyidagi uch turini o‘z ichiga oladi : Talabaning shaxsiy mustaqil ishi. Talabalarning guruhiy mustaqil ishlari. Talabalarning o‘qituvchi ishtirokidagi guruhiy mustaqil ishlari . Pedagogik muloqatning ushbu uch turi birgalikda mutaxassislar tayyorlashda talab etilgan kompetentlikni rivojlantirishning to‘liq siklini hosil qiladi va bu jarayon quyidagi tartibda amalga oshadi. Talaba dastlab o‘z shaxsiy tajribalari va bilimlariga suyangan holda o‘rganiladigan mavzu (fan) bo‘yicha ma’lumotlarni to‘plab, ularni mustaqil o‘rgana boshlaydi. O‘rganish davomida talabaning bilim va tajribasini yetarli emasligi sababli qiyinchiliklar va tushunmovchiliklar yuzaga keladi. Shunda guruhiy mustaqil mashg‘ulotlar davomida boshqa talabalarning bilimlari va qobiliyatlari yordamida tushunilmagan ma’lumotlarni o‘zlashtirishga harakat qiladi. Keyinchalik yuzaga kelgan savollar va muammolar bo‘yicha yechimlarni o‘qituvchi ishtirokidagi mustaqil ta’lim davomida aniqlashtirib boradi. Ushbu siklni quyidagicha tasvirlash mumkin. 26

3-rasm . Ta’lim modellarining xususiyatlari 4-Rasm. Rivojlantiruvchi ta’limda o‘zlashtirishning siklik ketma -ketligi Ta’lim modellarini taqqoslash Klassik ta’lim modeli Rivojlantiruvchi ta’lim modeli Bilish –tushunish- standart vaziyatlarda qo‘llash tajribasi Tajriba –refleksiya- bilim – o ‘zgaruvchan vaziyatlarda qo‘llash tajribasi Ma’ruz a Talabalarning loyiha ustida mustaqil ishi Faol guruhiy mashg‘ulotlar (laboratoriya, amaliy va b)O‘quv mavzusi ustida talabaning mustaqil ishiFaol guruhiy mashg‘ulot (seminar, internet- anjuman va b) 27

Ushbu sikl bo‘yicha o‘qitishni tashkil etish shakli shaxsiy tajriba va qobiliyatni rivojlantirishni universal mexanizmi sifatida qaralib, rivojlantiruvchi ta’limning mohiyatini ochib beradi. Rivojlantiruvchi ta’lim modeli asosida o‘qitishda o‘rganish talabaning mustaqil ishidan ( shaxsiy mustaqil, guruhiy mustaqil, auditoriyada mustaqil ish, auditoriyadan tashqari mustaqil ish va b) boshlanadi va ushbu mashg‘ulot turi yetakchi hisoblanadi. Boshqa o‘quv mashg‘ulot turlari esa ikkinchi darajali bo‘lib xizmat qiladi . Rivojlantiruvchi ta’limda ma’ruza turlari Zamonaviy ta’lim jarayoniga yangi guruhiy o‘qitish texnologiyalarini qo‘llanilishi, o‘z xususiyati bilan boshqa ma’ruzalardan farq qiluvchi mini - ma’ruzalarni yuzaga kelishiga olib keldi. Ushbu ma’ruza turi rivojlantiruvchi ta’lim yetakchi g‘oyasida (paradigmasi)da ham muhim o‘rin egallamoqda. Buning asosiy sabablaridan biri rivojlantiruvchi ta’limda talabalarning mustaqil ishlariga katta e’tibor qaratilishidadir. Bunda asosiy ma’ruza 15-30 minut bo‘lib, qolgan vaqt talabalarning mustaqil yoki guruhiy ishlashlari uchun ajratiladi. Mini ma’ruzalar ham o‘z vazifasiga bog‘liq holda boshqa ma’ruzalar singari turlicha bo‘ladi. Ta’lim oluvchining mavzuni o‘zlashtirishdagi muammolari va qiyinchiliklariga bog‘liq holda mini-ma’ruzalarni quyidagi uch turga bo‘lish mumkin . Ma’ruza-navigator. Mini ma’ruzaning birinchi vazifasi an’anaviy o‘qitish shaklidagi kirish ma’ruzasiga mos keladi. An’anaviy ma’ruzadagi kirish ma’ruzasida ma’ruzachi fan bo‘yicha umumiy ma’lumotlar berib, fanning bo‘limlari va ular o‘rtasidagi bog‘lanishlar, fanning umumiy maqsad va vazifalari, rivojlanish tarixi to‘g‘risida ma’lumotlar beradi. Rivojlantiruvchi ta’lim o‘qitish sikli modeliga asosan mini ma’ruza-navigatorda ma’ruzachining asosiy maqsadi nafaqat fanning mazmunini ochish va umumiy yo‘l-yo‘riq berish, balki talabalar bilan birgalikdagi guruhiy faoliyat davomida fanning mohiyati va mazmunini yoritishdan iborat bo‘lishi lozim. Bunday ma’ruzalar mazmun-mohiyat jihatidan navigator hisoblanib, talabaga kelajakdagi faoliyatining rejasini ishlab chiqishga, mustaqil o‘rganishi lozim bo‘lgan masalalarni belgilab olishga imkon yaratadi. 28

Shuningdek, talaba tomonidan mustaqil faoliyat chegarasi belgilab olinadi, shaxsiy va guruhiy mustaqil ishlar bo‘yicha talablar hamda topshiriqlar aniqlanadi. Ma’ruza- navigatorlar o‘qitish siklining boshida, talaba mustaqil ishlashga o‘tishdan oldin, har bir o‘qitish fazasi boshida hamda fanni o‘rganish davomida savol yoki muammolar yuzaga kelganda tashkil etilishi mumkin . 2. Refleksiv ma’ruzalar. Rivojlantiruvchi ta’lim modeli bo‘yicha mini- ma’ruzaning ikkinchi vazifasi auditoriyadagi har bir talabani va butun guruhni mavzu bo‘yicha mutaqil fikrlashini ta’minlash hamda olgan bilimlar rivojlanishining keyingi bosqichiga yo‘naltirishdan iboratdir. Bunday ma’ruzalar refleksiv ma’ruzalar deb ataladi. Refleksiv ma’ruzada pedagog guruhdagi har bir talabaning bilim olish bo‘yicha shaxsiy rivojlanish qobiliyatini hisobga olib, quyidagi ta’limiy vazifalarni yechishni rejalashtiradi :  guruhdagi qiyin o‘zlashtiruvchi ayrim talabalarni faollashtirish va keyingi bosqichda birgalikda faoliyat yurtishga yo‘naltirish;  oldin o‘zlashtirilgan mazmun va faoliyat turi bo‘yicha muammoli savollarni tashlab, mavzu bo‘yicha bilimni chuqurlashtirishga imkon yaratish;  talabalar bilimini rivojlanish pog‘onalari bo‘yicha o‘sishini ta’minlash. Bunday ma’ruzada o‘qituvchi o‘rganiladigan mavzu bo‘yicha o‘z ruhiy olami, fikrlari hamda talabalarning shaxsiy hamda guruhli faoliyati tahlili yuzasidan vujudga kelgan muammolarni umumiy muhokama mazmuni sifatida o‘rtaga tashlaydi va buning uchun faoliyat refleksiyasini tashkil etishning quyidagi usullaridan foydalanishni tavsiya etadi :  Tahlil - o‘tgan faoliyatni qayta qurish;  Tanqidiy tahlil - qarama-qarshiliklarni aniqlash usuli sifatida;  Oldin foydalanilgan uslub, vositalar va muammoli savollarni keltirib chiqarishni yetarli emasligi;  Meyorlash - g‘oyalar va qarorlarni izlash asosi. Bunday ma’ruza janri o‘qituvchidan nutqda yuqori aniqlikdagi mantiq va mazmun bo‘lishini talab etadi. Ma’ruzadagi notiqlik san’ati har doim o‘tilgan mavzularga murojaat 29

