Mustaqil O`zbekistonda ta`lim samaradorligini oshirishdagi olib borilgan chora – tadbirlar va ularning natijalari - Pedagogika - Diplom ishlar

Mustaqil O`zbekistonda ta`lim samaradorligini oshirishdagi olib borilgan chora – tadbirlar va ularning natijalari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

295 KB

Ko'chirib olish

Mundarija: Kirish………………………………………………..……….3 – 7 I.Bob. Mustaqil O`zbekistonda ta`lim samaradorligini oshirishdagi olib borilgan chora – tadbirlar va ularning natijalari. I.1. Ta`limdagi muammolar. “Ta`lim to`g`risida” qonunning qabul qilinishi……………………………………………………..8 – 17 I.2. Mamlakatimizda ta`lim samaradorligi sohasida qo`lga kiritilgan yutuqlar. ……………………………..…………18 - 28 II.Bob. Ta`lim samaradorligi va kadrlar tayyorlash milliy dasturi. II.1. Kadrlar tayyorlash samaradorligida milliy modelning o`rni…………………………………………………………29 - 36 II.2. Mamlakatimizda kadrlar tayyorlashdagi samaradorlik va uning istiqbollari…………………………………………37 - 55 II.3. Davlat umummilliy dastur: zaruriyat, maqsad va natija. ……………………………………………………….56 – 80 Xulosa. ……………………………………………………81 – 83 Adabiyotlar ro`yxati…………………………………… ..84 - 85 2

Kirish. Mavzuning dolzarbligi: O`zbekiston o`z mustaqiligini qo`lga kiritgach, ijtimoiy hayotning barcha jabhalari singari ta`lim sohasida ham tubdan isloh qilish vazifasi jamiyat oldida asosiy dolzarb masala bo`lib qoldi. Ma`lumki ota – bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo`lishi ilmu ma`rifat, ta`lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb bilgan. Shu bois bu sohada yuzaki, rasmiy yondashuvlarga, puxta o`ylanmagan ishlarga mutlaqo yo`l qo`yib bo`lmaydi. Maktab, ta`lim – tarbiya masalasi davlat va jamiyat nazoratida bo`lmish asosiy qonunimizda belgilab qo`yilgan. Shu bilan birga, bu keng jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo`llab – quvvatlashini talab qiladigan umumiy masaladir 1 . Eng nufuzli jahon mezonlariga javob beradigan mutaxassislar yetishtiradigan o`quv masalalari aksariyat markazda – Rossiyada joylashgan bo`lib, ittifoqdosh respublikalar, xususan O`rta Osiyo mintaqasidan bu dargohlarga sanoqli vakillargina qabul qilinar, bunday imkoniyat chegaralangan edi. Milliy respublikalarda noyob ixtisosga ega mutaxassislar yetishmaydi degan muammo sun`iy ravishda vujudga keltirilib, bu yurtlarga ming – minglab o`z odamlarini jo`natishar edi. Prezidentimiz I. Karimov Ta`kidlaganlaridek, o`sib kelayotgan avlod taqdiriga hech kim befarq qaray olmaydi. Bunda oliy o`quv yurtlarining ahamiyati kattadir. Yoshlarni qay usulda o`qitish, ularni tarbiyalash, mustaqil mamlakatning etuk mutaxassislari bo`lishiga qayg`urish har birimizning muqaddas burchimizdir. Bunda oliy va o`rta maxsus ta`lim tizimi saviyasini jahon andozalari darajasiga yetkazish, xalq xo`jaligi mutaxassisliklarga bo`lgan talab va ehtiyojlarni ilmiy tahlil asosida aniqlash, xorijiy mamlakatlar tajribasidan oqilona foydalanish shu kunning dolzarb mavzusidir. 1 I. Karimov. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. Toshkent. Ma’naviyat. 2008 yil. 60 – 61 betlar. 3

Ilm – ziyo salohiyati, bu xalqning, vatanning ulkan boyligi, kelajak poydevoridir. Uni rivojlantirishda, yetuk mutaxassislarni tarbiyalashda, davlat imkoni bo`lgan hamma ishni qiladi hech narsani ayamaydi 1 . Shu bois istiqlolning dastlabki kunlaridanoq xalq ta`limi tizimini jadal isloh qilishga kirishildi. Bir qator o`quv yurtlarining maqomi, dasturlari va ta`lim uslublari butunlay o`zgartirildi. Eng zamonaviy, shu paytgacha bo`lmagan eng zarur ixtisosliklar bo`yicha alohida universitet va institutlar yangi o`quv muassasalari tashkil etildi. Ilg`or mamlakatlarning tajribalari asosida va chet davlatlar bilan hamkorlikda ko`plab litsey va gimnaziyalar ochildi. O`zbekistonda litseydan tortib akademiyagacha bo`lgan zamonaviy, yangi ta`lim tizimi vujudga keltirildi. Bugungi kunning eng dolzarb muammosi – bu 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy inqirozi, uning ta`siri va salbiy oqibatlari, yuzaga kelayotgan vaziyatda chiqish yo`llarini izlashdan iborat. Mamlakatimizning uzoq va davomli manfaatlari taqozo etgan holatlarda va keskin vaziyatlardan chiqish, ular tug`diradigan muammolarni hal etish zarur bo`lganda iqtisodiyotda davlat tomonidan boshqaruv usullari qo`llandi va bunday yondashuv oxir – oqibatda o`zini to`la oqladi. Hech kimga sir emaski, bugun keng ko`lamda tarqalib borayotgan jahon moliyaviy inqirozining asosiy sabablaridan – bu banklar likvedligi, ya`ni to`lov qobiliyatining zaifligi bilan bog`liq muammoning keskinlashuvi, kredit bozoridagi tanglik sodda qilib aytganda, pul mablag`larining yetishmasligi bilan izohlanadi 2 . Hozir mamlakatimiz boshidan kechirayotgan har bir jihatlarni o`tmish davrining ayrim xususiyatlariga o`xshab ketadi. Shu sababli biz jamiyat qurishning hozirgi tajribasida o`sha davrdagi eng ibratli va hozir bizga yordam bera oladigan eng muhim jihatlardan foydalanish mumkin. 1 I. Karimov. “Ilm – ziyo salohiyati – yurt boyligi”. “Ma’rifat” gazetasi. 1993 yil 21 iyul. 2 I. Karimov. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. Toshkent, O’zbekiston, 2009 yil 4 – 8 betlar. 4

Bugungi kunda o`tmish tariximizni o`rganish yo`l qo`yilgan xatolarni takrorlamaslik, ularni tuzatish uchun juda zarurdir. Mustaqillik yillarida xalq ta`limi sohasi tubdan o`zgartirilib, mustabid sovet tuzumi davri xolisona ravishda ilmiy, tahlil etish, istiqlol mafkurasi asosida jiddiy xulosalar chiqarishning quyidagi omillari bilan tavsiflanadi. - Ushbu mavzu hozirgacha O`zbekiston yangi tarixi yo`nalishi bo`yicha alohida diplom ishi mavzusi sifatida o`rganilmaganligi; - O`zbekistonda kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida, zamon talablariga javob beradigan mutaxassislar yetishtirishga erishish uchun jahon tajribasini umumlashtirib tegishli xulosalar chiqarishning zarurligi; - Mustaqillikning dastlabki yillarida yo`l qo`yilgan xato va kamchiliklarni tanqidiy o`rganish, o`sha davrdagi ibratli jihatlarini o`rganish ushbu mavzuning dolzarbligini taqozo etadi. Mavzuning o`rganilganlik darajasi: O`zbekistonda ta`lim sohasi tarixi ijtimoiy – iqtisodiy, g`oyaviy madaniy hayoqning muhim tarmog`i sifatida doimiy ravishda olimlar, tadqiqotchilar, jamoatchilik va soha xodimlari e`tiborini o`ziga jalb qilib kelgan. Bu muammo bo`yicha yozilgan, chop etilgan ilmiy – tadqiqot ishlarini sanab o`tishimiz mumkin. Mavzuning tarixshunoslik tahlili shundan dalolat beradiki, xalq ta`limi sohasidagi yutuq va muammolarini har tomonlama yangi metadologik asosda ilmiy jihatdan taxlil qilgan K. A. Oqilov, M. G`ulomova, M. To`rayeva va boshqalarning asarlari shu nuqtai nazardan ma`lum ahamiyatga egadir 1 . Tadqiqotning maqsad va vazifalari: Mustaqillik yillarida ta`lim sohasida qilingan islohotlar yuzasidan Prezident devoni, Oliy Majlis, Oliy va O`rta maxsus ta`lim vazirligi tomonidan chiqarilgan Qonun va Farmoyishlar asosida Ta`lim va Kadrlar tayyorlash to`g`risidagi barcha muvaffaqiyatlarni ko`rsatishni ushbu tadqiqot yuzasidan barcha muvaffaqiyatlar bo`yicha xulosalar berishni maqsad qilib qo`ydik. 1 M. G’ulomova, O’zbek ziyolilarining kamoloti. Toshkent. 1992 yil. M. To’rayeva, O’zbekistonda madaniy hayot: muammo va oqibatlar. Toshkent 2002 yil va boshqalar. 5

