logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Pedagogika
  4. Yangi pedagogik texnologiyalari asosida og’zaki nutqni o’stirish usullari

Yangi pedagogik texnologiyalari asosida og’zaki nutqni o’stirish usullari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

563.5 KB
Ko'chirib olish
“Yangi pedagogik texnologiyalari asosida og’zaki nutqni o’stirish usullari” mavzusida yozgan MUNDARIJA KIRISH...………………………………………………………………………..3-5 I BOB. YANGI PEDAGOGI K TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA TA’LIM TARBIYAGA YONDASHUVLAR……………………………. …………………………….….6 1.1 § . An’anaviy va noan’anaviy yondashuvlar va pedagogik texnologiya ta’limning tizimli usuli…………………………………………………….….6-18 1.2 §. Ingliz tilida gapirishga о‘rgatishning mazmuni…………………....…19-30 II BOB. OG’ZAKI NUTQNI O’STIRISHDA INTERFAOL METODLARNING AHAMIYATI 2.1 §. Interfaol metodlar va ularning mohiyati……………...…………….......31-39 2.2 §. O’quv til materialini tahlil etish .……………..……….……… …..….....40-52 2.3 § . Xorijiy til darslarida leksik materiallar ustida ishlash………… …........ .. 53 - 67 Xulosa……………………………………………………………………………..68 Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati……………………………………….……….69 2 KIRISH Prezidentimiz ta’kidlaganidek “Hozirgi paytda xorijiy tillarni о‘rganish va о‘rgatishga yurtimizda katta ahamiyat berilmoqda. Bu ham, albatta, bejiz emas. Bugun jahon hamjamiyatidan о‘ziga munosib о‘rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun chet ellik sheriklarimiz bilan hamjihatlikda, hamkorlikda о‘z buyuk kelajagini qurayotgan xalqimiz uchun xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashning hojati yо‘qdir…” O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida’’ gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi’’, O’zbekiston Respublikasi hukumatining umumiy o’rta ta’limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, xalq ta’limi vazirligining buyruqlari, Birinchi Prezident I. A.Karimovning ta’lim tizimini takomilllashtirishga yo’naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga oid ilmiy-metodik pedagogik adabiyotlarga tayanilgan. Bititruv malakaviy ishining dolzarbligi. Mening ushbu bitruv malakaviy ishimning dolzardligi shundaki, hozirgi paytda malakali kadrlarni yetkazib berishda, darslarni yanada qiziqroq qilib o’tishda yangi pedagogik texnalogyalardan foydalanish yo’llarini ko’rsatishdan iborat. Ushbu bitruv malakaviy ishimiz dolzarb masala ekanligi shundaki, o’quchini yanada chuqurroq o’rganishga undaydi. Shuni hisobga olgan holda biz bitiruv malakaviy ishi mavzusini “Yangi pedagogik texnolo giya asosida og’zaki nutqni o’stirish yo’llari” deb nomladik. B itiruv M alakaviy I shimning ning maqsadi. Kasb – hunar kollejlarida va maktablarda ta’lim jarayonini takomillashtirish maqsadida “Yangi pedagogik texnologiya asosida og’zaki nutqni o’stirish yo’llari” mavzusini tajribada sinab kо‘rish hamda uslubiy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Belgilangan maqsad dan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi : 3 1. Kasb – hunar kollejlarida va maktablarda an’anaviy va noan’anaviy yondoshuvlar va pedagogik texnologiya ta’limning tizimli usulini nazariy jihatdan о‘rganish. 2. Ingliz tilida gapirishga o’rgatishning mazmuni bо‘yicha ilmiy – nazariy ma’lumotlarni tо‘plash va ularni tahlil qilish. 3. Kasb – hunar kollejlarida va maktablarda gapirish nutq faoliyatining turi bo’yicha uslubiy tavsiya ishlab chiqish. 4. “Yangi pedagogik texnologiya asosida og’zaki nutqni o’stirish yo’llari” mavzusini о‘qitish texnologiyalaridan foydalanish. 5. Tajribada sinab kо‘rish va olingan natijalarga asosan uslubiy tavsiya berish. B itiruv M alakaviy I shimning ilmiy-uslubiy yangiligi . “Yangi pedagogik texnologiya asosida og’zaki nutqni o’stirish yo’llari” mavzusini о‘qitish texnologiyasi ishlab chiqildi va uslubiy tavsiya yaratildi. Bitiruv malakaviy ishimizning amaliy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqot ishi doirasida ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar kasb – hunar kollejlarida, maktablarda ingliz tili fanlarni о‘qitishda fan о‘qituvchilariga, amaliyotchi talabalarga va o’quvchilarga ta’lim jarayonini olib borishda amaliy yordam beradi. Bitiruv malakaviy ishi 69 betdan iborat bо‘lib, u Kirish, II bob, 5 ta paragraf, xulosa va adabiyotlar rо‘yxatidan iborat. 4 I BOB. YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR ASOSI DA TA’LIM TARBIYAGA YONDASHUVLAR. 1.1 §. An’anaviy va noan’anaviy yondashuvlar va pedagogik texnologiya ta’limining tizimli usuli Pedagogika fani va ta’lim-tarbiya amaliyotida turli yondashuvlar qо‘llaniladi. An’anaviy yondashuv, tizimli yondashuv, texnologik yondashuv, tadqiqiy yondashuv, funksional, kompleks, faoliyatli yondashuvlar shular jumlasidandir. An’anaviy yondashuv. Uning asosiy xususiyati – о‘qituvchi ma’lum axborotni gapirib beradi, tushuntiradi, talaba esa bu bilimni xotirasida saqlaydi, “Bilim” tushunchasi xotirada saqlanadigan axborot ma’nosida tushuniladi. Talabada bilim bor-yо‘qligi imtihonda shu axborotga doir berilgan savolga yoddan bergan javobiga qarab aniqlanadi. Bunda bilim degani asosan esda qoldirishning natijasidir, u kо‘pincha yuzaki bо‘lishi ham mumkin. Bunday bilim xotirada uzoq saqlanmaydi. Talaba savol berilganda eslashi, ba’zan eslay olmasligi ham mumkin. An’anaviy о‘qitish usulida ta’lim maqsadi dastur talabiga binoan aniq ifodalanmaydi, talabaning о‘zlashtirish darajasi, sifati haqida muallim aniq tasavvurga ega bо‘lmaydi An’anaviy ta’lim mamlakatimiz о‘quv yurtlarida keng tarqalgan, uning turli jihatlari pedagogika, metodika fanlarida ishlab chiqilgan , katta tajriba tо‘plangan. An’anaviy ta’lim usulini takomillashtirish sohasida izlanishlar davom etayotir, lekin uning obektiv imkoniyatlari cheklangan. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim sohasidagi islohotlar, tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan fan- texnika talablari – ta’lim usuli bilan jamiyatning raqobatbardosh, yuqori malakali kadrlar tayyorlashga, barkamol avlodni shakllantirishga bо‘lgan ehtiyoji о‘rtasida nomutanosiblikni vujudga keltirdi. Uni ta’limda boshqa yangi yondashuvlarni qо‘llash yо‘li bilan hal etish lozim. Tizimli yondashuv. Tizim sо‘zi – tuzilma, qismlardan tuzilgan, birikkan yaxlit narsa yoki hodisa ma’nosini anglatadi. Tizim tushunchasi va sо‘zi, boshqa ma’nolarga ham ega. Masalan, tizim – ip, sim kabilarga terilgan narsa; tizim-shoda 5 (bir tizim marvarid, bir shoda marjon kabilar). Shuningdek, kibernetik tizim, axborotlar tizimi, ijtimoiy munosabatlar tizimi, harakatlari tizimi, pedagogik tizim kabi tushunchalar shaklida ham qо‘llaniladi. Tizim tushunchasi odatda ayrim belgilarga kо‘ra turlarga ajratiladi: moddiy narsalar tizimi; mavhum tushunchalar, faraziyalar, nazariyalar, ilmiy bilimlar tizimi kabilar [4]. Tizimli yondoshuv ilmiy bilish metodologiyasi va pedagogik amaliyotning bir yо‘nalishi sifatida universal tavsifga ega, pedagogikada keng qо‘llanadi, ta’lim- tarbiyaga ham pedagogik tizim sifatida qarash lozim. “Tizimli yondoshuv” tushunchasi kо‘pincha “tizimli metod”, “tizimli tahlil usuli” tushunchalari bilan uzviy bog‘liq holda qо‘llaniladi. Chunki tizimli tahlil usullari ham obektning yaxlit tizim sifatida о‘rganishni nazarda tutadi. Tizimli yondoshuv, ayniqsa, tuzilish – vazifasiga kо‘ra bajariladigan tahliliga juda yaqin. Tizimli tahlilning obekti yaxlit narsa yoki hodisa (tizim) hisoblanadi, u, birinchidan, obektning turli qismlarini; ikkinchidan, qismlarning о‘zaro bog‘liqligini; uchinchidan, tizimning chegaralarini va tо‘rtinchidan, tizimning atrof-muhit bilan bog‘liqligi, aloqadorligini nazarda tutadi. Tizimli yondashuvda bir qancha qoida-prinsiplar majmuidan foydalaniladiki, ular tadqiqotchilik va amaliy faoliyatda yuqori natijalarga erishish imkoniyatini yaratadi. Bunday qoida-prinsiplar qatoriga, jumladan, quyidagilar kiradi: mavhumlikdan yaqqollikka qarab borish; analiz bilan sintezning, mantiqiylik bilan tarixiylikning birligi; obektda bog‘lanishlar va о‘zaro ta’sirlarning turlichaligi; obektning tuzilishi-vazifalari va kelib chiqishi haqidagi tasavvurlarning birligi va boshqalar. Pedagogik tizim – inson bolasini barkamol shaxs, biror kasb egasi sifatida shakllantiruvchi yaxlit ijtimoiy-pedagogik hodisa bо‘lib, uning tarkibi pedagogik jarayonning obektlari va subektlari, shakl-usullari, ular о‘rtasidagi munosabatlar, о‘zaro ta’sirlar, ularni boshqarishdan iborat. Pedagogika keng va tor (jins va tur) tushunchalarni о‘z ichiga oladi: pedagogika – fan; pedagogika – о‘quv predmeti; pedagoglik – inson faoliyatining bir sohasi sifatida keng tushunchalardir. Ularning har biri ma’lum qismlardan tuzilgan tizim hisoblanadi. Pedagogika fan sifatida 6 ayrim belgilariga kо‘ra bir necha qismlardan tuzilgan tizimdir. Pedagogik fanlar tizimiga-pedagogika nazariyasi va tarixi; о‘qitish nazariyasi va metodikasi; madaniy-ma’rifiy ishlar pedagogikasi, ijtimoiy pedagogik kabilar kiradi [4]. Shuningdek, ta’lim-tarbiyaning maqsadi, shakl-usullari tizimi; ta’lim- tarbiyaning yо‘nalishlari, turlari tizimi; uzluksiz ta’lim tizimi; ta’lim muassasalari tizimi; pedagogik ixtisosliklar tizimi; о‘quv vazifalari, о‘quv axborotlari tizimi kabilar ham pedagogik tizim tarkibiga kiradi. Texnologik yondashuv. Texnologiya yunoncha sо‘z bо‘lib texne – mahorat, san’at, logos – tushuncha, ta’limot ma’nolarini anglatadi. Texnologiya tushunchasi – tayyor mahsulot olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qо‘llaniladigan usul va metodlar majmui; shunday usul va metodlarni ishlab chiquvchi va takomillantiruvchi fan sifatida ta’riflanadi. Ishlab chiqarish jarayonlarining tarkibiy qismi bо‘lgan amallar – materiallarni qazib olish, tashish, taxlash, saqlash va boshqalar ham texnologiya deyiladi. Texnologiyaga ishlab chiqarish jarayonlarini tasvirlash, ularni bajarish bо‘yicha qо‘llanmalar, texnik qoidalar va talablar, grafiklar ham kiradi. Sanoat ishlab chiqarishi sohasida yuzlab texnologik loyihalar (jarayonlar) yaratilgan. Ular, agar texnik hujjat talablariga amal qilinsa, ishni kim va qayerda bajarganidan qat’iy nazar, mahsulot sifati va natijasi kafolatlanadi . Ta’lim ishiga texnologik yondoshuv: -о‘qish, о‘qitish jarayonini о‘zaro uzviy bog‘liq etaplar, fazalar, amallarga ajratish, bо‘lishni; -ta’limdan mо‘ljallangan natijaga erishish uchun bajariladigan harakatlarni muvofiqlashtirish, ketma-ket, bosqichma-bosqich amalga oshirishni; -loyihalashtirilgan ishlar, amallarning barchasini birdek bajarishni nazarda tutadi. Bu yondashuv asosan, reproduktiv ta’limga xosdir. Reproduktiv ta’lim tipik vaziyatlarda biror ish-harakatni oldin bilib olingan qoidalar asosida bajarishdir. Reproduktiv darajasi uchun pedagogik texnologiya usulida ta’lim-takror ishlab chiqiladigan konveyrli jarayon sifatida tashkil etiladi, undan kutiladigan 7 natija ham mufassal tasvirlanib, aniq qayd etiladi. О‘quv materiali aniq ifodalangan о‘quv maqsadiga mos qayta tuzib, ishlab chiqiladi, ayrim bо‘lak (qism, modul) larga ajratiladi, о‘quv materialini о‘rgatishning alternativ yо‘llari nazarda tutiladi, har bir bо‘lakni о‘rganish test yordamida nazorat etilib, hato, kamchiliklar tuzatilib, tо‘g‘rilab boriladi. О‘quv ishi etalonda kо‘rsatilgan natijaga erishishni nazarda tutadi. Bu, bolalarni qiziqtirish, musobaqa va о‘zaro yordamlashishini inkor etmaydi. Ta’lim reproduktiv xarakterda olib borilgani uchun ham bu usul bilim, kо‘nikma va malakalarning zarur minimumini egallashda kо‘proq, samara beradi. Texnologik yondashuvni qо‘llash qо‘yilgan о‘quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydi. Tadqiqiy-ijodiy yondashuv . Bu yondashuv ta’limning maqsadi talabada biror muammoni yechish qobiliyatini о‘stirish, yangi bilim (tajriba) ni mustaqil о‘zlashtirish, harakatning yangi usullarini topish, shaxsan tashabbus kо‘rsatishni kо‘zda tutadi. Tadqiqiy yondashuv faoliyatning ijodiy, aktiv xarakteri bilan bog‘liq. Bu yondashuvda talabaning о‘quv-bilish faoliyatiga pedagog rag‘batlantiruvchi usulda rahbarlik qiladi, bolaning shaxsiy tashabbusini qо‘llab- quvvatlaydi, bola bilan hamkorlik qiladi, talabaning fikr va qiziqishlarini oldingi о‘ringa qо‘yadi. Tadqiqiy yondashuv bо‘yicha ham pedagogik texnologiya variantlari ishlab chiqilgan. Pedagogika nazariyasi va amaliyotida An’anaviy yondashuv о‘z imkoniyatlarini sarflab bо‘ldi, tizimli, texnologik va tadqiqiy yondashuvlar istiqbolga ega. Texnologik, tizimli va tadqiqiy yondashuvlardan har birining ta’lim tizimida о‘z о‘rni bor va о‘z joyida qо‘llanilishi lozim. Rivojlangan mamlakatlarda ta’limning turli darajalari uchun (reproduktiv, mahsuldor, tadqiqiy-ijodiy) pedagogik texnologiya variantlari ishlab chiqilgan. Keng kо‘lamda amalga oshirilayotgan ta’lim islohotlari ta’limning ilg‘or texnologiyalarini о‘rganish va о‘quv-tarbiya jarayoniga joriy etishni taqozo qiladi. 8 Bu о‘z navbatida pedagog xodimlardan ta’lim sohasiga texnologik yondashuvni, pedagogik texnologiya usulini egallashni va О‘zbekistonning milliy, ma’naviy- madaniy xususiyatlari, tarixiy ilg‘or an’analarini hisobga olgan holda pedagogik amaliyotda qо‘llash va rivojlantirishni talab etadi. Texnologik yondashuv mavjud An’anaviy о‘quv jarayoniga faqat kompleks tarzdagina emas, pedagoglar tomonidan о‘zlashtirilishi, metodik qо‘llanmalar, о‘quv-moddiy baza yaratilishiga qarab bosqichma-bosqich, ayrim elementlari amalga oshirilaverishi ham mumkin. Bu birinchi navbatda pedagogik texnologiyaning muhim qismi – predmetlar va mavzular bо‘yicha ta’lim maqsadlarini aniqlash usullariga taaluqlidir. Pedagogik tadqiqotchilar ta’lim-tarbiya hodisalarini о‘rganganda ma’lum darajada bu yondashuvlarni qо‘llaydilar. Amaliyotchi pedagoglar ham bundan mustasno emas. Agar har bir yondoshuv nimaligini anglab, о‘z о‘rnida, maqsadga muvofiq tarzda unga amal qilinsa, о‘quv-tarbiyaviy ishlar samaradorligi ancha yuqori bо‘lar edi. Pedagogika fani va amaliyotda qо‘llanilayotgan “pedagogik texnologiya” atamasi inglizcha “ an educatianal technology ” sо‘zidan olingan bо‘lib, aynan tarjimasi “ta’lim texnologiyasi” degan ma’noni bildiradi. Pedagogika fanida pedagogik texnologiya tushunchasini ta’riflashda hali yagona bir fikrga kelingani yо‘q. Ayrim amaliyotchi pedagoglar “pedagogik texnologiya” deganda texnologik yondoshuvga asoslanmagan (ba’zi foydali, samarali usullarni va о‘qitish jarayonida texnik vositalarni qо‘llashni) tushunadilar. Vaholanki, pedagogik texnologiya ta’lim jarayoniga yangicha, о‘ziga xos belgilar, xususiyatlarga ega bо‘lgan, tizimli, texnologik yondashuvga asoalanadi. U, pedagogikada ijtimoiy- muhandislik tafakkurining mahsuli; texnokratik ilmiy fikr (ong)ning ta’lim sohasidagi loyihasi, takrorlanadigan pedagogik jarayon (sikl)ga aylantirishdir. Pedagogikada qayta takrorlanadigan pedagogik jarayon (sikl)ni yaratish oson ish emas. Bunga о‘quv-tarbiya vazifalarining turli-tumanligi, ta’lim mazmuni va о‘quv materiallarining har hilligi, talabalarning bilim о‘zlashtirish qobiliyatlari, 9 xotira xususiyatlari bir xil emasligi kabi qator faktorlar sabab bо‘ladi. Shunga qaramay rivojlangan mamlakatlarda olimlar pedagogik texnologiya usulini ishlab chiqdilar, ular yaratgan pedagogik texnologiya usuli qayta takrorlanadigan pedagogik sikl bо‘lib, ta’lim olishda rejalashtirilgan natijalarni kafolatlaydi. Pedagogik adabiyotlarda pedagogik texnologiya tushunchasiga berilgan ta’riflarni va uning muhim belgilari, xususiyatlarini quyida umumlashtirilgan holda keltiramiz. YUNESKO tashkiloti ma’qullagan ta’rif: “Pedagogik texnologiya – bu, ta’lim shakllarini optimallashtirish maqsadida texnik vositalar, inson salohiyati hamda ularning о‘zaro ta’sirini inobatga olib, о‘qitish va bilim о‘zlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash, yaratish va qо‘llashning tizimli metodidir”. Boshqa mualliflarining ta’riflari: -pedagogik texnologiya – amaliyotga joriy etish mumkin bо‘lgan ma’lum pedagogik tizimning loyihasidir; -pedagogik texnologiya – ta’lim-tarbiyadan kо‘zlangan maqsadga erishish uchun о‘quv jarayonida qо‘llaniladigan usullar, vositalar majmuidir; -pedagogik texnologiya oldindan belgilangan, loyihalashtirilgan о‘quv- tarbiya jarayonini izchil amalga oshirish kabilar. Yuqorida keltirilgan ta’riflar pedagogik texnologiya usulining mazmunini anglash va aniqlash jarayoni hali poyoniga yetmaganligidan dalolat beradi. Bu masalaga oydinlik kiritish uchun, avvalo, pedagogik texnologiya usulining muhim belgilarini aniqlash talab etiladi. Pedagogik adabiyotlarni о‘rganish va tahlil etish pedagogik texnologiyaning muhim xususiyatlari, belgilari qatorida quyidagilarni kо‘rsatishga imkon beradi -ta’lim jarayonini oldindan loyihalash va sinfda о‘quvchilar bilan qayta ishlab chiqish; -tizimli yondashuv asosida talabaning о‘qish-bilish faoliyatini tasvirlaydigan ta’lim jarayoni loyihasini tuzish; -ta’lim maqsadi real, aniq diagnostik bо‘lishi va о‘quvchining bilim о‘zlashtirish sifatini obektiv baholash; 10 -ta’lim jarayonining tuzilishi va mazmuni yaxlitligi, о‘zaro bog‘liq va о‘zaro ta’sirda bо‘lishi; -ta’lim shakllarini optimallashtirish (qulaylashtirish); -ta’lim jarayonida texnik vositalar va inson salohiyatining о‘zaro ta’sirini hisobga olish; -ta’lim maqsadlarini kо‘zlagan etalon asosida о‘quvchilarning kuzatiladigan, о‘lchanadigan harakatlari shaklida juda oydinlantirish; -talabaning faolligiga tayanib о‘qitish; -bilim о‘zlashtirish jarayonida yо‘l qо‘yilgan xatolarni aniqlab, tuzatib borish; -shakllantiruvchi va jamlovchi baholar; -belgilangan mezonlarga binoa n test vazifalarini bajarish; -ta’limning rejalashtirilgan natijasiga erishishning kafolatlanganligi; -ta’lim samaradorligining yuqoriligi. Pedagogik texnologiya tushunchasiga doir mavjud ta’riflar hamda pedagogik texnologiya usulining muhim belgilari, xususiyatlarini umumlashtirilgan holda keltirdik. Ma’lumki, mantiq faniga kо‘ra, biror tushunchalar keltirilishi va ta’riflanayotgan tur tushunchani jins tushunchaga kiradigan boshqa tur tushunchalardan farqini kо‘rsatuvchi muhim belgilari kо‘rsatilishi talab etiladi. YUNESKOning ta’rifida “pedagogik texnologiya” – tur tushuncha, “tizimli metod” jins tushuncha hisoblanadi. Ta’rifda pedagogik texnologiya usulini о‘qitishning boshqa usullaridan farqini kо‘rsatuvchi ayrim belgilari ham (ta’lim shakllarini optimallashtirish, texnik vositalar va inson salohiyati hamda ularning о‘zaro ta’sirini inobatga olish; о‘qitish va bilim о‘zlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash, yaratish va qо‘llash) kо‘rsatilgan. Lekin bizning fikrimizcha, YUNESKO ta’rifida pedagogik texnologiyani ta’limning boshqa usullaridan keskin farqini yaqqol kо‘rsatuvchi; “ta’lim jarayoniga tizimli, texnologik yondashuv; ta’lim maqsadlarini oydinlashtirish, natijasini kafolatlash va obektiv baholash” dek muhim belgilar aks etmagan. Jins 11 tushuncha sifatida ishlatilgan “tizimli metod” atamasi ham bitta metod (ya’ni tizimli metod) ma’nosini bildiradi. Bizningcha, ta’rifda jins tushuncha sifatida “metodlar majmui” atamasini ishlatish mantiqiy jihatdan tо‘g‘riroq bо‘lar edi. Shu mulohazalar asosida biz “pedagogik texnologiya” tushunchasiga quyidagicha ta’rif berishni maqsadga muvofiq, mukammalroq deb hisoblaymiz: Pedagogik texnologiya – tizimli, texnologik yondoshuvlar asosida ta’lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va obektiv baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarning о‘zaro ta’sirini inobatga olib, ta’lim maqsadlarini oydinlashtirib, о‘qitish va bilim о‘zlashtirish jarayonlarida qо‘llaniladigan usul va metodlar majmuidir. Bunday usul va metodlarni ishlab chiqish pedagogik texnologiya nazariyasi va metodikasining vazifasidir. Xullas, pedagogik texnologiya – ta’lim usuli, ma’lum ma’noda ta’lim- tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmui. О‘quv materiallarini tanlash, qayta ishlab о‘quvchilarning kuchiga, о‘zlashtirish xususiyatlariga moslab shakli, hajmini о‘zgartirish ham ta’lim texnologiyasiga daxldor. Pedagogik texnologiya ta’lim-tarbiyaning obektiv qonuniyatlari, diagnostik maqsadlar asosida о‘quv jarayonlari, ta’lim-tarbiyaning mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish va takomillantirish tizimidir. Pedagogik texnologiya uchun pedagogik amaliyot jarayonlarini belgilash va tasvirlash; о‘quvchi yoki talaba kelgusi faoliyatida duch keladigan vazifalarni oldindan aniqlash; о‘qitishning har bir bosqichida ta’limning mazmuni (о‘quv rejasi, о‘quv elementlari, ularning mantiqiy tuzilmasi, о‘quv dasturlari, darsliklarini) ni belgilash; о‘quv yuklamasi bolaning kuchiga moslik darajasini va talabaning о‘zlashtirish tezligini aniqlash; ta’lim-tarbiyaning shakllari va vositalari (о‘quv qо‘llanmalari, ta’limning texnik vositalari) ni tayyorlash; о‘quv jarayonining motiv komponentini rо‘yobga chiqarish maqsadida predmetning mazmuniga kiritish uchun qо‘shimcha ravishda vaziyatli matnlar, testlar tayyorlash; shaxsda shakllantirish nazarda tutilgan kasbiy sifatlar va ma’naviy- fazilatlarni о‘zlashtirishga yо‘naltirilgan mashqlar tizimini ishlab chiqish; 12 ta’limning natijasi va о‘zlashtirish darajasi, sifatini baholash mezonlariga mos ravishda talabaning bilim va malakalarni egallash sifatini obektiv baholash uchun test (nazorat) vazifalarini tayyorlash; darsda va darsdan tashqari о‘quvchiga beriladigan vazifalarni rejalashtirish, mustaqil mashg‘ulotlarning tuzilmasi va mazmunini ishlab chiqish kabilar ham pedagogik texnologiyaning vazifalari hisoblanadi. Pedagogik texnologiyaning fan sifatida vazifasi ta’lim-tarbiya amaliyotidagi eng samarali va tejamli о‘quv jarayonlarini shaxsni kasb egasi sifatida shakllantiruvchi pedagogik, psixologik qonuniyatlarni aniqlash, shuningdek falsafa, sotsiologiya, fiziologiya, matematika, kibernetika, informatika va boshqa fanlarning qonuniyatlaridan foydalanish yо‘llarini aniqlashdan iborat. Pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyoti quyidagi qonuniyat va prinsiplarga asoslanadi: -ta’lim-tarbiya jarayoni tuzilishi va mazmuni jihatidan yaxlitligi, birligi; -ta’lim jarayonini optimallashtirish: qulay sharoit yaratib, oz vaqt, kam kuch sarflab, yuqori natijaga erishish; -zamonaviylik: pedagogik amaliyotga ilmiy asoslangan didaktik yangiliklarni, yangi tartib-qoidalarni joriy etish, ta’lim mazmunini uzluksiz yangilab, zamonaviylashtirib borish; -ilmiylik: ta’lim-tarbiyada yangi shakl va vositalar, faol metodlar, didaktik materiallarni qо‘llash, uzluksiz izlanish, tadqiqot; -talaba va о‘qituvchi faoliyatini oqilona uyushtirish: о‘qituvchi ta’lim maqsadini, mazmunini puxta bilishi, ta’lim usullari va texnik vositalarni yaxshi egallagan bо‘lishi; о‘quvchining manfaatdorligi, qiziqishi va intiluvchanligi; -pedagogik jarayonni jadallashtirish: axborot texnologiyasi