etish va talabani hamda guruhni keyingi o‘zlashtirish bosqichiga yo‘naltiruvchi savollarni o‘rtaga tashlash bilan belgilanadi. Refleksiv ma’ruzada har bir talabaning mavzu muhokamasi bo‘yicha shaxsan qatnashish samaradorligi ta’minlanadi va u tashlagan fikr, g‘oya yoki muammoli savol muhokama qilib boriladi. Bunday ma’ruzada pedagog har bir ishtirokchining hamda butun guruhning o‘zlashtirish darajasini qanday bosqichda ekanligini bilib boradi va uni ma’ruzani o‘zlashtirish loyihasi trayektoriyasi bo‘yicha rivojlanishini ta’minlaydi. Vositaviy ma’ruza. Vositaviy ma’ruzaning vazifasi egallangan nazariy bilimlarni vositaga aylantirish, ya’ni ma’ruzalar davomida olingan bilimlardan aniq real sharoitdagi muammolarni hal etishda vosita sifatida foydalanishga oid ko‘nikma hosil qilishdan iboratdir. Ma’lumki, inson dastlab ayrim axborotlarni odatiy, hayotiy deb bilim ontologiyasi sifatida qabul qiladi. An’anaviy ta’limda shu bilan ma’ruza o‘z funksiyasini bajarib bo‘ladi yoki ko‘pi bilan talaba olgan bilimlaridan standart hayotiy vazifalarni hal qilishda foydalanish malakasini egallaydi. Talaba ushbu bilimlarning vositaviy ahamiyatini tushunib yetmaydi, ya’ni ushbu bilimlardan foydalanish chegarasini belgilab ololmaydi. Ta’lim modeliga kompetent yondoshishda pedagogning asosiy vazifasi talabaga faqat standart vazifalar yoki muammolar yechimi bo‘yicha bilim berish emas, balki olingan bilimlardan hayotda uchraydigan turli xil vaziyatlarda vosita sifatida foydalanish malakasini shakllantirishdan iboratdir. Vositaviy ma’ruzalar ma’ruzaning murakkab janri hisoblanib, ma’ruzachida kuchli rivojlangan uslubiy qobiliyat bo‘lishini talab etadi . Ma’ruza -taqdimot. Ma’ruza mavzusiga oid matn, gipertekst materiallar, kompyuter animatsiyalari, grafiklar, video, muzika va ovozlarni (barchasi bir vaqtda bo‘lishi shart emas) birgalikdagi majmuasi va taqdimoti tushuniladi. Prezentatsiya syujet, ssenariy va ma’lum tarkibga ega bo‘lishi zarur.Taqdimotning oddiy ma’ruzadan farqi uning interaktivligidadir.Taqdimot maqsadi va auditoriya (tinglovchilar toifasi)ga bog‘liq holda turli xususiyatlarga ega bo‘ladi va quyidagi turlarga bo‘linadi :  ma’ruzada mavzuni to‘liq yoritish va talabalar tomonidan ma’ruza mazmunini maksimal darajada o‘zlashtirishlariga imkon yaratuvchi taqdimot. 30

 mavzuni mustaqil o‘rganish uchun tayyorlangan prezentatsiya. Bunday taqdimotda deyarli barcha elementlar (matn, gipertekst, animatsiya va b.) ishtirok etadi va asosan gipertekst elementlaridan foydalangan holda tadbiq etiladi;  biror bir tadbirni yoki hodisani sharhlash uchun tuzilgan taqdimot. Bunday taqdimotlarda odatda matn bo‘lmaydi.Taqdimot multimedia va boshqarish elementlaridan tashkil topgan bo‘ladi.  Videonamoyish uchun yaratilgan taqdimot. Bunda interaktiv elementlar ishtirok etmaydi. Taqdimot obyekti haqidagi videorolik, ayrim hollarda obyekt haqida matn va audio yozuvdan iborat bo‘lishi mumkin ; Taqdimotning maqsadi - talabalarni ma’ruzachi bilan birgalikda mavzu bo‘yicha fikrlashga va mavzuni tahlil qilishga undashdan iborat. Shu sababli, taqdimot auditoriya uchun oson qabul qilinadigan, talabalarda mavzuga qiziqish uyg‘otadigan va diqqatini tortadigan ko‘rinishda tayyorlanishi zarur. Taqdimotni keng auditoriyaga taqdim etishdan oldin uni chuqur tahlil qilish, mumkin qadar prezentatsiya materiallarida xato va kamchiliklar bo‘lmasligi kerak. Mavzuni taqdimot qilishda tinglovchilarni barchasi ma’ruza matnida keltirilgan ma’lumotlar bilan bir fikrda bo‘lmasliklari, ya’ni, taqdim etilayotgan ma’lumotlarni to‘g‘ri qabul qilmasliklari ham mumkin. Shuningdek taqdimot materiali shunday tayyorlanishi lozimki, tinglovchi ma’ruzachi qo‘shimcha tushuntirish qilmasdanoq mavzuning mohiyatini tushunib olishi mumkin bo‘lsin. Ma’ruza matni tushunarli va oson o‘qiladigan ko‘rinishda bo‘lmog‘i lozim. Ayrim hollarda, ma’ruzachi ma’lum vaqtga auditoriyadan chiqqanda ham, taqdimot mate- riallaridan masala mazmuni tushunarli, taqdimot materiallaridagi barcha yozuvlar auditoriyaning istalgan joyidan erkin o‘qiladigan bo‘lishi zarur. Agar taqdimotdagi yozuvlar oxirgi qatorda o‘tirgan talabalar uchun yaxshi ko‘rinmaydigan yoki o‘qish qiyin bo‘ladigan kichik o‘lchamdagi harflarda berilgan bo‘lsa, talabalarning diqqati bo‘linadi va ma’ruza samaradorligi kamayadi. Taqdimot vaqtini rejalashtirishda tinglovchilar tomonidan savollar berilishi, savollarga javob, tinglovchilarni qisman dam olishlari uchun vaqt (har qanday mavzu 31