O`zbekistonda xalq ta`limi sohasining holat va muammolarini tahlil etish to`plangan tajribalarni umumlashtirish va ularni turmushga tadbiq etishga doir ilmiy xulosalar chiqarishdan iborat: Umumiy maqsaddan kelib chiqib tadqiqotning aniq vazifalari quyidagicha belgilangan. - O`zbekistonda xalq ta`limi sohasida yo`l qo`yilgan jiddiy xato va kamchiliklarni xolisona o`rganish, vazifasiga qaratiladi. - Mustaqillik yillarida ta`limning davlat siyosati darajasida ko`tarilishiga sabab bo`lgan faktorlar yoritishni va ushbu yillarda ta`lim sohasida qo`lga kiritgan barcha yutuqlarni yoritishni; - Kadrlar tayyorlashning milliy modelining kadrlar tayyorlashdagi yutuqlar va nihoyat Respublikamiz Prezidentining “2004 – 2009 yillarda maktab ta`limini rivojlantirishning davlat umummilliy dasturi to`g`risida”gi farmoni hayotda qanday amalga oshirilganligini yoritish asosiy vazifa qilib olindi. - Xalq ta`limi tizimini rivojlantirish jarayonida tahlil etilgan masalalardan xulosa chiqarib, kelgusida soha ishini takomillashtirishga oid taklif va mulohazalar berish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Bitiruv malakaviy ishda mustaqil O`zbekistonda ta`lim va uning samaradorligiga doir ma`lumotlar tizimlashtirildi va umumlashtirilgan holda ilmiy muomalaga kiritildi. Shu bilan birga turli manbalar va ilmiy adabiyotlardagi mavzuga tegishli yondashuvlar hamda fikr-mulohazalar ko`rib chiqilib, qiyosiy tahlil qilindi va izchil tarzda ilk bor tadqiq etildi. Tadqiqotning davriy doirasi: 1991 – 2011 yillarni o`z ichiga olgan bo`lib, bu davr mustaqillikka erishgan davrdan, toki O`zbekistonning o`tish davrlarini va rivojlanish jarayonini o`z ichiga oladi. Tadqiqot etilayotgan davrning ijtimoiy – iqtisodiy, mohiyatidan kelib chiqib, o`rganilayotgan davr ketma – ket yillarda bayon etildi va unda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar ahamiyati ko`rsatib berildi. 6

Tadqiqotning nazariy metadologik asosi: bilim nazariyasi va milliy istiqlol g`oyasining asosiy tamoyillari tashkil etadi. Ishni bayon etishda O`zbekiston tarixini tamoyillariga tayangan holda tarixiylik, ilmiylik, xolislik, uzviylik kabi metadologik tamoyillariga tayanildi. Tadqiqotning muhim nazariy asosini Mustaqil O`zbekiston Respublikasi Qonunlari, hukumatning turli mazmundagi hujjatlari hamda Prezident I. Karimov asarlari, ta`lim – tarbiya to`g`risidagi yo`l yo`riqlari va ko`rsatmalari tashkil etadi. Tadqiqotning ma`naviy ba`zasi: Mustaqillik yillarida mazkur mavzu doirasida O`zbekiston tarixshunoslik fanidan yangi konseptual – metadologik tamoyillarga tayangan ko`plab adabiyotlar vujudga keldi. Bular orasida eng muhimlari Prezidentimiz I.A.Karimovning ta`lim va kadrlar tayyorlash masalalariga bag`ishlab qilgan ma`ruzalari muhim ahamiyatga ega. Istiqlol davrida yaratilgan asarlar, matbuot materiallarida chop etilgan risolalardan foydalanildi. Ushbu asarlar manba bo`lib xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishi: Kirish, ikki bob, 5 fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. I – Bob. Mustaqil O`zbekistonda ta`lim samaradorligini oshirishdagi olib borilgan chora tadbirlar va ularning natijalari. 7

I. 1. Ta`limdagi muammolar. Talim to`g`risida qonunning qabul qilinishi. Kishilik tarixida favqulodda xususiyatlari hamda mo`jizalari bilan ajralib turgan XX asr poyoniga etib XXI asrga qadam qo`yibqariyib o`n bir yilni o`tkazmoqdamiz. Bizning avlodlatimiz umrguzaronlik qiladigan yangi uchunchi ming yillik shubhasiz ijtimoiy hamda iqtisodiy islohotlarni keng ko`lamda amalga oshirish, boqiy qadriyatlarimizni yanada yuksaltirishga xizmat etadi. XX asrning bizga bergan buyuk ne`mati istiqlol bo`lib, u tufayli barcha sohada bo`lgani kabi ta`limda ham qator o`zgarishlar amaliy islohotlar, yangilanishlar yuzaga keldi. Chunki boshlangan ezgu ishlarning nafaqat moddiy jihatdan, balki ruhiy, umuminsoniy xususiyatlari ham XXI asrning talab ehtiyojlariga hamohang tushayotganligi sir emas. O`z o`rnida Prezidentimiz yangi asrga baho berib, XXI asr yangi texnika, texnologiyalar asri, axborot asri, ma`naviyat va ma`rifat asribo`lishiga men aminman 1 – degan edi. Bu fikrning naqadat to`g`ri ekanligini hayotning o`zi tasdiqlab turibdi. Bir so`z bilan aytganda XXI asr ta`lim, fan, texnika va madaniyat, ruhiy kamolot yuz yilligi bo`lishi tabiiy. Shunday ekan mamlakat taraqqiyoti, jamiyatning tozaligi, yurt boyligi va farovonligi ilmli va salohiyatli kadrlarni tayyorlash masalasi bilan chambarchas bog`liq. Shuning uchun ham mamlakatimizda yosh avlodga ta`lim – tarbiya berish davlat siyosatining ustuvor sohasi deb e`lon qilingan. Mamlakatimizda ta`lim tizimining ustivor soha darajasiga ko`tarilishiga sabab ta`lim va kadrlar tayyorlash tizimidagi holat hozirgi kun talablariga, demokratik huquqiy davlat talablariga, jahon andozasi talablariga javob bermaganligidadir. Chunonchi ta`lim tarbiya va o`quv jarayonlarining tarkibini, bosqichlarini bir – biri bilan uzviy bopg`lash, ya`ni uzluksiz ta`lin – tarbiya tizimini tashkil qilish muammolari hal qilingan emas edi. Amamldagi ta`lim tizimi zamonaviy, taraqqiy topgan demokratik davlatlar talablariga javob bermayotgan edi. 1 I. A. Karimov.O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. Toshkent 2000 yil 172 bet. 8

Mutaxassislar tayyorlash, ta`lim – tarbiya tizimi jamiyatda bo`ladigan islohot, yangilanish jarayonlari, talablari bilan bog`lanmagan edi. Yangi qonunda 1 – 9 – sinflarda chuqur bazaviy ilmlar berilib, o`quvchining qobiliyati aniqlanib, turli yo`nalishlar bo`yicha faoliyat ko`rsatishga imkoniyat yaratildi. Yangi qonun yuqori saviyali, zamon talablariga javob beradigan, sho`rolar davridan qolgan sarqitlardan to`liq qutilgan kishilar tarbiyalanmoqda. Yangi qonunda uzluksiz ta`limni amalga oshirish yo`llarining yechimi to`g`ri ko`rsatilib berildi. “Ta`lim to`g`risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da bu masalani amalga oshirishning aniq yo`llari uslubiy vositalari ko`rsatib berilgan. Biz butun hayotimizning va istiqbolimizning qaysi yo`nalishi haqida gapirmaylik hamma narsa kadrlarga va yana kadrlarga borib taqaladi. Bu masalani hal etmasdanturib, amalda o`z kelajagimizni ko`rishimiz mumkin emas. Respublikamizda ta`lim islohoti 1997 yildan boshlab yuborildi. Keng ko`lamdagi kadrlar tayyorlash va ta`lim tizimining uzoq muddatli strategiyasi ishlab chiqildi va qabul qilindi. Bunday dasturiy hujjatlarni hayotga tadbiq etish uchun O`zbekistonda fundamental asoslar yaratilgan. Mamlakatimiz aholisini savodxonlik darajasi oshib bormoqda, ta`lim tizimi to`xtovsiz kengayib bormoqda, u jahon standartlar darajasiga o`takazilmoqda, ta`lim moddiy va moliyaviy jihatdan ta`minlanmoqda. Shunisi quvonarliki, O`zbekistonda ta`lim islohotlarini davlat tomonidan va keng jamiyatchilik ishtirokida olib borilmoqda. Bu tub islohotlar boshida Prezidentimiz Islom Karimovning o`zi turganligi, ilm fan yutug`I va yangi texnologiyalarni hayotga tadbiq etish borasidagi rejalarimiz sobit qadam ekanligidan yana bir bor dalolat beradi. Ma`lumki, sho`rolar hukumati davrida hukmron tuzum o`zining jahonda eng insoniy eng odil va eng demokratik eng savodxon jamiyat barpo etgani bilan maqtanib butun jahonga jar soldi. “Dunyoda eng o`qimishli mamlakat”, “Oliy 9