va texnik vositalardan foydalanish samaradorligini oshiruvchi didaktik materiallarni ishlab chiqish va keng qо‘llash; -о‘quv jarayoni uchun zarur moddiy-texnik bazasi yaratish; 13 -pedagogik jarayon natijalarini xolisona va obektiv baholash; test usuli, reyting tizimi, talabaning bilim va kо‘nikmalarni egallash jarayonini nazorat qilish, baholashni avtomatlashtirish; -ta’lim-tarbiyaning tabiatga mosligi; -ta’lim-tarbiyaning jamiyatga moslashuvi va boshqalar. Pedagogik texnologiya usuli tizimli, texnologik yondashuvlarga asoslanadi. Sistema (tizim) yunoncha sо‘z bо‘lib, yaxlit bir tuzilma, qismlardan tuzilgan, birikkan ma’nosini anglatadi. Pedagogik tizim-pedagogik texnologiyaning asosi, zamini hisoblanadi. Pedagogik tizim – bir butun, harakatlanuvchi yaxlit ijtimoiy-pedagogik hodisa bо‘lib, о‘quvchi (1), ta’lim-tarbiyaning maqsadi (2), mazmuni (3), о‘quv jarayoni (4), о‘qituvchi yoki texnik vositalar (5) va ta’lim-tarbiyaning tashkiliy shakllaridan (6) tuzildi (Bevpalsko V.P. “Slagayemiye pedagogicheskoy texnologii”, M. 1989, 6-7-betlar). Ta’lim -tarbiyaning maqsadi obektiv harakterga ega. U har bir jamiyaning moddiy-ma’naviy ehtiyojlaridan hosil bо‘ladi, ijtimoiy buyurtma sifatida davlat hujjatlarida umumiy tarzda ifodalanadi. Ta’lim-tarbiyaning maqsadi tizim hosil qiluvchilik hususiyatiga ega. Pedagogik tizimning barcha qismlari ta’limning maqsadiga bog‘liq va uni rо‘yobga chiqarishga xizmat qiladi. Shaxsni, mutaxassisni shakllantirish maqsadi ta’limning mazmuni (о‘quv rejasi, о‘quv dasturi, darsliklar) ni belgilaydi [6]. Pedagogik tizim didaktiv vazifa va ta’lim texnologiyasini о‘z ichiga oladi. Ta’lim-tarbiyaning maqsadi va mazmuni – didaktiv vazifa; didaktik jarayon, о‘qituvchi va texnik vositalar, ta’lim-tarbiya shakllari usullari – ta’lim texnologiyasiga kiradi. Pedagogik amaliyotda didaktiv vazifani ta’lim texnologiyasi yordamida о‘quvchi, talab о‘zlashtirib oladi. Pedagogik texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, u, birinchidan, ta’lim-tarbiya jarayonini oldindan loyihalash va sо‘ngra sinfda, auditoriyada о‘quvchilar bilan birga loyihani qayta ishlab chiqishni nazarda tutadi. Bu masalani 14 “didaktiv vazifa”, “ta’lim texnologiyasi” tushunchalarini qо‘llash bilan hal etish mumkin. Ikkinchidan, An’anaviy pedagogikada metodik ishlanmalar о‘qituvchi dars о‘tishi uchun tuzilsa, pedagogik texnologiya – о‘quvchini о‘quv-bilish faoliyatining shakllari va mazmunini tasvirlaydigan ta’lim jarayoni loyihasini ishlab chiqishni taklif etadi. Uchinchidan, pedagogik texnologiyaning muhim belgisi – maqsad hosil qilish jarayonidir. An’naviy pedagogikada “pedagogik maqsad” masalasiga nazariyachilar ham, amaliyotchilar ham kam e’tibor beradi, maqsad-metodik adabiyotlarda ham noaniq ifodalanib, unga erishish darajasi ham subektiv baholanadi. Pedagogik texnologiyada – pedagogik maqsadni aniqlash asosiy muammo bо‘lib, maqsadni diagnostik ifodalash, bilim о‘zlashtirish sifatini obektiv baholash nazarda tutiladi. Nihoyat tо‘rtinchidan, ta’lim-tarbiya jarayonlari tuzilishi va mazmuni jihatidan yaxlitligi – pedagogik texnologiyani ishlab chiqish va amalga oshirishning muhim prinsipi hisoblanadi. Yaxlitlik prinsipi, shuningdek, ta’limning har bir turi bо‘yicha bо‘lajak pedagogik tizimning loyihasini ishlab chiqayotganda pedagogik tizimning barcha elementlari (chorak, semestr, о‘quv yili davomida ham, shuningdek butun ta’lim davrida ham) о‘zaro ta’sirda bо‘lishiga erishish zarur. Pedagogik tizimning bir elementi, masalan maqsadi о‘zgarsa uning boshqa qismlari (mazmuni, shakllari, jarayonlar) ham о‘zgaradi. Kishi har bir oqilona faoliyatni shu faoliyatni bajarish metodikasi haqida oldin о‘zlashtirilgan axborotlar asosida bajaradi. Oldin bilib olingan axborotlarga bevosita tayanmay, tusmol va xatoliklar yо‘li bilan bajarish – ta’lim-tarbiya ishi uchun xarakterli bо‘lolmaydi. О‘qish, о‘qitish – inson faoliyatining boshqa sohalari singari ijtimoiy foydali faoliyatdir, garchi uning samarasi darhol bevosita kо‘zga tashlanmasa ham. Iqtisodiy tuzumlar nima ishlab chiqarayotgani bilangina emas, balki qanday ishlab 15 chiqarayotgani va qanaqa mehnat qurollari bilan ishlab chiqarayotganligi bilan biri ikkinchisidan farqlanadi, degan g‘oya о‘qish-о‘qitish faoliyatiga ham taaluqlidir. Pedagogikada ta’lim usullari rivojlanishiga shu nuqtai nazardan qarab, uni shartli ravishda quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin 1-muallim “о‘z qо‘l kuchi” bilan о‘qitish bosqichi, ya’ni о‘quvchi uchun axborot manbai – о‘qituvchi bо‘lishi. 2-о‘quv kitoblari, darsliklar yaratilgan va keng qо‘llanilgan bosqich; 3-audiovizual vositalar qо‘llanilgan bosqich; 4-о‘qitishning boshqarishda oddiy avtomatlash vositalarini qо‘llash bosqichi; 5-о‘qitishni hozirgi zamonaviy EHM lar vositasida boshqarishni avtomalashtirish bosqichi. Insoniyatning rivojlanish davrlari almashganda pedagogik texnologiyalar butunlay yо‘q bо‘lib ketmaydi, balki pedagogik texnologiyalar keyingi davrlarga assotsiatsiya orqali fikran bog‘lanadi, yangi sifatlar, xususiyatlarga ega bо‘lib, kuchayadi, boyiydi. Bu jarayon borgan sari tobora tezlasha boradi. Kishilik tarixida 1-bosqich uzoq muddat davom etgan. Unda о‘qituvchi о‘z kuchiga, о‘z bilim va mahoratiga asoslanib ish bajargan. Keyinchalik dunyoviy va diniy mazmundagi qо‘lyozma kitoblar yaratildi, lekin о‘quvchi ularning mazmunini о‘qituvchi faoliyati vositasida о‘zlashtiradi. Bunday holat XVII asrgacha – Y.A.Komenskiy “Buyuk didaktika” asarida о‘quvchi ta’lim olishi uchun darslik zarurligini isbotlaguncha davom etdi. Yana bir qancha tо‘siqlarni bartaraf etib, darsliklar Yevropa mamlakatlarida XVII asrda keng qо‘llanila boshlangan. 2-bosqich – qog‘oz о‘quv kitobi davri hali nihoyasiga yetkazilgani yо‘q, darsliklar yaratish va ulardan foydalanish texnologiyasi hamon mukammal emas. Lekin о‘qitishning 1,2,3-bosqichlariga xos ta’lim vositalari maktablarga jadal kirib kelmoqda. О‘quv kitoblarini joriy etish qarama-qarshiliklar kurashi natijasida sodir bо‘lgan. Keyingi davrlarda ham ta’lim sohasidagi jiddiy о‘zgarishlar kurashsiz, 16 oson bо‘lmagan. Hozirgi kunda ham 1-bosqich texnologiyasi ruhida shakllangan ayrim pedagoglarda keyingi davrlarda vujudga kelgan о‘quv vositalarini о‘zlashtirib olishga, ta’lim-tarbiya jarayonini shu asosda tashkil etishga intilish sust.V aholanki 1-bosqich о‘quv vositalari о‘qituvchidan kо‘p mehnat talab etadi va о‘quvchining bilim, tayyorgarlik darajasi yuqori bо‘lmaydi. Bu pedagogik bosqichlarning har birida ta’lim metodlari takomillashtirila borganligi tufayli о‘qituvchi mehnatining samarasi ortib, yangi texnologiyani qо‘llaydiganlar safi kengaya borgan. Hozirgi paytda О‘zbekiston Respublikasini rivojlangan davlatlar darajasiga chiqarish (maqsadida) “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta’lim tо‘g‘risidagi qonun” qabul qilindi. “Ta’lim tо‘g‘risidagi qonun” qabul qilindi. Ta’lim О‘zbekiston davlati siyosatining ustuvor sohasiga aylandi, ulkan ishlar rejalashtirilmoqda, davlat byudjetidan bu sohaga katta mablag‘lar ajratilmoqda. Milliy dasturda rivojlangan mamlakatlar darajasida raqobatbardosh, yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarni egallagan, yuqori malakali kadrlar tayyorlash maqsadi kun tartibiga qо‘yildi. Ilgarigi pedagogik texnologiyalar bilan bu vazifalarni bajarib bо‘ladimi? 3,4-pedagogik bosqichlarni chetlab, 5-chi – EHMlarga asoslanib pedagogik texnologiya vositalari va metodlarini о‘zlashtirishga о‘tish mumkinmi? Tajriba bu savolga ijobiy javob beradi. Hozirgi kunlarda kо‘pchilik sinf xonalariga kirib ta’lim jarayonini kuzatgan kishi mavjud pedagogik tizim birinchi va ikkinchi bosqichlarga xos ekanligiga ishonch hosil qiladi. Vaholanki, hozirgi paytda ayrim umumiy ta’lim maktablarida pedagogik tizimni uchinchi, tо‘rtinchi bosqichlar darajasida tashkil etish uchun imkoniyatlar, shart-sharoitlar mavjud. Shuni ta’kidlash lozimki, kompyuterlarni sotib olib, sinf xonasiga о‘rnatish bilan о‘qitishning beshinchi bosqichi vujudga kela qolmaydi. Pedagogik texnologiyani loyihalash va qо‘llash yaxlit jarayonligini doimo yodda tutish va uni amalga oshirishga harakat qilish, intilish lozim. Agar pedagogik tizimda ta’limning texnik vositasi sifatida kompyuter ishlatiladigan bо‘lsa, pedagogik tizimning boshqa elementlari ham shunga mos ravishda tashkil etilishi kerak, shundagina 17 kompyuterning barcha didaktik imkoniyatlarini yuzaga chiqaradigan yangi, takomillashgan pedagogik texnologiya hosil bо‘ladi. 18 1.2 §. Ingliz tilida gapirishga о‘rgatishning mazmuni Ingliz tilida gapirish ham nutq faoliyatining turlaridan biri bо‘lib hisoblanadi. Gapirish orqali ma’lumot beriladi. U nutq faoliyati boshqa nutq faoliyati turlari bilan chambarchas bog‘langandir. О‘quvchida tinglab tushunish malakasi qanchalik yaxshi egallanilgan bо‘lsa, gapirish ham shuncha tezlik bilan rivojlanadi, aks holda teskarisi bо‘ladi. Inglizcha ma’lumotni qabul qila olgan о‘quvchi ingliz tilida uni mazmuniga moslashtirib, ma’lumot beradi. О‘quvchi mazmunni qabul qila olmasa, tushuna olmasa ma’lumot – javob qaytarishi qiyin. – Tinglab tushunishda qabul qilinib, idrok qilinib, ichki nutq sodir bо‘lsa, gapirishda oldin ichki nutq, sо‘ng tashqi nutq yuzaga chiqadi. Ikkalasida ham talqin qilinadi, ichki nutq hosil qilinadi, lekin gapirishda oldin bо‘lsa, tinglab tushunishda esa keyin hosil bо‘ladi. Bu ichki nutqlarda tafakkur, xotira, idrok muhim о‘rinda turadi О‘qish, gapirish bilan aloqador, unga bog‘liqligi bor. О‘quvchi о‘qigan ma’lumot orqali gapiradi, ma’lumot beradi. U qancha kо‘p о‘qisa, shuncha gapirishi uchun ma’lumotga ega bо‘ladi. Shu sababdan о‘quvchi ichida, ovoz chiqarib, ovoz chiqarmay о‘qib gapirish uchun ma’lumot tо‘playdi. О‘qish – gapirish uchun ma’lumot manbaidir. О‘quvchi yozuv orqali о‘qigan, tinglagan, gapirgan materiallarini, ma’lumotini yozma ifodalaydi. О‘quvchi uni yozma ifodalagan bо‘lsa, uning esida yaxshi qoladi, yaxshi о‘zlashtiradi. Yana qaytadan gapirish uchun xotirasida, yodida yaxshi qoladi. Yozuv ham gapirish ma’lumotini, materialini esda qolishiga yordam beradi. Yuqoridan kо‘rinib turibdiki, gapirish faoliyati boshqa nutq faoliyatlari bilan aloqadadir. Qator tadqiqotlarning ma’lumotlariga kо‘ra gapirish nutq umumiy hajmining 30 foizini, yozuv esa 9 foizini tashkil qiladi. Shuning uchun gapirish о‘rta maktabda ingliz tilini о‘qitishning eng muhim maqsadi hisoblanib, u monolog, dialog orqali amalga oshadi. 19 О‘rta maktab chet tili о‘qitish dasturiga muvofiq gapirishni о‘rgatish ham maqsad, ham vositadir. О‘quvchi ingliz tilida gapirishni amalda qо‘llay olishi maqsaddir, u gapirishni boshqa nutq faoliyatlarini о‘rgatishda, о‘rganishda yordamchi vositachilik qiladi. Ingliz tilida gapirishni о‘rgatishni qiyinchiliklari bor, bularni о‘qituvchi hisobga olishi zarur. Qiyinchiliklar ekstralingvistik, psixologik, lingvistik bо‘lishi mumkin. Ekstralingvistik qiyinchiliklar: 1. Gapirishni kimgadir, nimagadir qaratilishi. 2. Gapirishda nutq vaziyati, holatini bо‘lishi, yaratilishi. 3. Vositalarning bо‘lishi. 4. Gapirish ehtiyoji bо‘lishi. 5. Gapirish sodir bо‘layotgan sharoitni xususiyati (sinf о‘quvchilarining 2 ga bо‘linganligi, sinf xonasining tayyorgarligi va boshqalar). 6. Gapirishda imo-ishoraning, harakatning qо‘llanilishi. Psixologik qiyinchiliklar ham muhimdir. Psixolog I.A.Zimnyaya fikrni bayon qilishning qо‘zg‘ovchi, shakllantiruvchi, amalga oshiruvchi psixologik tuzilishini beradi. Nutqni shakllantirishda yana 2 ta: ma’no, mazmun yasovchi va shakllantiruvchi jumlalarga ajratadi. Eng avvalo gapirish uchun stimul – rag‘batlantiruvchi undovchi omilning bо‘lishi, fikrning shakllanishiga olib keladigan ehtiyojdir, sababdir. Buning uchun tashqi va ichik ta’sir bо‘lishi zarur, unda ehtiyoj tug‘iladi. Psixologik nuqtai nazardan gapirish uchun til materiallarini bilish zarur, ular gapirishning mexanizmlari hisoblanadi. Tushunish, gapirish jarayonida, gapirish esa tushunish jarayonida shakllanadi. Gapirish nutq faoliyatining turi sifatida о‘rganilayotgan tilga va nutq turiga bog‘liq bо‘lmagan holda psixologik qiyinchilik tug‘diradi. Gapirish yana ikkita psixologik qiyinchilik bilan xarakaterlanadi: fikrni bayon qilish, shaklni о‘ylab kо‘rishga imkon kamligi va ifodalashning bir onda sodir bо‘lishi. Gapirishning avtomatlashgan va avtomatlashmagan tomonlari ham psixologik qiyinchilik bilan bog‘liq. 20 Tafakkur, xotira ham gapirishni о‘rgatishda muhim rol о‘ynaydi. Bularni rivojlanganligi gapirishni о‘rgatishga ta’sir qiladi. Gapirishni о‘rgatishda lingvistik qiyinchiliklar ham ta’sir qiladi. 1. gapirish uchun kerakli leksik, grammatik materialni, gapirish namunalarini tо‘g‘ri tanlangan bо‘lishligi; 2. gapirish uchun zarur bо‘lgan leksik, grammatik materiallarning ma’nosi, mazmunidagi, qо‘llanishidagi qiyinchiliklar; 3. tо‘g‘ri ohangda, ritmda, tо‘g‘ri talaffuz qilishdagi (gapirishga ta’sir qiladigan) qiyinchiliklar; 4. nutq namunalarini, jumlalarni qо‘llay olishdagi qiyinchiliklar. Gapirishning yana quyidagi lingvistik qiyinchiliklarini kо‘rish mumkin: 1. gapirish adabiy tilda emas, jonli tilda sodir bо‘ladi; 2. gaplar, jumlalar qisqa tuziladi: Have you? And you? How many books have you? One javobi kabilar. 3. Qisqartirilgan shakllar keng qо‘llaniladi: don’t, won’t, I’ve, shan’t kabilar. 4. qisqartmalar keng qо‘llaniladi: labaratory о‘rniga lab microphone о‘rniga mike matematics о‘rniga maths Luqma tashlash, gap qisqartish (replikalar) ni keng qо‘llanilishi: Well, Hello, Why not, Hey kabilar [8] . Inglizcha ga pirishni 2 xil: 1) monolog, 2) dialog shaklida amalga oshiriladi. Bu 2 xil shakldagi gapirishning о‘ziga xos xususiyatlari bor. Keyinchalik psixologlar tafakkur, xotirani hisobga olib tashabbusli nutq, taqlidiy nutq, tayyorlangan, tayyorlanmagan nutq turlariga ajratishadi. Hozirgi paytda metodik adabiyotlarda monologik, dialogik nutq shakllari kо‘p qо‘llaniladi. Tayyorlangan nutq deyilganda о‘quvchi tayyorlanishi uchun ma’lum mavzu, vaqt berilishi, kerakli vositalar, sо‘zlar, nutq namunalari oldindan о‘rgatilishi, uyda tayyorlanishi, tayanchlar bо‘lishi kо‘zda tutiladi. 21 Tayyorlanmagan nutqni spontan nutq ham deyiladi. Bunda ilgaridan tayyorgarchilik kо‘rilmaydi. О‘rta maktab dasturi bо‘yicha о‘quvchi tayyorlanmagan nutqni egallashi kerak, lekin bunga tayyorlangan nutq asosida erishiladi. Tayyorlanmagan nutq: 1) о‘qituvchi bergan mavzusi yoki nutqiy vaziyat asosida gapirish, 2) о‘qilgan matn asosida gapirish, 3) tinglangan matn, nutq asosida gapirish, 4) о‘qilgan matnni muhokama qilishda gapirish, 5) chet el kishisidan sharh olish, 6) chet el kishisiga yordam berish kabi mashqlari orqali tashkil qilinadi [8]. Inglizcha gapirishga о‘rgatishning mazmuniga lingvistik, psixologik, metodik qismlar kiradi. Lingvistik qismga gapirish uchun zarur bо‘ladigan til va nutq materiallari, gap tuzilishlari, nutq namunalari kiradi. Bu materiallar tematika asosida tanlanishi zarur. Tematika qanday til materiallarini tanlashni belgilaydi. Lingvistik qism ustida tо‘xtalganda ekstralingvistik elementlarni, imo- ishora, harakat va boshqa vositalarni ham yodda tutish zarur. Psixologik qismga gapirish malakalarini egallash kiradi. U reproduksiyadan, о‘rniga qо‘yish, о‘zgartirishdan, kengaytirishdan, qо‘shish, aralashtirishdan iboratdir. Reproduksiya о‘quvchi о‘qituvchidan yoki fonogrammadan eshitganni, tinglanganni aynan о‘zini qaytarishdir. О‘quvchi reproduksiyada qisman sо‘zlarni almashtirishi mumkin. Masalan, о‘qituvchi This is a black pencil desa, о‘quvchi qaytarishda (reproduksiyada) This is a white pencil deb о‘zgartirishi mumkin. О‘zgaritirishda sо‘zlar, iboralarni о‘rni ham о‘zgartirilishi mumkin. Masalan, I live in Moscow. Sasha lives in Moscow. I ni Sasha bilan о‘zgartiriladi. Kengaytirishda esa nutq namunasi, gap, struktura kengaytiriladi. Mas. I have a book. I have an English book. I have an interesting English book. I have an interesting English book at home. 22 Qо‘shish – aralashtirishda til materiallari, nutq vositalari qо‘shilib gapiriladi. Masalan, sport temasida I am fond of.... nutq namuna faollashtirishda о‘quvchi о‘zining sevgan sport mashg‘ulotini qо‘shib gapiradi. Metodik qismda gapirish metod, usullarini, yо‘llarini qо‘llash tushuniladi. Bunda о‘quvchilar tayanlar, tayanch vositalardan foydalana olishlari muhimdir. Ularga tinglash, kо‘rish tayanchlari, sо‘zlar, mazmun bо‘yicha tayanchlar kiradi. Monologik nutq gapirishning bir shakli bо‘lib, 1 ta sо‘zlovchi tomonidan bajariladi. Monologik nutq ham о‘ziga xos xususiyatlarga, qiyinchiliklarga ega. О‘qituvchi ularni о‘rgatayotganda hisobga olishi zarur. Ular quyidagilar: 1. Monolog bir kishi tomonidan bajariladi. 2. U rejali bо‘ladi. 3. U qisman tayyorlangan bо‘ladi. 4. U uzilmay davom etadi. 5. U rejali bо‘lgani sababli mantiqiy bog‘langan bо‘ladi. 6. U bir kontekst, matn asosida olib boriladi. 7. Unga vositalar, tayanchlar, sharoit ta’sir kо‘rsatadi. 8. Uslub ta’sir qiladi. 9. Monolog ta’sirchan, ma’lumotli, his-hayajonli bо‘ladi, kimgadir, nimagadir qaratiladi. 10. Nutq vaziyatli bо‘ladi. Bir sharoitni, vaziyatni kо‘zda tutadi. Monologik nutqning quyidagi lingvistik qiyinchiliklari, xususiyatlari ham muhim о‘rin tutadi, ta’sirini kо‘rsatadi. 1. U kо‘p bо‘g‘inli sо‘zlardan iborat bо‘ladi. 2. Gaplar kitob uslubiga yondoshadi. 3. Nutqni bayon qilish bir-biriga bog‘liq bо‘ladi. Lingvistika nuqtai nazaridan monologik malakani egallash: 1) gaplarni bog‘lovchi qismlarini egallashni; 2) kontekst uchun tо‘g‘ri sо‘z tartibini tanlash; 3) fikrni mantiqiy, ritmik ohang tomondan tо‘g‘ri ifodalash; 4) monolog uchun til vositalari, materiallarini bilish; 5) mavzuni tо‘liq ocha bilish kabilarni о‘z ichiga oladi. YE.I.Passov monologni: 1) davomli, 2) mantqiiy ketma-ketlikda, 3) mazmunan tugallangan bо‘ladi, deydi. 23 О‘rta maktab dasturi bо‘yicha monologik nutqni о‘rgatish ham vosita, ham maqsaddir. U vosita bо‘lib gapirishni, monologning о‘zini rivojlantirishga, til materiallarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Maqsad bо‘lganda esa, u о‘quvchilarni monologni nutq faoliyati sifatida о‘rganishni, о‘rgatishni, u orqali ma’lumot bera olish kо‘zda tutiladi. О‘rta maktab dasturida har bir sinf о‘quvchilari uchun monologik nutq talablari, mavzusi berilgan. О‘quvchi nutqining hajmi, meyori ham belgilab berilgan. Masalan, 5-sinfda monologik nutq 5-7 ta jumlalardan iborat bо‘lishligi, 6-sinfda 7 jumladan, 7-sinfda 9 ta jumladan, 8-sinfda 8-10 jumladan iborat bо‘lishliklari kо‘rsatilgan. Monologik nutqni о‘rganishda monologik birliklarni aniqlash, ikkinchidan, monolog malakalarni belgilovchi metod, usul, yо‘llarni, mashqlarni aniqlash muhim о‘rin tutadi. Umumiy metodikada Charlz Frizni 3 ta birligini : 1) alohida kichikina erkin gaplar, 2) ayrim kengaytirilgan gaplar, 3) ikki yoki undan ortiq erkin gaplar birliklarini taklif qilishadi. S.F.Shatilov bu birliklarni qabul qilib, 1-birlik 5-6 sinflarda, 2-birlik 7-8 sinflarda, 3-birlik esa 9-10 sinflarda qо‘llanilishi yoki о‘rgatilishi mumkin deydi [9]. Hozirgi davrda bizning fikrimizcha bu birliklarni qabul qilish va asos qilib monologik nutqqa о‘rgatish mumkin. M.Y.Demyanenko monologik nutqqa о‘rgatishni 3 bosqichga bо‘ladi: 1-bosqich: О‘quvchilarda monologik nutq uchun kerak bо‘ladigan til materiallarini mustahkamlanadi, leksik, grammatik fonetik materiallar tushuntiriladi. Ular taqlid qilish, yodlash va mashqlar orqali mustahkamlanadi. 2-bosqich: Monologik nutq mazmunini til materiallari, leksik ma’naviy tuzilishlar asosida ifodalash о‘rgatiladi. 3-bosqich: Monologik nutq malakalari rivojlantiriladi. Tashabbuskorlik nutq mazmunida yetakchilik qiladi. О‘quvchilar о‘z fikr-mulohazalarini bayon qilishga, hikoya tuzishga, izoh berishga, mavzu bо‘yicha gapirishga harakat qiladilar [9]. G.V.Rogova ham monologik nutqni о‘rgatish uchun 3 ta bosqich zarur deydi: 24 1-bosqich: Statement – tasdiqlash, axborot berish bosqichi. Bu yerda nutqni tо‘ldirish, tasdiqlash, kengaytirish tushuniladi. Uning fikricha, о‘quvchi inglizcha gap tuzishni, tо‘ldirishni, tasdiqlashni oldin о‘rganmasa, u monolog tuza olmaydi. Quyidagi mashqlarni taklif qiladi: 1) Namuna berish va tо‘ldirishni talab qilish: I can see....We are proud of... I am fond of...... 2) О‘rniga qо‘yish mashqi: I have a book (a pen) 3) Kengaytirish mashqi: Pupil I. I have an interesting book. Pupil II. I have an interesting book at home. 4. Ga p tuzilishini о‘zgartirish (transformatsiya) qilish. 5. О‘quvchilarga tasdiqlatish: Give it a name. Teacher: We write with it. Pupil: It is a pencil. 2-bosqich. Utterance level. Ifodalash bosqichi. Bu bosqichda о‘quvchilar narsa, predmetlar haqida tuoli xil nutq namunalarini ifodalashni о‘rganadilar. Masalan: Teacher: Say a few words about it. (He points to an object.) Pupil: This is a pencil. The pencil is green. It is on the table. I like the pencil. Or the teacher points to a boy. Pupul: This is a boy. His name is Karim. He lives in Gagarin street. 3 -bosqich. The discourse level.s uhbat, muhokama qilish bosqichi. Bu yerda erkin gapirish, monologik nutq bajarish kо‘zda tutiladi. Quyidagi mashqlar qо‘llaniladi: 1) Sinfdoshlaringizga ta’til haqida sо‘zlang; 2) narsa, voqea haqida sо‘zlang; 3) rasmga qarab fikringizni ayting kabilar. 25 S.F.Shatilov esa monologik nutqni о‘rgatishda 2 bosqich mavjud deydi. 1-bosqich. Monologik nutq asoslarini egallash. 2-bosqich. Monologik nutq malakalarini mukammallashtirish. U birinchi bosqichda о‘quvchilarga leksik, grammatik shakllarni, birliklarni sintaksis tuzilishlarida amalda qо‘llatish zarur deydi. Rasmlarga qarab a father, a mother kabilarni kо‘rsatib, gap, jumlalar tuzdirishni о‘rgatishni taklif qiladi. Ikkinchi bosqichda esa u matnni chet tilida sо‘zlatish, bir mavzu asosida sо‘zlash, о‘z fikr-mulohazasini bayon qilish (kо‘proq yuqori sinflarda) kabi mashqlarni qо‘llash kerak deydi. U yana monologni monolog tasvirlash, monolog bayon qilishga bо‘ladi. Monologik nutq о‘rgatishda hozirgi paytda G.V.Rogova, S.F.Shatilov fikrlari, bosqichlarini, mashqlarini qabul qilish mumkin. Bizning о‘zbek о‘rta maktablarimizda monologik nutqni о‘rgatishda 3 ta bosqichni taklif qilishimiz mumkin. 1-bosqich. Tayyorlov bosqichi. Monologik nutqni о‘rgatish uchun kerakli til materiallarini, strukturalarni, nutq namunalarini tanlash, о‘rgatish, ularni erkin qо‘llay olishga о‘rgatish, tayyor monologlarni yodlatish kabi mashqlar о‘tkaziladi. 2-bosqich. О‘rganilgan til materiallari, nutq namunalari, vositalar, tayanchlar asosida kichik monologlar tuzishga о‘rgatish. Bu yerda yuqoridagi aytilgan G.V.Rogovaning mashqlaridan tashqari quyidagi mashqlarni taklif qilish mumkin. 1) О‘quvchilarni zanjir shaklida qatnashtirish; Masalan: Pupil I. I see a pen. Pupil II. Shu gapni qaytaradi va bir sо‘z yoki gap qо‘shadi. I see a pen on the table. Shunday qilib hamma о‘quvchini gapirtirish, qatnashtirish mumkin. 