bo‘yicha uzluksiz 20 minutdan ortiq taqdimot qilinganda talabalarni mavzu materiallarini qabul qilish darajasi susayadi) ham hisobga olinishi zarur. Taqdimot oxirida tarqatma materiallar berilishi ham ko‘zda tutilsa yanada yaxshi bo‘ladi. Bu talabalarni mustaqil ravishda ushbu mavzuga yana qaytishlariga va ma’ru-zadagi materiallarni eslab qolishlariga imkoniyat yaratadi . Ma’ruza -taqdimotni samarali tashkil etish yo‘llari : 1. Tinglovchilar bilishlari, eslab qolishlari uchun prezentatsiya maqsadi va vazifasi aniq belgilab olinadi. 2. Taqdim etiladigan asosiy ma’lumotlar, mavzuning tayanch iboralari yoki asosiy mazmunini yorituvchi shakllar, sxemalar, jadvallar va b.aniqlanadi. 3. Ma’lumotlarni taqdim etish ketma-ketligi tuziladi. 4.Taqdimotda foydalaniladigan o‘quv-vizual materiallar tanlanadi. 5.Taqdim etiladigan materiallar hajmi tahlil qilinadi. Material juda katta hajmda bo‘lmasligi kerak 6. Mavzu bo‘yicha vizual materiallar namoyish etilganda, mavzuni mustahkamlash uchun zarur bo‘lgan hayotiy misollar keltiriladi. 7.Mavzu materiallarini namoyish etish texnik vositalarini tanlash, ularni boshqarish ketma-ketligi belgilanadi .  Ma’ruzachining “nofaol” ma’ruza o‘qish vaqti 20-30 minutdan osh- masligi lozim.  Auditoriyaga savol bilan murojaat qiling. Savollarga javob berish uchun talabalarga savol javobiga yaqinroq tushuntirishlar orqali imkoniyat yarating, lekin savolni to‘liq javobini o‘zingiz yoritmang.  Taqdimot vaqtida bahs, munozara-muhokama hosil bo‘lishiga sharoit yarating. Auditoriya tinglovchilarini ikki guruhga ajratib, mavzu bo‘yicha ularning fikrlarini biling, guruh sardorlarini bir-biriga o‘z fikrlarini tushuntirishlariga sharoit yarating. Yakunida ushbu masala bo‘yicha o‘z fikringizni bildirib, xulosalang.  Mavzuning asosiy masalalarini talabalar o‘zlari ochib berishlari maqsadida, auditoriyaga savollar bilan murojaat qiling. Savollar mavzuning asosiy mazmuni bo‘yicha berilishi lozim. 32

2- BOB. FIZIKA TA’LIMIDA ZAMONAVIY MA’RUZALARNI TASHKIL ETISHNING ILMIY-METODIK ASOSLARI 2.1- § Muammoli ma’ruzalarni tashkil etish usullari Muammoli ma’ruza tinglovchida ma’ruza mazmuniga nisbatan ilmiy-izlanish munosabatlarini yuzaga kelishiga imkoniyat yaratadi. Muammoli ma’ruzada ma’ruzachi va tinglovchilar hamkorligida amalga oshiriladigan kamida 3 ta maqsad mavjud bo‘ladi :  tinglovchilar tomonidan nazariy bilimlarni o‘zlashtirish;  nazariy va ilmiy fikrlashni rivojlantirish;  bilim olish va kasbiy qobiliyatni shakllantirish . Muammoli ma’ruzada ma’ruzachining asosiy vazifasi tinglovchilarda ilmiy fikrlash va dunyoqarashni shakllantirish bo‘lsa, tinglovchining asosiy vazifasi ma’ruzachi bilan muloqot asosida o‘zi uchun yangi bilimlar, qonuniyatlar va munosabatlarni kashf etishdan iborat bo‘ladi . Muammoli ma’ruzalarni tashkil etishning bir qancha usullari mavjud : 1. Mavzu mazmuni va materialini tushuntirmasdan oldin muammoli vaziyatlarni keltirib chiqarish. Muammoli vaziyat bu-tinglovchining bilish predmeti, obyekti bilan ilmiy izlanish, ixtirolar yaratish va yangi bilimlarni olishga yo‘naltirilgan fikran o‘zaro ta’siridir. Muammoli vaziyatning oddiy belgilari mavjud bo‘lib, ular noaniq muammolar to‘g‘risida o‘z-o‘ziga savol berish, uni hal etish usullari va yo‘llarini izlab topishdan iboratdir. 2. Muammoli ma’ruzani olib borishning ikkinchi usuli fan va amaliyotga ma’lum bo‘lgan, lekin tinglovchi bilmagan qonuniyatlar yoki ixtirolar to‘g‘risida fikrlashga va “subyektiv” yangiliklar yaratishga yo‘naltirishdan iboratdir Quyida muammoli ma’ruzaning zamonaviy pedagogikada muhokama etiladigan xususiyatlari to‘g‘risida to‘xtalamiz : Muammoli ma’ruza mazmunini tashkil etish usullari: 1. O‘quv muammosi ko‘rinishida. Muammo nazariy va amaliy vaziyatlarni qarama- qarshiligi, ya’ni ayrim hollarda nazariya va amaliyotni bir-biriga to‘g‘ri kelmasligi shaklida talqin qilinadi, uning komponentlari va tashkil etuvchilari yoritiladi. Ma’ruza ushbu qarama-qarshilikni obyektlashtiruvchi savol bilan yakunlanadi. Muammoli vaziyat o‘quv 33