ma`lumotli mutaxassislar soniga ko`ra jahondagi birinchi davlat” degan soxta ta`riflarrasmiy va maqtanchoq mafkura orqali keng tashviqot qilindi. Sirtdan qaraganda, haqiqatan ham manzara shunday edi. Sobiq SSSRda yuzlab universitet va institutlar oliy va o`rta maxsus bilim yurtlari. Minglab ilmiy tadqiqot muassasalari faoliyat ko`rsatardi. Lekin uning soni ko`p bo`lgani bilan talablari darajasida emas edi. Buning sabablaridan biri ham shunda ekani shubhasiz. Istiqlol yillarida o`quv yurtlarining maqomi, datuslari va ta`lim uslublari butunlay o`zgartirildi. Eng zamonaviy, shu paytgacha bo`lmagan eng zarur ixtisosliklar bo`yicha alohida universitet va institutlar, jumladan mudofaa vazirligi qoshida harbiy akademiya, Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti, Toshkent aviatsiya instituti, Navoiy tog` – konchilik instituti kabi o`nlab yangi o`quv muassasalari tashkil etildi. Ayni paytda xalq ta`lim tizimini ham tubdan isloh asosida va chet davlatlar bilan hamkorlikda ko`plab litsey va gimnaziyalar ochildi. Majoziy qilib aytganda, O`zbekistonda litseydan tortib akademiyagacha bo`lgan zamonaviy, yangi ta`lim tizimi vujudga keltirildi. Viloyatlarda ham yangidan – yangi o`quv yurtlari ochildi. Prezident I. A. Karimovning 1992 yil 28 fevral farmoni bilan viloyatdagi pedagogika institutlariga universitet maqomi berildi. Bu respublika hukumatining izchil madaniy – ma`rifiy siyosatining yana bir dalili bo`ldi. Hayot bilan ilmning, nazariy bilan amaliyotning yaqinlashuviga katta yordam berdi, bu universitet dunyoning eng ilg`or, mashhur o`quv yurtlari bilan hamkorlik qilish imkoniyatlari paydo bo`ldi. Jumladan, eng rivojlangan mamlakatlar: AQSH, Fransiya, Germaniya oliy o`quv yurtlari bilan aloqalarini kengaytirdi. Bugun kadrlar tayyorlash milliy modeli va milliy dasturini amalga oshirishning ikkinchi bosqichi hayotga tadbiq qilinayotgan paytda bosib o`tilganyo`lga yana bir nazar solib, chuqur mushohada etib ta`lim sohasida shu yillarda qo`lga kiritilgan barcha yutuqlarni amaliyotdaqo`llab ta`lim sohasida ulkan 10

yutuqlarni qo`lga kiritishni o`zimizning vatanparvarlik burchimiz deb bilishimiz lozim. Xullas, istiqqlol yillarida ta`lim sohasida erishilgan ushbu yutuqlar jamiyatda mustaqil fikrlovchi, yuqori saviyali, zamon talablariga javob beradigan komil insonlarni vujudga kelishini taqozo qilmoqda. Shu yuqoridagilarga ko`ra “Mustaqil O`zbekistonda ta`lim va uning samaradorligi” mavzusida bitiruv malakaviy ish yozishda asosiy turtki bo`lgan narsa shuki Prezidentimiz I. A. Karimovning “Tafakkur” jurnali muxbiri savollariga javobidan: “… IX – XV asrlarda ma`rifatli dunyo yurtimiz donishmandlarini qanchalikk izzat ikrom qilgan bo`lsa, XXI asrda biz xalqimiz mamlakatimizga nisbatan ana shu ehtiromni qaytadan kiritishimiz kerak 1 ” – degan ulkan so`zlari menda ta`lim masalalari bo`yicha ish qilishimni taqozo qildi va bu sohadagi asosiy maqsadni paydo qildi. O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, tarixiy jarayonlarni xolis va haqqoniy yoritish uchun qulay sharoit vujudga keldi. Mustabid sovet tuzumining emirilishi, milliy ma`naviyatining tiklanishi natijasida O`zbekiston tarixining ajralmas qismi bo`lgan ta`lim va kadrlar tayyorlash masalalaridagi tarixini yoritishda sinfiy va partiyaviy yondashuvlar inkor qilinib, muammoni faqat ilmiy asosda chuqur o`rganishga kirishildi. Demokratik huquqiy davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish, yurtimiz tinchligi, Vatanimiz taraqqiyoti xalqning farovonligini ta`minlash, ozod va obod mamlakat sifatida jahon hamjamiyatiga faol integratsiyalanishdan ezgu maqsadlarimizga erishishning muhim va zarur shartlaridan biri ta`lim sohasini milliy qadriyatlarimiz hamda xalqaro andozalarga mos ravishda isloh qilishdan iboratdir. Zero, yuksak marralarni ko`zlagan har qanday millat, xalq uchun ta`limni rivojlantirish hayot va mamot masalasi bo`lib qolgan. Prezidentimiz Islom Karimov rahnomoligida mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab bu borada aniq rejali va istiqbolli siyosiy izchil ishlar amalga oshirilmoqda. 1 I.A.Karimov. “Tafakkur” jurnali muxbiri savollariga javobi. 1998 yil. Tafakkur jurnali №2 11

Biroq bu talablarga mos harakat qilishda respublikamiz xalq ta`limi tizimida qator muammolar mavjuddir. Ayrim umumta`lim maktablarida (ko`proq qishloq maktablarida) hali ham eskicha qolipdagi ta`lim tarbiya tizimi davom etmoqda. Yangilik sari intilish sust darajada. Qishloq maktablarining 50%dan ortig`i eski binolarda, avariya holatidadir. Vaqtincha iqtisodiy qiyinchiliklar sharoitida ko`pgina viloyatlarda xo`jaliklarimiz maktablar qurilishiga, ularning moddiy bazasini mustahkamlashga e`tibor ham bermay qo`yilgan. Yangi davrga mos, bugungi kun taraqqiyotimizga javob beruvchi darsliklarimiz ham yetarli emas. Bu qiyin holatni quyidagi bir oddiy misolda ko`rishimiz mumkin: “ qog`oz tanqisligi natijasida 1995 yilda “O`qituvchi” nashriyotida umumta`lim maktablari uchun rejalashtirilgan 76 nomdagi o`quv adabiyotlari o`rniga, hozirgacha bor – yo`g`i 20 ga yaqini nashrdan chiqdi, xolos.” O`quvchilar uchun maktablarni ko`rgazmali qurollar bilan ta`minlash talab darajasida emas edi. 1 Xalq ta`limining eng katta muammosi o`qituvchi kadrlar tayyorlash va ularning turmush sharoitini yaxshilash masalasidir. Bu borada Respublika Prezidenti va hukumati tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar beqiyosdir. Xalq ta`limi ishining rivoji va uning takomillashuvi, o`qituvchilar turmush sharoitini yaxshilash borasidagi farmonlar va qarorlar xalq ta`limiga berilayotganligining guvohli dalilidir. Bozor iqtisodiyoti haqiqiy kasbini, maktabini, o`quvchini o`quvchi o`qituvchi bilan nomigagina diplom uchun o`qigan soxta o`qituvchilarni ikkiga ajratib beradi. Bu ayniqsa shahar joylarda kengroq tus oldi. Birgina Toshkent shahrining o`zida minglab p`quvchilarning etishmasligi fikrimizni tasdig`idir. 2 Maktablarning 9 – sinfini tugatgan iqtidorli o`quvchilarigina 10–11-sinflarda o`qishni davom ettirishi, qolgan o`quvchilarni maktab quchog`idan chetlashtirilishi ham yana bir muammoni, ya`ni ishsizlik, bozorda chayqovchilik qilish, mayda bezorilik qilish, jinoyatga qo`l urish muammolarini keltirib chiqarmoqda. 1 Q. Ergashev. Xalq ta’limining bugungi muammolari O’zbekistonda 2 K. Ergashev. Xalq ta’limining bugungi muammolar. O’zbekistonda ijtimoiy fanlar. 1996. № 1-2-3 12