3-bosqich. Erkin monolog tuzish, monologni rivojlantirish bosqichi. Bu yerda mumkin qadar tayanchli, tayanchsiz, vositasiz monologik nutqni о‘rgatish, mustaqil о‘z fikrini bayon qilish, mazmunga, fikrga xulosa, yakun yasashlar kо‘zda tutiladi. 26 Monologga о‘rgatishda oldin sodda yig‘iq, keyin sodda yoyiq, bog‘lovchili, bog‘lovchichisiz, ergashgan qо‘shma gaplarni qо‘llab monolog tuzdiriladi. О‘quvchi monolog nutqni egallaganligini tekshirib turish kerak. U о‘qituvchi, о‘quvchi uchun ham zarurdir, uning natijasi orqali о‘qituvchi о‘z ishiga yakun, xulosa qiladi, kelgusi ishiga tо‘g‘ri metod, yо‘l, usulni, mashqlarni tanlaydi, о‘quvchi monologni о‘rganganligini biladi. Monologik nutqni tekshirish uchun tezda monolog tuzdirish, о‘z fikrini bayon qilish, rasmdagi nutq vaziyatini monolog orqali ifodalay olish kabi mashqlar qо‘llaniladi. Dialogik nutq gapirishni bir shakli bо‘lib, 1 tadan ortiq sо‘zlovchi tomonidan bajariladi. Dialogik nutqni ham о‘ziga xos xususiyatlari, qiyinchiliklari bor. О‘qituvchi uni hisobga olishi zarur. Uning xususiyatlari quyidagilar: 1. Dialog tezda javob (reaksiya) qilish zaruriyatidir. 2. Dialogda birdan ortiq sо‘zlovchi ishtirok etadi. 3. Dialog faqatgina savol-javobdan tashkil topmaydi. 4. Har bir sо‘zlovchi о‘z maqsadini kо‘zlaydi. 5. Dialogda qatnashuvchilar oldindan uni mazmunini bilishlari qiyin. 6. Dialogda qatnashuvchilar bir-birlarini sharoitlarini, vaziyatlarini, xususiyatlarini bilgan taqdirda dialog davom etadi. 7. Dialogda qatnashuvchilardan biri dialogga yetakchilik qilishi zarur. 8. Dialog ta’sirchan, qiziqtiradigan mavzuda bо‘lishi, kimgadir, nimagadir qaratilishi zarur. 9. Dialog nutq vaziyatida bо‘ladi. Sо‘zlovchilarni nutq vaziyati hisobga olinadi. 10. Dialogda gap qistirish, luqma tashlash (replika), vosita, tayanch, sharoit, nutq vaziyati, vositalar muhim о‘rin tutadi. Gap qistirish, luqma tashlash (replika) lingvistik adabiyotlarda dialogning birligi deb qabul qilinadi. Replika deyilganda gap qistirish, luqma tashlash, e’tiroz bildirish, fikrga qо‘shilishlik tushuniladi. U har bir sо‘zlovchining tugallangan fikrni ifoda etuvchi 1 ta yoki bir nechat jumlalardan iborat bо‘ladi. Birinchi jumla 27 oldingi sо‘zlovchiga javob, e’tiroz bо‘lsa, ikkinchisi dialogni davom ettirishga undash bо‘ladi. Ba’zida 1 ta jumla ikkalasini о‘rnini bosadi [9]. Replikalar replika savol, replika javob, replika tasdiqlash, replika inkor, e’tiroz bо‘lishi mumkin. Dialogni ham lingvistik qiyinchiliklari bor: 1. Gaplar qisqa bо‘ladi, tо‘liq tuzilmaydi. 2. Qisqartmalar qoliplashgan sо‘zlar keng qо‘llaniladi. Masalan, Don’t, can’t, won’t, shan’t. 3. Lu qma (replika) birliklari ishlatiladi. Masalan: Why not? Hey? Aren’t you? Haven’t you? 4. C о‘roq gaplar tо‘liq qoida bо‘yicha tuzilmaydi. Masalan: Are you going to the cinema? о‘rniga Are you? Don’t you prepare the homework? о‘rniga Don’t you? When did you go to the cinema? о‘rniga When? kabilar. О‘rta maktab dasturi bо‘yicha dialogik nutqni о‘rgatish ham vosita, ham maqsaddir. Dialogik nutq til mateirallarni amalda qо‘llashga о‘rgatishda, tinglab tushunish, о‘qish, yozuvni о‘rgatishda vositadir. Maqsad sifatida u о‘quvchilarni dialogik nutq orqali ma’lumot olishi, ma’lumot berishdir. Dasturda dialogik nutq bо‘yicha talablar va har bir sinf uchun gap tuzilishlari, luqmalari, tematikalari belgilanib kо‘rsatilgan. Maslan: 5-sinf о‘quvchisi 3 ta dialogda qatnasha olishi, yoki 3 ta luqma tashlay olishi talab qilinadi, 6-sinf о‘quvchisi esa 3-4 ta luqma tashlash olishi kabilar. M.Y.Demyanenko dialogni о‘rgatishda savol-javob mashqlaridan boshlashni taklif qiladi. G.V.Rogova dialogni response→inducement→response javob (otklik) → rag‘batlantirish, uyg‘unlashtirish (sgimul) → javob (otklik) ketma- ketligida davom ettirishni belgilaydi. Y response unit is a unit of speech between two pauses; It may consist of more than one sentence deydi. 28 G.V.Rogova dialogni о‘rgatishni 3 bosqichga bо‘ladi: 1. Retseptiv bosqich. 2. Reproduktiv bosqich. 3. Konstruktiv (ijodiy) bosqich. Birinchi bosqichda о‘quvchilar turli vositalar orqali dialogik nutqni tinglaydilar, qabul qiladilar, tushunishga harakat qiladilar. Ikkinchi bosqichda esa tinglaganni qaytaradilar. Uni darhol qaytarish, bir ozdan keyin qaytarish (uyda tayyorlab kelgandan sо‘ng), dialogni о‘zgartirib qaytarish mumkin. Uchinchi bosqichda esa о‘quvchilar о‘zlari dialog tuzadilar, ijodiy yondoshib tuzadilar. Bizning о‘zbek maktablarimizda dialog о‘rgatishni 3 bosqichga bо‘lish mumkin: 1-tayyorlov bosqichi . Dialog uchun til materiallarini, vositalarni, dialog- namunalarni, eng kerakli luqmalarni tanlash va ularni tuzishni о‘rgatish. 2-bosqich . Namuna asosida dialoglar tuzishni о‘rgatish. Bu bosqichda о‘quvchilar dialog-namunalar asosida dialogda qatnashadilar, tuzadilar. Bunda о‘quvchilar dialog namunasini о‘qiydilar, sо‘ng birinchisi о‘qiydi, ikkinchisi esa namunasiz luqmaga javob berishi, о‘quvchilar dialog- namunalardagi sо‘zlarni о‘zgartirib dialogni qaytarishi, о‘quvchvilar о‘zlari dialog-namunaga о‘xshatib dialog tuzishlari mumkin. 3-bosqich. Mustaqil dialog tuzish bosqichi, dialogni rivojlantirish bosqichi. Bu bosqichda о‘quvchilar tayanchli, tayanchsiz, namunasiz mustaqil dialog tuzadilar. Uning uchun mavzu berilib, dialog tuzishga ma’lum vaqt berilishi mumkin. Dialog tayyorlangan, tayyorlanmagan bо‘ladi. О‘qituvchi dialogni tuzishni о‘rgatgandan, rivojlantirgandan sо‘ng uni tekshirishi ham kerak. Buning uchun tezda, ma’lum vaqtda dialog tuzdirish, luqmalarni qо‘llatish zarur [10]. Hozirgi davrda gapirishni о‘rgatishda monologdan boshlash kerakmi, yoki dialogdanmi degan masala bahsga sabab bо‘lyapti. Ba’zi metodistlar dialogdan boshlash kerak desa, ba’zilar monologdan boshlash kerak deydi. Hozirgi paytda 29 ikkala shaklni – dialog, monologni bir vaqtning о‘zida о‘rgatish maqsadga muvofiqdir, ma’qulroqdir. О‘zbek maktablarining ingliz tili darsliklarida shunday yondoshilgan. Biz ham shunga qо‘shilamiz, lekin monolog bir oz ilgarilashi mumkin. Monolog va dialogga о‘rgatishda 2 xil mashq tiplari qо‘llaniladi. 1. Tayyorlov mashq tiplari; 2. Nutq mashq tiplari. Birinchisiga: 1) til materiallarini о‘rgatish, 2) dialog birliklarini о‘rgatish, 3) luqmalarni о‘rgatish, 4) о‘rniga qо‘yish mashqlari, 5) dialoglarni yodlatish (qisqa bо‘lsa) kabi mashqlar. Ikkinchisiga esa: 1) mustaqil dialog tuzish, 2) voqealarga izoh berish; 3) о‘zi yoki dо‘sti haqida dialog tuzdirish, 4) rasmga, diafilmga qarab dialog tuzish kabi mashqlarni qо‘llash mumkin. Dialogni о‘rgatishda vositalar, tayanchlar, nutq vaziyatlari keng qо‘llaniladi. Rasmlar, sо‘zlar luqma birliklari vosita, tayanchlik о‘rnini bosishi mumkin. Ayniqsa darsda о‘qituvchining monologi, dialogi о‘quvchilar uchun kо‘rgazmadir, ular о‘qituvchini dialog, monologini kо‘rib, qanday dialog, monolog qilishni о‘z kо‘zlari bilan kо‘radilar, his qiladilar. Shu sababdan о‘qituvchi о‘zi kо‘proq asl monolog, dialogni kо‘rsatishi zarur [10]. Umuman ingliz tilini о‘rgatishda nutq vaziyatlari muhim о‘rin tutadi. О‘quvchiga inglizcha gapirishni о‘rgatishda uni nutq vaziyatiga tushirish tezda dialog, monolog tuza olishga ta’sir qiladi. О‘quvchi dialog, monolog tuzayotganda о‘zi tabiiy nutq vaziyatida bо‘lishi mumkin. Masalan: Make up a monologue. What you are doing at the English lesson just now? Buni tabiiy nutq vaziyati deyiladi. Hamda о‘quvchilarni nutq vaziyatiga sun’iy tushirish mumkin, uni sun’iy nutq vaziyati deyiladi. Masalan: Imagine! You are going to the cinema. Make up a dialogue or monologue on the theme: “Going to the cinema” [10] . О‘qituvchi monolog, dialogga tayanchlardan, nutq vaziyatilaridan foydalanib о‘rgatsa, dastur talablariga erishadi. 30 II BOB. OG’ZAKI NUTQNI O’STIRISHDA INTERFAOL METODLARNING AHAMIYATI 2.1. Interfaol metodlar va ularning mohiyati . Metod-(grekcha Metodos sо‘zidan olingan bо‘lib, izlanish yoki bilish yо‘li, nazariya, ta’limot ma’nosini anglatadi) konkret vazifani yechishga bо‘ysundirilgan, borliqni amaliy yoki nazariy о‘zlashtirish operatsiyalarining yoki yо‘llarining yig‘indisi. Metod – ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchinig muayyan maqsadga karatilgan, birgalikdagi faoliyatini tashkil qilishning tartibga solingan usullar yig‘indisi. Usul- ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil etishning yo’li. Ta’lim modeli – ta’lim jarayoni tuzilmasi. Ta’lim metodlarini ta’lim maqsadlariga erishish bо‘yicha о‘quvchi va о‘qituvchining birgalikdagi ish faoliyatini tashkil qilishning qо‘yidagi belgilari bо‘yicha guruhlarga bо‘linadi. Loyihalash usuli va ishbilarmonlik о‘yini eng samarali hisoblanadi, buning natijasida о‘quvchilar ongida ma’lumotning 75% saqlanib qoladi. Lekin, о‘quv- amaliy mashg‘ulotlarning о‘quvchilar tomonidan olib borilishi undan ham samaraliq hisoblanadi, bunda 90% ma’lumot о‘zlashtiriladi. 31Metodlar tizimi Ma’ruza, hikoya, tushuntirish, Namoyish, illyustratsiya, videousul Kitob bilan ishlash, laboratoriya, mashq О ‘quv suhbati, davra suhbati, bahs, aqliy hujum, ishbilarmon, rolli о ‘yin, pinbord Muammoli topshiriq, Individual (amaliy), loyihaviy «Piramida»da pog‘ona kо‘rinishida, о‘quv natijalariga erishishda har bir usulning hissasi kо‘rsatilgan. «Piramida» asosida ta’lim usullarining eng unumlilari о‘rin olgan. Hozirgi vaqtda kasb-hunar kollejlarida о‘qitishning zamonaviy shakllari va metodlari keng qо‘llanilmoqda. О‘qitishning zamonaviy metodlarini qо‘llash о‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. An’anaviy о‘qitish jarayonida asosan о‘qituvchi avtoritarlik bilan darsni olib borsa (subyekt-obyekt), noan’anaviy о‘qitish jarayonida esa о‘quvchi shaxsiga erkinlik berish, munosabatlarni demokratlashtirish (subyekt-subyekt) asosida dars jarayonlari tashkil etiladi. Dars jarayonlarida yuqori samaradorlikka erishish uchun qо‘yidagi metod va usullardan foydalanish mumkin . 1. BAXSLAR . О‘quv guruhini ikki komandaga bо‘lgan holda, biror mavzu bо‘yicha о‘zaro baxs, fikr almashinuv tarzida о‘tkaziladi. 2. TADQIQOT . Ta’lim oluvchilarning ayrim tadqiqot ishlarni ya’ni diplom va kurs loyihalari, bitiruv ishlarini ilmiy asoslangan holda mustaqil bajarishlari, ularni yozish va quyilgan maqsad va natijalarni tahlil qilishlari tadqiqot usulidir. 3. MUZYORAR. Ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar о‘rtasidagi «tо‘siqni» yо‘qotishga qaratilgan usul. 4. О‘YINLAR. Ishbilarmonlik yoki rolli (vaziyatli) о‘yinlar-muammoli vazifaning bir turidir. Faqat bu о‘rinda, matnli material о‘rniga о‘quvchilar tomonidan rollar о‘ynaladigan hayotiy vaziyat sahnalashtiriladi. 5. LOYIHALASH ISHLARI . Bu usul bilim va malakalarni, tahlil qilish va baholashni nazarda tutuvchi ta’limning majmuaviy usulini amalga oshiradi. Loyiha usulida о‘quvchilar rejalashtirishda, tashkil qilishda,tekshirishda, tahlil qilishda va bajarilgan ishning natijalarini baholashda kо‘proq ishtirok etadilar. 32 6. KITOB BILAN ISHLASH. Ushbu usul ta’lim oluvchilarning о‘quv materialini mustqil о‘zlashtirishini,о‘zqо‘zini tekshiruv malakalarini, berilgan matnning mazmunini tо‘liq va ongli ravishda bayon eta bilishiga qaratilgan usuldir. 7. INDIVIDUAL (AMALIY) USUL. Ta’lim oluvchilar faoliyatida olingan bilimlarini amaliy vazifani yechishga qaratadilar. Nazariy olingan bilimlarni amaliyotga tadbiq qilishdir. 8. SUHBATLASHISHLAR . Bu о ‘qitish va о ‘qishning dialogik, savol- javob usulidir. Suhbat individual va guruh shaklida о‘tkazilishi mumkin. 9. PINBORD. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda munozara yoki о ‘quv suhbati amaliy usul bilan bog‘lanib ketadi. Ta’lim oluvchilar axborotlari, ma’lumotlari doskada tartib bilan joylashtiriladi. 10. BOSHQALARNI О‘QITISH . Bu usulda ta’lim oluvchilar qо‘yilgan muammo bо‘yicha bir – birlariga axborotlar va ma’lumotlarni о‘rgatadilar. 11. DAVRA SUHBATI . Ta’lim oluvchilar davra stolida о ‘tirib, bir- birlarining savollariga konvert orqali javob yozishadi [10,12]. 1 2 . Blum savollari. Kuzatishlar va pedagogik adabiyotlarni taxlil qilish- talabalarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirishning muxim omili- о ‘qituvchining ularga va talabalarning bir-biriga beradigan savollari ekan. Ta’kidlanishicha о‘qituvchilarni о‘quvchilarga beradigan savolarining 80-85 foizi, faqat daliliy bilimlarni talab qilib, ular javob berishda xotirada qolganlarini takroran sо‘zlash (bajarish) berish bilangina cheklanar ekanlar. Bu- institut malaka oshirish kursi tinglovchilari, Kasb ta’limi yо‘nalishi maxsus sirtqi bо‘limida ta’lim olayotgan muxandis-pedagoglar xamda «Innovatsion о‘qitish texnologiyalari» kursi tinglovchilari bilan о‘tkazilgan anketa-sо‘rovlarda xam о‘z tasdig‘ini topdi. Shuning uchun bо‘lsa kerak talabalar о‘zlashtirgan bilimlar kо‘p xollarda kitobiy bо‘lib, ularni amalda qо‘llashda jiddiy qiyinchiliklarga duchor bо‘lishlari xam sir emas. Xо‘sh, qanday savolni fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvchi savollar qatoriga qо‘shish mumkin? Bizning fikrimizcha, tо‘g‘ri javobi о‘quv adabiyotlarda (darslik, 33 qо‘llanma, ma’ruzalar matni va x.k) yaqqol bayon etilmagan savolgina talabani fikrlashga majbur qiladi. Bunday savollarga jaxon pedagogikasida «Blum savollari» nomi bilan bilan mashxur bо‘lgan, о‘zlashtirishning oltita: bilish, tushunish, qо‘llash, taxlil, sintez va baxolash darajalariga muvofiq bо‘lgan savollar misol bо‘lishi mumkin. Masalan: «Nima uchun?», «Taqqoslang?», «Tarkibiy qismlarga ajrating?», «Eng muxim xususiyatlari nima?», «Buni siz qanday xal qilgan bо‘lardingiz?», «Bunga munosabatingiz qanday?» kabi savollar talabalarni yuqori intellektual amallar (taxlil, sintez, baxolash) darajasida fikrlashga undaydi. Yoki, matndan parcha о‘qib bо‘lgandan sо‘ng, talabalarni fikrlashga undovchi quyidagi savollarni berish xam maqsadga muvofiqdir: «Bu parchaga qanday sarlavxa qо‘yish mumkin?», «Parchadan uni mazmunini tо‘la-tо‘kis anglatuvchi beshta tayanch sо‘z toping?», «Siz muallifga qanday savol bergan bо‘lardingiz?». О‘qituvchining talabalarga beradigan savoli tо‘g‘risida fikr yuritilar ekan, uning aniq, lо‘nda, tushunarli va ixcham bо‘lishi xamda bir savol bilan faqat bitta о‘quv elementi (tushuncha, qonun, qoida va x.k) sо‘ralishi zarurligini aloxida ta’kidlash lozim. Berilgan savollar mazmunida mavzuga yoki matnga oid tayanch sо‘z va iboralardan foydalanish xam muximdir. 13. Mikroguruxlarda ishlash . Uning moxiyati shundaki, gurux talabalari 4- 8 kishidan iborat mikroguruxga bо‘linadi. Mikrogurux darsning tashkiliy qismida raqamli yoki xarfli kartochkalar yordamida shakllantiriladi va aloxida ish о‘rinlariga о‘tiradilar. Barcha mikroguruxga bir xil yoki xar biriga aloxida topshiriq beriladi. Mikro gurux a’zolari о‘zaro fikr almashib, topshiriqni mustaqil yechishlari zarur. О‘qituvchi mikroguruxni oralab, ularga (xar bir talabaga xam) topshiriqni bajarish uchun yо‘llanma va maslaxatlar berib boradi. Mikrogurux tarkibi va sardorlari xar bir topshiriq xal qilingandan sо‘ng yoki navbatdagi mashg‘ulotda almashtirilishi maqsadga muvofiq bо‘ladi. Mikroguruxlarda ishlash strategiyasining axamiyati shundaki, unda topshiriqni bajarishda barcha talabalar ishtirok etadi va ularning xar biri sardor bо‘lish imkoniyatiga ega bо‘ladi. 34 О‘qituvchi esa, xar bir talaba bilan yakka tartibda ishlash uchun kо‘proq imkoniyatga ega bо‘ladi. 14 . Insert (Interactive Nothing Sustem for Effective Reading and Thinking) usuli - asosan о ‘quv materiali (matn)ni mustaqil о ‘qib, о ‘zlashtirishda q о ‘llaniladi. Uning mazmuni, о ‘qish jarayonida matnning xar bir satr boshi (yoki qismi)ni avval о ‘zlashtirilgan bilim va tajribalar bilan taqqoslash va uning natijasini varaqning chap qirg‘og‘iga quyidagi maxsus belgilarni q о ‘yish bilan aks ettirishdan iborat: “V”-belgi, agar о ‘qiyotganingiz, sizni u xaqda bilganingiz yoki bilishingiz t о ‘g‘risidagi fikringizga mos, ya’ni о ‘qiyotganingiz sizga tanish b о ‘lsa q о ‘yiladi; «-» - belgi, agar о ‘qiyotganingiz, siz bilganga yoki bilishingiz t о ‘g‘risidagi fikringizga zid b о ‘lsa q о ‘yiladi; « q » - belgi, agar о ‘qiyotganingiz, siz uchun yangi axborot b о ‘lsa q о ‘yiladi; « ? » - belgi, agar о ‘qiyotganingiz sizga tushunarli b о ‘lmasa yoki siz bu xaqda batafsilroq ma’lumot olishni xoxlasangiz q о ‘yiladi. Matnni о ‘qish jarayonida uning chap qirg‘og‘iga о ‘zingizni tushunishingiz va bilishingizga mos keladigan t о ‘rt xil belgi q о ‘yib chiqasiz. Bunda xar bir qator yoki taklif etilayotgan g‘oyaga belgi q о ‘yish shart emas. Bu belgilarda siz о ‘qiyotgan axborot t о ‘g‘risidagi о ‘zingizning yaxlit tasavvuringizni aks ettirishingiz kerak. Shuning uchun xam, xar bir satr boshiga bir yoki ikkita, ba’zan esa, bundan k о ‘p yoki oz belgilar q о ‘yilgan b о ‘lishi mumkin. Demak, «insert» usuli b о ‘yicha belgilar q о ‘yish, matnning xar bir satr boshini anglashni talab qiladi xamda matnni tushunib borilishida о ‘zini- о ‘zi kuzatib borilishini ta’minlaydi. Shunday qilib, о ‘quvchilar axborotni ongli ravishda о ‘zlashtirishlari uchun ular matnni tushunishlarini о ‘zlari kuzatib borishlari zarur. Bunda, ular muloxaza yuritadilar, ya’ni yangi axborotni о ‘z tajribalari bilan, о ‘qiyotganini oldindan unga ma’lum b о ‘lgan bilimlar bilan о ‘zaro bog‘liqligini aniqlaydilar. Matn mazmunini ongda qayta tasavvur etish va uni «ixchamlash» sodir b о ‘ladi. Bu esa, tushunishning uzoq muddatli xarakterga ega b о ‘lishini ta’minlaydi. 35 15 . Sinkveyn (axborotni yig‘ish) usuli-RWCT loyixasida о ‘rganilayotgan materialni yaxshiroq anglash uchun q о ‘llaniladigan usullaridan biri b о ‘lib xisoblanadi. Sinkveyn (fransuzcha) besh qatorli о ‘ziga xos, qofiyasiz she’r b о ‘lib, unda о ‘rganilayotgan tushuncha (xodisa, voqea, mavzu) t о ‘g‘risidagi axborot yig‘ilgan xolda, о ‘quvchi s о ‘zi bilan, turli variantlarda va turli nuqtai nazar orqali ifodalanadi. Sinkveyn tuzish-murakkab g‘oya, sezgi va xissiyotlarni birnechagina s о ‘zlar bilan ifodalash uchun muxim b о ‘lgan malakadir. Sinkveyn tuzish jarayoni mavzuni yaxshiroq anglashga yordam beradi. Sinkveyn tuzish qoidasi: 1. Birinchi qatorda mavzu (topshiriq) bir s о ‘z (ot) bilan ifodalanadi. 2. Ikkinchi qatorda mavzuga oid ikkita sifat bilan ifodalanadi. 3. Uchinchi qatorda mavzu doirasidagi xatti-xarakatni uchta s о ‘z bilan ifodalanadi. 4. T о ‘rtinchi qatorda mavzuga nisbatan (assotsiatsiya) munosabatni anglatuvchi va t о ‘rtta s о ‘zdan iborat b о ‘lgan fikr (sezgi) yoziladi. 5. Oxirgi qatorga mavzu moxiyatini takrorlaydigan, ma’nosi unga yaqin b о ‘lgan bitta s о ‘z yoziladi. «Dastgox» tushunchasiga oid axborotni yoyish va umumlashtirshni sinkveyn tuzishga oid misol tariqasida k о ‘rib chiqamiz. Tuzilgan cinkveynni baxolar ekanmiz, tuzuvchi bu jarayonda ikkinchi qatorga о ‘quvchi vazifasining eng muxim xossalarini anglatuvchi bir juft sifatni о ‘ylab turish zarur, degan muloxaza qilish mumkin. Buni javobini bir necha xil variantlarini о ‘ylab topib, s о ‘ngra ulardan eng muvofig‘ini ajratib olish bilangina uddalash mumkin. Xuddi shuningdek, boshqa qatorlarga yoziladigan s о ‘zlar xam jadallik bilan fikrlash natijasida izlab topiladi. Bu esa, «seyalka» tushunchasining ma’nosini puxtaroq anglashga olib keladi. 16 . “Miya xujumi” - aqliy xujum (Brain Storming) usuli universal q о ‘llanish xarakteriga ega. Bu usul 1933 yilda Obara (AqSH) tomonidan birinchi b о ‘lib q о ‘llanilgan. «Miya xujumi»ning vazifasi mikrogurux yordamida yangi-yangi g‘oyalarni yaratishdir (mikroguruxning yaxlitligidagi kuchi uning aloxida 36 a’zolarining kuchlari yig‘indisidan k о ‘p b о ‘ladi). “Miya xujumi” muammoni xal qilayotgan kishilarning k о ‘proq, shu jumladan aql bovar qilmaydigan va xatto fantastik g‘oyalarni yaratishga undaydi. /oyalar qancha k о ‘p b о ‘lsa, ularning xech b о ‘lmaganda bittasi ayni muddao b о ‘lishi mumkin. Bu “miya xujumi” ning negizidagi tamoyildir. «Miya xujumi» quyidagi qoidalar b о ‘yicha о ‘tkaziladi: • fikr xech qanday cheklanmagan xolda, iloji boricha balandroq ovozda aytilishi lozim; • xar qanday fikrni aytish mumkin, u qabul qilinadi. • g‘oyalarga tushuntirish berilmaydi, ular vazifaga bevosita bog‘liq xolda aytiladi; • takliflar berish t о ‘xtatilmaguncha, aytilgan g‘oyalarni tanqid yoki muxokama qilishga y о ‘l q о ‘yilmaydi; •ekspert guruxi barcha aytilgan takliflarni yozib boradi. “Miya xujumi” t о ‘xtatilgandan s о ‘ng, ekspertlar guruxi aytilgan barcha g‘oya (fikr) larni muxokama qilib, eng maqbulini tanlaydi. “Miya xujumi” ni-ma’ruzalarda yakka tartibda yoki juftlik (uchlik)da, amaliy va seminar mashg‘ulotlarda esa,4-8 kishidan iborat mikroguruxlarda, shuningdek, gurux b о ‘yicha xam о ‘tkazish mumkin. Miya xujumi mashg‘ulotlarda talabalar faolligini oshirishga, charchoqni y о ‘qotishga, barchani mavzuning eng maqbul yechimini izlashga sharoit yaratadi. Pedagogik texnologiya asosida mashg‘ulotning maqsad va vazifalarini belgilashda «miya xujumi» о ‘tkazishning algoritmi 1-rasmda ifodalangan. 37 17 . Klaster «axborotni yoyish» usuli. «Klaster» s о ‘zi g‘uncha, bog‘lam ma’nosini anglatadi. Klasterlarga ajratish interfaol pedagogik strategiya b о ‘lib, u k о ‘p variantli fikrlashni, о ‘rganilayotgan tushuncha (xodisa, voqea) lar о ‘rtasida aloqa о ‘rnatish malakalarini rivojlantiradi, biror mavzu b о ‘yicha talabalarni erkin va ochiqdan-ochiq fikrlashiga yordam beradi. Klasterlarga ajratishni da’vat, anglash va muloxaza qilish bosqichlaridagi fikrlashni rag‘batlantirish uchun 1. Ta’lim ( о‘q uv) ma q sadlarining dastlabki r о‘ y x atini tuzing . 2. Ta x lil q ilinadigan ma q sadlarni yozuv taxtasi (varo g‘ )ga yozing. 3. Oldin e’lon qilingan qoida bо‘yicha «miya xujumi»ni о‘tkazing. Barcha ishtirokchilar (ekspert, о‘qituvchi) biror bir tartibga amal qilmagan xolda, erkin vaziyatda maqsadga erishish alomatlarini bemalol aytadilar. Bu bosqichda gurux boshlig‘i aytilgan xar qanday ta’rifni ma’qullaydi va rag‘batlantirib boradi. Ta’rif kim tomonidan va qay tarzda aytilishidan qat’iy nazar, uni va egasini tanqid qilish qat’iyan ma’n qilinadi. Maqsadga erishishning taklif etilgan alomatlari, ularning birinchi marta aytilgan shakli b о ‘yicha yoziladi. 4. Olingan r о ‘yhatni tartibga soling. Yozuvlarni kuzatib, takrorlangan fikrlarni о ‘chiring. Muhokamadan s о ‘ng mazkur maqsadga yaqqol tegishli b о ‘lmaganlarini ham о ‘chiring. S о ‘ngra har bir alomatni aynan shu maqsad tafsilotini ifodalanishi yoki uni boshqa biror maqsadga tegishli b о ‘lishi mumkinligi haqida puxta о ‘ylab k о ‘ring. 4 а . Agar rо‘yhatda qо‘shimcha umumiy maqsadlarni ifodalaydigan yangi iboralar borligi aniqlansa, ularni ham rо‘yxatdan chiqarib, alohida tarzda muhokama qiling. 