muammolarining boshlang‘ich ma’lumotlaridagi qarama-qarshiliklar aniqlangach yuzaga keladi. Bu yerda ushbu qarama-qarshilikni hal qiluvchi savolga javob noma’lum bo‘ladi va u muammo hisoblanadi . Muammoli vaziyat komponentlari:  bilish predmeti (ma’ruza mazmuni);  o‘qitish subyekti (ma’ruzachi);  bilish subyekti (tinglovchi);  ma’ruzachi va tinglovchi muloqoti (fikran yoki tashqi);  tinglovchining bilishga ehtiyoji  tinglovichning bilish mazmuni bilan fikran o‘zaro ta’siri . O‘quv muammolarining asosiy guruhiga olimlar va amaliyotchilarning ilmiy ishlarida ilgari hal etilgan ilmiy muammolarni kiritish mumkin. Muammoli ma’ruza mazmuni:  amaliyot uchun juda muhim va o‘zlashtirish juda murakkab muammolar;  ilmiy g‘oyalar va nazariyalarni mazmuni va ularni yuzaga kelish mantig‘i;  g‘oyaga oid hodisalarni amaliyotda, hayotda uchrashi;  tinglovchini tushunishi uchun qiyin savollar darajasi, ketma -ketligi bo‘yicha yoritish;  tinglovchining bilish ehtiyojini hisobga olish;  muammolar va vazifalarni asosiy va tashkil etuvchilar shaklida keltirish . Ma’ruzani muammolik darajasi:  muammoni ma’ruzachini o‘zi qo‘yadi va ilmiy fikrlash uslubini namoyish etib, o‘zi hal etadi;  ma’ruzachi muammoni qo‘yadi va tinglovchilar bilan birga hal etadi;  ma’ruzachi muammoni qo‘yadi, tinglovchilar mustaqil hal etishadi;  tinglovchilar o‘zlari muammoni qo‘yishadi va o‘zlari javob topishadi. Ma’ruzachining uslubiy (metodik) usullari:  muammoli savollarini qo‘yish;  farazlar (gipotezalar)ni ilgari suradi, ularni tasdiqlaydi yoki rad etadi;  tinglovchilarni birgalikda o‘ylashga undaydi; 34

 talabalarga muammo yechimi bo‘yicha yordam so‘rab murojaat etadi;  tinglovchilar bilan bahslar tashkil etadi;  ma’ruza mavzusi bo‘yicha tinglovchilar tomonidan oldindan tayyorlangan muammoli savollarga javob beradi . Muammoli ma’ruzada tinglovchining faollik shakllari:  faol tinglash va tushunish;  muammo yechimi bo‘yicha fikr bildirish  konspektda savollarni shakllantirib borish;  ma’ruzachiga savollar berish;  ma’ruzachi bilan muloqot savollarga javob izlash . Muammoli ma’ruzada muloqot qanchalik ko‘p bo‘lsa, ma’ruzaning samarasi shuncha yuqori bo‘ladi. Muammoli ma’ruzaning mazmunida fanning yangi yutuqlari, uni amalda qo‘llashdagi obyektiv qarama-qarshiliklar keng yoritilishi lozim . Ma’ruzachining tinglovchilar bilan muloqot usullari :  ma’ruzada ma’ruzachi “axborotni yetkazish” emas, balki o‘zining shaxsiy va intellektual qobiliyatlarini baham ko‘rishi lozim;  tinglovchilarning mulohazalari va fikrlari bilan qiziqadi;  mualliflar va manbalarga tayanmasdan, axborotlarni haqiqiyligini isbotlaydi;  muammoni turli xil fikrlar doirasida muhokama qiladi;  tinglovchilarni mustaqil xulosa chiqarishga yo‘naltiradi, ularni muammolarni hal etishda bevosita ishtirokchiga aylantiradi;  muammoli savollardan foydalanadi;  tinglovchilarning shaxsiy ilmiy to‘g‘ri javoblarini rag‘batlantirib boradi;  tinglovchilar bilan birgalikda muammo bo‘yicha o‘ylashga erishadi;  keyingi mashg‘ulotda muhokama uchun muammoli savollar beradi. Muammoli savollar tinglovchining fikrlash faoliyatini boshqarish vosi-tasi hisoblanadi va ular quyidagicha bo‘lishi mumkin : Axborotga oid savollar :  o‘tilgan mavzular bo‘yicha; 35

 tinglovchining oldin olgan bilimlarini faollashtirishga oid . Muammoli savollar:  yechimi noaniq muammolar bo‘yicha;  muammolarni shakllantirishga oid;  muammo yechimini izlashga yo‘l ko‘rsatuvchi. Muammoli ma’ruzaning samarasi quyidagi omillar bilan aniqlanadi :  ma’ruza mazmuni;  ma’ruza mazmuniga shaxsan javobgarlik ruhida yondoshish;  tinglovchilar bilan muloqotlar tashkil etish usullari;  kasbiy faoliyatning fan bo‘yicha va ijtimoiy qirrasi.  ma’ruza materialini nofaol tinglash emas, balki tinglovchilarni ma’ruza mazmuniga (bahs va munozaralarga) kirishib ketish darajasi. Axborotlarni oddiy o‘qib uzatishga asoslangan an’anaviy ma’ruzalar o‘rnini, rivojlantiruvchi ta’limda talabaning mustaqil bilim olishi va o‘z-o‘zini rivojlantirishga yo‘naltiruvchi ma’ruza-navigator (yo‘naltiruvchi), refleksiv va vositaviy, muammoli ma’ruzalar egallaydi. Ma’ruzalarning yana boshqa ko‘rinishlari, jumladan ma’ruza-panel, ma’ruza-tashviqot, ikki ma’ruzachi ishtirokidagi ma’ruzalar ma’ruza tashkiliy shaklining xususiy ko‘rinishi yoki takomillashgan varianti hisoblanadi . 2.3- § Zamonaviy ma’ruzani loyihalash bosqichlari Zamonaviy ma’ruzani loyihalash-ta’lim jarayoniga barqaror yangilik elementlarini kiritib, uning rivojlanishi va faoliyat ko‘rsatishiga samarali ta’sir etuvchi maqsadga yo‘naltirilgan o‘zgartirishdir. Zamonaviy ma’ruza deyilganda birinchi navbatda talabaning o‘quv jarayonini faol ishtirokchisiga aylantirishga qaratilgan innovatsion pedagogik uslublar majmui va texnik vositalar tizimi tushuniladi. Zamonaviy ma’ruza mashg‘ulotda talaba berilayotgan ma’lumotlarni tinglashi, o‘qishi, ko‘rishi, yozib borishi, mavzu bo‘yicha savollar berishi, o‘z fikrini erkin bayon etishi, o‘zining hayotiy tajribasi bilan bog‘lab mavzu bo‘yicha nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalar hosil qilishi lozim. Zamonaviy ma’ruza uslublariga muhokama-munozara, vaziyatni o‘rganish, 36