Xalq ta`limidagi muammolardan yana biri, pedagogika institutlariga qabul qilishda kasbga layoqatli ekanligiga e`tibor bermasdan, duch kelgan o`quvchilarni olganligimiz sabab bo`lmoqda. Bunday xatoliklarni oldini olish borasida Nizomiy nomli Toshkent Davlat pedagogika universiteti rektorati, professor o`qituvchilari tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar diqqatga sazovordir. Bu oliy bilimgohda psixolog olimlar tomonidan test sinovlari ishlab chiqilib, Toshkent shahridagi va viloyatidagi maktablarda sinov tajribasi o`tkazildi. 1200 nafardan ortiq Toshkent shahri o`quvchilari, 5 ming nafar Toshkent viloyat o`quvchilari testdan o`tkazildi, 9 va 11 sinf o`quvchilarining besh yuz nafaridan ortig`ining pedagoglik kasbiga layoqati borligi aniqlandi. Ular universitetga taklif etilib, 1995-yilning mart, aprel, may oylarida maktabdan tashqari paytda o`qitildi va 300 dan ortig`i o`sha tanlab olgan o`quvchilardan olindi. Mustaqilligimizning birinchi kunlaridan boshlab, ta`lim tarbiya tizimini takomillashtirish uni jahon andozalari darajasiga ko`tarishga katta ahamiyat berdik. Mustaqillik davrida 300 ga yaqin yangi turdagi ta`lim muassasalari ochildi, maktablarning birinchi sinflarida yangi alifboga o`tildi, bozorga mos yangi mutaxassisliklar beradigan beznes maktablar, kasb – hunar kurslar ochildi. Bularda fermer, soliq va bojxona xodimi, audit degan yangi ixtisoslik tayyorlandi, Toshkent, Samarqand, Urganch, To`rtko`l, Andijonda bank kollejlari, Toshkent ayollar kolleji tashkil qilindi, barcha oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlarida test sinovlari joriy qilindi. Jamg`armalar hisobidan iqtidorli yoshlarimizning chet ellarda o`qishi yo`lga qo`yildi. Bularning hammasi, O`zbekiston Respublikasining ta`lim tizimida bugunga qadar erishgan yutuqlaridir. Lekin mamlakatimizda yuz berayotgan jo`shqin taraqqiyot va uning tobora tezlashib borayotganligi shu bilan birga hozirgi ma`naviy g`oyaviy murakkablik davri ta`lim tizimida keskin burilish yasashni, uni tubdan isloh qilishni talab qiladi. Shu munosabat bilan xalq ta`limini ma`muriy huquqiy tartibga solish, uni zamon talablariga moslashtirish maqsadida 1997 – yilda “Ta`lim to`g`risida” Qonun hamda “Kadrlar tayyorlash bo`yicha 13

Milliy dastur” qabul qilindi. Shu o`rinda bir masalani qayd qilish kerakki, ko`pchilik “Ta`lim to`g`risida” yangi Qonun bilan eskisini o`rtasida qanday farq bor, deb murojaat qilishadi. Bizga ma`lumki, oldingi “Ta`lim to`g`risida”gi Qonun 1992 – yil 2 – iyulda qabul qilingan va 1993 – yilda uning ayrim moddalariga o`zgartirishlar kiritilgan edi. Qonunning 4 – moddasida qayd etilganidek, har bir shaxsning jinsi, tili, yoshi, irqi, milliy mansubligi, e`tiqodi, dinga munosabati, ijtimoiy kelib chiqishi, xizmat turi, ijtimoiy mavqei, turar – joyi O`zbekiston Respublikasi hududida qancha vaqt yashayotganligidan qat`iy nazar, har kimga bilim olishda teng huqular kafolatlanadi. 1 Qonun fuqarolarga ta`lim tarbiya berish, kasb – hunar o`rgatishning huquqiy asosini belgilabgina qolmay, balki ta`lim sohasidagi davlat siyosatining huquqiy maqomini, asosiy prinsiplarini ham belgilab berdi. Xususan, qonunning 3 – moddasida yangi ta`lim tarbiya va tarbiyaning insonparvar va demokratik xarakterda bo`lishi, uzluksizligi, izchiligi, ta`lim olishning hamma uchun ochiqligi, ayniqsa, ta`lim tizimining dunyoviy xarakterga ega ekanligi alohida ta`kidlangan. Qonunga muvofiq fuqarolar ikkinchi oliy ma`lumot olish haquqiga ega. Lekin u faqat pul to`lash yo`li bilan amalga oshiriladi. Shuningdek qonun ota – onalarga va ularning o`rnini bosuvchi shasxlarga uyda ta`lim berishga ruxsat qiladi va bu holat tegishli ta`lim muassasalarining dasturlari bo`yicha, ma`lum shartnoma asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari mustaqil o`qish yo`li bilan o`z bilimini oshiruvchi shaxslarga imtihonlarni eksternat tartibida topshirish imkoniyati berildi. Davlat tasarrufida bo`lmagan ta`lim muassasalari ta`lim faoliyati ko`rsatish huquqiga litsenziya olingandan so`ng ega bo`ladilar. Qisqa qilib aytganda, bugungi kunda oldimizga quygan buyuk maqsadlarimizga, ezgu niyatlarimizga erishishimiz jamiyatimizni yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli amalga oshirilayotgan islohotlarimiz, rejalarimizning samarasi taqdiri – bularning barchasi, avvalombor zamon 1 Ta’lim to’g’risida. 1992 y iyul 14

talablariga javob beradigan yuqori malakali kadrlar tayyorlashimizga bog`liq. Bu o`rinda Prezidentimiz I. A. karimovning quyidagi so`zlari, nihoyatda o`rinlidir: “faqatgina chinakam ma`rifatli odam inson qadrini, milliy qadriyatlarini, bir so`z bilan aytganda, o`zligini anglash erkin va ozod jamiyatda yashash mustaqil davlatimizning jahon hamjamiyatida o`ziga munosabat o`rnini egallashga harakat qiladi”, 1 degan edi. Shu bois mamlakatimizning istiqlol yo`lidagi birinchi qadamlaridanoq, buyuk madaniyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta`lim tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon talablari bilan uyg`unlashtirish asosida jahon andozalari va ko`nikmalari darajasiga ko`tarish barcha chora tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ma`lumki, ta`lim mamlakat ijtimoiy – iqtisodiy, g`oyaviy madaniy hayotining muhim tarmog`idir. Ta`lim asoslari O`zbekistonda uning konstitutsiyasi 2 va “ta`lim to`g`risida” 3 Qonun bilan kafolatlangan. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992 – yil 2 – iyuldagi qaroriga asosan “Ta`lim to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasining Qonuni amalga kirdi. Ta`lim to`g`risidagi dastur amalda Respublikada ta`limning jamiyatni ijtimoiy – iqtisodiy, ma`naviy madaniy rivojlantirishning ustuvor sohasi ekanligi e`tirof etilgani holda ta`lim sohasida davlat siyosatining asosiy tamoyillari ta`lim tizimi va boshqaruv tartibi ta`lim tarbiya xodimlarining haq – huquqlari, vazifalari, ma`suliyatlari, maqsadlari belgilab berildi. Xalq ta`limi xodimlar hayotida muhim ahamiyatga molik ushbu qonun xalq ta`limi sohasini barcha yo`nalishlarda takomillashtirish, rivojlantirish ishlariga katta yo`l ochdi. Ma`naviyatimizning yanada boy bo`lishida milliy qadriyatlarimizni, an`analarimiz, urf – odatlarimizni tiklash, ularga zamonaviy ruh berish, qadimiy 1 Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent . 1998 5- bet 2 O’zbekiston Konstitutsiyasi. Toshkent. 1999. 3 Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent. 1998 15

milliy merosimizni adabiyotimiz, tariximiz, madaniyatimizni chuqurroq o`rganish va ularni keng targ`ib qilish bilan birgalikda respublikamiz kelajagi bo`lgan yosh avlodga chuqur bilim berish va ularni komil insonlar qilib tarbiyalash ham muhim o`rinni egallaydi. Prezidentimiz I. A. Karimov O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisining birinchi sessiyasida qilgan ma`ruzasida “siyosiy ma`naviy islohotlarda, milliy tarbiyani yuksaltirishda davlat bosh islohotchi bo`lib, tegishli qonunlar orqali ma`naviy yo`nalishlarning muhim tomonlaridan biri yosh avlodga chuqur bilim berish, ularni komil inson qilib tarbiyalash vazifasi mustaqil taraqqiyot dasturimizning bosh vazifasidir” degan edi. 1 Yurtboshimiz o`z ma`ruzalarida xalq ta`limi xodimlari oldida yoshlarni mustaqil fikrlashga, mustaqillik tafakkurini kengroqtushunishga o`rgatish uchun ularga “Vatanimiz istiqboli va istiqloli haqida qayg`urish o`zining va o`z xalqining vatanining qadr – qimmati, or – nomusini anglab, uni ximoya qilish, yuksak g`oyalar, yangi fikriy kashfiyotlar, niyatlar og`ushida mehnat qilib iste`dodi bor, kerak bo`lsa jonini yurt istiqboli uchun eliga baxshida etish hislatlarini uyg`otish” 2 ma`suliyati turganligini alohida ta`kidlagan edilar. Prezidentimiz va hukumatimiz belgilab berayotgan bu buyuk vazifani amalga oshirishda xalq ta`limi va ayniqsa o`rta umumta`lim maktablari, ularda xizmat qilayotgan o`qituvchi, murabbiylarning qo`shadigan hissasi beqiyosdir. Shu yuqoridagi muammolarni sarhisob qilgan holda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “ta`lim tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni voyaga yetkazish to`g`risida”gi farmoni e`lon qilindi. (1997 yil 6 oktyabr). Bu farmonda mavjud ta`lim tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, uni zamon talablari darajasiga ko`tarish, milliy kadrlar tayyorlashning yangi tizimini barpo etish kelajak uchun barkamol, salohiyatli avlodni tarbiyalash maqsadida, “Ta`lim to`g`risida”gi qonun va kadrlar tayyorlash bo`yicha milliy dasturni hayotga taqdim etish ishlari davlat siyosatining ustivor yo`nalishi 1 Xalq so’zi 1995 y 24 fevral 2 O’zbekiston ijtimoiy fanlar 1996 yil № 1-2-3, 31 – bet 16