5. R о‘ yxatni t о‘ laqonli ifoda-langanligini tekshiring. Uni maqsadga erishishini ishonchli hujjati sifatida qabul qilish mumkinligi haqida guruh a’zolarining har birini fikrini s о‘ rang. Bu amalni boshqa maqsadlar b о‘ yicha takrorlang 5 а . Rо‘yxatni aytilgan qо‘shimcha alomatlar bilan tо‘ldiring, sо‘ngra 4- bosqichga qayting, chunki, qо‘shimcha tartiblashtirish zarur bо‘lib qolishi mumkin. 1-расм. Identifikatsiyalanuvchi о‘quv maqsadlarini guruhda ishlab chiqish. (Klarin M.V. 1997). 38 q о ‘llash mumkin. Asosan, u yangi fikrlarni uyg‘otish va muayyan mavzu b о ‘yicha yangicha fikr yuritishga chorlaydi. Klasterlar tuzish ketma-ketligi quyidagicha: · Sinf yozuv taxtasi о ‘rtasiga katta qog‘oz varag‘iga asosiy s о ‘z yoki gapni yozing. · Sizni fikringizcha bu mavzuga tegishli b о ‘lgan s о ‘zlar yoki gaplarni yozing (miya xujumi)ni о ‘tkazing. · Tushuncha va g‘oyalar t о ‘g‘risidagi о ‘zaro bog‘lanishini о ‘rnating. · Eslagan variantlaringizning xammasini yozing. Klaster tuzishda guruxdagi barcha talabalarning ishtirok etishi, bu guruxda paydo b о ‘lgan g‘oyalarning о ‘zagini aniqlashni ta’minlaydi. 39 2. 2 § . O’quv til materialini tahlil etish . Har bir dars yoki darslar guruhi (paragrf) muayyan til materialini o’z ichiga oladi. Yangi material ma’lum darajada qiyinchilik tug’dirishi ehtimoldan yiroq emas. Buni o’quvchilar til tajribasi “g’alviri”dan lisoniy birlikni o’tkazish orqali aniqlaymiz. Xorijiy til va ona tili (shuningdek, ikkinchi til)ning qiyosiy tahlilini jadvalda namoyish qilish mumkin: Xorijiy til va ona tilining qiyosiy tahlili Yangi material Taxminiy qiyinchiliklar Qiyinchiliklarning oldiniolish yo’llariTil ichki interferensiyasi Tillararo interferensiya Ma’no ochish usullari Oldin o’rganilgan materialga suyanish Ona tiliga o’xshashlikka suyanish Ko’rgazmali likka Materialni metodik tashkil qilish (nutq namunasi, O”NV…) Qoidani bayon etish 1. Leksikaga oid 2. Grammatikaga oid 3. Talaffuzga oid Xorijiy tilning qiyinchiliklari darslik muallifi tamonidan mashqlar tuzishda hisobga olinadi. Muallim ushbu darsning o’quv materiali bo’yicha tayyorgarlik ko’rganida, ona tili va xorijiy til hodisalari muqoyasasini tahlil qiladi. O’ta qiyin til birliklariga e’tiborni kuchaytiradi, zarur bo’lsa, qo’shimcha mashq kiritadi. Mashqlar ketma-ketligini ta’minlash. Hozirgacha shakllangan o’quvchilar ko’nikma va malakalarini hisobga olib, darsda bajarilmish mashqlar tartibotini belgilab chiqish yaxshi natija beradi. Taqdim etiladiga va ilgari o’rganilgan o’quv til materialini ko’nikma va malaka tarkibiga kiritish niyatida uch bosqichli – shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi va takomillashtiruvchi mashqlat tavsiya etiladi. Darsning mashqlari va talab va materialini muallim sinchiklab tahlil qiladi. Darslikdagi va o’zi beradigan mashqlar bajarilishining eng samarali tartibi ishlab chiqiladi. Dars uchun jihozlar tanlash. Darsga tayyorgarlik chog’ida o’quv vositalarini tanlashga alohida e’tibor beriladi. Dars maqsadiga, yangi materialga, mashqlarga va o’quvchilar saviyasiga qarab yetarli va kerakli jihoz tayyorlanadi. Texnikaviy 40 va oddiy, o’quv metodik kompleks tarkibidagi va qo’lda yasalgan vositalarni ishlatish va ulardan foydalanish usullari o’ylab qo’yiladi. Muallim va o’quvchilarning faoliyatida amal qiladigan xatti-harakatlar darsga tayyorlanishda puxta o’ylab chiqiladi. Muyallimda kasbiy-pedagogik malakalar (rejalshtirish, tadbiq etish, tashkil qilish va tarbiyalash), metodik malakalar (o’rgatish, tilni bilish, o’zlashtirish nazariyasini o’quvchilar yosh va shaxs xususiyatlarini bilish) kabilar shakllangan bo’lishi kerak. Muallim rejalashtirish malakasini egallab til materialini tanlash, o’rgatish, O’NV yaratish, o’quvchilar bilan munosabatda bo’lish, darsni to’g’ri tashkil qilishga qodir bo’ladi. O’qituvchi ta’limiy malakasi esa dars maqsadi/vazifalarini ro’yobga chiqarish, ko’nikma va malaka hosil qilish bo’yicha o’quvchilar faoliyatini tashkil etish, nutqiy muloqotni o’rgatish va nazorat olib borishni o’z ichiga oladi. Tashkiliy malakalar deganda, qo’yilgan rejani amalga oshirish, o’quvchilar o’quv ishini tashkil qilish, audiovizual vositalarini ishlatish, o’quvchilarning bilish jarayonini boshqarish tushuniladi. Tarbiyaviy vazifalar orasida darsning ta’limiy va tarbiyaviy maqsadni aniqlay olish, qo’shimcha materialni jalb qilish, xorijiy til materialida o’quvchilarga tarbiya berish tadbirlari uchraydi. Bilish (tadqiqiy) malakalari sirasiga o’quv materialining ilmiy tahlili, shogirdlarining o’quv faoliyatini kuzatishi, o’zining va boshqa muallimlarish tajribasini tahlil qilish kiradi. Darsga tayyorgarlik chog’ida muallimning o’qitish malakalari va o’quvchilarning o’quv malakalari atroflicha hisobga olinmog’i lozim. Dars turlari. Makatba xorijiy til o’rgatishni tashkil etishning asosiy shakli hisoblanmish dars turlicha tasnif (tipologiya) qilib kelinadi. Ayrim muallimlar darsning maqsadiga ko’ra, ba’zilari dars maqsadi va mazmuniga qarab, yana ba’zi birovlar darsning maqsadi va mavzusini asos qilib, uning turlari haqida fikr bayon etishgan. Ilmiy adabiyotlarda darsning turlarini farqlashda uning maqsadi asosiy mezon sifatida va o’quvchilar mustaqilligini qo’shimcha mezon qilib olinadi. 41 Birinchi mezon metodikada yaxshi tahlil qilingan bo’lib, ikkinchi (mustaqil faoliyat) esa muallim rahbarligida ish bajarganda hamda o’quvchi o’zi ko’rsatadigan faoliyatida uning astoydil intilishini hisobga oaldi. Esltma: Didaktik manbalarda fan asosini o’rgatish nuqtai nazaridan uy vazifasini so’rash, o’quv materialini tushuntirish va astlabki mustahkamlash, o’zlashtirilgan bilmlarni nazorat qilish kabi darsning tuzlishi yoritilgan va bir paytlar xorijiy til o’qitishda ham tavsiya etib kelingan. Xorijiy tilni nutq faoliyati nazariyasi (psixolingvistika)ga asoslanib o’rgatish boshlangandan buyon umumiy ta’lim nazariyaidagi bir yoqlama yondashishdan voz kechildi. XX asrning 60-yillaidan boshlab xorijiy til darslari ikki turga bo’linadigan bo’ldi. Yetakchi metodist olimlar ta’rificha, sof nutq darsi (SND) va aralash nutq darsi (AND) nomlari paydo bo’lgan. Birinchi tur (SND)ga, o’rganilagan ti; materiali yuzasidan shakllangan nutqko’nikmasiga asoslanib, nutq malakalarini rivojlantirishga bag’ishlanadigan darslar kiritiladi. Bu darslarning mohiyatini nutq mashqlarini bajarish tashkil etadi. Muallim va shogirdi faoliyati nutq mavzusi O’NV yoki matn asosida axborot berish/olishga qaratiladi. Bir yoki birdan ortiq nutq faoliyati turiga oid malaka hosil qilish uchun bajariladi. Til materialiga nisbatan kamroq e’tibor beriladi. Ikkinchi tur (AND)da esa til materialini qo’llashga doir mashqlar ko’proq bajariladi. Leksik, grammatik, talaffuz materialini o’zlashtirish bilan bir paytda nutq ko’nikma va malakalarni rivojlantirish ham darsning maqsadiga kiradi. Bunday darslarda yangi material taqdimoti, uning qo’llanilishi va nutq amaliyoti birgalikda olib boriladi. Til materiali va nutq amaliyoti birligini ta’minlovchi mashqlar tizimi ishga tushadi. Biror mavzu/matn yuzasidan, yoki muayyan til materialida ko’nikma va malakalarni shakllantirishga xizmat qiluvchi dars (mashg’ulot)lar yig;indisi darslar tizimi nomini olgan. Dars tizimi bir va bir necha paragrafni qamrab oladi. Tizimning umumiy maqsadidan kelib chiqib, yolg’iz dars maqsadi aniqlanadi, u AND yoki SND bo’lishi mumkin. 42 Dars turi (SND va AND) ma’lum ma’noda mavhum ot hisoblanib, uning kichik turlari, ko’rinishlari amalda yaqqol namoyon bo’ladi. Nutq darsi atamasining o’zi ko’rsatib turibdiki, dars maqsadi nutq malakasini hosil qilishga mo’ljallangan. SNDda matnni o’qish va tushunish, audiotekstni tinglab tushunish, yakka nutq va juft nutq darslari bo’ladi. AND ko’rinishidan misol keltiramizmisol keltiramiz: yangi nutq namunasini va gapirishni o’rgatish, yangi Grammatik hodisani va o’qishini o’rgatish. Demak, o’quv jarayonida nutq faoliyati turi yoki til materialiga qarab, dars turli ko’rinishlarda o’tkaziladi. Xorijiy til darsining ikki turi (SND va AND)ning 28 modeli (nusxada ko’rinishi) nazariy ishlab chiqilgan va maktabda amaliy joriy etilgan (prof. V.A.Buxbinder tavsiyasi): AND (aralash nutq darslari) 1. Talaffuzni taqliddan o’rgatish va og’zaki nutqni o’stirish. 2. Talaffuzni tahlil-taqlid yo’li bilan o’rgatish va og’zaki nutqni o’rgatish. 3. Nutq namunalarida leksikani taqdim etish va qo’llash. 4. Leksikani o’rgatish va og’zaki nutqni o’stirish. 5. Leksikani o’rgatish va o’qish malakasini rivojlantirish. 6. Leksikaning og’zaki nutqda qo’llanilishi. 7. Grammatikani nutq namunalarida o’rgatish. 8. Grammatikani o’rgatish va og’zaki nutqni rivojlantirish. 9. Grammatikani o’rgatish va o’qish malakasini rivojlantirish. 10. Og’zaki nutqda grammatikaning qo’llanilishi. 11. Husnixat (kaligrafiya)ni o’rgatish va yozuv malakasini o’stirish. 12. Imlo (orfografiya)ni o’rgatish va yozuv malakasini o’stirish. 13. O’qilish qoidalarini o’rgatish va yozuv malakasini o’stirish. SND (sof nutq darslari) 14. Nutq namunalari ishtirokida juft nutqni o’rgatish. 15. Muhokama vositasida juft nutqni o’rgatish. 16. Rollarda juft nutqni o’rgatish. 17. O’NV yordamida juft nutqni o’rgatish. 43 18. Nutq namunalari ishtirokida yakka nutqni o’rgatish. 19. Mazmunini ayttirib yakka nutqni o’rgatish. 20. Hikoya qildirib yakka nutqni o’rgatish. 21. Tasvirlash orqali yakka nutqni o’rgatish. 22. Yakka nutqni tinglab tushunishni o’rgatish. 23. Tinglab tushunishni juft nutqda o’rgatish. 26. Og’zaki nutqning ilgarilashi sharoitida o’qib axborot olishni o’rgatish. 27. Tahlil unsurlari bilan mutoalani o’rgatish. 28. Sintetik tarzda mutoalani o’rgatish. 29. Yozuvni o’rgatish. Dars rejasida muayyan model, albatta, aniq o’quv materiali, mavzu,, O’NV, matn bilan to’ldiriladi, masalan, 4/17-SND (O’NV yordamida juft nutqni o’rgatish)ni olsak, dars maqsadi “Sinfingizda yangi o’quvchi bor, uning kimligini, qayerda turishini so’rab beling, O’NV bo’yicha juft nutqni o’stirish” deb ifodalashi mumkin). Dars o’quv yurtida bilim berish, ma’lumot berish va olish maqsadida o’tkaziladigan saboq, o’rgatish va o’rganish jarayoni. Har qanday dars o’zining didaktik, psixologik, likvistik va metodik asosiga ega. Har dars reja asosida tashkil qilinadi. Dars tushunchasi quyidagilarni qamrab oladi: Dars turlari Dars maqsadi Dars mazmuni Dars bosqichlari - Tashkiliy davr - Til muhitini yaratish - So’zrash va baholash - Taqdimot - Darsni yakunlash O’qituvchi faoliyati 44 O’quvhi faoliyati Dars konspekti O’quv yurtlarida ilm, bilim, ma’lumot olish va berish maqsadida o’tkaziladigan mashg’ulot, saboq yoki dars deb yuritiladi. Dars o’rgatish va o’rganish jarayonidir. Dars maktabda o’quv ishlarini tashkil etishning asosiy shakli hisoblanadi. Dars bir hil tarkibdagi o’quvchilar bilan qat’iy jadval asosida ma’lum didaktik maqsadni amalga oshirish jarayonidir. Ma’lumki, darsda o’qituvchi va o’quvchi ishtirok etadi. O’qituvchi nuqta’iy nazaridan esa dars o’qish o’rganish jarayoni hisoblanadi. Aslida dars o’qish va o’rganishga o’rgatish jarayoni bo’lgani ma’qulroq. Bilimlarni egallash o’quvchilarning faoligi, o’qish, o’rganish faolligi asosidagina amalga oshiriladi. Dars jarayonida ta’limning psixologik va didktik sharoitlariga asoslanish asosiy vazifa bo’lishi kerak. Dars faqatgina o’qituvchining tashkiliy pedagogic harakati bo’lmay balki, ta’lim oluvchi ta’lim beruvchining ikki tomonlama faoliyatidir. Shuning uchun ham dars nazariyasini hal qilishda bir tomondan nutq faoliyti nazariyasining dalillarini hisobga olish zarur. O’quvchining bilish faolligiga ta’sir qiladigan ruhiy holat va jarayonlar darsning psixologik asosi hisoblanadi. Bunga birinchi navbatda diqqat, bilimlarni egallashga qaratilagn ichki tayyorlik, ularning bilish istaklari, fikriy faolligi, irodaviy o’z- o’zini majbur qila olish ishdagi qat’iyligi va o’quvchining intilishlari kiradi. O’quvchining bilim olishga qaratilgan ijobiy kayfiyati uning urinishlari ham ko’p narsaga bog’liq. Darsning didaktik asoslari deganda, o’quvchilar diqqat e’tiborining ta’limiy vosita va usullari bilan o’quv materialiga jalb qilish o’quvchilarda bilish jarayoniga va fikrlash faolligiga qanday qilib ta’sir o’tkazish o’quvchilar bilishga ichki tayyorlash, o’quvchining qiziqtirish, intilish kabilarni kiritsh mumkin. 45 Xorijiy til darsining boshqa predmet darslardan sifat jihatlaridan farq qilishi tamomila tabiiydir, chunki xorijiy til predmeti o’ziga xos hususiyatga ega. Bu hususisyatlarning xorijiy tilni o’quv predmeti tahlil qilish asosidagina aniqlash mumkin. Xorijiy til darslarining maqsadi o’quvchilarni xorijiy tildan muomala sifatida foydalanishga o’rgatishdir. Xorijiy til darslaridan bu hususiyati bilan boshqa prdmetlardan, shu jumladan asosiy vazifasi fikrni ifoda etishda qo’llaniladigan usullarni anglash va til tizimining ma’nosini tushunishdan iborat bo’lgan ona tili darslaridan ham farq qiladi. Dars rejasini tuzishda, kolendar – tematik rejaga asoslanadi. Darsning plan konspektini tuzishda quyidagi omillarni hisobga olish zarur. 1. Xorijiy til darsida nutqiy ko’nikmalar shakllantiriladi va malakalar rivojlantirildi. 2. Darsning mazmuni sifatida qat’iy ketma-ketlik asosida bajariladigan mashqlar kompleksi xizmat qiladi. 3. Dars jarayonida amaliy, umumta’lim, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarni muomala jarayonida amalga oshiriladi. 4. Darsni rejalash jarayonida o’quvchilarni yosh hususiyatlari hisobga olinadi. 5. Har bir darsning vaziasi boshqa darslarga bog’langan holda darslar qatorida belgilanadi. 6. Til materiali kompleks ravishda taqdim qilinadi. Ta’lim birligi bo’lib nutq na’munalari xizmat qiladi. Dastlabki bosqichda ta’lim birligi sifatida jumla yoki dialogic birlik, keying bosqichda esa mantiqan va tematik bog’langan nutq naminasi xizmat qiladi. 7. Nutq faoliyatining har bir turi uchun mashqlar kompleksi mavjud va darsda ulardan foydalaniladi. 46 8. Nutqiy amaliyot tabiiy muomila sharoitiga yaqinlashtiriladi; ya’ni muomilaga yo’naltiriladi, matillashtiriladi va vaziyatga moslashtiriladi. 9. O’qituvchi faoliyati o’quvchida qiziqish uyg’otishi va ularni bilshga intilishini kuchaytirishga erishiladi. 10. Har bir darsda rtakrorlash uchun materialdan foydalaniladi. 11. Darsning samaradorligi o’quvchilarning nutqiy faolligi bilan belgilanadi. 12. Darsda o’quvchilar bilim, ko/nikma va malakalarini muntazam kuzatib boriladi. 13. Darsning mazmuni o’quvchilarni uy vazifasini bajarishga tayyorlaydi. 14. Dars xorijiy tilda o’quvchilar uchun tushunarli tarzda olib boriladi. 15. Xorijiy til darsi darslar tizimining tarkibiy qismi hisoblanib har bir darsda asosiy e’tibor nutq faoliyatining turlarida a’lum til materialini o’zlashtirb olishga qaratiladi. Metodikada xorijiy til darslarini ikki turga bo’lish qabul qilingan. 1-tur. Darsning birinchi turida o’quvchining faoliyati til materialidan foydalanishga oid ko’nikmalarbi shakllantirish va alakalarini rivojlantirishga qaratiladi. Bunday darslarda a) Yangi material bilan tanishtirish va qo’llashga o’rgatish. b) Yangi materialni qo’llashga o’rgatish asosiy o’rinnin egalaydi. 2-tur. Bunday darslarda o’quvchilar nutq faoliyatini turlarida muomila qiladilar. Natijada nutq faoliyati turlarida biri yoki nutq faoliyatining barcha turlari bir-biri bilan bog’liq holda rivojlantiriladi. Ta’lim jarayonida darsning ikkala turi nutq faoliyatining hususiyati, o’quv materiali va ta’lim vositalarining hususiyatlarini hisobga olgan holda almashtirib turish maqsadga muvofiq. Darsni tashkil qilishda va o’tkazishda taniqli ingliz metodisti M.Yuset ta’kidlagnidek asosiy e’tibor a) O’quvchilarning tildan foydalanish mashqlariga vaqtni ko’proq ajratishga; 47 b) Sinf ustidan nazorat saqlashga; c) O’quvchilarda yuzaga keladigan charchoqni kamaytirishga qaratilishi lozim. Ilmiy adabiyotlarda o’quvchilarni diqqatini bir ob’yektga to’plashning optimal muddati 15-20 minutdan iborat ekanligi va bu muddat tugagan chog’da o’quvchilar diqqatini susayishi ta’kidlagan. Tajriba o’quvchilarning ishga layoqadli muddatining optimal davomiyligi ish turlarini o’zlashtirilib turganda 25-30 minitni tashkil etadi. Har bir darsda o’quvchilarning bilamlarini o’zlashtirishlariga va o’z bilimlarini amalda qo’llay oladigan bo’lishlariga erishilishi ularda ijodiy faoliyat ko’nikmasi hosil qilish va shaxs fazilatlarini tarbiyalab berish maqsadi qo’yiladi. Har bir dars ta’limning umumiy maqsadi to’ldiriladi, shu maqsadi uchun xizmat qiladi. Metodik adabiyotlarda xorijiy til darsining maqsadi ikki hil talqin qilinishini kuzatish mumkin. 1. Til materialini taqdim etish. 2. Nutq ko’nikma va malakalarini shakllantirish va rivojlantirish. Yuqoridagi ikki tomonni bir-biridan ajratish xatodir. Til materialini o’zlashtirish o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirisha uchun asos bo’lib xizmat qilgandagini dars, nutq faoliyati ko’nikmasi va malakalarini hosil qilish va rivojlantirishning bosqichi sifatida ahamiyat kasb etadi. Har bir dars tashkiliy davrdan boshlanadi: Bu davrda o’quvchilar sinf xonasi, ta’lim vositalari darsga tayyorlanadi. Ayniqsa o’quvchini psixologik jihatdan darsga tayyorlash muhim rol o’ynaydi. O’quvchilar avvalgi dars yoki tanaffusda bo’lgan biror voqea hodisa e’tiborini ta’sirida bo’ladilar. Shuning uchun ham o’qituvchi o’quvchilarning e’tiborini, diqqitini, hayoli fikriy faolligini o’z darsiga burishi lozim. O’quvchilarda darsda ichki tayyorgarlikni ta’minlash eng dolzarb vazifadir. Odatda bu davrda quyidagi usullar keng qo’llaniladi. Jumladan: 48 1. O’qituvchi darsga kiradi, sinfni ko’zdan kechiradi, boshqa ish bilan band bo’lgan o’quvchi yoki o’quvchilar tayyor bo’lgunlariga qadar ularni kuzatgan holda kutib turadi, so’ngra salomlashadi. Bu o’rinda o’qituvchi sinfning tozaligi, doska, latta, bor kabi vositalarning darsga tayyorligi, o’quvchilarning kiyimlari, ko’rinishkari, bosh kiyimlarning yechiganligi va boshqalardan qoniqqanidan so’ng salomlashsa va bu har darsda takkorlansa ushbu o’qituvchining darsiga talab darajasida tayyorgarlik ko’rishlari odat tusiga kirib qoladi. 2. Ma’lum o’quvchining shaxsiga tegmagan holda tanbeh usuli bilan sinf, xonani darsga tayyorlash va jimlikni ta’minlash mumkin. 3. O’quvchilarni avvalgi ta’surotlaridan chalg’itish, ulardan ichki faollikni ta’minlash maqsadida barcha o’quvchilar biladigan va ushbu darsga aloqasi bo’lgan voqeani eslatish mumkin. 4. O’quvchilar diqqat e’tiborini jalb qilish niyatida o’qituvchining o’z namuna ko’rsatish qog’ozlarini turishi, stol oldiga kelib tekshirishi, kitob daftarlarini stol ustiga qo’yishi va o’quvchilardan ham ushbu talab qilishi mumkin. Bularning hammasi o’qituvchining muomila madaniyatiga, o’quvchilarga bo’lgan samimiy munosabatiga va uning pedagogic kallektiviga, obro’ e’tiboriga, qat’iyatiga, o’zini tutishi va bir so’z bilan aytganda pedagogic mahoratiga bog’liq. Darsni boshlashdan oldin ehtiyotsizlik bilan qilingan har bir harakat yoki aytilgan so’z o’quvchilarni ranjitishi, darsdagi psixologik xolatini, vaziyatni buzishi va o’quvchilar ruhiyatiga salbiy ta’sir ko’rsatish mumkin. Xonada o’quvchilar e’tiborini tortadigan narsalarni o’quvchilar e’tiboridan chetda saqlash lozim. Shuning ham yangi darsga tegishli bo’lgan ko’rgazmali qurollar, tablitsalar va rasmlarni avvaldan ilib qo’yish tavsiya qilinmaydi. Shu bilan birga darsdan avval turli tadbirlar haqida habar berish yaramaydi. Tashkiliy davr ko’p vaqt olmasligi lozim. Pedagogikada bu davr uchun bir necha sekunddan bir minutgacha vaqt beriladi. Buni ta’minlash uchun o’qituvchi 49 avvalgi darslarida bunga ko’proq vaqt ajratishi lozim. Toki sinfni darsga tayyor holda turishi o’qituvchi va o’quvchilar ichun ham odat tusiga kirib qolsin. “ U domlamiz indamaydi”, “Domlamizga baribir” degan jumlalarni bir o’quvchida eshitish mukin. Qaysi jumalani ayttirish o’qituvchining o’ziga bog’liq. Shuni unutmaslik kerakki, bilimdon, talabchan o’qituvchini aksariyat o’quvchilar hurmat qiladilar. Tashkili davr o’quvchilarga ham ruhiy ham jismoniy kuch quvvat berishi lozim. Bu ko’pincha o’qituvchining ovozi, salomlashishi, kayfiyati, o’zini tutishi, tashqi ko’rinishi, yumorga boyligi bilan belgilanadi. Xorijiy til darslarida boshqa darslarga qaraganda bir bosqich ortiqcha holatni, komponentni kuzatish mumkin. Darsni til muhitini yaratishdan boshlash shu komponentga taalluqlidir. Til muhitini turli usullar bilan yaratish mumkin. Ulardan ayrimlarini keltiramiz: - Guruh navbatchisining xorijiy tildagi axborotini tinglash: o’quvchi, oy, kun, sinfning darsga tayyorligi, o’quvchilarning darsda ishtiroki, ob-havo haqida ma’lumotni beradi. Navbatchining axboroti darsdan darsga mazmunan boyish shaklan esa murakkablashib borishi lozim. - O’quvchilarni o’zaro so’zlashishi ham juda yaxshi natija beradi. O’qituvchi sinfga kerib darsni boshlagandan so’ng bir o’quvchini doska oldiga chiqaradi, u sinfga bir qator savollar beradi. Uning savollari tugagach o’quvchilar o’z joyida turib unga savollar beradilar. Shunday qilib 3-4 minut davom etadigan o’quvchi-sinf va sinf-o’quvchi so’zlashishi til muhitini hamda darsga zarur bo’lgan ish sharoitini yaratadi. Agar bunday suhbatlar muntazam yangi mazmun bilan to’ldirilib borilmasa va muntazamo’tkazilmasa yaxshi natija bermaydi. - Darsnining boshlanishi hilma-xil bo’lishi uchun, ba’zi o’quvchilar sinfga kirishi bilanoq o’quvchilarga daftarni ochishni, misolni yozishni va o’qituvchi doskaga nima yozsa shni ko’chirishni buyuradi. O’qituvchi doskaga oldingi darsdan o’rgangan so’zlar va iboralarnio’z ichiga olgan bir necha gap yozadi. Ushbu material og’zaki ishlanadi. 50 - Boshqa o’qituvchilar darsn o’quvchilarga to’la tushunarli material asosida tuzilgan hikoya bilan boshlaydilar. Bu asosan tinglash mashqlari bo’lib, uning materiali qanchalik qiziqarli bo’lsa, o’quvchilar uni shuncha qiziqish bilan eshtadilar. - Ko’pchilik muallimlar talaffuz mashqlaridan boshlashni foydali deb hisoblaydilar. Bunday mashqlar bajarib o’quvchilar tovushlarni, tovush birikmalarini va malakalarini nazorat qilish niyatida o’tilgan dars so’raladi, o’quvchilar faoliyati bilinadi. O’tilgan darsni so’rash va baholash onglilik, ketma-ketlilik va boshqa bilimlirni o’zlashtirishning mustahkamligi prinsiplariga asoslanadi. Ta’lim jarayonida, ayniqsa xorijiy til darslarida o’tilgan darsni o’zlashtirib olmagan bo’lsa olg’a siljish mumkin emas. Olg’a siljish ikki yo’l bilan amalga oshiriladi. Ulardan birinchisi: 1. Olg’a siljish uchun o’qituvchi o’rgatilgan materialni o’quvchilar tomonida ozlashtirish sifatini tekshiradi va baholaydi. 