tahlil qilish, bahs yoki munozaralar olib borish, tanqidiy fikrlash, “Nima uchun?” texnologiyalari, ma’ruza-anjuman texnikasi, konseptual jadval, insert jadvali kabilarni kiritish mumkin . Zamonaviy ma’ruza- aynan ta’lim jarayonida talabalarga muayan fan (mavzu) bo‘yicha bilim berish va shaxsini shakllantirishga qaratilgan o‘qitishning zamonaviy uslublari va texnik vositalari majmuidir. Ta’lim tizimida zamonaviy ma’ruzani tashkil etishda zamonaviy texnik vositalari, axborot kommunikatsion tizimlardan foydalanish bilan bir qatorda, o‘qitishning interaktiv uslublaridan foydalanish ham hozirgi davr talabiga aylanmoqda. Zamonaviy ma’ruzada talaba o‘zida oldin mujassamlashgan tajribadan foydalangan holda, o‘quv jarayonida faol ishtirok etadi, mashg‘ulot davomida shaxsiy rol o‘ynab, yangi tajribalar ortdiradi, olgan tajribalari asosida darsni tahlil qilib, o‘ziga kerakli muhim materiallarni oladi hamda o‘zining kundalik faoliyati bilan bog‘laydi. Shu sababli zamonaviy ma’ruza-diaologli o‘qitish demakdir.. Muloqot an’anaviy o‘qitish uslublarida ham mavjud, jumladan “o‘qituvchi-talaba”, “o‘qituvchi-talabalar guruhi” ko‘rinishida. Talaba ma’ruzada faqat “nofaol” tinglovchi sifatida emas, balki “faol” ishtirokchi sifatida qatnashadi. Zamonaviy ma’ruza texnologiyasi an’anaviy ma’ruza o‘qish uslubini (ma’ruzani faqat matn asosida o‘qib berishni) ko‘zda tutmaydi va shu bilan bir qatorda ma’ruza darslarini amaliy darslarga qarama-qarshi qo‘ymaydi. O‘qitishning bu shaklida ma’ruza va amaliyot bir butun mashg‘ulotning qismlari deb qaraladi va bu o‘qituvchi hamda talabaning o‘zaro ta’siri hamda talabalarning mashg‘ulot davomida faol ishtirok etish darajasi bilan belgilanadi. Ma’lumki, an’anaviy ma’ruza darslarida o‘qituvchi faolligi ta’minlansa, amaliy mashg‘ulotlarda talaba faolligi talab etiladi. Interaktiv uslubda o‘qituvchidan mashg‘ulot davomida talaba va o‘qituvchi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir darajasining bir ko‘rinishidan ikkinchisiga mavzuga bog‘liq holda ustamonlik bilan ravon o‘tishi talab etiladi. Замонавий маърузаларни ташкил этиш анъанавий маърузалардан ўзининг мақсади, мазмуни, ташкил этиш шакли ва фойдаланиладиган инновацион 37

педагогик технологиялари билан фарқ қилади. Замонавий маърузаларни ташкил этишнинг энг қулай ва оптимал вариантда сифатида қуйидаги босқичларни тавсия этиш мумкин : 1.Маъруза олди вазиятни таҳлил қилиш 2.Маърузанинг асосий ғоясини ишлаб чиқиш 3.Маъруза мақсадини асослаш 4.Мавзуни белгилаш 5.Маъруза мазмунини танлаш 6 .Маъруза турини танлаш 7. Маъруза шаклини танлаш 8. Тингловчиларнинг диққатини фаоллаштириш усулини лойиҳалаш 9. Маърузани тушунишни қўллаб-қувватлаш усулларини лойиҳалаш 10. Маърузада тескари алоқани ташкил этиш усулларини ишлаб чиқиш 11. Маърузани якунлаш шакли лойиҳасини яратиш 1. Маъруза олди вазиятни таҳлил қилиш Дастлаб маърузада юзага келиши мумкин бўлган вазиятлар таҳлил қилиниши лозим. Бунинг учун аввало қуйидаги саволларга жавоб излаш талаб этилад:  нима учун айнан ўқув машғулотининг ушбу шакли талаб этилди?  талабалар ўқув фаолиятининг умумий таркибида айнан ушбу маърузанинг тутган ўрни қандай?  тингловчилар кимлар ва улар неча киши?  маъруза учун қанча вақт ажратилган?  ташқи шароитлар қандай (аудитория, техник воситалар таъминоти  маърузачининг имкониятлари ва тўсиқлар, чегараланганлик. 2.Маърузанинг асосий ғоясини ишлаб чиқиш Маърузанинг асосий ташкилий ғоясини ишлаб чиқишда қуйидагиларни эътиборга олиш тавсия этилади:  шахсий тажриба асосида маърузани ташкил этиш;  савол ва жавоблар асосида маърузани ташкил этиш;  маъруза мазмуни бўйича мавжуд адабаиётлардан мантиқий 38

материалларни тўплаб, анъанавий шаклда маъруза ўқиш;  ушбу мавзу бўйича кичик гуруҳларда ишлашни ташкил этиш ва кейин умумлаштирувчи маъруза ўқиш;  талабаларга видеофильм ёки кейс таклиф этиш, муаммоларни аниқлаш ва ажратиш, кейин таҳлил қилиш. Маъруза ғоясини яратиш вазиятни таҳлил қилишдан бошланади ва “Маърузанинг кейинги босқичларини қандай ташкил қилиш керак?”- деган саволга жавоб беради. 3.Маъруза мақсадини асослаш Маърузанинг мақсадини аниқлаш, “Ушбу маъруза нима учун керак, қандай натижа бўлади, мен, таълим жараёнини ташкил этувчиси сифатида қандай режалаштиришим керак?”- деган саволлардан бошланиши лозим. Маъруза мақсади - фаолиятнинг келажакдаги натижасини фикран мазмунидир. Маъруза мақсадини шакллантиришда қуйидаги талабларни ҳисобга олиш зарур:  маърузада кўзланган мақсадга эришилганлигини текшириш имконини бериши лозим;  мақсад аниқ бўлиши ва қисқа изоҳланиши керак;  мақсад “талаба фаолияти тилида”, яъни осон ва тушунарли тилда шакллантирилиши зарур;  мақсад реалистик бўлиши, яъни мақсадни таъминловчи воситалар (вақт, маърузачининг қобилияти ва б.) га эга бўлиши лозим. Маъруза мақсадини белгилашда айрим педагоглар қуйидаги муаммоли саволларга дуч келишади: 1. Дастлаб маърузанинг мавзуси танланиши керакми ёки мақсади? 2. Маърузанинг мақсади бирламчими ёки мазмуни? 3. Маърузанинг мақсадини танлашда маърузачининг фаолияти қандай ўрин тутади? 39