bo`lmog`i lozimligi qayd etildi. Bunga binoan Respublikada ta`lim – tarbiya tizimini tubdan o`zgartirish yo`lida olib borilayotgan islohotlarni amalga oshirish va bu borada qabul qilingan hujjatlar mohiyatini keng jamoatchilik tomonidan chuqur anglab olinishiga har tomonlama sharoit yaratish maqsadida davlat boshqaruvi, huquqni muhofaza qilish idoralari ta`lim tarbiya muassasalari xodimlari zimmasiga yuksak ma`suliyat yuklandi. Ushbu ma`suliyatni realizatsiya qilish maqsadida ta`lim muassasalari, birinchi navbatda oliy ta`lim muassasalari, professor – pedagogik xodimlari safidan etuk o`qituvchi kadrlar tayyorlash, ularni rivojlangan xorijiy mamlakatlar ta`limidagi ijobiy tajribalarni o`rganishi, o`qitishning yangi pedagogic texnologiyalari bilan tanishishi va chet ellarda tajriba orttirish maqsadida “Ustoz” respublika jamg`armasi tashkil etildi. (1997 yil, 30 dekabr). Xullas, Prezidentimiz bir necha bor ta`kidlaganlaridek, kelajakda mustaqil davlatimiz taraqqiy etgan iqtisodi bilangina emas, balki bilimdon, ma`naviy jihatdan yetuk farzandlari bilan ham jahonni qoyil qolishga, mamlakatimizning mard, fidoyi kishilari yurtiga, mehru shafqat, muhabbat barqaror bo`lgan, tafakkur va ijod qaynagan muqaddas makonga aylanishiga amin bo`la olamiz. I. 2. Mamlakatimizda ta`lim samaradorligi sohasida qo`lga kiritilgan yutuqlar. 17

Mamlakatimizning istiqlol yo`lidagi birinchi qadamlaridanoq, buyuk ma`naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta`lim – tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon talablari bilan uyg`unlashtirish asosida jahon andozalari va ko`nikmalari darajasiga chiqarish maqsadiga katta ahamiyat berib kelmoqda. 1996 – 1997 o`quv yilidan boshlab maktablarning birinchi sinflarida o`qish yangi alifboda olib boorish yo`lga quyildi. Yangi imlo, alifboda o`qitish uchun zarur dastur, qo`llanma va darsliklar yaratildi. Shu davr mobaynida 300 yaqin yangi turdagi ta`lim muassasalari ochildi. Oliy o`quv yurtlari qoshida 46 ta litsey tashkil etildi. 800 ga yaqin o`quvchi chet ellarda ta`lim oldi, ko`pgina o`qituvchilar xorijiy davlatlarning ilg`or tajribalarini o`rganish maqsadida chet mamlakatlarga borib qaytdi. 1 Maktablarga va o`qituvchi murabbiylarga, ularni moddiy va ma`naviy rag`batlantirish, yordam berish masalalariga e`tibor ancha kuchaytirildi. Toshkent, Samarqand, Urganch, To`rtko`l va Andijonda bank kollejlari hamda Toshkent ayollar kolleji tashkil qilinishi ham shular jumlasidandir. 2 Oliy maktab haqida fikr yuritadigan bo`lsak, test usulini joriy etilishi, viloyat markazlarida pedagogika institutlarining universitetlarga aylantirilishi va joylardagi o`quv yurtlariga yuqori ta`sis nizomi berilishi tashkil etilgan milliy tashkilot va halqaro jamoalar hisobidan chet ellarga tajriba almashish va talabalarni o`qishga yuborishni yo`lga quyilishi, iqtisod va beznes sohasidagi mutaxassis va o`qituvchilarni qayta tayyorlashbo`yicha aniq maqsadga yo`naltirilgan ishlar olib borilishi o`tish davrida 2 mingdan ortiq talaba va mutaxassisning chet ellarda o`qib kelish, 200 ortiq chet el mutaxassisining Respublikamiz o`quv muassasalariga jalb etilishi mamlakatimizda ta`lim sohasida qilingan dastlabki yutuqlardandir. Bundan tashqari, Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi, Bank – moliya akademiyalarini tashkil qilinishi, hozirgi kunda katta samara berayotganligi ham bunga misol bo`laoladi. 1 Barkamol avlod orzusi. Toshkent. 1999 yil. 10 – bet. 2 Barkamol avlod orzusi. Toshkent. 1999 yil. 11 – bet 18

“Mahalla”, “Kamolot”, “Sog`lom avlod uchun”, “Nuroniy”, “Ulug`bek”, “Umid” jamg`armalarining ta`lim – tarbiya sohasidagi ezgu ishlari barkamol avlodni voyaga etkazishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bir qator o`quv yurtlarning maqomi, dasturlari va ta`lim uslublari butunlay o`zgartirildi. Eng zamonaviy , shu paytgacha universitet va institutlar, jumladan, mudofaa vazirligi qoshida harbiy akademiya, ichki ishlar vazirligi qoshida ichki ishlar akademiyasi, Bank – moliya akademiyasi, jahon – iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti, Toshkent akademiya instituti, Toshkent aviatsiya instituti kabi o`nlab yangi o`quv muassasalari tashkil etildi. Ilg`or mamlakatlarning tajribalari asosida va chet davlatlar bilan hamkorlikda ko`plab litsey va gimnaziyalar ochildi. Majoziy qilib aytganda litseydan tortib akademiyagacha bo`lgan zamonaviy yangi ta`lim tizimi vujudga keldi. Viloyatlarda yangidan yangi o`quv yurtlari ochildi. Prezident I. A. Karimovning 1992 yil 28 fevral farmoni bilan 8 viloyat pedagika institutlariga universitet maqomi berildi. Bu respublika hukumatining izchil madaniy ma`rifiy siyosatining yana bir dalili bo`ldi. Bundan tashqari, ilmiy va ma`rifiy ishlar xalq hayotiga chuqurroq kirib borishiga sabab bo`ldi, bu esa o`z navbatida mamlakat aholisining ongi va dunyoqarashining kengashtirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. O`rni kelganda aytish joizki, O`zbekiston tarixiy – jo`g`rofiy jihatdan xilma xil sharoit va iqlimga ega bo`lgan mamlakat. Buning ustiga, turli hudud xalqlari umumiy tarixga ega bo`lgani bilan ruhiyati, yashash tarsi, voqelikka munosabati, uni idrok etish jihatidan turli ko`rinishlarga ega bo`lganligi bilan farqlanadi. Misollarga murojaat qilamiz, Qadimiy Xorazm mashhur mamlakatlari, astronomlari, tarixchilari va davlat arboblari bilan, Farg`ona vodiysi esa dunyo tanigan shoiru adiblari bilan mashhur uzoq davom etgan mustamlakachilik, haddan tashqari markazlashtirish natijalari markazdan uzoqda yashaydigan aholining ilmiy – ma`naviy saviyasi ancha orqada qoldi. Bu mamlakat ishlab chiqarishga, iqtisod va umuman taraqqiyotiga kuchli salbiy ta`sir ko`rsatdi. Shunga ko`ra bu holatlarni 19

tezda bartaraf qilish uchun joylarda universal ta`lim tizimini joriy etishni hayotning o`zi taqazo qildi. Viloyat universitetlarining tashkil etilishi hayot bilan ilmning, nazariya bilan amaliyotning yaqinlashuviga katta yordam berdi. Shu yuqoridagilar bilan birgalikda viloyatlarning kelajak taraqqiyoti ana shu hududlardagi oliy ta`lim markazlari bilan bevosita bog`liq. Viloyatlardagi universitetlar vositasida dunyoning eng ilg`or, mashhur o`quv yurtlari bilan hamkorlik qilish imkoniyatlari paydo bo`ldi. Jumladan AQSHning Kembrij shahridagi Garvard, Stenford, Priston, Buyuk Britaniyaning Oksford, Lid, Fransiyaning Strasburg, Lion, Dijon, Grenbol universitetlari bilan hamkorlikda, tajriba almashish sharafiga muyassar bo`ldilar. Horijiy mamlakatlar bilan ilmiy texnikaviy ta`lim sohasida hamkorlik mamlakatimizda yuksak malakali bilimdon mutaxassislar tayyorlash imkoniyatini berdi. Albatta birgina oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlari sonini oshirish ularda yangi mutaxassisliklar ochish bilan malakali mutaxassislar tayyorlab bo`lmaydi. Shunga ko`ra oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlariga qabul qilishning yangi usulini qo`llash muhim bo`lib qoldi. AQSH, Turkiya, Hindiston, Olmoniya va boshqa mamlakatlar oliy bilimgohlari tajribalari o`rganildi va shunga asosan talabalarni qabul qilishning test usuli joriy etildi. Bundan tashqari, oliy o`quv yurtlarida ikki tabaqali o`qish tizimi uchun oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligida Nizom va Dasturlar ishlab chiqish uchun 1993 yil 4 ta komissiya tuzildi. Keyingi yillarda Respublika ayrim oliy o`quv yurtlarida o`qitishning yangi usullari joriy qilinib tajribada sinab ko`rilmoqda. Masalan, Toshkent aloqa va elektronika institutida 3 semestrlik o`qish shakli joriy etilgan. Har bir semester 2 – 3 imtihon va 3 – 4 sinov bilan yakunlanadi. Tajriba shuni ko`rsatmoqdaki, u bir necha afzalliklarga ega. Xususan, dars soatlari qiyinchiliklarsiz semestrlarga bo`linadi, bu tajriba tufayli institut bir qancha muvafaqqiyatlarni qo`lga kiritdi. Ta`lim jarayonida yoshlarga hozirgi zamon eng ilg`or bilimlarini berish, ularni davr talablariga mos mutaxassis qilib tayyorlashda izchil ishlar olib 20