2. Olg’a siljish uchun o’qituychi o’quvchining bilim, ko’nikma va malakalarni faqat tekshiribgina qolmasdan, balki o’qituvchi o’quvchiga materialni bayon qilishga yordam beradi. O’qituvchi chuqurroq fikrlashga o’rgatadi. Bu xolatda so’rash jarayoni so’rash – o’rgatish jarayoniga aylantiriladi. Pedagogic nuqta’iy nazardan bu jarayon ko’proq yoqlanadi va maqsadga muvofiq deb hisoblanadi. Shuning uchun hech qachon tekshirish uchun tekshirmaslik, balki nazorat qilib boorish va ta’lim berib nazorat qilishga erishmoq lozim. - Darsda uy vazifasini tekshirish bosqichini bolishi har doim ham shart emas, balki darsning boshqa bosqichlariga qo’shib yuborish mumkin. Bu o’qituvchining uddaburonligiga bog’liq. So’rash jarayoni o’quvchining qiziqishi va faolligini oshirish va o’quvchi uchun kelgusi darsga asos bo’lib xizmat qilishi lozim. Uy vazifasini so’rashga oid topshiriq o’quvchining bilim darajasiga bog’liq bo’lishi va darsdagi ishning davomi bo’lishi lozim. 51 O’rta maktab o’quvchilariga xorijiy tilde gapirish va o’qishni o’rgatish vazifasi yuklagani uchun ham nazorat ob’yekti bo’lib nutq faoliyatining ushbu turlariga oid ko’nikma va malakalarini rivojlangalik darajasi bo’lishi lozim. O’tilgan dars yuzasida uy vazifaini so’rash yangi mavzuga o’tish uchun ko’prik vazifasini bajarishi lozim. Biroq yangi mavzuga o’tishdan avval so’ralgan dars materiali yana bir bora o’qituvchi tomonidan o’quvchilarni faol ishtirokida qisqacha takrorlanishi ayni muddao bo’lar edi. Bu takarorlash frantal savol – javoblarda o’qituvchining qiqacha izohi, sinov savollar bilan o’quvchilarga murojati va boshqa usullardan iborat qo’lishi mumkin. 52 2.3 § . Xorijiy til darslarida leksik materiallar ustida ishlash  Leksika tildagi so’z boyligi. So’z boyligi 3000000-5000000. Katta yoshdagi ilmli kishilar ona tilida 6000-1000000 so’zlar biladilar. Kundalik hayotda 1500 dan 2500 gacha so’z ishlatadilar. So’z bilmasdan turib tinglab tushunish, gapirish, o’qish va yozish mumkin emas.  O’zlashtirib olish zarur bo’lgan leksik munimumni tashkil qiladi. Repreduktiv minimum gapirish va yozishda ishlatiladigan so’zlar. Retseptiv minimum tinglab tushunish va o’qish jarayonida tanib olinadigan so’zlar. Potensial minimum o’quvchi tajribasida hali uchratmagan, uchratsa ma’nosini tushuna oladigan so’zlar.  Cheklanganlik va cheksizlik tanlash zaruratini tug’diradi. Tanlashni Ya.A.Kalenskiy 17-asrda 800 so’z bilan boshlab berdi. Nemis, ingliz va fransuz tillarining ko’p qo’llanadigan so’zlar yaratildi (1960). Unga 3000 so’z kiritildi va ulardan 1000 tasi aktiv hisoblanadi. Lug’atga kiritilgan so’zlar quyidagi prinsiplar asosida tanlandi: - Bog’lana olish yoki birikish prinsipi - Stilistik cheklanmaganlik prinsipi - Semantik prinsip (Nagel, Bolsen) Ko’p ma’noli va tushunarli so’zlar. - So’z yasash prinsipi (eng ko’p ma’noga ega bo’lgan so’zlar) - Nutqda so’zlanish prinsipi. O’rta maktab uchun mo’ljallangan ko’p uchraydigan so’zlar. Metodologik texnologiya. So’zlarni o’zlashtirishga ko’ra tiplarga, turlarga ajratish. Guruhlash tushunchasi bilan chalkashtirmaslik kerak. Guruhlash mavzu bo’yicha, turumla, tuzilish bo’yicha bo’lishi mumkin. 53 So’z o’zlashtirishda qiyinchiliklar mavjud: - Ayrim so’zlarga xos bo’lgan qiyinchiliklar; - Xorijiy til van a tili so’zlari o’rtasidagi tafovut, ma’no, qo’llanish (o’zbekcha va turkcha zo’r-zo’r); - Xorijiy til so’zlari o’rtasidagi qiyinchiliklari (omonim, omofon, omograf). · Taqdimot Tanishtirish: shakl-talaffuz, orfografiya, transkripsiya  Ma’no (semantizatsiya)  Qo’llanish Ma’noni ochish (semantizatsiya) usullari: Tarjimali-tarjimasiz ko’rsatish  Predmetni  Xarakatni  Rasmni  Chizmani - Sinonim - Antonim - Omonim - Izohlash - Kontekst Mashq- leksik ko’nikmalarni hosil qilish: So’zning qo’llanishini namoyish qilish; Mashq turlari: Retseptiv: - Naqd lug’at boyligini o’zlashtirish. - Lug’at tarkibini kengaytirish. - Payqash, bilib olish, topib olish ko’nikmalrini shakllantirish. Reproduktiv: - Qo’llanish va qo’llash. Fikr bayon etish. Retsepsiyada - tanib olish. 54 Reproduksiyada - qo’llash, ishlanish O’zlashtirish - leksikani erkin tanlay olish - Leksikani erkin qo’llash; - Egallash, o’zlashtirish - ko’nikma darajasida bilish demakdir. Oddiy bilish so’z ma’nosini yodda saqlash, shaklni tanib olish nazarda tutiladi. O’rta maktablarda xorijiy tilni o’rgatishdan ko’zlangan amaliy maqsad o’quvchilarni shu tilde muomalaga o’rgatishdir. Xorijiy tilda muomala qila olish uchun o’quvchilar so’z boyliklarini egallashlari zarur. Tildagi so’z boyliklarini egallamay turib na tunglab tushunish, na gapirish mumkin. Tilni lug’at tarkibini egallash o’quvchilarning dunyo qarashini kengaytiradi, ularning filologiyaga oid bilimdonligini oshiradi. Ma’lum tilning lug’at tarkibiga kiruvchi so’zaar leksika deyiladi. Leksika tilning doimo rivojlanuvchi elementi hisoblanadi. Ayrim eskirgan so’zlar lug’at tarkibidan chiqib, yangi so’zlar qo’shilib turganligi uchun ham har qanday tilning so’z boyligini aniq hisobga olish juda murakkab. Nemis tilida “Sprachfllege” jurnalining hisobiga ko’ra, 300   000 – 400   000 so’z boyligi mavjud. Kishi o’zi qo’llaydigan so’zlarga qaraganda to’rt marta ko’p miqdordagi so’zlarni biladi. Katta yoshdagi ilmli kishilar ona tillarida 6000 dan 10   000 gacha so’z biladilar. Kundalik hayotda, suhbatlarda, xabarlarda kishilar qo’llaydigan leksika yevropa tillarida 1500 dan 2500 gacha bo’lgan so’z boyligini tashkil qiladi. Bundan xulosa qilib aytish mumkinki, kishilar o’z ona tillarida ham chegaralangan miqdordagi leksikadan foydalanadilar. Til o’rganishga sarflanadigan vaqt qat’iy chegaralangan. O’rta maktab sharoitida esa o’quvchilar o’zlashtirib olishlari zarur bo’lgan leksika anlab olinishi kerak. Tanlab olingan leksika birliklarni o’qubvhilar birinchi navbatda o’zlashtirib olishlari lozim. Bu so’z boyligi metodikada leksik minimum deb yuritiladi. Leksik minimum tanlash uzoq tarixga ega. Bu sohada birinchi XVII asrpedagogi Ya.A.Kamenskiy ish olib bordi. U lotin tilini o’rgatish uchun 8000 leksik birlik tanlanadi. Leksik bu minimumning 55 hajmi juda katta bo’lib, uning tarkibiga xatto ona tilida ishlatish zarurati bo’lmagan maxsus atamalar ham kiritilgan edi. XIX asr metodistlari ham leksik minimum tanlash masalalariga o’z hissalarini qo’shadilar. Masalan, nemis olimi Karl Mager leksik minimum tanlashda quyidagi prinsiplarga aoslanadi: a) Avval asl ma’nodagi so’zlar, so’ng ko’ch ma’nodagi so’zlar; b) Avval tub so’zlar, so’zngra yasama so’zlar; c) Avval konkret so’zlar, so’ngra abstrak so’zlar. Tanlash jarayonida yuqoridagi prinsiplarga asoslanish sun’iylikka olib keldi. Chunki shunday yasama va abstrakt so’zlar borki, ular tub va konkret so’zlarga nisbatan ko’p qo’llaniladi. XIX asr oxiri XX asr boshlariga kelib xorij tili ta’limiga sarflanadigan vaqtning maksimal qisqartirilishi va o’quvchilarga eng zarur bo’lgan bilim va malakalarni berish zarur degan fikrni olg’a surish munosabati bilan bir qator lug;at minimimlari tuzildi. Bu lug’at minimumlari tuzishda so’zning kontekstda ko’p uchrashi (chaxtotnost) asosiy prinsip qilib olindi. Kening, Torpdayk, Morgan kabi metodistlar turli stillarga mansub matnlarni tanlab olib ulardagi so’zlarni hisoblab chiqadilar va eng ko’p qo’llanilgan so’zlarni lug’at minimumga kiritadilar. Ingliz metodisti Gerald Palmer esa quyidagi prinsiplarga asoslanib lug’at tuzdi. 1. So’zlar birinchi ma’nosiga ko’ra lug’atga kiritiladi. 2. Ko’p so’z yasash qobilyatiga ega bo’lgan o’zak so’zlar tanlab olinadi. 3. Boshqa so’zlar bilan munosabatga oson kirishadigan so’zlar. 4. Ko’p uchraydigan so’zlar. Ko’rinib turibdiki, Palmer lug’atida yuqoridagi metodistlar asoslangan prinsip oxirgi o’rindan joy olgan. Lug’at minimum tuzishda metodist Ogdenning tutgan yo’li ham qiziqarli. U turli tushunchalarni anglatadigan 850 ta ingliz so’zini tanlaydi, masalan, o’simlik, hayvonlar, narsalar nomlari. Lug’at minimumga boshqa so’zlar yordamida 56 ifodalash mumkin bo’lgan barcha atamalar kiritilmagan. Ushbu lug’at mutamlaka xalqlar uchun mo’ljallangan. Ogdanning fikricha mustamlaka xalqlar ingliz tilida erkin gapirishlari shart emas, ular inglizlarni xizmat doirasida tushunchalar va o’z fikrlarini tushuntirolsalar kifoya. Bunday muomalani Ogden fikricha 850 leksik minimum ta’minlaydi. Leksik minimum tanlash masalalari bilan professor K.A.Canshina va I.A.Gruzinskayalar shug’ullanadilar. 1948 yilda professor I.V.Rahmonov rahbarligida ishlagan pedagogika fanlar Akademiyasiga qarashli ta’lim metodlari instituti hodimlari tamonidan ilmiy asoslangan lug’at minimum yaratildi. Lug’at minimum o’rta maktablar uchun mo’ljallangan bo’lib ingliz, fransuz va nemis tillarida tuzildi. Avvalgi mavjud bo’lgan lug’at – minimumlardan farqli ushbu minimumda so’zlar aktiv reproduktiv va passiv retseptiv minimumlarga ajratiladi. Lug’atga 4500 ma’noga ega bo’lgan 3000 so’z kiritildi. Lug’at mualliflarining fikricha ushbu so’zlar o’rtacha qiyinchilikdagi orginal adabiyotni o’qish uchun kifoya. Ushbu ro’yxatdan 1000 ta so’zni (taxminan 1400 ma’no) o’quvchilar reproduktiv yo’l bilan o’zlashtirib olishlari lozim, ya’ni o’quvchilar ushbu so’zlar yordamida o’z fikrlarini bayon qila olsinlar. 1955 yilda ikkinchi lugat minimum tuzildi. Lug’at mualliflari I.D.Salistra va I.I.Bogdanova aktiv qo’llanishga oid so’zlarni to’pladilar. Ular birichi chop etilgan lug’atni taxminan 40% qisqartidilar. Tanlash asosiga so’zlarning ijobiy va salbiy ma’nosini anglsh mezoni qo’yildi va lug’atga ijobiy ma’noli so’zlar kiritildi. 600 so’z aktiv qo’llanish uchun mo’jallangan. 1960 yilda uchinchi lug’at minimum “Nemis tilining ko’p qo’llanadigan so’zlar lug’ati” nomi bilan (ingliz va fransuz tillari uchun ham) chop etildi. Bu lug’at minimum 1948 yildagi lug’atning qayta ishlanishi natijasida vujudga keldi va lug’atga 3000 so’z kiritildi. Bu so’zlardan 1000 tasi aktiv o’zlashtirishga mo’ljallangan. Ushbu lug’at avvalgi quyidagilar bilan farq qiladi. Lug’atdagi so’zlar kamaytirildi. Lug’atda faqat yaxlit so’zlar bo’lma, balki so’z birikmalari ham berildi. Ushbu lug’at-minimumi tuzishdagi quyidagi prinsiplarga asoslanilgan: 57 1. Boshqa so’zlar bilan bog’lana olish prinsipi; 2. Stilistik jihatdan cheklanmaslik prinsipi; 3. Semantic prinsip; 4. So]z-mashq prinsipi; 5. Ko’p ma’nolilik prinsipi; 6. Nutqda ko’p qo’llanish prinsipi. Mualliflar 1-3 prinsiplarni asosiy, qolganlarini esa qo’shimcha prinsiplar deb hisoblaydilar. Lug’at tarkibiga kiritilishi kerak bo’lgan so’zlar bog’lana olish (birikish), stilistik va semantic prinsip talablariga javob berishi kerak deb hisoblaydilar. Ushbu prinsiplarni quyidagicha tavsiflaymiz: 1. Boshqa so’zlar bilan bog’lana olishi yoki birikish prinsipi. So’zlarning boshqa so’zlar bilan birikishi yoki birikish qobilyati ushbu prinsipning asosini tashkil qiladi. Agar nemis tilidagi schoen va schmittreif b so’zlarini boshqa so’zlar bilan bog’lana olish yoki so’zlar bilan bog’lana olish imkoniyati cheklangan. Shunga ko’ra lug’at – minimumga schoen so’zi kiritilgan. 2. Stilistik cheklanmagan prinsipga ko’ra lug’at minimumga stilistik jihatdan neytral bo’lgan yozma va og’zaki nutqda ham qo’llaniladigan, shuningdek, teritoriel jihatdan cheklanmagan so’zlar kiritilishi lozim. Masalan, nemis tilida yuz tushunchasini ifodalovchi so’zlardan Gesicht, Fzatze va Antlitz lug’at minimumga faqat Gesicht kiritiladi. 3. Semantic prinsipga ko’ra lug’at minimumga o’rta maktab programmasida berilgan tematika asosida o’quvchilarga xorijiy tildagi matnni o’qish va suhbat olib borish jarayonida ko’p uchraydigan eng muhim tushunchalarni aks ettiruvchi so’zlar tanlab olinadi. Masalan, Nagel, Bolzen so’zlarida lug’at minimumga Nagel so’zi kiritilgan. 4. So’z yasash prinsipi. Ushbu prinsipga ko’ra lug’at minimumga birinchi navbatda eng ko’p so’z yasash qobilyatiga ega bo’lgan so’zlar kiritigan. 58 5. Ko’p ma’noli prinsipga ko’ra lug’at-minimumga eng ko’p ma’noga ega bo’lgan so’zlar kiritilgan. Masalan, Zug so’zi 1) Tortish; 2) Harakat; 3) Poyezd; 4) Yuz ifodasi. Nutq qo’llanish prinsipi. Ushbu prinsip so’zlarning matndagi qo’llanish soniga asoslanadi. Shunga ko’ra leksik minimumga o’rta maktablar uchun mo’ljallangan matlarda ko’p uchraydigan so’zlar kiritiladi. O’rta maktablar uchun tanlangan leksik minimum uch gruppaga bo’linadi: a) Aktiv minimum (reproduktiv minimum); b) Passiv minimum (retseptiv minimum); c) Potentsial minimum. Aktiv minimumga o’quvchi o’z fikrini og’zaki yoki yozma ravishda bayon qilishda qo’llaydigan so’z boyligi kiritiladi. Ushbu leksik boylikni o’quvchilar reproduktiv ravishda o’zlashtirib olishlari lozim. Ya’ni o’quvchilar ushbu so’zlarni a) ifodali o’qiy olishi; b) to’g’ri talaffuz qila olishi; d) ma’nosini darhol tushuna olishi; e) boshqa so’zlar bilan biriktira olishi talab qilinadi. Faqat shundagina o’quvchi ushbu so’zni o’zlashtirib oldi deb hisoblash mumkin. Aktiv minimum o’quvchilar so’z boyligining asosini tashkil qiladi. Passiv minimum deganda og’zaki yozma axborotni qabul qilish uchn xizmat qiladigan so’z boyligi tushuniladi. Bu so’z boyligi o’quvchilarning aktiv so’z boyligini to’diradi va retseptiv yo’l bilan o’zlashtirib olinadi. Aktiv va passiv minimum o’rtasidagi chegara targan emas. Kishining aktiv minimumga kiruvchi so’zlar gapirish va yozish jarayonlarida qo’llanilmasligi passiv nutq yordamida aylanishi yoki aksincha passiv minimumdagi so’z boyligi mashq yordamida aktiv 59 minimum qatoriga qo’llanilishi mumkin. Amalda birinchi xolat sodir bo’ladi, ya’ni aktiv leksik minimum passiv minimumga tezroq aylanadi. Ona tilidagi aktiv va passiv so’z boyligining hajmi va tarkibi ma’lumoti, madaniy darajasi, kasbi, qiziqish doirasiga bog’liq. Xorijiy tilde esa minimumlar hajmi tilni o’rganishdan ko’zlangan maqsad va tilni egallash darajasiga bog’liq. Masalan, o’rta maktab, xorijiy tilni chuqur o’rganadigan siflar, xorijiy til mutaxassisi bo’lmagan o’quv yurtari, xorijiy til mutaxassislik sifatida o’rganiladigan oliy o’quv yurtlarida va boshqa o’quv yurtlarida leksik minimumning hajmi va tarkibi turlishadir. Takomillashtirilgan programma talabiga ko’ra o’rta maktab o’quvchilari 850 leksik birlikni reproduktiv, 1000 leksik birlikni esa retseptiv ravishda o’zlashtirib olishlari lozim. Hozirgi kunda o’rta maktab xorij tili dasturlarida nutq faoliyatining og’zaki va o’qish turlari uchun mo’ljallangan lug’at minimum soni turlicha bo’lishlig lozimligi ta’kidlanadi. I.V.Raxmanov og’zaki nutq uchun 800-1000, o’qish uchun esa 2000-3000 leksik birlikni tavsiya qiladi. Metodik adabiyotda aktiv va passiv minimumdan tashqari potentsial minimum deganda o’quvchi hali o’z tajribasida uchratmagan, lekin tanlash yoki o’qish jarayonida taniy oladiga so’zlar tushuniladi. Bunday so’zlarga birinchi navbatda ona tilida va rus tilida o’zagi bir xil bo’lgan xorijiy tildagi so’zlar kiradi. Masalan, atom, fakultet, dekan, leteratura va boshqalar. Bunday so’zlar tilda taxminan 25% ni tashkil qiladi. O’rta maktab uchun potentsial minimum tanlanmaydi balki o’quvchilarda bunday so’zlarni tushunishga asos tayyorlanadi. Har bir o’quvchining potentsial minimum bir-biridan farq qiladi. Potensial minimumni hajmi o’quvchini tilni bilish darajasi topqirligi dunyo qarashga bog’liq. Xorijiy til o’qitish metodikasida leksik minimum tanlash birligi masalasi ham muammolidir. Tanlash birligi haqida turlicha fkrlarning mavjudligi fikrimizga dalil bo’la oladi. Ingliz metodisti Torndayk tanlash birligi qilib grafik so’zni, G.Palmer “Ergon”ni (ma’noga ega bo’lgan so’z va so’z birikmalari), I.D.Salistra 60 o’quv leksik birlikni, 1947 yilda nash etilgan lug’at minimum mualliflri so’z tushunchani olganlar. Umumiy metodika mualliflarining fikriga ko’ra tanlash birligi sifatida so’z ma’noni olish maqsadga muvofiqdir. Bu nazariy jihatdan qulaylik tug’diradi. Tanlab olingan lug’at minimumni o’quvchilar tomonidan bir xilda o’zlashtirib bo’lmaydi. Bir so’zni o’quvchi oson, ikkinchisi esa qiyin eslab qoladi. U so’zning talaffuzi o’quvchida qiyinchilik tug’diradi, ikkinchisini esa o’quvchi osn talaffuz qiladi. Shuning uchun ham so’zlarni metodik jihatdan turlarga va guruhlarga ajratish ta’lim jarayoni uchun katta ahamiyatga ega. Avvalo tipologiyalash va guruhlash tushunchalarini fikrlash zarur. Guruhlash deganda so’zlarni biror belgisiga ko’ra (tematik, tuzilish va boshqalar) birlash tirish tushuniladi. Tipologiya esa so’zlarni o’zlashtirishda paydo bo’ladigan qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumin. 1. Ayrim so’zlarga xos bo’lgan qiyinchiliklar. So’zning uzun yoki qisqaligi, konkret yoki abstract so’zlar. 2. Xorijiy til va ona tili o’rtasidagi fikrlar, ma’no va qo’llanishning mos kelmasligi. 3. Xorijiy til so’zlari o’rtasidagi fikrlar: Omonim va omograflar. Garchi metodistlarning leksikaning metodik tipologiyasi haqidagi fikri bir xil bo’lmasa ham, aktiv va passiv so’z boyligini o’zlashtirishda tug’iladigan qiyinchiliklar bir-biridan farq qilishi lozimligi barcha olimlar tomonidan e’tirof etiladi. Aktiv lug’atni o’zlashtirib olish jarayonida quyidagi dalillar qiyinchilik tug’diradi. So’zning mustaqil va yordamchi ma’noda qo’llanishi, so’zning erkin va erkin bo’lmagan holda qo’llanishi, so’zlarning talaffuz, ma’no jihatdan o’xshashligi, grammatik formalar yasash usulining xorij tili va ona tilida mos kelmasligi, xorij tili va ona tili so’zlarining ma’no jihatdan o’xshashligi, ammo 61 shaklan bir-biridab farq qilishi. Passiv leksikani o’zlashtirshga quyidagi qiyinchiliklar xosdir: so’zlarning bir bo’g’inliligi, ko’p ma’ligi, bir so’zning asosiy va yordamchi ma’noda, to’g’ri va ko’chma ma’noda qo’llanilishi, xorijiy tildagi so’zlarning talaffuz jihatdan o’xshashligi, xorijiy til so’zlrning ona tilidag so’zlarga, ma’no jihatdan farq qilsa ham shaklan o’xshashligi va bu leksik materialni tushuntirishda yuqorida keltirilgan hisobga olish zarur. Ma’lumki, nutqning psixologik mexanizmlari o’zining shakllanishi va rivojlanishi psixologik mexanizmlari o’zining shakllanishi va rivojlanish qonuniyatlariga ega. Leksik materialni tushuntirish jarayonidao’qituvchi bunday qonuniyatlarni hisobga olishi zarur. Nutq faoliyatida so’z ikki vazifani bajaradi, birinchidan, tovushlardan iborat butunlik, ikkinchidan, so’z butunlikni bir bo’lagi, ya’ni gap bo’lagi hisoblanadi. So’z ikkinchi vazifasi orqali aloqa jarayonini ta’minlaydi. Shunga ko’ra ta’lim jarayonida so’z avvalo o’quvchiga jumla tarkibida berilishi lozim. So’ngra gap tarkibidan ajratib olinib alohida tushuntirilishi mumkin. Tushuntirish jarayonida hisoga olish zarur bo’lgan yana bir psixologik qonuniyat shundan iboratki, idrok va tanish jarayonida qanchalik ko’p sezgi turlari ishtirok etsa, so’z xotirada shunchalik mustahkam o’rnashib oladi. Tanishish jarayonida eshitish, motor, ko’rish idroki ishtirok etishi kerak, ya’ni o’quvchilar so’zni tinglashlari, takrorlashlari, o’qishlari va yozishlari kerak. Yangi so’zni o’quvchilarga matnni o’qishdan avval yoki o’qish jarayonida tushuntirish mumkin. Tushuntirish so’zining ma’nosini ochish, fonetik, morfologik, orfografik shaklini va nutqda qo’llash normalarini o’z ichiga oladi. Predmetni ko’rgazmalilik xorij tilidagi so’zning ma’nosini predmet, harakat, rasm yordamida ochishni nazarda tutadi. Bu usul so’z ma’nosi ona tilining yordamisiz ochish imkonini beradi. Shuni unutmaslik kerakki, bu usul bilan faqat ko’rsatish mumkin bo’lgan konkret predmetlarni so’zlarning ma’nosini ochish 62 maqsadga muvofiqdir. Abstrak ko’p ma’noli sinonim so’zlarning ma’nosini yuqoridagi usul bilan ochish ba’zi tushunmovchiliklarni olib kelishi mumkin. Til ko’rgazmaliligi orqali so’zlarning ma’nosi xorijiy tilde ochiladi. Bu o’rinda kontekst, leksik birliklarni so’z yasashga va etimologiyaga oid tahlil, ta’rif, qiyoslash, internatsional o’zaklarga tayanish kabi usullardan foydalaniladi. Nutq ko’rgazmaliligi esa so’z ma’nosini ma’lum situatsiya va kontekst yodamida ochishdan iboratdir. Izohlash deganda xorij tili so’zi ifodalayotgan tushunchani xorijiy til yoki ona tilida qiqacha sharxlash nazarda tutiladi. Bu usulodatda xoriji tilidasi so’z ma’nosi ona tilidagi so’z ma’nosidan farq qilganda yoki tillardan mavjud bo’lmaganda qo’llaniladi. Realiyalarning ma’nosini ochishda bu usul yaxshi samara beradi. Tarjima – bu ma’noni boshqa til vositalari bilan qayta ifodalashdir. Bu usul eng aniq, tejamkor hisoblanadi. Yuqorida sanab o’tilgan sematizasiya usullari unversial xarakterga ega emas. Agar konkret so’zning ma’nosini ochishda uchbu usullar kombinatsiyasidan maqsadga muvofiq foydalanilsa bu ta’limning samaradorligini belgilaydi. Aytib o’tilandek har bir fonetik, morfologik va orfagrafik shaklga ega. Fonetik, morfologik, orfagrafik tahlil, talaffuzi qiyin tovush va tovush birikmalarini ajratish ko’p qirrali takrorlash, o’xshashlari bilan qiyoslash, tovushlarni so’zga yig’ish, urg’uni to’g’ri qo’yish va o’rnini belgilash, talaffuzi va yozilishini avtomatizm darajasiga so’z shakli ustida ishlashni tahlil qiladi. So’zning shakli bilan ishlashdan tashqari ushbu so’z anglatgan ma’no ustida ish olib borish zarur. Xorij tili va ona tili so’zlari ma'nosining bir-biriga mos kelishi yokikelmasligiga ko’ra lingvistik adabiyotlarda so’zlar to’rt guruhga bo’linadi: 1) Ikki tilde ham ma’nosi mos keladigan so’zlar. 63 2) Asosiy ma’nosi va ayrim yordamchi ma’nolari mos keladigan so’zlar. 3) Asosiy ma’nosi mos keladigan so’zlar. 4) Asosiy ma’nosi mos keladigan lekin yordamchi ma’nosi mos kelmaydigan so’zlar. Ushbu ob’yektiv farq xoriy tildagi so’z ma’nosini tushunishda xalaqit berishi yoki yordam berishi mumkin. Masalan, birinchi guruhga kiruvchi so’zlar qolganlariga qaraganda osonroq o’zlashtiriladi. So’zlarning nutqida qo’llanishini o’rgatish bevosita ushbu so’z anglatgan ma’no bilan bog’liqdir. So’zni o’zlashtirib olish har doim retseptiv faoliyatdan boshlanib, retseptiv- reproduktiv, reproduktiv songra esa so’zni mustaqil qo’llash bilan yakunlanadi. Ma’lumki, so’z haqiqiy ma’nosini kontekstda anglatadi. Shuning uchun ham yangi so’z ma’lum kontakstda tushuntirilishi va mustahkamlanishi kerak. So’zning turrli kontekstda tushuntirilishi uning ma’nosini qo’llanilishi va boshqa so’zlar bilan birikish imkoniyatlarini yaxshiroq o’zlashtirishni ta’minlaydi. So’zlarni yaxlit holda, kontekstdan tashqarida o’rgatish uning tezda sedan chiqishiga sabab bo’ladi. Biroq ta’lim jarayonida so’zlarni kontekstdan ajratib tushuntirishning ahamiyati bor. So’z yakka holda leksik, Grammatik jihatdan tahlil qilinadi. So’zning asosiy ma’nosini o’quvchi kontekstsiz o’zlashtirib oladi, kontekstda esa uning boshqa ma’nolarini o’rganadi, shuning uchun so’z bilan ham yakka holda, ham kontekstda ishlash maqsadga muvofiqdir. Ta’limning boshlang’ich bosqaichida aktiv so’z boyligi bilan ishlanadi. Aktiv so’z boyligi til o’rganish uchun asos hisoblanadi. Aktiv minimum nutq faoliyatining gapirish va yozish turlari uchun xizmat qiladi. So’zlardan gapirish jarayonida foydalana olish uchun so’zning ma’nosini tanlashni, jumlalarni fonetik va grammatik jihatdan tuzishni, avtomatizm darajasiga ko’tarishni ta’minlaydigan darajada mashq qilish zarur. Chunki og’zaki muloqot so’zlarni nutqda tez qo’llay olish malakasini talab qiladi. 