Кўпчилик педагоглар олий таълим тизимида фаннинг ўқув дастурини асос қилиб олиб, дастлаб маъруза мавзусини танлашади. Бизнинг фикримизча дастлаб маърузанинг мақсади танланиши зарур. Фаннинг ўқув дастурида маъруза мавзулари эмас, балки фаннинг мазмуни қисқача берилади. Профессор-ўқитувчи ана шу мазмун доирасида фан бўйича ишчи дастур ва каледар режа тузишда мавзуларни танлаб олади. 4.Маъруза мавзусини танлаш Маърузанинг мақсади аниқ бўлгач мавзуни танлаш осон кечади. Мавзу маърузада нима ҳақида фикр юритилиши ва муҳокама қилинишини яққол акс этиб туриши керак. Мавзу маъруза мазмунининг доираси, чегараси ҳисобланади. Кўпинча, тингловчилар савол беришганда “Мавзу чегарасидан чиқманг, илтимос” деб таъкидланади. Шунингдек, маърузачи ўз фикрларини баён этганда ҳам мавзу доирасидан чиқмаслиги талаб этилади. Мавзуни танлашга қўйиладиган талаблар оддий: мавзу аниқ, қисқа, маъруза мазмунини англатадиган ва фаолиятли характер (тингловчини ўйлашга, фикрлашга жалб этадиган) касб этган бўлиши зарур. 5.Маъруза мазмунини танлаш Маърузага тайёрланишнинг кейинги босқичи маъруза мазмунини танлаш. Маъруза мазмунини танлашда қуйидаги талабларга риоя қилиш мақсадга мувофиқдир:  маъруза мазмуни режа асосида бўлимларга бўлиниши лозим, яъни маъруза режаси шакллантирилиши керак;  биринчи навбатда маърузачи учун жуда яхши таниш бўлган, яхши ўзлаштирилган материаллар олиниши лозим;  материаллар маърузачи томонидан тўлиқ ўзлаштирилиши, машқ қилиниши бошқа педагоглар билан баҳс ва маслаҳатлар асосида тўлиқ қайта ўзлаштирилиши зарур;  танланган материаллар маъруза мақсади ва мавзусига мос бўлиши шарт;  мазмун турли хил шаклларда (тушунчалар, ахборотлар, тажрибалар, кузатиш натижалари, ҳаётий ҳодисалар ва б.) ёритилиши мумкин;  маъруза учун ажратилган вақт ҳисобида талаб этиладиган ҳажмга 40

нисбатан икки баробар кўп ҳажмдаги материаллар танланиши керак. 6.Маъруза турини танлаш Маъруза турини танлашда ўқув аудиториясининг техник воситалар билан жиҳозланиши, тингловчилар салоҳияти (улар кимлар: ўқувчилар, талабалар, магистрлар, стажёр-изланувчилар, олий маълумотли ходимлар, олимлар ва б.), маъруза мақсади ва мавзуси ҳисобга олиниши керак. 7.Маъруза шаклини танлаш O‘rta-maxsus ta’lim tizimida ma’ruza turlari: Yo‘naltiruvchi ma’ruza, kirish ma’ruzasi,refleksiv ёки vositaviy ma’ruzalar . Oliy ta’lim tizimida amaliyotda ma’ruza mashg‘ulotlarini tashkil qilishning quyidagi shakllari ko‘proq qo‘llaniladi : ko‘rgazmali tushuntirish, reproduktiv, muammoli ma’ruza, axborot yoki “joriy”ma’ruza. 8.Tinglovchilar diqqatini faollashtirish uslublarini loyihalash: Tinglovchilar diqqatini faollashtirish maqsadida birinchi navbatda ularni ma’ruzachi bilan o‘zaro faol muloqatda bo‘lishlarini ta’minlash lozim. Bu quyidagi uslublar orqali amalga oshirilishi mumkin : 8.1 Ma’ruzachi tomonidan turli savollar berish orqali :  ritorik savollar (savol bilan tushuntirilgan materiallarni tasdiqlash);  tinglovchilarning savol berishlariga imkoniyat yaratish;  o‘z tushunchalarini qayta tekshirish, savol-farazlar berish .  ma’ruzachining shaxsiy amaliy tajribasidan dalillar, ma’lumotlar va misollar keltirish . 8.2 . Birgalikda fikrlash, muammolar ustida birgalikda o‘ylash uslubi : ma’ruzachi tinglovchilarga shunday dalillar bilan murojaat qilishi kerakki, tinglovchilarda birgalikda hayajonlanish, diqqat qilish va muammo ichiga kirishib ketish holati sodir bo‘lsin . 8.3.“Paradoks vaziyat” uslubi: insonda har doim kutilmagan, umuman eshit- magan ma’lumotlar, axborotlarni eshitishga ishtiyoq kuchli bo‘ladi va bunday materiallarni tinglashga diqqati oshadi. 8.4. “Xatolardan o‘rganamiz” uslubi. Ma’ruzachi tinglovchilar duch kelishi mumkin bo‘lgan xatolar, o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklar va muammolarni tahlil qilib murojaat qiladi . 41

8.5. “Polifoniya” uslubi. Bir masala yoki savolga turli xil nuqtai nazar bilan yondoshish va tinglovchilarga tanqidchi sifatida qarash imkoniyatini yaratish. 8.6. “Tetiklantiruvchi, jonlantiruvchi - chetga chiqish” uslubi . ma’ruzachi audito- riya holati va tinglovchilar saviyasi (yoshi, ma’lumoti, bilim darajasi va b.)ni hisobga olib, mavzuga oid qisqa hazillar, anekdotlar, rivoyatlar, latifalar aytib berishi mumkin. Lekin, ma’ruzachi o‘zini va auditoriyani diqqat bilan nazoratdan chetga chiqishga yo‘l qo‘ymas- ligi kerak. Ushbu uslubda uchta shartga qat’iy amal qilish talab etiladi: mazmun, vaqt va kimga hazillashishni bilish . 8.7 .Ma’ruza o‘tishning tashqi belgilari va shakllari . Ma’ruzachining notiqlik san’ati (nutq davomida uzoq yoki qisqa to‘xtalishlar(pauza), o‘z harakatini nazorat qilish, o‘z auditoriyasini ko‘ra olish qobiliyati va b.) 9. Маърузани тушунишни қўллаб-қувватлаш усулларини лойиҳалаш Ma’ruzada tinglovchilarni to‘liq tushunishlarini ta’minlash uchun dastlab, mavzu mazmunini qanchalik tushunganliklarini aniqlovchi mezonlarni ishlab chiqish talab etiladi va uni quyidagi usullar orqali amalga oshirish mumkin: 1. Tushuntirilgan materialni bir shakldan boshqa shaklga yoki bir tildan boshqa tilga o‘girish uslubi. Masalan, talabaga matnli mazmunni sxema yoki grafik ko‘rinishga keltirish topshirig‘i beriladi. 2. Talabadan materialni qisqacha tushuntirib berishini yoki izohlab berishni talab qilish (interpretatsiya ) . 3. Refleksiya (talabaning ruhiy holatini, fikr va o‘ylarini hisobga olish, tahlil qilish ). 10. Маърузада тескари алоқани ташкил этиш . Ma’ruzada teskari aloqani tashkil etish va baholash uchun ma’ruzachi oldindan maxsus tarqatma materiallar tayyorlaydi. Unda BBXB (bilaman, bilishni xohlayman, bilib oldim) jadvalidan foydalanish mumkin. Shuningdek, talabadan quyidagi savollarga javob berishlari so‘ralishi ham mumkin : 1. Ma’ruzada talaba o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishdimi, tegishli bilimini oldimi. 2. Ma’ruzada ular xohlagan qaysi savollar yoritilmadi yoki kam yoritildi. 42