borilmoqda. Jumladan, iqtidorli talabalarni xorijda o`qitishlari yo`lga qo`yildi, o`quvchilarni xukumatlararo bitimlar bo`yicha xorijiy mamlakatlarning nufuzli oliy o`quv yurtlarida bilim olishga imkoniyatlar yaratildi. Buni quyidagi dalillar isbotlaydi. “Har yili respublikamizda umum ta`lim maktablarining test sinovlaridan o`tgan 50 dan ziyod o`quvchisi AKSELS yo`li bilan AQSH ga yuboriladigan bo`ldi” 1 . Shu kunlarda mamlakatimizdan 700 nafar talaba xorijiy mamlakat o`quv yurtlarida iqtisodiy ixtisoslar bo`yicha o`qishmoqda. Bir necha ming talaba 3 oydan bir yilgacha xorijiy o`quv yurtlarida ta`lim olmoqda 2 . Mustaqillik yillarida o`rta hunar ta`limini yanada takomillashtirish yo`lida katta ishlar qilindi. Qishloqda kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga ko`maklashish, qishloq yoshlarini faol tadbirkorlik faoliyatiga jalb qilish uchun 1995 yildan boshlab qishloq yerlarida joylashgan hunar – texnika bilim yurtlari va o`rta maxsus o`quv yurtlari va o`rta maxsus o`quv yurtlari faoliyatini tubdan qayta isloh qilish amalga oshirildi. Har bir viloyat va tumanlarda tadbirkorlik o`quv yurtlari, kasb litseylari, biznes maktablar, kichik va o`rta biznes fermerlik xo`jaliklari, aholiga xizmat ko`rsatish sohalari uchun kollejlar ochildi. Shu kunlarda 160ta ana shunday hunar litseylari, biznes maktablari va 41ta kollejlari faoliyat ko`rsatmoqda. Ularda 112,3 ming yigit qizlar o`qimoqda. Umuman mamlakatda xalq xo`jaligi talablari uchun 466 hunar – texnika bilim yurti kadr tayyorlab bermoqda. Ta`limning mamlakat hayotida muhim o`rin egallashini hisobga olgan holda, uni yanada takomillashtirish uchun bir qancha farmonlar e`lon qilindi. Mavjud ta`lim tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, uni zamon talablari darajasiga ko`tarish, milliy kadrlar tayyorlashning yangi tizimini barpo etish, kelajak uchun barkamol, salohiyatli avlodni tarbiyalash maqsadida: “Ta`lim 1 O’zbekistonning yangi tarixi. Toshkent . 2000 yil 419 - bet 2 O’sha joyda 21

to`g`risida”gi qonun va kadrlar tayyorlash bo`yicha milliy dasturni hayotga tadbiq etish ishlari davlat siyosatining ustuvor yo`nalishi hisoblansin 1 . Respublikada ta`lim tarbiya tizimini tubdan o`zgartirish yo`lida olib borilayotgan islohotlarni amalga oshirish va bu borada qabul qilingan xujjatlar mohiyatini jamoatchilik tomonidan chuqur anglab olinishiga har tomonlama sharoit yaratish – davlat boshqaruvi huquqini muhofaza qilish idoralari, ta`lim tarbiya muassasalarining eng dolzarb vazifalari etib belgilansin. Ta`lim muassasalari, birinchi navbatda oliy ta`lim muassasalari professor – pedagogik xodimlari safidan etuk o`qituvchikadrlar tayyorlash, ularning rivojlangan horijiy mamlakatlar ta`limidagi ijobiy tajribalarini o`rganishi, o`qituvchini yangi pedagogik texnologiyalar bilan tanishishi va chet ellarda tajriba orttirishni ta`minlash maqsadida “Ustoz” Respublika jamg`armasi tashkil etildi. 2 Mamlakatimizda ijtimoiy – siyosiy, ma`naviy – iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga jahon andozalari darajasida bilim olgan zakovatli, har tomonlama barkamol milliy kadrlar ulkan hissa qo`yishini nazarda tutib, Vatanga fidokorona xizmat qiladigan, sadoqatli, uning buyuk va qudratli bo`lishi uchun qayg`uradigan, o`z iqtidori bilan ona yurtiniulug`lashga qabul, iste`dodli yigit qizlardan xalq xo`jaligining ustuvor tarmoqlari uchun yuksak malakali mutaxassislar tayyorlash maqsadida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining iqtidorli yoshlarning chet elda ta`lim olishlarini qo`llab – quvvatlash “Umid” jamg`armasi tuzildi. 3 Komil insonni tarbiyalashda irsiyat birinchi o`rinda turadi, komil insonni tarbiyalshda ikkinchi omil bu – muhit. Shu o`rinda barkamol shaxs shakllanishi uchun diyorimizda mustaqillikdan keyin zarur ma`naviy, ijtimoiy muhit yaratildi. Masalan “Ta`lim to`g`risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilingandan keyin o`rta maxsus, kasb – hunar ta`limi tizimida ham tub islohotlar boshlandi. Buni biz quyida Samarqand viloyati misolida qanday bajarilganligini 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenting farmonidan. 1997 yil, oktyabr 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidenting farmonidan. 1997 yil, 30 dekabr 3 I. A. Karimov. Barkamol avlod orzusi. Toshkent. 1999 yil, 61 – bet. 22

quyidagi misollarda ko`rishimiz mumkin. ….birgina Samarqand viloyatida 62 ta yangi turdagi ta`lim muassasasi, ya`ni 7 ta kasb – hunar kolleji va 4 ta akademik litsey banklari yangidan qurildi, 51 ta ta`limmuassasalari esa rekonstruksiya yo`li bilan qayta tashkil qilindi, viloyatdagi 25 ta`lim muassasalari uchun Janubiy Koreyadan umumiy qiymati 2 million 407 ming 853 AQSH dolariga teng o`quv jihozlari keltirildi. Germaniyaning granti hisobidan mazkur davlat texnikaviy hamkorlik tashkiloti (GTZ) ishtirokida 2 ta ta`lim muassasalarini jihozlash ishlari nihoyasiga etkazildi. Shuningdek 3 ta kasb – hunar kollejlari Osiyo Taraqqiyot banki krediti hisobidan, 5 ta qishloq ho`jaligi kasb – hunar kollejlari Yaponiya davlati krediti hisobidan to`liq jihozlandi. 1 Yosh avlodni kamolga etkazishning uchinchi omili bu ta`lim tarbiyadir. Demak, buyuklarning avlodi hisoblangan yoshlarimizning ana shunday sog`lom muhitda, zamon talablariga javob beradigan, yuqori malakali, ongli mutazassis kadrlar qilib tayyorlashga asosiy e`tibor qaratilmoqda. Shu maqsadda 1998 yildan buyon 50 nafar pedagog muhandislar AQSH, Yaponiya, Kanada, Angliya, Germaniya, Fransiya, Italiya, Daniya kabi jahonning taraqqiy etgan davlatlarida o`z mutaxassisliklari buyicha malaka oshirib qaytganlar. 2 1998 – 2004 yillar davomida ta`lim tizimidagi samarali xizmat qilayotgan pedagoglardan 15 nafari davlat mukofotlari, 42 nafari “O`rta maxsus kasb – hunar ta`limi fidoiysi”, 211 nafari viloyat o`rta maxsus kasb – hunar ta`limi boshqarmasining “fidoyi murabbiy” ko`krak nishonini olishga sazovor bo`ldilar. 2004 yilda akademik litseylarni bitirgan 351 nafar o`quvchilardan 286 nafari, ularning 185 nafari byudjet, 101 nafari shartnoma asosida oliy o`quv yurtlariga o`qishga kirdilar. Shu o`rinda Yo`lboshchimizning quyidagi mulohazasiga e`tiborni qaratish joiz: “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir”. Men A. Avloniyning bu fikrini ko`p mushohada qilaman. Buyuk ma`rifatparvarning bu so`zlari XX asr boshida millatimiz uchun qanchalik muhim va dolzarb bo`lgan bo`lsa, hozirgi kunda biz 1 Qishloq haqiqati. 2005 yil. 21 mart. 15 bet 2 Qishloq haqiqati. 2005 yil. 21 mart. 23