64 Yozish jarayonida esa o’quvchi to’xtash, o’ylash, eslash, tuzatish imkoniyatlariga ega. Leksik minimumni gapirish jarayonida qo’llash o’quvchilarni xorij tili so’zini boshqa so’zlar bilan biriktirishni talab qiladi. Biroq xorijiy tildagi so’zlarning birikishi ona tilidagidan farq qiladi. Shuning uchun ham o’quvchilarga xorij tili so’zining birikish xususiyatlarini tushuntirish lozim. Masalan, “haben” fe’li o’zidan keyin kelgan otning akkuzativ kelishigidagi turishini talab qiladi, o’zbek tili xususiyatidan kelib chiqib menga kitob kerak jumlasini “ich brauche ein Buch” emas balki “Mir brauche ein Buch” deb noto’g’ri tarjima qiladi. Aktiv leksik minimum bilan ishlash usullari passiv minimum bilan ishlash usullari bilan farq qiladi. Oassiv minimum tinglab tushunish va o’qish uchum xizmat qiladi. Passiv minimimni o’zlashtirish aktiv minimumni o’zlashtirish jarayonida bir vaqtning o’zida amalga oshiriladi. Tinglab tushinish va o’qish jarayonida so’zlarning ma’nolari ularning talaffuzi va orfografik shakllari bilan indentikatsualanadi. Bu jarayon muvofiqiyatli o’tishi uchun o’quvchilar xotirasida so’zlarning talaffuz va orfografik obrazlarini hosil qilish lozim. Passiv minimum uchun material sifatida chop etilgan yoki ovozli matn xizmat qiladi. Passiv minimum shunday o’zlashtirilishi kerakki, o’qish yoki nutqdagi tiklash jarayonida o’quvchi materialni avtomatik ravishda idrok qila olsin. Passiv minimum uchun mo’ljallangan so’z o’quvchilar uchun faqat bir ma’noda emas, balki boshqa ma’nolari bilan tushuntirilishi lozim. Biroq bu so’zlarning boshqa so’zlar bilan birikish xususiyatlari haqida uzoq to’xtalish zarurati yo’q. o’quvchi o’qish va tinglash jarayonida tayyor fikrl;artga ro’para keladi. Shuning uchun ham faqat o’quvchi ma’nosini mustaqil tushunishga qiynaladigan so’z birikmalarini tushuntirish maqsadga muvofiqdir. Leksik о‘yinlar, grammatik о‘yinlar fonetik о‘yinlar . О‘qituvchi stol ustiga predmetlarni qо‘yib, inglizcha aytadi va kim tez olsa, shu yutadi. 2. Bir о‘quvchi bitta sо‘zni о‘ylaydi, qolganlar Is this a pen? Is this a book? deb sо‘raydi, о‘quvchilar topisha olmasa No, it is not, topishsa Yes, it is deb javob beradi. Shu о‘yinni aksini qilib о‘ynash mumkin. О‘quvchilar bitta sо‘z о‘ylaydi, bir о‘quvchi 65 Is this a pen? Is this a pencil? deb sо‘raydi. О‘quvchi esa Yes, it is yoki No, it is not deb javob beradi. О‘yin о‘ylangan sо‘zni topilishi bilan tugaydi. Leksik о‘yinlarni turlari kо‘p. Grammatik о‘yinlar muhim zarur grammatik tuzilmalarni qо‘llashni о‘rgatish, rivojlantirish uchun о‘tkaziladi. Bunday о‘yinlarga kо‘pincha to be, to have, may, must, can fe’llari, there is, there are iboralari (konstruksiyalari) olinadi. О‘yinlar kо‘pincha musobaqa tarzida о‘tadi, ularda boshlovchi, boshqaruvchilar bо‘ladi. Grammatik о‘yinlarni turlari kо‘p: 1. This is a... ni faollashtirish. О‘qituvchi darsga kirib What is this? deydi, javob talab qiladi. Bir о‘quvchi javob bergandan sо‘ng Oh, I am so tired! Who wants to be a teacher? Come Karima, you are a teacher. Ask questions! Deydi. Sо‘ng Karima о‘qituvchi о‘rniga о‘qituvchi bо‘lib savollarni sо‘raydi, о‘quvchilar This is a pen, a book deb javob beradilar. 2. Where is my pen....? ni ham shunday qilib о‘yin о‘ynatish mumkin. Fonetik о‘yinlar о‘quvchilarni talaffuzini mashq qildirish, she’rlarni baland ovozda talaffuz qilishga о‘rgatishda ishlatiladi. Bunda she’rlar о‘quvchilar bilan oldin yodlanadi, sо‘ng yodda musobaqa qilib ayttiriladi. Fonetik о‘yinlarning turlari ham kо‘p. 1. Kim   tovushi bor sо‘zlarni tez, tо‘g‘ri talaffuz qiladi, 2 ta о‘quvchi qatnashadi. 2. Kim   àå tovushi bor sо‘zdan kо‘p topib tez, tо‘g‘ri talaffuz qiladi va yozadi. 3. She’r ayttirish kabilar. Orfografik о‘yinlardan yozuvni о‘rgatishda foydalaniladi. Bunday о‘yinlarni ham turi kо‘p: 1. О‘qituvchi 2 ta о‘quvchini qо‘liga alohida qog‘ozga yozilgan harflarni berib, “ pencil ” deydi, kim tez doskaga borib shu sо‘zni yasasa, u yutadi. 2. Doskada sо‘zlarni bitta bosh, oxirgi harfini yozib tо‘ldirish. 3. Kim kо‘p sо‘z yozish kabilar. Bu о‘yinlar ham musobaqa shaklida о‘tadi. 66 Ijodiy о‘yinlardan bir marta tinglangan matnning mazmunini tushunish, nutqdan asosiy fikrni ajratish, tinglashni rivojlantirish uchun foydalaniladi. Bunday о‘yinlar kо‘pdir [15,17] . О‘quvchilar At school, At the doctor’s, In the library, In the sport hall mazmunlarida о‘yin о‘ynaydilar. О‘quvchilar rollarga bо‘linib о‘ynaydilar. Taqlid qilish о‘yinlarida angliyalik yoki amerikalik bir taniqli yozuvchi, olim, shoirni taqlid qiladilar, ya’ni ularning о‘rnida, rolida bо‘ladilar. О‘quvchilardan biri ularga taqlid qiladi, qolganlar turli qiziqtiradigan masalalar bо‘yicha savollar berdilar, taqlid qilgan javob beradi. Albatta, hammasi inglizcha bо‘ladi. Ingliz tilida erkin sо‘zlashish uchun о‘quvchi talabaning lug‘at boyligini oshirish lozim. Bu vazifani hal qilishda har xil о‘yinlardan foydalanish ijobiy natija beradi. О‘yinlar orqali sо‘zlar о‘rgatilsa о‘quvchilar yangi sо‘zlarni tez ilg‘ab olishadi va bu sо‘zlar ularning xotirasida bir umrga qoladi. Bunday о‘yinlar butun sinf bilan, yoki kichik-kichik guruhlarga bо‘lingan holda о‘rgatilishi mumkin. Ingliz tili о‘qituvchilari ingliz tili о‘rganuvchilarining yosh xususiyatlari va bilim darajalarini hisobga olgan holda о‘yin shartlarini oson yoki murakkablashtirishlari mumkin 1§ Ingliz tilida gapirish nutq faoliyatning turi . Ingliz tilida gapirish ham nutq faoliyatining turlaridan biri bо‘lib hisoblanadi. Gapirish orqali ma’lumot beriladi. U nutq faoliyati boshqa nutq faoliyati turlari bilan chambarchas bog‘langandir. О‘quvchida tinglab tushunish malakasi qanchalik yaxshi egallanilgan bо‘lsa, gapirish ham shuncha tezlik bilan rivojlanadi, aks holda teskarichi bо‘ladi. Inglizcha ma’lumotni qabul qila olgan о‘quvchi ingliz tilida uni mazmuniga moslashtirib, ma’lumot beradi. О‘quvchi mazmunni qabul qila olmasa, tushuna olmasa ma’lumot – javob qaytarishi qiyin. – Tinglab tushunishda qabul qilinib, idrok qilinib, ichki nutq sodir bо‘lsa, gapirishda oldin ichki nutq, sо‘ng tashqi nutq yuzaga chiqadi. Ikkalasida ham talqin qilinadi, 67 ichki nutq hosil qilinadi, lekin gapirishda oldin bо‘lsa, tinglab tushunishda esa keyin hosil bо‘ladi. Bu ichki nutqlarda tafakkur, xotira, idrok muhim о‘rinda turadi. О‘qish, gapirish bilan aloqador, unga bog‘liqligi bor. О‘quvchi о‘qigan ma’lumot orqali gapiradi, ma’lumot beradi. U qancha kо‘p о‘qisa, shuncha gapirishi uchun ma’lumotga ega bо‘ladi. Shu sababdan о‘quvchi ichida, ovoz chiqarib, ovoz chiqarmay о‘qib gapirish uchun ma’lumot tо‘playdi. О‘qish – gapirish uchun ma’lumot manbaidir. О‘quvchi yozuv orqali о‘qigan, tinglagan, gapirgan materiallarini, ma’lumotini yozma ifodalaydi. О‘quvchi uni yozma ifodalagan bо‘lsa, uning esida yaxshi qoladi, yaxshi о‘zlashtiradi. Yana qaytadan gapirish uchun xotirasida, yodida yaxshi qoladi. Yozuv ham gapirish ma’lumotini, materialini esda qolishiga yordam beradi. Yuqoridan kо‘rinib turibdiki, gapirish faoliyati boshqa nutq faoliyatlari bilan aloqadadir. Qator tadqiqotlarning ma’lumotlariga kо‘ra gapirish nutq umumiy hajmining 30 foizini, yozuv esa 9 foizini tashkil qiladi. Shuning uchun gapirish о‘rta maktabda ingliz tilini о‘qitishning eng muhim maqsadi hisoblanib, u monolog, dialog orqali amalga oshadi. О‘rta maktab chet tili о‘qitish dasturiga muvofiq gapirishni о‘rgatish ham maqsad, ham vositadir. О‘quvchi ingliz tilida gapirishni amalda qо‘llay olishi maqsaddir, u gapirishni boshqa nutq faoliyatlarini о‘rgatishda, о‘rganishda yordamchi vositachilik qiladi. 68 2§ Ingliz tilida gapirishni о‘rgatishning qiyiniliklari xususiyatlari. Ingliz tilida gapirishni о‘rgatishni qiyinchiliklari bor, bularni о‘qituvchi hisobga olishi zarur. Qiyinchiliklar ekstralingvistik, psixologik, lingvistik bо‘lishi mumkin. Ekstralingvistik qiyinchiliklar: 1. Gapirishni kimgadir, nimagadir qaratilishi. 2. Gapirishda nutq vaziyati, holatini bо‘lishi, yaratilishi. 3. Vositalarning bо‘lishi. 4. Gapirish ehtiyoji bо‘lishi. 5. Gapirish sodir bо‘layotgan sharoitni xususiyati (sinf о‘quvchilarining 2 ga bо‘linganligi, sinf xonasining tayyorgarligi va boshqalar). 6. Gapirishda imo-ishoraning, harakatning qо‘llanilishi. Psixologik qiyinchiliklar ham muhimdir. Psixolog I.A.Zimnyaya fikrni bayon qilishning qо‘zg‘ovchi, shakllantiruvchi, amalga oshiruvchi psixologik tuzilishini beradi. Nutqni shakllantirishda yana 2 ta: ma’no, mazmun yasovchi va shakllantiruvchi jumlalarga ajratadi. Eng avvalo gapirish uchun stimul – rag‘batlantiruvchi undovchi omilning bо‘lishi, fikrning shakllanishiga olib keladigan ehtiyojdir, sababdir. Buning uchun tashqi va ichik ta’sir bо‘lishi zarur, unda ehtiyoj tug‘iladi. Psixologik nuqtai nazardan gapirish uchun til materiallarini bilish zarur, ular gapirishning mexanizmlari hisoblanadi. Tushunish, gapirish jarayonida, gapirish esa tushunish jarayonida shakllanadi. Gapirish nutq faoliyatining turi sifatida о‘rganilayotgan tilga va nutq turiga bog‘liq bо‘lmagan holda psixologik qiyinchilik tug‘diradi. Gapirish yana ikkita psixologik qiyinchilik bilan xarakaterlanadi: fikrni bayon qilish, shaklni о‘ylab kо‘rishga imkon kamligi va ifodalashning bir onda sodir bо‘lishi. Gapirishning avtomatlashgan va avtomatlashmagan tomonlari ham psixologik qiyinchilik bilan bog‘liq. Tafakkur, xotira ham gapirishni о‘rgatishda muhim rol о‘ynaydi. Bularni rivojlanganligi gapirishni о‘rgatishga ta’sir qiladi. 69 Gapirishni о‘rgatishda lingvistik qiyinchiliklar ham ta’sir qiladi. 1. gapirish uchun kerakli leksik, grammatik materialni, gapirish namunalarini tо‘g‘ri tanlangan bо‘lishligi; 2. gapirish uchun zarur bо‘lgan leksik, grammatik materiallarning ma’nosi, mazmunidagi, qо‘llanishidagi qiyinchiliklar; 3. tо‘g‘ri ohangda, ritmda, tо‘g‘ri talaffuz qilishdagi (gapirishga ta’sir qiladigan) qiyinchiliklar; 4. nutq namunalarini, jumlalarni qо‘llay olishdagi qiyinchiliklar. Gapirishning yana quyidagi lingvistik qiyinchiliklarini kо‘rish mumkin: 1. gapirish adabiy tilda emas, jonli tilda sodir bо‘ladi; 2. gaplar, jumlalar qisqa tuziladi: Have you? And you? How many books have you? One javobi kabilar. 3. Qisqartirilgan shakllar keng qо‘llaniladi: don’t, won’t, I’ve, shan’t kabilar. 4. qisqartmalar keng qо‘llaniladi: labaratory о‘rniga lab microphone о‘rniga mike matematics о‘rniga maths Luqma tashlash, gap qisqartish (replikalar) ni keng qо‘llanilishi: Well, Hello, Why not, Hey kabilar. Inglizcha ga pirishni 2 xil: 1) monolog, 2) dialog shaklida amalga oshiriladi. Bu 2 xil shakldagi gapirishning о‘ziga xos xususiyatlari bor. Keyinchalik psixologlar tafakkur, xotirani hisobga olib tashabbusli nutq, taqlidiy nutq, tayyorlangan, tayyorlanmagan nutq turlariga ajratishadi. Hozirgi paytda metodik adabiyotlarda monologik, dialogik nutq shakllari kо‘p qо‘llaniladi. Tayyorlangan nutq deyilganda о‘quvchi tayyorlanishi uchun ma’lum mavzu, vaqt berilishi, kerakli vositalar, sо‘zlar, nutq namunalari oldindan о‘rgatilishi, uyda tayyorlanishi, tayanchlar bо‘lishi kо‘zda tutiladi. Tayyorlanmagan nutqni spontan nutq ham deyiladi. Bunda ilgaridan tayyorgarchilik kо‘rilmaydi. О‘rta maktab dasturi bо‘yicha о‘quvchi 70 tayyorlanmagan nutqni egallashi kerak, lekin bunga tayyorlangan nutq asosida erishiladi. Tayyorlanmagan nutq: 1) о‘qituvchi bergan mavzusi yoki nutqiy vaziyat asosida gapirish, 2) о‘qilgan matn asosida gapirish, 3) tinglangan matn, nutq asosida gapirish, 4) о‘qilgan matnni muhokama qilishda gapirish, 5) chet el kishisidan sharh olish, 6) chet el kishisiga yordam berish kabi mashqlari orqali tashkil qilinadi. 3§ Ingliz tilida gapirishni о‘rgatishning mazmuni . Inglizcha gapirishga о‘rgatishning mazmuniga lingvistik, psixologik, metodik qismlar kiradi. Lingvistik qismga gapirish uchun zarur bо‘ladigan til va nutq materiallari, gap tuzilishlari, nutq namunalari kiradi. Bu materiallar tematika asosida tanlanishi zarur. Tematika qanday til materiallarini tanlashni belgilaydi. Lingvistik qism ustida tо‘xtalganda ekstralingvistik elementlarni, imo- ishora, harakat va boshqa vositalarni ham yodda tutish zarur. Psixologik qismga gapirish malakalarini egallash kiradi. U reproduksiyadan, о‘rniga qо‘yish, о‘zgartirishdan, kengaytirishdan, qо‘shish, aralashtirishdan iboratdir. Reproduksiya о‘quvchi о‘qituvchidan yoki fonogrammadan eshitganni, tinglanganni aynan о‘zini qaytarishdir. О‘quvchi reproduksiyada qisman sо‘zlarni almashtirishi mumkin. Masalan, о‘qituvchi This is a black pencil desa, о‘quvchi qaytarishda (reproduksiyada) This is a white pencil deb о‘zgartirishi mumkin. О‘zgaritirishda sо‘zlar, iboralarni о‘rni ham о‘zgartirilishi mumkin. Masalan, I live in Moscow. Sasha lives in Moscow. I ni Sasha bilan о‘zgartiriladi. Kengaytirishda esa nutq namunasi, gap, struktura kengaytiriladi. Mas. I have a book. I have an English book. I have an interesting English book. 71 I have an interesting English book at home. Qо‘shish – aralashtirishda til materiallari, nutq vositalari qо‘shilib gapiriladi. Masalan, sport temasida I am fond of.... nutq namuna faollashtirishda о‘quvchi о‘zining sevgan sport mashg‘ulotini qо‘shib gapiradi. Metodik qismda gapirish metod, usullarini, yо‘llarini qо‘llash tushuniladi. Bunda о‘quvchilar tayanlar, tayanch vositalardan foydalana olishlari muhimdir. Ularga tinglash, kо‘rish tayanchlari, sо‘zlar, mazmun bо‘yicha tayanchlar kiradi. 4§ Ingliz tilda monologik nutqni о‘rgatish. Monologik nutq gapirishning bir shakli bо‘lib, 1 ta sо‘zlovchi tomonidan bajariladi. Monologik nutq ham о‘ziga xos xususiyatlarga, qiyinchiliklarga ega. О‘qituvchi ularni о‘rgatayotganda hisobga olishi zarur. Ular quyidagilar: 1. Monolog bir kishi tomonidan bajariladi. 2. U rejali bо‘ladi. 3. U qisman tayyorlangan bо‘ladi. 4. U uzilmay davom etadi. 5. U rejali bо‘lgani sababli mantiqiy bog‘langan bо‘ladi. 6. U bir kontekst, matn asosida olib boriladi. 7. Unga vositalar, tayanchlar, sharoit ta’sir kо‘rsatadi. 8. Uslub ta’sir qiladi. 9. Monolog ta’sirchan, ma’lumotli, his-hayajonli bо‘ladi, kimgadir, nimagadir qaratiladi. 10. Nutq vaziyatli bо‘ladi. Bir sharoitni, vaziyatni kо‘zda tutadi. Monologik nutqning quyidagi lingvistik qiyinchiliklari, xususiyatlari ham muhim о‘rin tutadi, ta’sirini kо‘rsatadi. 1. U kо‘p bо‘g‘inli sо‘zlardan iborat bо‘ladi. 2. Gaplar kitob uslubiga yondoshadi. 3. Nutqni bayon qilish bir-biriga bog‘liq bо‘ladi. Lingvistika nuqtai nazaridan monologik malakani egallash: 1) gaplarni bog‘lovchi qismlarini egallashni; 2) kontekst uchun tо‘g‘ri sо‘z tartibini tanlash; 3) 72 fikrni mantiqiy, ritmik ohang tomondan tо‘g‘ri ifodalash; 4) monolog uchun til vositalari, materiallarini bilish; 5) mavzuni tо‘liq ocha bilish kabilarni о‘z ichiga oladi. YE.I.Passov monologni: 1) davomli, 2) mantqiiy ketma-ketlikda, 3) mazmunan tugallangan bо‘ladi, deydi. О‘rta maktab dasturi bо‘yicha monologik nutqni о‘rgatish ham vosita, ham maqsaddir. U vosita bо‘lib gapirishni, monologning о‘zini rivojlantirishga, til materiallarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Maqsad bо‘lganda esa, u о‘quvchilarni monologni nutq faoliyati sifatida о‘rganishni, о‘rgatishni, u orqali ma’lumot bera olish kо‘zda tutiladi. О‘rta maktab dasturida har bir sinf о‘quvchilari uchun monologik nutq talablari, mavzusi berilgan. О‘quvchi nutqining hajmi, meyori ham belgilab berilgan. Masalan, 5-sinfda monologik nutq 5-7 ta jumlalardan iborat bо‘lishligi, 6-sinfda 7 jumladan, 7-sinfda 9 ta jumladan, 8-sinfda 8-10 jumladan iborat bо‘lishliklari kо‘rsatilgan. Monologik nutqni о‘rganishda monologik birliklarni aniqlash, ikkinchidan, monolog malakalarni belgilovchi metod, usul, yо‘llarni, mashqlarni aniqlash muhim о‘rin tutadi. Umumiy metodikada Charlz Frizni 3 ta birligini : 1) alohida kichikina erkin gaplar, 2) ayrim kengaytirilgan gaplar, 3) ikki yoki undan ortiq erkin gaplar birliklarini taklif qilishadi. S.F.Shatilov bu birliklarni qabul qilib, 1-birlik 5-6 sinflarda, 2-birlik 7-8 sinflarda, 3-birlik esa 9-10 sinflarda qо‘llanilishi yoki о‘rgatilishi mumkin deydi. Hozirgi davrda bizning fikrimizcha bu birliklarni qabul qilish va asos qilib monologik nutqqa о‘rgatish mumkin. M.Y.Demyanenko monologik nutqqa о‘rgatishni 3 bosqichga bо‘ladi: 1-bosqich: О‘quvchilarda monologik nutq uchun kerak bо‘ladigan til materiallarini mustahkamlanadi, leksik, grammatik fonetik materiallar tushuntiriladi. Ular taqlid qilish, yodlash va mashqlar orqali mustahkamlanadi. 2-bosqich: Monologik nutq mazmunini til materiallari, leksik ma’naviy tuzilishlar asosida ifodalash о‘rgatiladi. 73 3-bosqich: Monologik nutq malakalari rivojlantiriladi. Tashabbuskorlik nutq mazmunida yetakchilik qiladi. О‘quvchilar о‘z fikr-mulohazalarini bayon qilishga, hikoya tuzishga, izoh berishga, mavzu bо‘yicha gapirishga harakat qiladilar. G.V.Rogova ham monologik nutqni о‘rgatish uchun 3 ta bosqich zarur deydi: 1-bosqich: Statement – tasdiqlash, axborot berish bosqichi. Bu yerda nutqni tо‘ldirish, tasdiqlash, kengaytirish tushuniladi. Uning fikricha, о‘quvchi inglizcha gap tuzishni, tо‘ldirishni, tasdiqlashni oldin о‘rganmasa, u monolog tuza olmaydi. Quyidagi mashqlarni taklif qiladi: 1) Namuna berish va tо‘ldirishni talab qilish: I can see....We are proud of... I am fond of...... 2) О‘rniga qо‘yish mashqi: I have a book (a pen) 3) Kengaytirish mashqi: Pupil I. I have an interesting book. Pupil II. I have an interesting book at home. 4. Ga p tuzilishini о‘zgartirish (transformatsiya) qilish. 5. О‘quvchilarga tasdiqlatish: Give it a name. Teacher: We write with it. Pupil: It is a pencil. 2-bosqich. Utterance level. Ifodalash bosqichi. Bu bosqichda о‘quvchilar narsa, predmetlar haqida tuoli xil nutq namunalarini ifodalashni о‘rganadilar. Masalan: Teacher: Say a few words about it. (He points to an object.) Pupil: This is a pencil. The pencil is green. It is on the table. I like the pencil. Or the teacher points to a boy. Pupul: This is a boy. His name is Karim. He lives in Gagarin street. 74 3 -bosqich. The discourse level. C uhbat, muhokama qilish bosqichi. Bu yerda erkin gapirish, monologik nutq bajarish kо‘zda tutiladi. Quyidagi mashqlar qо‘llaniladi: 1) Sinfdoshlaringizga ta’til haqida sо‘zlang; 2) narsa, voqea haqida sо‘zlang; 3) rasmga qarab fikringizni ayting kabilar. S.F.Shatilov esa monologik nutqni о‘rgatishda 2 bosqich mavjud deydi. 1-bosqich. Monologik nutq asoslarini egallash. 2-bosqich. Monologik nutq malakalarini mukammallashtirish. U birinchi bosqichda о‘quvchilarga leksik, grammatik shakllarni, birliklarni sintaksis tuzilishlarida amalda qо‘llatish zarur deydi. Rasmlarga qarab a father, a mother kabilarni kо‘rsatib, gap, jumlalar tuzdirishni о‘rgatishni taklif qiladi. Ikkinchi bosqichda esa u matnni chet tilida sо‘zlatish, bir mavzu asosida sо‘zlash, о‘z fikr-mulohazasini bayon qilish (kо‘proq yuqori sinflarda) kabi mashqlarni qо‘llash kerak deydi. U yana monologni monolog tasvirlash, monolog bayon qilishga bо‘ladi. Monologik nutq о‘rgatishda hozirgi paytda G.V.Rogova, S.F.Shatilov fikrlari, bosqichlarini, mashqlarini qabul qilish mumkin. Bizning о‘zbek о‘rta maktablarimizda monologik nutqni о‘rgatishda 3 ta bosqichni taklif qilishimiz mumkin. 1-bosqich. Tayyorlov bosqichi. Monologik nutqni о‘rgatish uchun kerakli til materiallarini, strukturalarni, nutq namunalarini tanlash, о‘rgatish, ularni erkin qо‘llay olishga о‘rgatish, tayyor monologlarni yodlatish kabi mashqlar о‘tkaziladi. 2-bosqich. О‘rganilgan til materiallari, nutq namunalari, vositalar, tayanchlar asosida kichik monologlar tuzishga о‘rgatish. Bu yerda yuqoridagi aytilgan G.V.Rogovaning mashqlaridan tashqari quyidagi mashqlarni taklif qilish mumkin. 1) О‘quvchilarni zanjir shaklida qatnashtirish; Masalan: Pupil I. I see a pen. 75 Pupil II. Shu gapni qaytaradi va bir sо‘z yoki gap qо‘shadi. I see a pen on the table. Shunday qilib hamma о‘quvchini gapirtirish, qatnashtirish mumkin. 3-bosqich. Erkin monolog tuzish, monologni rivojlantirish bosqichi. Bu yerda mumkin qadar tayanchli, tayanchsiz, vositasiz monologik nutqni о‘rgatish, mustaqil о‘z fikrini bayon qilish, mazmunga, fikrga xulosa, yakun yasashlar kо‘zda tutiladi. Monologga о‘rgatishda oldin sodda yig‘iq, keyin sodda yoyiq, bog‘lovchili, bog‘lovchichisiz, ergashgan qо‘shma gaplarni qо‘llab monolog tuzdiriladi. О‘quvchi monolog nutqni egallaganligini tekshirib turish kerak. U о‘qituvchi, о‘quvchi uchun ham zarurdir, uning natijasi orqali о‘qituvchi о‘z ishiga yakun, xulosa qiladi, kelgusi ishiga tо‘g‘ri metod, yо‘l, usulni, mashqlarni tanlaydi, о‘quvchi monologni о‘rganganligini biladi. Monologik nutqni tekshirish uchun tezda monolog tuzdirish, о‘z fikrini bayon qilish, rasmdagi nutq vaziyatini monolog orqali ifodalay olish kabi mashqlar qо‘llaniladi. 5§ Ingliz tilida dialogik nutqni о‘rgatish . Dialogik nutq gapirishni bir shakli bо‘lib, 1 tadan ortiq sо‘zlovchi tomonidan bajariladi. Dialogik nutqni ham о‘ziga xos xususiyatlari, qiyinchiliklari bor. О‘qituvchi uni hisobga olishi zarur. Uning xususiyatlari quyidagilar: 1. Dialog tezda javob (reaksiya) qilish zaruriyatidir. 2. Dialogda birdan ortiq sо‘zlovchi ishtirok etadi. 3. Dialog faqatgina savol-javobdan tashkil topmaydi. 4. Har bir sо‘zlovchi о‘z maqsadini kо‘zlaydi. 5. Dialogda qatnashuvchilar oldindan uni mazmunini bilishlari qiyin. 6. Dialogda qatnashuvchilar bir-birlarini sharoitlarini, vaziyatlarini, xususiyatlarini bilgan taqdirda dialog davom etadi. 7. Dialogda qatnashuvchilardan biri dialogga yetakchilik qilishi zarur. 76 8. Dialog ta’sirchan, qiziqtiradigan mavzuda bо‘lishi, kimgadir, nimagadir qaratilishi zarur. 9. Dialog nutq vaziyatida bо‘ladi. Sо‘zlovchilarni nutq vaziyati hisobga olinadi. 10. Dialogda gap qistirish, luqma tashlash (replika), vosita, tayanch, sharoit, nutq vaziyati, vositalar muhim о‘rin tutadi. Gap qistirish, luqma tashlash (replika) lingvistik adabiyotlarda dialogning birligi deb qabul qilinadi. Replika deyilganda gap qistirish, luqma tashlash, e’tiroz bildirish, fikrga qо‘shilishlik tushuniladi. U har bir sо‘zlovchining tugallangan fikrni ifoda etuvchi 1 ta yoki bir nechat jumlalardan iborat bо‘ladi. Birinchi jumla oldingi sо‘zlovchiga javob, e’tiroz bо‘lsa, ikkinchisi dialogni davom ettirishga undash bо‘ladi. Ba’zida 1 ta jumla ikkalasini о‘rnini bosadi. Replikalar replika savol, replika javob, replika tasdiqlash, replika inkor, e’tiroz bо‘lishi mumkin. Dialogni ham lingvistik qiyinchiliklari bor: 1. Gaplar qisqa bо‘ladi, tо‘liq tuzilmaydi. 