3. Ma’ruzada ularga nimalar yoqmadi yoki qaysi savollarni o‘zlashtirish qiyinchilik tug‘dirdi . 11. Ma’ruzani yakunlash shakli loyihasi Yaxshi ma’ruza ma’ruzani qanday ruhda yakunlanishi bilan ham baholanadi. Ma’ruza so‘ngida yaxshi kayfiyat va ko‘tarinki ruhni tashkil etish ma’ruzachidan katta mahorat va tajriba talab etadi. Ma’ruza yakunida quyidagilarga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir :  Ma’ruza rejasida berilgan masalalar bo‘yicha yakuniy qisqa xulosa berish.  Ma’ruza xulosasini keyingi ma’ruza mavzusi bilan bog‘lash, tinglovchilar savollariga qisqa javob berish.  Navbatdagi ma’ruza mazmuni bo‘yicha (mavzuni e’lon qilmasdan) tinglovchilarga muammoli savollar berish va ularda keyingi ma’ruzaga qiziqish uyg‘otish.  Keyingi ma’ruza bo‘yicha mustaqil ishlashlari uchun imkoniyat yo‘llarini yaratish.  Eng asosiysi, ma’ruza maqsadiga erishilganligiga ishonch hosil qilib, ma’ruzani o‘z vaqtida yakunlash ! Ma’ruza sifati axborotlarni tinglovchilar tomonidan son jihatdan qanchalik ko‘p o‘zlashtirganliklari, bilib yoki yodlab olganliklari bilan emas, balki ma’ruza materiallarini tinglovchilar tomonidan sifat jihatdan qanchalik qayta ishlanganligi, materiallar bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirish qobiliyatini, ijodiy yondoshuvni, nazariy ma’lumotlardan hayotda standart va nostandart vaziyatlarda foydalanish malakalarini shakllanganligi bilan baholanadi. 43

ХУЛОСА Olib borilgan ilmiy-tadqiqоt ishimiz natijalariga asoslanib, quyidagi xulosalarga kelindi: Ta’limda yangi innnovatsion pedagogik texnologiyalar va zamonaviy axborot- kommunikatsiya vositalaridan foydalanilayotgan bir vaqtda ta’limning asosiy shakli - talaba bilan o‘qituvchining turli variantlardagi o‘zaro pedagogik muloqati ни тугри ташкил этилиши таълим самарадорлигини таъминловчи омиллардан биридир. Har qanday ta’lim jarayoni ta’lim maqsadi, mazmuni va boshqa elementlarni o‘z ichiga olgan ta’lim modelini tashkil etadi. Hozirgi zamonaviy ta’lim jarayonida ta’lim modeli va tashkiliy shakli o‘rtasidagi bog‘lanishni ko‘rsatuvchi ko‘plab misollarni keltirish mumkin. Masalan, yuqori sur’atda rivojlanayotgan ochiq masofaviy ta’lim boshqa ta’lim modellarida uchramaydigan yangi, jumladan virtual, videokonferensiya kabilarni o‘z ichiga olgan tashkiliy shakllarni yuzaga keltirdi. Lekin, ta’lim tashkiliy shakllarining tashkil etuvchi elementlari nomi qanday yangi shakl olmasin, baribir asosiy ta’lim shakli bo‘lib ma’ruzalar bo‘lib qolmoqda va bular ichida ma’ruza talabalarni nazariy bilim olishlarida, amaliy ko‘nikmalar hamda malakalarini shakllantirishlarida muhim o‘rin tutmoqda. Ma’ruzalarning turli ko‘rinishlardagi shakllari ta’lim jarayonida o‘ziga xos yo‘nalish kasb etib, talabada bilishning an’anaviy mantiqiy ketma-ketligini (qabul qilish, tushunish, o‘qish, fikrlash, qayta ishlash, mustahkamlash) hosil bo‘lishiga olib keladi. Shu sababli, oliy ta’limda o‘qiladigan ma’ruzalarning sifati ta’lim sifatini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib qolmoqda. Hozirgi kunda ta’lim berish uslubi sifatida fizika ta’limiga ma’ruzalarning tadbiqi – shaxsni jamiyat talabiga kо‘ra yо‘naltirish, ta’limni ana shu talablar asosida tashkil etish - shaxsni har tomonlama shakllantirish, uni qobiliyati va imkoniyatlarini tо‘liq namoyon etish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratishdan iborat. Aytish lozimki, hozirgi zamonaviy axborot va kommunikatsion vositalar ma’ruza o‘rnini bosa olmaydi, fanning ilmiy va tarbiyaviy xususiyatlarini, auditoriya holatini, bilishning psixologik qonuniyatlarini, tinglovchi tomonidan eshitilgan ma’lumotlarni qayta ishlash imkoniyatlarini, tinglovchining 44