uchun ham shunchalik, balki undan ko`ra muhim va dolzarbdir. 1 Ha, komil inson tarbiyasi juda murakkab jarayon hisoblanadi. Qashqadaryo misolida ko`radigan bo`lsak, ayni paytda viloyatda 1094 ta maktab faoliyat ko`rsatmoqda. Shundan 9 tasi boshlang`ich 289 tasi tayanch, 755 tasi o`rta 3 tasi gimnaziya, 34 tasi ixtisoslashgan 4 tasi maxsus ta`lim muassasidir. Jami o`quvchilar soni 620026 nafari tashkil etadi. Ularga 51420 nafar o`qituvchi saboq beradi. Muallimlarning 30105 nafari oliy, 1361 nafari to`liqsiz oliy, 1918 nafari o`rta maxsus ma`lumotli mutaxassislar. 2004 – 2005 yillarda 808 nafar oliy ma`lumotli pedagoglar ta`lim muassasalariga jalb qilindi. Aynan shu yili maktablarimizning 1 – sinflariga 57488 nafar, 10 – sinfga esa 30986 nafar o`quvchi qabul qilindi. 37 ta ixtisoslashgan umumta`lim maktablarida 8097 nafar, 3 ta gimnaziyada 2581 nafar o`quvchi chuqurlashtirilgan dastur asosida ta`lim olmoqda. 2 2004 yil YUNESKO, Yunisef, Osiyo taraqqiyot banki, Rossiya bilan yaqin hamkorlikda ish olib bormoqda. Xullas, viloyatimiz O`zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 9 iyuldagi 2004-2009 yillarda maktab ta`limini rivojlantirish “Davlat umummilliy dasturini amalga oshirish chora tadbirlari to`g`risida”gi qaroriga asosan viloyatimizda 115 yangi maktab qurish, 197 ta maktab binolarini kapital rekonstruksiya qilish, 352 ta maktabni mukammal ta`minlash va 268 maktabni joriy ta`mirlash ishlariniboshlab yubordilar.o`tgan yilning o`zida 6 ta yangi qirildi, 2 ta bilim maskani kapital rekonstruksiya qilindi, 50 ta maktab kapital ta`mirlandi. Xullas, ushbu yuqoridagi keltirilgan dalillar shundan darak beradiki, ta`lim sohasida qilinayotgan islohotlarimizning bajarilayotganligidan dalolat bermoqda va ta`lim sohasida ulkan muvaffaqiyatlarni qo`lga kiritmoqdamiz. Hususan ta`lim yo`nalishida bugungi kunda katta amaliy ishlar ro`yobga chiqarilmoqda. Chunonchi, O`zbekiston Respublikasi va Rossiya federatsiyasi hukumatlari o`rtasidagi madaniy – ilmiy hamkorlik 1993 yil 19 martda 1 Barkamol avlod orzusi. Toshkent. 1999 yil, 39-40betlar 2 XXI asr gazetasi, 2005 yil, 24 fevral 24

imzolangan “madaniyat fan va texnika, ta`lim, sog`liqni saqlash, axborot, sport va turizm sohalaridagi hamkorlik to`g`risida” va 1995 yil 17 iyulda imzolangan “Oliy ta`lim sohasidagi hamkorlik to`g`risida” bitimlar asosida amalga oshirilayapti. Keyingi 4 yil davomida Rossiya federatsiyasi oliy ta`lim muassasalarida o`qish uchun har yili 40 – 60 grant ajratilmoqda. 1 2005 yil ta`lim uchun 70 grant ajratildi. Aspiranturada tahsil olish uchun 10 va doktarantura uchun 1 o`rin berildi. 2 2001 yil yanvar oyida M. V. Lomonosov nomidagi Moskva davlat universiteti rektori, akademik V. Sadovnichiy O`zbekiston Respublikasiga kelib O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovga Moskva Davlat universitetining faxriy professori unvoni diplomini topshirdi. O`zbekiston va Rossiya Oliy ta`lim muassasalararo hamkorlik yildan – yilga jadallik bilan ravnaq topmoqda. Jumladan, Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy universiteti, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, Al – Xorazmiy nomidagi Urganch davlat universiteti va O`zbekiston davlat jahon tillari universiteti M. Lomonosov nomidagi MDU bilan hamkorlik olib bormoqdalar. Andijon muhandislik – iqtisodiyot instituti Sankt – Peterburg iqtisodiyot va moliya universiteti, Rossiyaboshqaruv akademiyasi, Plexonov nomidagiRossiya iqtisodiyot akademiyasi, Moskva avtomobil yo`llari instituti bilan birgalikda bir qancha ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish, o`quv metodik qo`llanmalar almashish sohalarida yaqindan hamkorlikqilmoqda. Toshkent davlat avtomobil yo`llari instituti esa Moskva avtomobil yo`llari instituti, Moskva davlat texnika universiteti, Krasnoyarsk davlat texnika universiteti, Sibir avtomobil yo`llari akademiyasi bilan bakalavrlar tayyorlash, ilmiy izlanishlarni birgalikda o`tkazish, professor o`qituvchi va talabalar almashish hamda o`quv qo`llanmalari yaratish yo`nalishlarida yaqin aloqalarni yo`lga qo`ygan. Toshkent davlat aviatsiya instituti Moskva aviatsiya instituti bilan Berdaq nomidagi Qoraqalpog`iston davlat universiteti Rossiya Federatsiyasidagi bir necha 1 Matyoqubob. Q “Ma’rifat”, 2005 yil 19 noyabr 2 O’sha joyda 25

oliy ta`lim muassasasi bilan hamkorlik qilmoqda. Toshkent axborot texnologiyalari universiteti esa Moskva informatika va aloqa – texnika universiteti bilan bitim imzolagan. Bitimga ko`ra, aspirantlar almashish, ilmiy amaliy anjumanlar o`tkazish, o`qituvchi malakasini oshirish va qayta tayyorlash ko`zda tutilgan. Toshkent to`qimachilik va engil sanoat instituti Moskva davlat to`qimachilik akademiyasi, Ivanovo to`qimachilik akademiyasi, Moskva davlat nashriyot – matbaa universiteti hamda Sankt – Peterburg texnologiya va dizayn instituti bilan o`zaro hamkorlikni yo`lga qo`ygan. Farg`ona politexnika instituti, Moskva aviatsiya instituti, Sankt – Peterburg iqtisodiyot muhandislik akademiyasi, Boltiq davlat texnika universiteti, Sankt – Peterburg neft – kimyo institute bilan hamkorlikni rivojlantirib bormoqda. Bu hamkorlik talaba va professor – o`qituvchilar almashishi, yuqori malakali kadrlar tayyorlash, o`quv rejalarini tayyorlash, ilmiy tadqiqot ishlarini birgalikda olib boorish, ilmiy konferensiya va seminarlar tashkil etishni o`z ichiga oladi. Darvoqe, qarshi muhandislik - iqtisodiyot instituti ekologiya va atrof – muhitni muhofaza qilish kafedrasi Moskva Davlat universiteti geografiya fakul`tetihamda tver qishloq xo`jalik akademiyasining ekologik va umumiy biologiya kafedrasi bilan bir necha shartnomaga imzo chekdi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5 sentyabrdagi 318 – qarori va Rossiya Federatsiyasining 2001 yil 12 sentyabrdagi 24 Г - 1585 litsenziyalariga ko`ra, Toshkentdagi Plexanov Nomidagi Rossiya Iqtisodiyot akademiyasi filialiga O`zbekiston Respublikasida oliy ta`lim sohasida faoliyat yuritish huquqini berildi. Mazkur filial Plexanov nomidagi Rossiya iqtisodiyot akademiyasi bilan birgalikda har yili “Plexanov o`qishlari” nomli halqaro konferensiya o`tkazadi. Moskvada o`tkaziladigan konferensiyada filial talabalarining ishtiroki an`anaga aylanib qoldi. Filial Moskvadagi akademiya bilan birgalikda seminarlar, O`zbekiston Respublikasining iqtisodiyot yo`nalishidagi oliy ta`lim muassasalari uchun malaka oshirish kurslarini tashkil qiladi. 2003 yil aprelda O`zbekiston 26