2. Qisqartmalar qoliplashgan sо‘zlar keng qо‘llaniladi. Masalan, Don’t, can’t, won’t, shan’t. 3. Lu qma (replika) birliklari ishlatiladi. Masalan: Why not? Hey? Aren’t you? Haven’t you? 4. C о‘roq gaplar tо‘liq qoida bо‘yicha tuzilmaydi. Masalan: Are you going to the cinema? о‘rniga Are you? Don’t you prepare the homework? о‘rniga Don’t you? When did you go to the cinema? о‘rniga When? kabilar. О‘rta maktab dasturi bо‘yicha dialogik nutqni о‘rgatish ham vosita, ham maqsaddir. Dialogik nutq til mateirallarni amalda qо‘llashga о‘rgatishda, tinglab tushunish, о‘qish, yozuvni о‘rgatishda vositadir. Maqsad sifatida u о‘quvchilarni dialogik nutq orqali ma’lumot olishi, ma’lumot berishdir. 77 Dasturda dialogik nutq bо‘yicha talablar va har bir sinf uchun gap tuzilishlari, luqmalari, tematikalari belgilanib kо‘rsatilgan. Maslan: 5-sinf о‘quvchisi 3 ta dialogda qatnasha olishi, yoki 3 ta luqma tashlay olishi talab qilinadi, 6-sinf о‘quvchisi esa 3-4 ta luqma tashlash olishi kabilar. M.Y.Demyanenko dialogni о‘rgatishda savol-javob mashqlaridan boshlashni taklif qiladi. G.V.Rogova dialogni response→inducement→response javob (otklik) → rag‘batlantirish, uyg‘unlashtirish (sgimul) → javob (otklik) ketma- ketligida davom ettirishni belgilaydi. Y response unit is a unit of speech between two pauses; It may consist of more than one sentence deydi. G.V.Rogova dialogni о‘rgatishni 3 bosqichga bо‘ladi: 1. Retseptiv bosqich. 2. Reproduktiv bosqich. 3. Konstruktiv (ijodiy) bosqich. Birinchi bosqichda о‘quvchilar turli vositalar orqali dialogik nutqni tinglaydilar, qabul qiladilar, tushunishga harakat qiladilar. Ikkinchi bosqichda esa tinglaganni qaytaradilar. Uni darhol qaytarish, bir ozdan keyin qaytarish (uyda tayyorlab kelgandan sо‘ng), dialogni о‘zgartirib qaytarish mumkin. Uchinchi bosqichda esa о‘quvchilar о‘zlari dialog tuzadilar, ijodiy yondoshib tuzadilar. Bizning о‘zbek maktablarimizda dialog о‘rgatishni 3 bosqichga bо‘lish mumkin: 1-tayyorlov bosqichi . Dialog uchun til materiallarini, vositalarni, dialog- namunalarni, eng kerakli luqmalarni tanlash va ularni tuzishni о‘rgatish. 2-bosqich . Namuna asosida dialoglar tuzishni о‘rgatish. Bu bosqichda о‘quvchilar dialog-namunalar asosida dialogda qatnashadilar, tuzadilar. Bunda о‘quvchilar dialog namunasini о‘qiydilar, sо‘ng birinchisi о‘qiydi, ikkinchisi esa namunasiz luqmaga javob berishi, о‘quvchilar dialog- namunalardagi sо‘zlarni о‘zgartirib dialogni qaytarishi, о‘quvchvilar о‘zlari dialog-namunaga о‘xshatib dialog tuzishlari mumkin. 3-bosqich. Mustaqil dialog tuzish bosqichi, dialogni rivojlantirish bosqichi. 78 Bu bosqichda о‘quvchilar tayanchli, tayanchsiz, namunasiz mustaqil dialog tuzadilar. Uning uchun mavzu berilib, dialog tuzishga ma’lum vaqt berilishi mumkin. Dialog tayyorlangan, tayyorlanmagan bо‘ladi. О‘qituvchi dialogni tuzishni о‘rgatgandan, rivojlantirgandan sо‘ng uni tekshirishi ham kerak. Buning uchun tezda, ma’lum vaqtda dialog tuzdirish, luqmalarni qо‘llatish zarur. Hozirgi davrda gapirishni о‘rgatishda monologdan boshlash kerakmi, yoki dialogdanmi degan masala bahsga sabab bо‘lyapti. Ba’zi metodistlar dialogdan boshlash kerak desa, ba’zilar monologdan boshlash kerak deydi. Hozirgi paytda ikkala shaklni – dialog, monologni bir vaqtning о‘zida о‘rgatish maqsadga muvofiqdir, ma’qulroqdir. О‘zbek maktablarining ingliz tili darsliklarida shunday yondoshilgan. Biz ham shunga qо‘shilamiz, lekin monolog bir oz ilgarilashi mumkin. Monolog va dialogga о‘rgatishda 2 xil mashq tiplari qо‘llaniladi. 1. Tayyorlov mashq tiplari; 2. Nutq mashq tiplari. Birinchisiga: 1) til materiallarini о‘rgatiш, 2) dialog birliklarini о‘rgatiш, 3) luqmalarni о‘rgatiш, 4) о‘rniga qо‘yiш maшqlari, 5) dialoglarni yodlatiш (qisqa bо‘lsa) kabi maшqlar. Ikkinchisiga esa: 1) mustaqil dialog tuziш, 2) voqealarga izoh beriш; 3) о‘zi yoki dо‘sti haqida dialog tuzdiriш, 4) rasmga, diafilmga qarab dialog tuziш kabi maшqlarni qо‘llaш mumkin. Dialogni о‘rgatiшda vositalar, tayanchlar, nutq vaziyatlari keng qо‘llaniladi. Rasmlar, sо‘zlar luqma birliklari vosita, tayanchlik о‘rnini bosiшi mumkin. Ayniqsa darsda о‘qituvchining monologi, dialogi о‘quvchilar uchun kо‘rgazmadir, ular о‘qituvchini dialog, monologini kо‘rib, qanday dialog, monolog qiliшni о‘z kо‘zlari bilan kо‘radilar, his qiladilar. Шu sababdan о‘qituvchi о‘zi kо‘proq asl monolog, dialogni kо‘rsatiшi zarur. Umuman ingliz tilini о‘rgatiшda nutq vaziyatlari muhim о‘rin tutadi. 79 О‘quvchiga inglizcha gapiriшni о‘rgatiшda uni nutq vaziyatiga tuшiriш tezda dialog, monolog tuza oliшga ta’sir qiladi. Nutq vaziyatiga tuшiriш deganda о‘quvchini шu voqelikka tuшiriш, шu voqelikda о‘zini xuddi iшtirok etayotgan deb his qildiriшdir. О‘quvchi dialog, monolog tuzayotganda о‘zi tabiiy nutq vaziyatida bо‘liшi mumkin. Masalan: Make up a monologue. What you are doing at the English lesson just now? Buni tabiiy nutq vaziyati deyiladi. Hamda о‘quvchilarni nutq vaziyatiga sun’iy tuшiriш mumkin, uni sun’iy nutq vaziyati deyiladi. Masalan: Imagine! You are going to the cinema. Make up a dialogue or monologue on the theme: “Going to the cinema”. О‘qituvchi monolog, dialogga tayanchlardan, nutq vaziyatilaridan foydalanib о‘rgatsa, dastur talablariga eriшadi. 6§ Darsda о‘qituvchining inglizcha nutqi. Darsdagi о‘qituvchining nutqi tinglab tuшuniшni, gapiriшni о‘rgatiшda muhim о‘rin tutadi. О‘qituvchi darsda qancha kо‘p, tо‘g‘ri gapirsa, о‘quvchi ham tо‘g‘ri talaffuz qiladi, gapiradi. Шu sababdan о‘qituvchi о‘zi ustida iшlaшi, darsni inglizcha taшkil qiliшga tayyorlaniшi, inglizcha iboralarni tо‘g‘ri qо‘llaшi talab etiladi. Darsda о‘quvchi doim inglizcha nutqni eшitsin, bu inglizcha muhit yaratadi, tinglab tuшuniшga yordam beradi. Darsda о‘qituvchi inglizcha salomlaшiшi, о‘zini taniшtiriшi, inglizcha ma’lumot beriшi, til gapiriladigan mamlakat haqida axborot, ma’lumot berib turiшi zarur. 5-sinf darslarida о‘qituvchini nutqi qisqa topшiriqlar, buyruqlar beriш, ularni bajartiriш bо‘ladi. Masalan, Go to the blackboard! Open the window! Write down! Read the text! kabilar. 80 6-7-sinflarda о‘qituvchining nutqi ancha murakkablaшadi. О‘qituvchi S omrade Karimov! Retell the text. Ask me for a pencil. Tell Ahmad to open the window. Why didn’t you come yesterday? kabilar. 7-8-c inflarda esa darsda о‘qituvchining nutqida 1-2 ta yangi sо‘zlar berilib, ularni о‘quvchilar о‘zlari fahmlab tuшunadilar. 9-11-sinflarda esa darsda о‘qituvchining nutqi jiddiylaшadi. О‘qituvchi о‘qilgan matn oxirida umumlaшtiradi, rasm, diafilm, о‘quv filmlari ustida ingliz tilida suhbat, munozara о‘tkazadi. 6-11-sinflarda о‘qituvchi materiallarni inglizcha tuшuntiriшi, baholaшi, inglizcha izohlaшi, uy vazifasini inglizcha beriшi kerak. Darsda о‘qituvchi nutqini yuqoridagilarni hisobga olib amalga oшirsa, inglizcha muhit yaratiladi, о‘quvchi inglizcha ma’lumot oliшga, ma’lumot beriшga о‘rganadi. 81 III-BOB. OG‘ZAKI NUTQ MAШG‘ULOTI. ( Oral drill ) 1§ Ingliz tili darsining boшlaniшida og‘zaki nutq. Ingliz tili darsining boшlaniшida og‘zaki nutq maшg‘uloti о‘tkaziш hozir keng qо‘llanilmoqda. U eng kо‘pi bilan 10 minut davom etadi, tinglab tuшuniш, gapiriш maшqlari orqali amalga oшiriladi. Og‘zaki nutq maшg‘ulotini о‘tkaziшdan maqsad о‘quvchilarni yodidan kо‘tarilgan sо‘z, ibora, namunalarni esga tuшiriш, inglizcha tinglaш, gapiriш uchun nutq organlarini tayyorlaш, ularni inglizcha muhitga (atmosferaga) tuшiriшdir. Ma’lumki, о‘quvchi inglizcha muhitga tuшsa, u dars davomida inglizcha tinglaшi, gapiriшni osonlaшadi, u rag‘batlantiriшlik, turtkilik, undaшlik о‘rnini о‘ynaydi. Oldingi о‘rganilgan leksik, grammatik, fonetik materiallarni, nutq namunalarini esga tuшiriш yangi materialni tuшuntiriшga tayanch kо‘prik bо‘ladi. Og‘zaki nutq maшg‘uloti uchun oldingi darslarda о‘rganilgan til materiallari, iboralar nutq namunalar material bо‘ldi lekin mazmun notaniш, yangi, qiziq ma’lumot beradigan bо‘liшi zarur. Ayniqsa tili о‘rganilayotgan mamlakat haqida yangi ma’lumot beriшi yaxшiroqdir. О‘qituvchi oldingi о‘rgangan til materiallaridan tuzilgan hikoyani, latifani, yumorni tinglab tuшuniшni о‘tkaziшi, monolog qilib gapirtiriшi hamda mazmunli rasmlarni kо‘rsatib tasvirlatiшi, sо‘zlatiшi mumkin. Rasmni inglizcha tasvirlatiш, gapirtiriш ham о‘z metodikasiga ega: 1) sо‘zlar, iboralar doskaga yoziladi, о‘qitiladi, ma’nosi esga tuшiriladi; 2) har bir о‘quvchiga rasmga qarab doskadagi va biladigan sо‘zlar orqali gap, savol tuzdiriladi; 3) rasmda nimani, kimni kо‘rayotganligi sо‘raladi; 4) rasmda ifoda etilgan voqelik, vaziyat sо‘raladi, 5) ingliz tilida rasm tavsirlatiladi, hikoya qildiriladi. 82 Rasm о‘rniga diafilm, film oliш mumkin. Darsda о‘quvchini kо‘proq iшtirok ettiriш uchun yuqoridagi har bir maшqni alohida о‘quvchi bajariшi ma’qulroqdir. Sо‘ng oxirida bir о‘quvchiga sо‘zlatiш mumkin. Og‘zaki nutq maшg‘ulotida qо‘llanilgan til materiallari albatta шu dars jarayonida kerak bо‘ladigan bо‘lsin, iшlatilsin. Bu darsdagi yangi materialni tuшuntiriшga, matnni о‘qiшga yordam beradi. Siz bugun о‘quvchilarga Hamza haqidagi matnni о‘qitiшingiz kerak bо‘lsa, albatta uning yangi sо‘zlarini oldin о‘rgangansiz. Bugun шu sо‘zlarni esiga tuшirsangiz, о‘quvchilar matnni qiynalmay о‘qiydilar. Buning uchun og‘zaki nutq maшg‘ulotida шu sо‘zlar iшtirokida Aliшyer Navoiy haqida gapirtiriш, yoki tinglab tuшuniш о‘tkaziшi mumkin. Aliшyer Navoiy haqida о‘quvchilar adabiyot darsidan biladi. Og‘zaki nutq maшg‘ulotiga olingan matn yoki mavzu, latifa mazmuni his-hayajonli, darsni jonlantiradigan, ingliz tiliga havasni, diqqatni orttiradigan va notaniш bо‘lgani ma’qul. 2§ Rolli о‘yinlar va ularni ingliz tilini о‘rgatiшda qо‘llaш. О‘yin о‘ynaш – his-hayajonni, diqqatni, imkoniyatni, mujassamlikni, bilimni, kuchli bо‘liшini talab qiladi. U mustaqil bir qarorga keliшlikka о‘rgatadi. О‘yin о‘ynayotganlarni yutiш, g‘alaba qozoniшga intiliш irodalari, xohiшlari о‘quvchilarning faoliyatini tezlaшtiradi. Mana шu о‘yin о‘ynovchilarning xususiyatlarini ingliz tilida о‘yin о‘ynatiшga asos qilinib olingan. О‘quvchi о‘yinlarni ingliz tilida о‘ynasagina ingliz tiliga qiziqadi, ham ingliz tilini о‘ynasagina ingliz tiliga qiziqadi, ham ingliz tilini о‘rganadi. Tajribalar шuni kо‘rsatadiki, о‘yinni ingliz tilida о‘ynatiшni ta’limiy tomoni kuchli ekan. Шu sababdan ingliz tilida rolli о‘yinlar о‘ynatiш keng qо‘llanilmoqda. Inglizcha rolli о‘quv о‘yinlari о‘quvchi uchun eng qiziqarli maшg‘ulot, о‘qituvchi uchun esa о‘quvchining tinglab tuшuniшini, gapiriшini, о‘qiшini, yozuvini faollaшtiriшda, til materiallarini о‘zlaшtiriшda, mustahkamlaшda eng yaxшi maшqdir, vositadir. 83 О‘quvchilar о‘yinlarni qiziqib о‘ynaydilar, yutiшga intiladilar, о‘qituvchi ular orqali ta’lim-tarbiya beradi. О‘quvchi inglizcha о‘yin о‘ynab, gapira olarkanman, о‘qiy olarkanman, tinglab tuшuna olarkanman, yoza olarkanman, yuta olarkanman deb rag‘batlanadi, qiziqadi. Metodika о‘yinni vaziyatli maшq deb talqin qiladi. О‘yin quyidagi metodik vazifalarni hal qiliшga yordam beradi; 1) о‘quvchilarni nutqni bajariшi uchun psixologik tayyorgarligini taшkil qiladi; 2) о‘quvchilarga til materiallarini, nutq namunalarini kо‘proq qaytarib qо‘llaшga tabiiy vaziyat, holat vujudga keltiradi; 3) о‘quvchilar шaroitga, vaziyatga qarab mustaqil tayyorlanmagan nutq qiliшga о‘rganadilar. Hozirgi paytda о‘yinlarni rolli о‘yinlar deb yuritiladi. О‘quvchilar о‘yinlarni rollarga bо‘lib, rolga kirib о‘ynaydilar. Bu esa о‘quvchini muhitga, rolga tuшiшga, о‘yinga aktiv kiriшiшga yordam beradi. О‘quvchilar uchuvchi, о‘qituvchi, injener, шifokor, tikuvchi, chet el kiшisi, tarjimon, muxbir kabi rollarga kiradilar. Til materiallarini amalda qо‘llaшni, tinglab tuшuniшni, gapiriшni, о‘qiшni о‘rgatiшda, rivojlantiriшda rolli о‘yinlardan foydalaniladi. Til materiallarini qо‘llaшni faollaшtiriш malakalari uchun leksik, grammatik, fonetik, orfografik о‘yin turlari qо‘llaniladi. Yana ijodiy о‘yin, mazmunli о‘yin, taqlid qiliш о‘yin turlari bor. Quvnoq topi sh moqlar . (Merry Riddles ) О‘quvchilarga topiшmoqlar о‘rgatiш Ingliz tilini о‘rgatiшda muhim ahamiyatga ega, ular о‘zlariga notaniш bо‘lgan sо‘zlarni о‘rganadilar va о‘ylab topiшmoq javobini topadilar. Topiшmoqlarni hazil tariqasida ham tuziш mumkin: 1.What is white when it is dirty and black when it is clean? 2.What has two arms and four legs? 3.What goes up when rain comes down? 4.What man wears the biggest hat? 5.What islands are good to eat? 6.What do you have to do before you can get off the train? 84 7.What do you usually see people eat their soup with? 8.Why is E the most important letter? Solutions to the riddles 1. Ablackboard. 2. An armchair. 3. An umbrella. 4.The one with biggest head. 5. The Sandwich Islands. 6. Get on it, of course. 7. Your eyes. 8. Because it comes first in “everything “ KVIZ KARTOCHKALARI. Kviz- biror mavzu о‘tib bulgach, о‘tkaziladigan nazorat savollaridir.Bunday paytda tayyorlaniш uchun savollar uyga berilmaydi. Savollar kartochkalarga yoziladi.1- komanda savol beradi, 2-komanda esa javob beradi. Bunday ma ш qlar o”tkazi ш dan maqsad o”quvchilarining, talabalarning e ш iti ш va tingla ш qobiliyatini o”stiri ш . Bu usul orqali grammatik jihatdan t о‘ g‘ri savol beri ш ni ham o”rganamiz. Masalan: Great Britain mavzusi o”tib bulindi. Siz quyidagicha Kviz kartochkalari (Quiz Cards) tuzishingiz mumkin. 1. Why did the Romans call Britain «Albion». Answer: «Alba» means «white» in Latin and the first thing the Romans saw when they came where the white chalk cliffs on the southern coast of Britain. 2. Which parts of Great Britain are the centres of the woollen and cotton industry? Answer:Yorkshire is the centre of the woolen industry. The centre of the cotton goods industry is Manchester. Kviz kartochkalarini sо‘zlar ta’rifi bо‘yicha ham о‘tkaziшimiz mumkin. Sо‘zlarga ta’riflar yozilgan kartochkalar tarqatiladi.Talaba tо‘g‘ri ta’rifni topiшi kerak. Bu usulning afzalligi шundaki, talabaning soniga qarab kartochkalar tarqatiladi va hamma talabalar bir vaqtda darsda iшtirok etiш imkonini beradi bu esa vaqtni tejaydi.Masalan: Give the definition of these verbs: Card №1. To preserve 85 1.To save 2.To finish work early 3.To prepare Answer:1 Card №2. To paraphrase. 1.To speak clearly 2.To express a thought in another way. 3.To divide a long text into smaller sections. Answer:2. Darsliklarda Nobel mukofoti haqida matnlar berilgan. Ш u matnlarga oid savollar tuzi ш mumkin. Bu kartochkalar True-False (tо‘g‘ri-notо‘g‘ri) шaklida tuziladi. Card №1 Alfred Nobel was from Sweden. Answer: False. He was Norwegian. Card №2 Marie Curie,her daughter Irine Joliot-Curie,and their husbands Pierre and Frederic have all won Nobel Prizes. Answer: True. Sinonim s о ‘zlar, Antonim s о ‘zlar mavzusida kviz kartochkalari tuzi ш mumkin. Card №1 Which word is the antonym of the word cheerful ? 1.happiness 2. hope 3.dullness Answer:3. dullness Card №2 Which word is the antonym of the word grief? 1.sadness 2.joy 86 3.sorrow Answer:2.joy. Keyingi kartochkalarimiz shartlari mimikalar yoki harakatlar orqali bajarilgani uchun mime (mimika) cards deb ataladi. Card №1. 1.drive dear 2.sweep the floor 3.clear the table 4.dial a number. Card №2. 1.take a picture 2.pack a suitcase 3.use a phone 4.have a headache. Bunday mashqni Sо‘z birikmalari tushuntirilgach о‘tkazish mumkin. Hozir integratsiya darslari, ya’ni boshqa darslar bilan ingliz tili darsi q о ‘shib о ‘tilishi mumkin. Bu darslarda biz quyidagi savollarni kartochkalarga yozib о ‘qituvchilardan javob talab qilishimiz mumkin. Astronomiya fani bо‘yicha: Card№ 1 1.What is «The Milki way»? Answer: Our galaxy. Card№ 2 How many planets are there in our solar system? Answer: 9. Card№ 3 1. Which planet is nearest the sun? Answer Mercury. Card№ 4 87 Which planet is closest to Earth? Answer: Mars. Kviz kartochkalarini darslarda qо‘llash о‘quvchilarni uylashga, axborot oliшga, axborot berishga, birgalikda ishlashga о‘rgatadi. Eng muhimi, dars samaradorligini oshiradi. Tezkor javob .(Quick answers) Ingliz tili darslarida “Tezkor javob” usulidan foydalanish ham dars samaradorligini oshirishda yordam beradi. Bu usulni bir mavzuni yoki bir bо‘limni о‘tib tugatgandan kein о‘tiladi. 1. Why did the Romans call Britain “Albion”?Answer: “Alba”means “white” in Latin and the first thing the Romans saw when they came were the white chalk clifs on the southern coast of Britain. 2. What are the names of the Northern and Southern extremities? Answer: John O’ Groats’ Lands End. 3. What cities in Britain have the following nicknames? A.Auld Reekie.B.The Cranite City.C. The Smoke. Answer: A. Edinburgh.B. Aberdeen.C.London. 4. Why are there few outdoor cafes in England? Answer:Because the weather is uncertain. 5. What are the Highlands of Scotland like? The Highlands are the hilly or mountainous regions in the north of the country ; they form the greater part of the western half of Scotland north of Glasgow. 6. In which part of the country are Britain’s greatest shipyards situated? Answer: The most famous shipyards are on Clideside just outside Glasgow. 7. What is the name of the Scottish lake in which there is supposed to be a monster? Answer: Loch Ness. 8. What do you know about the famous Round Table? Who sat at it? Answer: The famous Round Table was used by King Arthur and his knights to show that all were equal. 9. Who was the leader of the peasants anti- feudal uprising in England? Answer: Wat Tyler. 88 10. Who was Shakespeare’s favorite’s actress? Answer: Shakespeare never saw an actress. All roles were played by men and boys untilmany years after his death. 11. What is the name of the English town where Willim Shakespeare as born? Answer: Stratford on Avon. 12. Why are public holidays in Britain called “bank holidays”? Answer: Because banks are closed on holidays. 13. What were the thirteen English colonies that were established by the War of Independence? Answer: New Hampshire,Massachusetts,Rhode Islands, Connecticut,New York, New jersey ,Pensylvania,Delaware, Maryland, Virginia, North Carolina, South Carolina, G eorgia. 14. A British billion is one million. What is a billion in the USA? Answer:One thousand million. 15. What are the names of the two houses of legislative branch of the US government? Answer: The Senate and the House of Representatives together they are called the Congress. 16.What university is the oldest in the USA? Answer: Harward.IT was founded in 1636. 17.What are the most popular team sports in the United States? Answer:Basketball,American football and baseball. 18. Who were the first men to fly over the North Pole? Answer: Two Americans-Richard Byrd and Floyd Bennet-1926. 19. What is the name of a very popular musical instrument in the United States? Answer: The recoder which originated in the Middle Ages and resembles a clarinet. 20. What monument in Washington is called “the pencil”? The tall column set up to commemorate G.Washington. 21 .When did Canada become independent?Answer: On July , 1867. 22. How many Canadians speak English (French)? Answer: About one third of the Canadians speak French and little over two thirds speak French. 89 23. The British queen is also the queen of Canada. What official is the real head of the Canadian government? Answer: The real leader is the prime minister. 24. Who were the first Europeans to discover Australia? Answer:The Dutch. 25. New Zealand Is the only place in the world for the birds which are among the flightless firds. What do you call those birds? Answer:Kiwis. 26.What US city is called the “Athens the America” and why? Answer: Boston,one of the centres where US culture originated .The first American schools were foundedin Boston. 27.Captain Abel Tasman discovered the island now named Tasmania.Who discovered New Zealand? When? Answer: A.Tasman.In 1642. 28. Why is Piccadilly Circus called the centre of London? Answer: Many people think that it is the real center of London because it is not only central but also the heart of London’s entertainment world where we find most of London’s best known theatres and cinemas. Шunga o’xшaш savollar har darsda takrorlansa o’quvchilar tili o’rganilayotgan mamlakatlar haqida ko’p ma’lumotga ega bo’liшadi.Bu usulning yana bir jihati шundaki, til materiallari avtomatlaшadi. “ Chigil yozdi ” ( “Warm- up exercises” ) О‘quvchilarni darsga qiziqdiriш uchun sinfda har xil о‘yinlardan foydalaniш mumkin. Bu о‘yinlardan о‘quvchilarning о‘qiyotgan sinfi ,yoшi hisobga olingan holda foydalinadi: 1. Bir о‘quvchi sinfdan chiqadi. Qolgan о‘quvchilar xonadagi bir jismni yaшiradilar. Sinfdan chiqib ketgan о‘quvchi yana sinfga qaytib kiradi. YAшirilgan predmetni topiш uchun tо‘g‘ri kо‘rsatma bergan о‘quvchi uyinni davom ettiriш uchun sinfdan chiqadi. Masalan: topiш uchun “ a table “ sо‘zi berilgan bо‘lsa о‘quvchilar шu sо‘znini quyidagicha ta’riflaшlari mumkin:It is square. It has four legs. It is for teachers. 2. О‘qituvchi sinfni uch gurhxga bо‘ladi. Har bir guruxga 26 ta 90 harf yozilgan kartochka va 2 ta b о ‘ ш kartochka tarqatadi. Hamma harflar i ш tirokida gap tuzgan guruh yengadi. Harf yeti ш masa b о ‘ ш kartochkalarga yozadilar. M: Our Motherland is Uzbekistan. We love it. 3. О ‘qituvchi о ‘quvchilarni 4 guruxga ajratadi. Har bir guruhga birorta ma ш inani pantomima xolatida k о ‘rsatib beri ш lari kerak. M: Microwave, washing machine. Ayniqsa qiyin mavzular tuшuntirilganda yoki yozma maшqlar bajarilgandan sо‘ng о‘quvchilar charchaydilar шunday vaqtda bu usulni qо‘llaшfoydalidir. 4. О‘quvchilar 2 guruhga bо‘linadi va qizlar va о‘g‘il bolalar chiziq buylab qator bо‘lib turiшadi. О‘qituvchi oxirgi о‘quvchining orqasiga rasm” chizadi”, u о‘quvchi о‘zidan oldingi о‘quvchi orqasiga rasm” chizadi.” о‘yin шu tariqa davom etib, 1 turgan о‘quvchi о‘шa rasmni doskaga chizadi. Oxirgi о‘quvchi rasmni doskaga chizguncha rasm umuman о‘zgarib ketiшi mumkin. Qaysi guruh о‘quvchilari шartda kо‘rsatilgandek qilib bajarsalar шu guruh g‘olib hisoblanadi. 5. О‘qituvchi muhokama uchun savollar tayyorlaydi va ikkita konvertga soladi. О‘quvchilar 2 guruxga ajralib, aylana bо‘ylab turiшadi. О‘qituvchi о‘quvchilardan 1-10 gacha son aytiшlarini sо‘raydi. Konvertlarni о‘quvchilarga uzatadi. 6 soni aytilgan bо‘lsa, 6- raqamli talaba konvertdagi 6 savolga javob beradi. Uyin шu tariqa davom etadi. Bu jarayonda inglizcha musiqa yangrab turiшi mumkin. 6. O’qituvchi o’quvchilarga og‘zaki raviшda zanjir xikoya tuziшni taklif qiladi. O’qituvchi 1 gapni doskaga yozadi, keyin sonlar yozilgan kartochkani o’quvchilarga tarqatadi. O’quvchilar navbati bilan gaplar aytadilar. Oxiri o’quvchi xikoyani tugatadi. 7. О‘qituvchi ergaш gapga oid gapni doskaga yozadi. ( M: It I had 1000, I would faked long vacation.) О‘qituvchining о‘ng tomonidagi о‘quvchi davom 91 ettiradi. (It I took a long vacation, I would go to London). Шu tariqa zanjirli xikoya davom etadi. 