dunyoqarashini, hissiyotini va e’tiqodini yangi axborot texnologiyalari imkoniyatlari bir vaqtda hisobga ola olmaydi. Bitiruv malakaviy ishda fizika ta’limida ma’ruzalarning o‘rni, ma’ruzalarning axborot berish, metodologik, rivojlantiruvchi, tashkiliy - yo‘naltiruvchi xususiyatlari hamda zamonaviy ta’lim jarayonida ta’lim modeli va tashkiliy shakli o‘rtasidagi bog‘lanish tadqiq qilingan. Ta’kidlash lozimki, ma’ruzalar - zamonaviy ta’lim tizimida o‘qitishni tashkil etishning yetakchi shakli ekanligi saqlanib qolgan holda, uning turlari, shakli va mazmunini intensiv rivojlanishi zarur. Albatta ma’ruzaning turi, shakli, mazmuni va funksional vazifasi ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi o‘zaro, birgalikdagi faoliyatni belgilaydi. Fizika o‘qitish sifati va samaradorligini oshirish yo‘llaridan biri – fizika ta’limida zamonaviy ma’ruzalarning o‘rni, uni klassik ta’lim modeli doirasida, zamon talablariga muvofiq takomillashtiib tashkil etish yо‘llariga bag‘ishlangan о‘quv materiallari mazmuni, shakli va tamoyillari ишлаб чикилди O‘rta maxsus va oliy ta’lim tizimida fizikadan zamonaviy ma’ruzalarning ta’lim tizimidagi o‘rni, rivojlantiruvchi ta’limda ma’ruzalarning ahamiyati asoslaнди; Ma’ruzalarni klassik ta’lim modeli doirasida, zamon talablariga muvofiq takomillashtiib tashkil etish yо‘llariga bag‘ishlangan о‘quv materiallari mazmuni, shakli va tamoyillari tahlil qiliнди; Rivojlantiruvchi ta’limda ma’ruzalarning ahamiyatiga oid tahlil qilish tavsiyalar berish; Fizika ta’limiga ta’lim samaradorligini ta’minlashda zamonaviy ma’ruza larning o‘rni, ma’ruzalarni tashkil etishning ilmiy-metodik asoslarini ishlab chiqish dolzarb pedagogik muammolardan biri ekanligi nazariy jihatdan asoslanди. Fizika fani bo‘yicha zamonaviy ma’ruzalarni tashkil etish texno- logiyalarning tadbiq etishga doir ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqilib, samaradorlik darajasi aniqlanди. 45

Tadqiqot mavzusiga oid muammoli ma’ruzalarni tashkil etish yo‘llari va usullari asosida muayyan mavzular bo‘yicha texnologik va sistemali yondashuv asosida tayyorlangan ma’ruza loyixalari ta’lim samaradorligini oshishiga yordam berаdi. Tadqiqot mavzusiga oid ishlanmalardan, shuningdek, yangi texnologiyalar asosida loyixalangan ma’ruza materiallaridan muayyan mavzular bо‘yicha darslarni tashkil etish jarayonida foydalanish mumkin. 46

ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. Barkamol avlod - Ozbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1998. B. 4-19. 2. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi . T: Ozbekiston. 2000. - 245 b. 3. I . A . Karimov . “ Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tabiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti ” mavzusidagi xalqaro konferensiyaning ochilish marosimidagi nutqi . // Xalqaro konferensiya materiallari to ‘ plami . Toshkent, 2012y. 4. Архангельский С. P Учебный процесс в высшей школе, его закономерный основы и методы—М.: Высщая школа 1980. 5. Ahmadjonov 0.1. Oliy o'quv yurtlarida fizika fanini o'qitish sarnaradorliginl oshirish yo'llari. Ped . fan . dok . diss , avtoref . - Т., 1995. 6. Axmedov SH.Uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarishning integratsiyalashuvi. – T., 2005. 7. Басовская Н.И. Может ли лекция быть непроблемной?: П едагогичес- кое эссе. – М.: Педагогика, , 2006 г. 8. Baubekova G.D., Xalikova G.T. Obrazovaniye: opit, problemi, perespektivi. – T., 2002. 9. Беспалько В.П. Слагаемое педагогической технологии.-Москва: Педагогика,1989. - 190 б. 10. Begimqulov U . SH . Pedagogik ta ' lim jarayonini axborotlashtirishni tashkil etish , boshqarish nazariyasi va amalivoti . Ped. fan. dokt. diss. Avtoref. - Т ., 2007 11. Громкова М.Т Педагогика образования взрослых (учебно е пособие) - М.: ТОО. Интл.Тех. 1995 г - 96 с. 12. Golish L.V., Fayzullayeva D.M. O‘qitish texnalogiyalarni loyihalashtirish va rejalashtirish. – T.2010 47

13. S.G‘ulomov, B.Begalov. Ta’lim va axborot texnologiyalari. //Iqtisodiyot va ta’lim, 2010y, 2-son. 14. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida dars o‘tish yullari. O‘quv uslubiy ishlanmalar to‘plami. – T.: TDIU. 2005 15. Лисенкова С.Н. «Новые педагогические и информационные технологии в системе образования». – М.:, Академия, 2002 16. Луначарский А . В . Такие разные лекции. -М.:Изд. центр «Академия», 2003.- 10 4 стр 17. Монахов В.М. Аксиоматический подход к проектированию пед. технологии. 2000. 18. Малафеев Р.И. Проблемное обучение физики.-М., Просвещение, 1980 19. Попков В.А., Коржуева А.В. Дидактика высшей школы: Учебное пособие. – М.:Изд. центр «Академия» 2004. – 192 с. 20. Проектирование учебного занятия (методические р екомендации) Сергеева Т.А., Уварова Н.М.- М.: «Интеллект-Центр», 2003.-84 стр 21. Raximov O.D. Innovatsion pedagogik texnologiyalar. //Pedagoglar uchun qo‘llanma. Qarshi, 2011y., 64 bet. 22. Raximov O.D., Sapayev M., Nazarov B.F. Oliy ta’limda zamonaviy ma’ruzalar. Uslubiy qo‘llanma. Qarshi “Nasaf” nashriyoti 23. Саумон Б. Общество и образование. — М.: Прогресс, 1989. 24. Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики, 2-изд. - М.:Педагогика, 1984. 25. Теслинов А.Г., Чернявская А.Г. Образовательные технологии в высшей школе: Формы организации образовательного процесса: Учебное пособие. – Жуковский: МИМ ЛИНК, 2007. – 54 с. 26. Фейгенберг И.М. Лекция, отвечающая требованиям времени М.: «Высщая школа» ,1989. 27. O‘rta maktabda fizika o‘q’itish metodikasi asoslari.- A.V.Perishkin, B.G.Razumovskiy, V.A.Fabrikant tahriri ostida.-T «O‘q’it u vchi», 1990. 28. ShamsiyevX. Darslarni zamonaviy tashkil etishning shakl va uslublari.- T., 2005 48

Internet saytlari 1. www.plekhanov.ru 2. www.tgeu.uz 3. www.tatu. 4. www. pomorsu.ru 5. www. MTU-NET.ru 6. www.elsu.ru 7. www. mgopu.ru 8. http://WWW.mon . gov.ru . 9. http:/AVWW.physics.ru. 10. // WWW.ed.gov.ru . 11. WWW. ZiyoneT. Uz. 49

O'xshashlar

Mehnat ta’limi darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida amaliy mashg’ulotlar samaradorligini oshirish

Mustaqil O’zbekistonda ta’lim samaradorligini oshirishdagi olib borilgan chora – tadbirlar va ularning natijalari

Таълим жараёнида педагогик усулларни қўллаш орқали юқори сифатга эришиш омиллари

Talabalar malakaviy amaliyotini tashkil qilish, nazorat etish va baholash metodikasi

Modul tiziminig ta'lim jarayonida qo`llashni o'rganish