8. О‘quvchilar juftlikka ajratiladi. Bu juftliklar xarf yozilgan kartochkani tanlab oladilar. 3 minutdan sо‘ng xar bir juftlik шu xarf bilan boшlanadigan sо‘zlar orqali gap tuzadilar. (M:Silly Sally Sanga song…). 9. О‘qituvchi xar bir studentdan о‘zidan о‘ng tomondagi о‘quvchiga biror otni шivirlab aytiшini sо‘raydi. Keyin о‘quvchilar sinfni uch guruxga ajratadi. Xar bir guruxda 1 о‘quvchi savol sо‘raydi. (M: What did you eat yesterday? What is Something?) 2 . Kollej(collage )- bu usulda mavzu umumlaшtirilgan holda chizmalar asosida beriladi. Great Britain mavzusi olinib, unda joylaшgan mamlakatlar nomlari katakchalarga joylaшtiriladi.Sinf о‘quvchilari tо‘rt guruhga bо‘linib katakdagi har bir mamlakat haqida haqida ma’lumot beradi.Qaysi guruh о‘шa mamlakat haqida tо‘liq ma’lumot bersa , о‘шa guruh yutgan hisoblanadi. Uzbekiston mavzusi о‘tilayotgan bо‘lsa,mavzularni quyidagicha tanlaш mumkin: Historical places of Uzbekistan, Industry of Uzbekistan, Education in Uzbekistan, Famous people of Uzbekistan. Ingliz tili darslarida bu usuldan foydalanayotganda talabalarga tanlaш huquqini ham beriш , bunday holatda guruhlar о‘zlari tanlagan mavzuni olib, шu mavzu haqida gapiriшadi.Bu usulni biz darslikdagi biror bobni о‘tib bо‘lganimizdan sо‘ng qо‘llaymiz.Masalan: Rus va О‘zbek maktablari darsliklarida Great Britain , The United States of America, New Zealand kabi mamlakatlar tо‘g‘risida ma’lumotlar bor.Yuqoridagi tartibga kо‘ra quyidagi chizmani beramiz: 92 Talabalar avval Buyuk Britaniya (Great Britain ) keyin Angliya (England), sо‘ng Шotlandiya va Uels (W ales) haqida sо‘zlab beriшadi. Bu usulning afzalligi –Шundaki, о‘qituvchi mavzuni osongina о‘zgartiriшi mumkin. 3. Pantomima (pantomime ) bu usul juda qiyin mavzular tuшuntiriliшi kerak bо‘lgan darsda yoki yozma maшqlar bajarilib , talabalar charchagan paytda foydalaNilsa bо‘ladi. Sinf tо‘rt guruhga ajratiladi. Har bir guruh О‘bekistonda iшlab chiqariladigan elektr asboblari yoki maшinalarni harakatda kо‘rsatadilar, boшqa guruh a’zolari buni nima ekanligini inglizcha aytadilar .( televizor, muzlatgich, Neksiya avtomobili va h. k.) 4. Hikoya zanjiri (a chain story) О‘qituvchi doskaga birinchi gapni yozadi. Talabalarga raqamlangan kartochkalarni beradi. Raqamlar bо‘yicha har bir talaba yoki о‘quvchi bittadan gap aytadi.Oxirgi raqamdagi о‘quvchi hikoyani tugatiшi lozim. Bu usul о‘quvchilarning og’zaki nutqini о‘stiriшda yordam beradi. 5. Topiшmoqlar kaliti (clue) Bu usulda bir о‘quvchi sinfdan taшqariga chiqib ketadi,qolgan о‘quvchilar sinfda biror narsani “yaшiriшadi’’ Taшqaridagi о‘quvchi xonaga kirgach “yaшirilgan” narsani topiшi kerak . Buning uchun kimdir unga yordam beradi. Qaysi о‘quvchi javobga tо‘g‘riroq iшora qilsa, шu о‘quvchi о‘yinni davom ettiradi. Masalan о‘qituvchi stoli ustidagi kartochka Wales Scotland Great Britain England 93 yaшirilsa о‘quvchi шunday ta’rif beriшi mumkin: Cards-a set of small rectangula piecies of stiff paper that have special designs on numbers on them that are used for such things as playing games.(о‘yinlar о‘ynaш uchun mо‘ljallangan, ustida maxsus rasmlari va raqamlari bо‘ladigan, qattiq tо‘rtburchak qog’ozlar yoki plastik bо‘laklar tо‘plami) 6 . Tez aytishlar va harfli kartalar (tongue twisters and cards with letters) Bu usulni tovuшlarni tuшuntirmoqchi bо‘lganimizda qо‘llasak foydali bо‘ladi: О‘qituvchi о‘quvchilarni juftliklarga ajratib, ularga harflar yozilgan kartochkalarni beradi. О‘quvchilar har bir harf bilan boшlanadigan sо‘z va gaplar tuzadilar. (M: Betty Botta bought a bit of butter, Silly sally sang a song) Bo ш qa juftliklar bu tez ayti ш larni takrorla ш lari lozim. 7. Tavakkal qilish (jeopardy) О ‘qituvchi doskaga “The USA” mavzusi о ‘tilgach, quyidagilarni yozi ш i mumkin: HISTORY TRADITIONS GEOGRAPHY 100 100 100 200 200 200 300 300 300 Masalan: Birinchi guruh bir mavzuni HISTORY 100 ni tanlaydi. О ‘qituvchi savol beradi: “Who is the first president of the USA” agar komanda t о ‘g’ri javob bersa, 100 ballni q о ‘lga kiritadi; xato javob bersa 100 ballni yo’qotadi. Agar 300 ballik savolni tanlansa savol ham murakkabla ш adi. 8. Telefon (telephone) О ‘qituvchi sinfni uch guruhga ajratadi. Birinchi turgan о ‘quvchiga qog‘ozda gap yozib beradi. M: 1.White rice is very right. 2. Sheep went on the ship. 3. She’ll send the letter later. Oxirgi о‘quvchigacha gap tо‘g‘ri yetib boriшi kerak va hamma sо‘zlar oldin darsda о‘tilgan bо‘liшi kerak. Bu usul о‘quvchilarning lug‘at boyligini oшiradi. 94 9. Oltin sandiq (The golden trunk) Bu usulda о‘quvchilar kichkina sandiqchaga maшhur kiшilarning ibratli fikrlari, maqollari yozilgan qog‘ozlarni taшlaydilar. M: 1. Power is in the justice. (A. Temur ) 2. Education is a better safeguard of liberty than a standing army. (Edward Everett) 3. Speak the truth only , even if you are put to death (A.Temur) 4. He who opens a school door , closes a prison.(Victor Gyugo) Sandiqcha ochilib fikrlar о‘qib tarjima qilinadi va mag‘zi chaqiladi. 1. Kuch adolatdadir (A. Temur) 2. Ma’naviyat ozodlikning armiyaga qaraganda yaxшiroq himoyachisidir. (E.Edvard) 3. Boшingga qilich kelsa ham tо‘g‘ri gapir. (A.Temur) 4. Kim maktab eшigin ochsa , unga qamoqxona eшigi yopilar. (V.Gyugo) Ingliz tili darslarida interfaol usullardan foydalaniш о‘quvchilarni fanga bо‘lgan qiziqiшini oшiriш bilan bir qatorda darsda dо‘stona muhit yaratiшga va о‘quvchilarni bir-birlariga yaqinlaшtiriшda yordam beradi. 10. Kubik .(cubic) usuli har tomonlama fikrlaш, tasavvur qiliш, tafakkur qiliш, kо‘rsatiш, faollikni oшiriшga qulay bо‘lganligi bilan ham ajralib turadi.Bu usuldan foydalaniшni 2 xil kо‘riniшda bо‘liшi mumkin: 1-usul. Qog‘ozdan kubik yasab olti tomoniga savollar yozib qо‘yiladi, taшlangan kubik qaysi tomonga tuшsa, о‘шa savolga javob beriladi. Bu usulni о‘tkaziшdan oldin barcha savollar vatman qog‘ozga yozib qо‘yiladi. Bir necha kubik (2-3) iшlatiш ham mumkin. 2-usul. Qog‘ozdan kubik yasab tomonlariga: Buni tasvirlang! Buni taqqoslang! kabi шartlar yoziliшi mumkin. Bu holatda kubik ustiga rasmlar yopiшtiriliшi ham mumkin. 11. “ Masofali ta’lim” usuli interaktiv usullarning zamonaviy kо‘riniшi bо‘lib, jonli muloqot, matbuot orqali, telekommunikatsiya orqali amalga oшiriladi. Bunga sirtqi olimpiada sirtqi о‘qiш kiradi. Ingliz tiliga oid hamma mavzuda bо‘liшi mumkin. 95 12. “Kо‘chma bozor” nomidan ma’lumki, bilimlar “ sotiladigan “ joy bо‘lib, xaridor va sotuvchidan iborat, bir necha davlatlar vakillari qatnaшadi. Masalan:Ular Angliya, AQ Ш , О ‘zbekiston vakillari b о ‘li ш i mumkin. Ular о ‘z bilimlarini namoyi ш etadilar. (yarmarka).Qatna ш uvchilar о ‘zlarining mamlakatlari haqidagi hamma savollarga t о ‘liq javob beri ш lari kerak.Aks holda,bu mamlakat yarmarkasi oldidan hamma ketadi,ya’ni sotuvchilar ham oluvchilar ham faol b о ‘lmasalar bozorlari kosod b о ‘ladi. Masalan: Sotuvchi oluvchining Angliya haqidagi hamma savollariga javob beri ш i ш art. Ш unda xaridor Angliya haqida kitoblar, otkritkalarni oli ш i mumkin. 13. Rolli о ‘yinlar. (Acting characters) rolli о ‘yinlar usuli darsning barcha tiplarida q о ‘llanili ш i mumkin. Hunarga о ‘rgati ш uchun “Interpretter”, “Translator”, “Writer”, “Poet” kabi kasbdagi ki ш ilar darsda i ш tirok eti ш ib talabalar bilan suhbatla ш i ш lari mumkin. 14. “ Allomalar yig‘ini” (Thinkers meeting) U.Шyekspir, A.Navoiy, R.Burns kabi шoirlar va “yozuvchilar”ni taklif qiliш mumkin. Bunday paytda ular aytib ketgan hikmatli sо‘zlardan darsimizda foydalansak yoшlarni komil inson qilib tarbiyalaшimizga yordam beradi: Masalan: “Liberty means responsibility. That is why most men dread it” G.B.Shaw. “And when we think we lead, we are most led” Lord Byron. 3§ Leksik о‘yinlar, grammatik о‘yinlar fonetik о‘yinlar . О‘qituvchi stol ustiga predmetlarni qо‘yib, inglizcha aytadi va kim tez olsa, шu yutadi. 2. Bir о‘quvchi bitta sо‘zni о‘ylaydi, qolganlar Is this a pen? Is this a book? deb sо‘raydi, о‘quvchilar topiшa olmasa No, it is not, topiшsa Yes, it is deb javob beradi. Шu о‘yinni aksini qilib о‘ynaш mumkin. О‘quvchilar bitta sо‘z о‘ylaydi, bir о‘quvchi Is this a pen? Is this a pencil? deb sо‘raydi. О‘quvchi esa 96 Yes, it is yoki No, it is not deb javob beradi. О‘yin о‘ylangan sо‘zni topiliшi bilan tugaydi. Leksik о‘yinlarni turlari kо‘p. Grammatik о‘yinlar muhim zarur grammatik tuzilmalarni qо‘llaшni о‘rgatiш, rivojlantiriш uchun о‘tkaziladi. Bunday о‘yinlarga kо‘pincha to be, to have, may, must, can fe’llari, there is, there are iboralari (konstruksiyalari) olinadi. О‘yinlar kо‘pincha musobaqa tarzida о‘tadi, ularda boшlovchi, boшqaruvchilar bо‘ladi. Grammatik о‘yinlarni turlari kо‘p: 1. This is a... ni faollaшtiriш. О‘qituvchi darsga kirib What is this? deydi, javob talab qiladi. Bir о‘quvchi javob bergandan sо‘ng Oh, I am so tired! Who wants to be a teacher? Come Karima, you are a teacher. Ask questions! Deydi. Sо‘ng Karima о‘qituvchi о‘rniga о‘qituvchi bо‘lib savollarni sо‘raydi, о‘quvchilar This is a pen, a book deb javob beradilar. 2. Where is my pen....? ni ham шunday qilib о‘yin о‘ynatiш mumkin. Fonetik о‘yinlar о‘quvchilarni talaffuzini maшq qildiriш, шye’rlarni baland ovozda talaffuz qiliшga о‘rgatiшda iшlatiladi. Bunda шye’rlar о‘quvchilar bilan oldin yodlanadi, sо‘ng yodda musobaqa qilib ayttiriladi. Fonetik о‘yinlarning turlari ham kо‘p. 1. Kim   tovuшi bor sо‘zlarni tez, tо‘g‘ri talaffuz qiladi, 2 ta о‘quvchi qatnaшadi. 2. Kim   àå tovuшi bor sо‘zdan kо‘p topib tez, tо‘g‘ri talaffuz qiladi va yozadi. 3. Шye’r ayttiriш kabilar. Orfografik о‘yinlardan yozuvni о‘rgatiшda foydalaniladi. Bunday о‘yinlarni ham turi kо‘p: 1. О‘qituvchi 2 ta о‘quvchini qо‘liga alohida qog‘ozga yozilgan harflarni berib, “ pencil ” deydi, kim tez doskaga borib шu sо‘zni yasasa, u yutadi. 2. Doskada sо‘zlarni bitta boш, oxirgi harfini yozib tо‘ldiriш. 3. Kim kо‘p sо‘z yoziш kabilar. Bu о‘yinlar ham musobaqa шaklida о‘tadi. 97 Ijodiy о‘yinlardan bir marta tinglangan matnning mazmunini tuшuniш, nutqdan asosiy fikrni ajratiш, tinglaшni rivojlantiriш uchun foydalaniladi. Bunday о‘yinlar kо‘pdir. О‘quvchilar At school, At the doctor’s, In the library, In the sport hall mazmunlarida о‘yin о‘ynaydilar. О‘quvchilar rollarga bо‘linib о‘ynaydilar. Taqlid qiliш о‘yinlarida angliyalik yoki amerikalik bir taniqli yozuvchi, olim, шoirni taqlid qiladilar, ya’ni ularning о‘rnida, rolida bо‘ladilar. О‘quvchilardan biri ularga taqlid qiladi, qolganlar turli qiziqtiradigan masalalar bо‘yicha savollar berdilar, taqlid qilgan javob beradi. Albatta, hammasi inglizcha bо‘ladi. Ingliz tilida erkin sо‘zlaшiш uchun о‘quvchi talabaning lug‘at boyligini oшiriш lozim. Bu vazifani hal qiliшda har xil о‘yinlardan foydalaniш ijobiy natija beradi. О‘yinlar orqali sо‘zlar о‘rgatilsa о‘quvchilar yangi sо‘zlarni tez ilg‘ab oliшadi va bu sо‘zlar ularning xotirasida bir umrga qoladi. Bunday о‘yinlar butun sinf bilan, yoki kichik-kichik guruhlarga bо‘lingan holda о‘rgatiliшi mumkin. Keling, о‘qituvchilar yangi sо‘zlarni о‘rgatayotganlarida qanday uyinlardan foydalaniшlari mumkinligini kо‘rib chiqaylik: 1. Xotirani mustahkamlovchi о‘yin (Memory game) Bir о‘quvchi bitta gap aytadi boshqa о‘quvchi shu gapga bir sо‘z yoki gap qо‘shadi. 1-о‘quvchi: My friend came. 2-о‘quvchi: My friend and his mother came. 3-о‘quvchi: My friend and his mother came by train. Qaysi о‘quvchi sо‘z qо‘шa olmasa yoki xatoga yо‘l qо‘ysa о‘yinni tark etadi. 2. Sо‘z bog‘liqligi о‘yini (Word association) Bir sinf turkumiga oid s о ‘zlar olinadi. Masalan: Uy jihozlari jihozlariga oid s о ‘zlar. 98 1-о‘quvchi: a Sofa. 2-о‘quvchi: a table. 3-о‘quvchi: a chair. 4-о‘quvchi: the piano. Qaysi о‘quvchi tezda sо‘z topa olmasa о‘yinni tark etadi. 3. Mimika (Miming) Bu о‘yin yuqori sinf о‘quvchilari uchun mо‘ljallangan bо‘lib, о‘quvchilar kо‘p sо‘zlarni biliшlari ya’ni lug‘atlari boy bо‘liшi kerak. Bu uyin kasbga oid bо‘liшi mumkin. Boшlovchi biror kasb egasiga doir harakat qilib kо‘rsatadi, qolganlar bu sо‘z qaysi kasbga oid ekanligini topiшlari kerak, aks holda ular savol beriшlari mumkin: Dou you work with children? Do you work in the evening? 4. Kasbga oid iш qurollari haqidagi о‘yin (Guess the tool) О‘qituvchi о‘quvchilarni juftlikka ajratadi. 2 о‘quvchini yuzma yuz qilib ularga sо‘zlar yozilgan kartochkalarni beradi. Masalan: Knife and cook, pen and pupil. Bu о ‘quvchilar yozuvni bir biriga k о ‘rsatmasligi kerak. О ‘quvchilar kartochkadagi i ш qurolining nomini aytmasdan, о ‘ ш a s о ‘zni tasvirla ш lari ш art. Boшqasi о‘шa iш qurolini topiшi kerak: 1-о‘quvchi: It is used for cutting things (bread, vegetables). 2-о‘quvchi: It is a knife. We use it to prepare meals. 5. Kishilar ovozlari orqali sо‘z topish (Human sounds) Bu uyinda о‘quvchilar kiшilar xursand bо‘lganda, xafa bо‘lganda, kasal bо‘lganda qanaqa ovoz chiqariшini о‘rganadilar. О‘qituvchi: You are at the concert, at the stage. О‘quvchi: Sings and says I am singing. О‘qituvchi: Someone is here… О‘quvchi: Whispers some thing and says I am whispering. О‘qituvchi: You hurt your leg. О‘quvchi: Screams and says I am screaming. 99 О‘yin oxirida о‘quvchilar о‘zlari xuddi шunday harakatlar topib, aytiшlari va ijro qiliшlari mumkin. 6. Maslahat zanjiri о‘yini (Suggestion chain) Bu uyinda talabalar bо‘ш vaqtini о‘tkaziш uchun taklif kiritiшadi. Buning uchun ularning har biri bugun kechqurun yoki ertaga tuшdan keyin yoki bо‘lmasa dam oliш kunlarini qog‘ozga yozib oladilar, keyin birortasi о‘yinni boшlaшadi boшqa talabalar ham о‘z fikrlarini bildiriшadi: 1-о‘quvchi: Let’s go to the football match. 2-о‘quvchi: No, not football. What about going to the concert? 3-о‘quvchi: We could go to the concert. 4-о‘quvchi: No, not to the concert. Why don’t we visit to the country? О ‘yin ш u tartibda davom ettiriladi. Hamma talabalar о ‘z takliflarini aytib b о ‘li ш lari ш art. Kim taklifini t о ‘g‘ri ayta olmasa yoki gapda oldin aytilgan fe’l takrorlansa uyindan chiqadi. 7. Ogohlantiriш, bildiriш iboralariga oid о‘yin (Notices and warming practices) О ‘qituvchi ikki turdagi kartochkalarni tayyorlaydi. Birinchi turdagi kartochkalarda ba’zi joylarda aytiladigan iboralar va gaplar yoziladi. Ikkinchi tur kartochkalarda esa ш u gaplar va iboralar ayti ш mumkin b о ‘lgan joylar k о ‘rsatiladi. Masalan: 1-о‘quvchi: Many students are reading books. 2-о‘quvchi: In the library. 3-о‘quvchi: Tickets are sold out. 4-о‘quvchi: Out side the theatre. 5-о‘quvchi: Queue for currency exchange. 6-о‘quvchi: Inside a bank. 8. Mantiqni kuchaytiriш uchun iшlatiladigan о‘yin (Exaggerate) Bu usul talabalarga turli sifatlarni tanla ш imkonini beradi. Buning uchun о ‘qituvchi har xil tipdagi savollar yozilgan kartochkalarni tayyorlab q о ‘yadi: It isn’t very iterestiny, is it? 100 She is very pretty, isn’t she? Did you have a good day? Kartochkalar stol ustiga qо‘yiladi. О‘qituvchi о‘quvchilardan birini chaqirib, kartochkalarning birini olib, savolini о‘qiшini buyuradi. Bu о‘quvchi boшqa о‘quvchidan sifatlarni iшlatgan holda savolga javob beriшini sо‘raydi. 1-о‘quvchi: She cooked nice meals, didn’t she? Azim? 2- о ‘quvchi: (Azim) Nice? She cooked delicious. Kim sifatlardan о ‘rinli foydalana olmasa yoki xatoga y о ‘l q о ‘ysa yutqazgan hisoblanadi. 9. Gaplarni kengaytiriш uchun iшlatiladigan о‘yin (Expand the sentences) Bu о‘yin ham sifatlarga taalluqli bо‘lib, gaplarda bir necha sifatlar iшlatiliшi lozim: О‘qituvchi: He ate an apple. 1-о‘quvchi: He ate a red apple. 2-о‘quvchi: He ate a red big apple. 10. Sinonim sо‘zlarni iшlatiшda qо‘llaniladigan о‘yin (Using Synonyms) Bu о‘yinda о‘qituvchi bir sо‘zni aytadi, о‘qituvchilar шu sо‘zning sinonimlarini topiшadi. Qaysi о‘quvchi kо‘p sinonim topa olsa, о‘шa о‘quvchi g‘olib hisoblanadi: О‘qituvchi: Ability. 1-о‘quvchi: talent. 2-о‘quvchi: skill. 3-о‘quvchi: aptitude. О‘qituvchi: business. 1-о‘quvchi: industry 2-о‘quvchi: commerce 3-о‘quvchi: trade 4-о‘quvchi: traffic 101 11. О‘quvchilarning lug‘at zahiralarini tekшiriшda testlardan foydalaniшimiz mumkin: Masalan: Jane: Where are … going, Ann? a) you b) he c) she d) it Ann: I’m just going to the … . a) office b) shops c) post office d) hospital Jane could you … this letter with you? a) take b) give c) post d) buy Ann: With pleasure. Bu turdagi о‘yinlar hamma yoшdagi о‘quvchilar, talabalarga ingliz tili sо‘z boyliklarini oшiriшga yordam beradi. Ingliz tili о‘qituvchilari ingliz tili о‘rganuvchilarining yoш xususiyatlari va bilim darajalarini hisobga olgan holda о‘yin шartlarini oson yoki murakkablaшtiriшlari mumkin. 102 XULOSA О‘quvchi yozuv orqali о‘qigan, tinglagan, gapirgan materiallarini, ma’lumotini yozma ifodalaydi. О‘quvchi uni yozma ifodalagan bо‘lsa, uning esida yaxshi qoladi, yaxshi о‘zlashtiradi. Yana qaytadan gapirish uchun xotirasida, yodida yaxshi qoladi. Yozuv ham gapirish ma’lumotini, materialini esda qolishiga yordam beradi. Ingliz tilida gapirishni о‘rgatishni qiyinchiliklari bor, bularni о‘qituvchi hisobga olishi zarur. Inglizcha gapirishga о‘rgatishning mazmuniga lingvistik, psixologik, metodik qismlar kiradi. Lingvistik qismga gapirish uchun zarur bо‘ladigan til va nutq materiallari, gap tuzilishlari, nutq namunalari kiradi. Bu materiallar tematika asosida tanlanishi zarur. Tematika qanday til materiallarini tanlashni belgilaydi. Lingvistik qism ustida tо‘xtalganda ekstralingvistik elementlarni, imo- ishora, harakat va boshqa vositalarni ham yodda tutish zarur. Monologik nutq gapirishning bir shakli bо‘lib, 1 ta sо‘zlovchi tomonidan bajariladi. Monologik nutq ham о‘ziga xos xususiyatlarga, qiyinchiliklarga ega. О‘qituvchi ularni о‘rgatayotganda hisobga olishi zarur. Gap qistirish, luqma tashlash (replika) lingvistik adabiyotlarda dialogning birligi deb qabul qilinadi. Replika deyilganda gap qistirish, luqma tashlash, e’tiroz bildirish, fikrga qо‘shilishlik tushuniladi. U har bir sо‘zlovchining tugallangan fikrni ifoda etuvchi 1 ta yoki bir nechat jumlalardan iborat bо‘ladi. Birinchi jumla oldingi sо‘zlovchiga javob, e’tiroz bо‘lsa, ikkinchisi dialogni davom ettirishga undash bо‘ladi. Ba’zida 1 ta jumla ikkalasini о‘rnini bosadi. Darsda о‘qituvchi nutqini yuqoridagilarni hisobga olib amalga oшirsa, inglizcha muhit yaratiladi, о‘quvchi inglizcha ma’lumot oliшga, ma’lumot beriшga о‘rganadi. 103 Kadrlar tayyorlaш sohasidagi davlat siyosati insonni intelektual va ma’naviy - ahloqiy jihatdan tarbiyalaш bilan uzviy bog‘liq bо‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol шahs – fuqaroni шakillantiriшni nazarda tutadi. Шu tarzda fuqaroning eng asosiy konstitusiyaviy huquqlaridan bilim oliш, ijodiy qobiliyatini namoyon etiшdir. О‘rta maktablarda ingliz tilini о‘rgatiшni hamma sinflarda о‘yinlardan foydalaniladi va ular 3 bosqichga bо‘linadi: 1-bosqich . 5-6-sinflarda о‘ynaladigan о‘yinlar: Bu sinflarda leksik, grammatik, fonetik, orfografik о‘yinlar, ertak xarakteridagi rolli о‘yinlar о‘ynatiladi. 2-bosqich . 7-8-sinflarda о‘ynaladigan о‘yinlar: Mazmunli о‘yinlar, ayniqsa, maiшiy xizmat mavzuidagi rolli о‘yinlar о‘ynatiladi. 3-bosqich . 9-11-sinflarda о‘ynaladigan о‘yinlar: Taqlid qiliш о‘yinlari keng о‘ynatiladi. Bu о‘yinlar о‘quvchilarni biliш, о‘rganiш faoliyatini rivojlantiriшga yordam beradi. Hozirgi paytda ingliz tilini о‘rgatiшda rolli о‘yinlardan keng foydalaniladi. Ular oldimizga qо‘ygan maqsadga eriшiшda, qiziqtiriшni orttiriшda, darsga jalb qiliшga salmoqli ijobiy yordam beradi. Шu sababli о‘yinlarni yanada kengroq qо‘llaш ma’qulroqdir. “Ta’lim tо‘g‘risi”dagi Qonun va kadrlar tayyorlaш milliy dasturi talablariga binoan darslarni an’anaviy tarzda emas, noan’anaviy tarzda taшkil etiшimiz lozim bо‘ladi. Buning uchun biz о‘quvchilar kо‘p izlaniшimiz kerak. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va “Ta’lim tо‘g‘risida” gi Qonunda ta’kidlanganidek, yangi tipdagi Kasb – hunar kollejlarida va maktablarda о‘qitish jarayonini takomillashtirish maqsadida bitiruv malakaviy ishida quyidagi ishlar amalga oshirildi: 104 1. Kasb – hunar kollejlarida va maktablarda an’anaviy va noan’anaviy yondoshuvlar va pedagogik texnologiya ta’limining tizimli usuli nazariy jihatdan о‘rganildi. 2. Ingliz tilida gapirishga o’rgatishning mazmuni bо‘yicha ilmiy – nazariy ma’lumotlar tо‘plandi va ular tahlil qilindi. 3. Kasb – hunar kollejlarida va maktablarda gapirish nutq faoliyatining turi bo’yicha uslubiy tavsiya ishlab chiqildi. 4. “Yangi pedagogik texnologiya asosida og’zaki nutqni o’stirish yo’llari” mavzusini о‘qitish texnologiyalaridan foydalanildi. 5. Tajribada sinab kо‘ri ldi va olingan natijalarga asosan uslubiy tavsiya beri ldi . Gapirish jarayonida yо‘l qо‘yiladigan xatolarni nazorat qilish (muallim tomonidan) va о‘z-о‘zini tekshirishning nutq malakalarini egallashda ahamiyati katta. Nutqiy mashqlarni bajarish chog‘ida xatoni tо‘g‘rilab turish ma’qul emas, bu ish fikr bayon etib bо‘lingandan sо‘ng qilinadi. Maktab darsliklarida juftnutq va yakkanutq mashqlari sistemasi ishlab chiqilgan. Mashqlarning berilish tartibi va miqdori muayyan sinf о‘quvchilarining chet tilda hosil qilingan kо‘nikma va malakalari saviyasiga qarab farqlanadi. Tadqiqot natijasi shuni kо‘rsatadiki, ta’lim jarayonida interfaol metodlarning qо‘llanilishi ta’lim sifatini yaxshilashga va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. 105 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI. 1. 4. Jamol Jalolov. “Chet til о‘qitish metodikasi” . T.: “О‘qituvchi” . – 1996 . 5. A.A.Mirolyubov, I.B.Rahmanov , V.C.Setlin tahriri ostida, “О‘rta maktablarda chet tillar о‘qiti sh ning umumiy metodikasi” . T.: “ О‘qituvchi ” . - 1974 6. “Progressivniye pedagogicheskiye texnologii”, Toshkent, 1999, 3-bet . 7. V. G. Nilyuman “ Английская синонимика ”. Москва 1980. 8. I . V . Arnold “Стилистика современного английского языка”. Москва 9. Galperin I. R. “Stylistics” – Moscow 1977. 10. Jesperson O. “growth and structure of the English language” L – 1930. 11. Ilish V. A. “The structure of modern English” M. 1965. 12. Grabb’s “English synonims”. London 1956. 13. A. Gandelsman “English synonims”. Moscow 1963. 14. Y. I. Godennik, e. V. Maliyevskaya “English synonyms they meanings and usage”. Moskva 1965. 15. Baskalov, Sodiqov “Umumiy tilshunoslik”. T.: “O’qituvchi”. – 1967. 16. Sh. Balli “ Указ са ”. Moskva 1960 17. INTERNET MANBALARI.  http:\www.ziyonET.uz  http:\www.google.co.uz  http:\www.EDU.uz  http:\www.kutubxona. uz 106

O'xshashlar

Махсус мактабгача тарбия ёшидаги болаларга ташхис қўйишнинг педагогик-психологик хусусиятлари
Chet tilida kommunikativ faoliyatning Psixolingvistik, lingvodidaktik xususiyatlari
Ixtisoslik o’quv fanlarini yangi pedagogik texnologiyalar
“Daryolar” mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitishga doir
ingliz tili grammatik mavzularini leksika va fonetika bilan bog’lagan holda, interfaol va an’anaviy metodlar