Respublikasi oliy ta`lim muassasalarining o`ttiz nafar kafedra mudiri Plexanov nomidagi Rossiya iqtisodiyot akademiyasida malaka oshirib keldi. 1 2003 yil sentyabridan boshlab O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Iste`dod” jamg`armasi tomonidan Moskva davlat elektronika va matematika instituti bilan hamkorlikda masofaviy ta`limni tashkil qilish va uning metodikasi bo`yicha kurslar tashkil etilmoqda. Hozirgi kunda 60 nafardan ortiq o`qituvchi ushbu kurslarda malaka oshirdi. Bundan tashqari, “Iste`dod” jamg`armasi bazasida Rossiya universitetlari bilan axborot texnologiyalar bo`yicha 13 xil kurs tashkil qilindi. 100 nafardan ortiq o`qituchi ushbu kurslarda ta`lim oldi. 2004 yil 10 sentyabrda Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligida Rossiya Federatsiyasining O`zbekiston Respublikasidagi elchisi Farid Muxametshin bilan uchrashuv bo`lib o`tdi. Muloqot davomida tomonlar ta`lim sohasidagi hamkorlikni yuksaltirish borasida muzokara olib borishdi. 2005 yilning 11 – 13 avgust kunlari O`zbekistonga Rossiya Federatsiyasi Ta`lim va fan vaziri rahbarligidagi delegatsiya tashrif buyurdi. Muzokoralarda ikki davlat o`rtasidagi fan va ta`lim, yuqori malakali kadrlar tayyorlash sohalarida istiqbolli hamkorlik masalalari muhokama qilindi. Shuningdek, universitetlararo aloqalarni kengaytirish, o`zaro ma`lumot almashishi uchun to`liq sharoit yaratish haqida ham o`zaro fikr almashildi. Bu kabi misollar ta`lim rivoji molik ishlar qilinayotganidan dalolat beradi. Darhaqiqat, XXI asrda O`zbekiston va Rossiya Federatsiyasi oliy o`quv yurtlari o`rtasidagi munosabatlar yuksalish pallasiga kirdi. Moskva uchrashuvi chog`ida Prezidentlar Islom Karimov va Vladimir Putin O`zbekiston REspublikasi bilan Rossiya Federatsiyasi o`rtasida ittifoqchilik munosabatlari to`g`risidagi shartnomani imzolaganlari ta`lim sohasidagi boy imkoniyatlarimizni ham ishga solishga o`ziga xos zamin yaratdi. Eng muhimi, yurtimizda Rossiya Federatsiyasida chop etilgan texnika va tabiiy yo`nalishlarga doir darslik, o`quv qo`llanmalar hamda ilmiy metodik 1 Matqurbonov Q. Hamkorlikni ufqi keng. Ma’rifat. 2005 y. 19 noyabr 27

nashrlar ko`rgazmasi uyushtirilayotgan, Rossiya oliy ta`lim muassasalarida O`zbekistonlik abiturentlar uchun ajratilayotgan kvotalar hajmi ko`payayotgani kishini quvonturadi. Ta`lim sohasidagi shu singari ijobiy ishlar ikki tomonlama hamkorlikning yorqin istiqbolidan darak beradi. II – Bob. Ta`lim samaradorligi va kadrlar tayyorlash milliy dasturi . I. 1. Kadrlar tayyorlash samaradorligida Milliy modelning o`rni . Bugun – Kadrlar tayyorlash milliy modeli va milliy dasturni amalga oshirishning ikkinchi bosqichi hayotga tadbiq qilinayotgan paytda, bosib o`tilgan 28

yo`lga bir nazar solib, erishilgan yutuqlarni chuqur mushohada etish bilan birgalikda, oldimizda turgan vazifalardan kelib chiqqan holda Prezidentimizning Milliy model zamiriga singdirilgan g`oyalarning mohiyatini butun teranligi va miqiyosi chuqur mushohada etish bilan birgalikda oldimizda turgan vazifalardan kelib chiqqan holda anglab etish hayotiy zaruratga aylanmoqda. Shu jihatdan olib qaraganda, kadrlar tayyorlash milliy modelining mazmuni va mohiyatini har tomonlama chuqur o`rganish jahon hamjamiyatida mavjud ta`lim tiziminini hozirgi va ayniqsa ertangi kundagi roli va vazifalarini belgilashda o`ta muhim masala hisoblanadi. Shu o`rinda chuqur mamnuniyat va faxr bilan ta`kidlash joizki, jahon hamjamiyatida ta`lim sohasida ruy berayotgan jarayonlar, amalda oshirilayotgan islohotlar, shuningdek ta`lim masalalari bo`yicha o`tkazilayotgan ilmiy bahs munozaralarda mamlakatimizda amalda oshirilayotgan Kadrlar tayyorlash milliy dastur eng yuksak halqaro talablarga javob beradigan o`ziga xos model sifatida hamma mutaxassislarning diqqat e`tiborida ekanligi namoyon bo`lmoqda. Tabiiyki, uning ruyobga chiqarilishi bo`yicha turli xil fikr mulohazalar bildirilmoqda. Shunga ko`ra Sh. Qurbonov “Eng muhimi, milliy modelimiz hech kimni loqayd qoldirayotgani yo`q, bu esa uning taraqqiyot istiqbollarini belgilashda noyob xususiyatga ega bo`lib, chuqur ilmiy asoslanganligi, doimiy rivojlanishdagi hayot talablariga mosligini yana bir isbotlaganligini qayd qiladi”. 1 Shu o`rinda bir narsani aytib o`tish kerakki, ko`pgina xorijiy hamkasblarimiz o`zimizning ayrim mutaxassislarga qaraganda ham milliy modelning mazmun mohiyati, ilmiy miqiyosi va salohiyatini chuqurroq tushunibgina qolmasdan, jiddiy qiziqish bildirayotgani ham diqqatga sazovordir. Gap shundaki, milliy modelning tub mazmuni va mohiyati, afsuski shu paytgacha aksariyat olimlar va mutaxassislar diqqat e`tiboridan chetda qolmoqda. Garchi milliy model dolzarb va muhim bo`lsada, Kadrlar tayyorlash milliy dasturining tashkiliy texnilogik jihatlariga qaratilmoqda. Shu jihatdan olib qaraganda, kadrlar tayyorlash milliy modelining mazmun va mohiyatini har 1 Sh. Qurbonov “Uzoqni ko’zlab … ” Ma’rifat 2003 y, 26 fevral 29

tomonlama chuqur o`rganish jahon hamjamiyatida mavjud ta`lim tizimlarining islohiyati va rivojlanishi hozirgi va ayniqsa ertangi kunidagi roli va vazifalarini belgilashda o`ta muhim masala hisoblanadi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni tayyorlash jarayonida mamlakatimiz Prezidenti I. Karimov mutaxassislar bilan uchrashgan paytlarida bu haqda gapirib, ikkita mamlakatni misol tariqasida bu haqda gapirib, keltirgan edilar. Bular Yaponiya va AQSH. Yaponiya oxirgi 50 yil davomida eng rivojlangan davlatlar qatoriga qo`yilgan. Asosiy sabab ta`lim tizimining takomillashgani va shu bulan birga yoshlarda ta`lim tizimiga ishonch hosil qilgandadir. Shu mazkur mamlakatda tegishli yer osti va yer usti boyliklari ya`ni tabiiy boyliklari yo`q. AQSH dunyodagi kuchli mamlakatlardan biri hisoblanadi. Ammo u o`zining mavqeiga boshqa yo`l bilan erishdi. Amerika kuchli kadrlarni, intelektual kuchlarni, asosan boshqa davlatlardan jalb qilib oldi. O`zbekiston Prezidenti shu kabi misollarni ko`plab keltirib, xulosa qilibta`kidladilarki, biz kadrlarni tayyorlashda o`zimizga xos va o`zimizda mos yo`ldan boramiz. Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahbarligida ishlab chiqilgan kadrlar tayyorlash Milliy modeli qator noyob, takrorlanmas o`ziga xos xusussiyatlarga ega. Jumladan, kadrlar tayyorlash milliy modeli, faqat ta`lim – tarbiyadagina iborat emas, balki bir – biriga bog`liq bo`lgan ko`pgina hayot bosqichlarini o`z ichiga oladi. Milliy modelimiz, bu shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta`lim, fan va ishlab chiqarishning uzviy birligi va hamkorligi, ularning o`zaro bir – biriga aloqasi aks ettiradi. Milliy model g`oya va talablariga, uning teran mohiyati, mazmuni va falsafiy qarashlariga tor manfaatdorlik nuqtai nazaridan munosabatdabo`lish, fikrimizcha, kadrlar tayyorlash jarayonini amalga oshirish bilan bog`liq qarorlarning ahamiyatini pasaytiradi. Shu bilan birga Mustaqil O`zbekiston ta`lim tizimini tutgan o`rnini anglab etishga bog`liq ijtimoiy va shaxsiy tafakkurning shakllanishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, Milliy model 30

zamiriga singdirilgan bosh maqsad – “Ravnaq topayotgan, kuchli demokratik davlat fuqarolik jamiyatining shakllanishi”ga erishishga xizmat qilishi lozim bo`lgan g`oyaning qudratli salohiyatini anglamoq va tushunib etmoq zarur. Bu esa, o`z navbatida tayyorlash tizimini takomillashtirishga oid amaliy tadbirlarni hayotga joriy etish bilan bog`liq ko`plab savollarga javob imkonini berdi. Darhaqiqat, O`zbekiston Prezidenti I. A. Karimovning eng nufuzlihalqaro tashkilotlardan biri YUNESKOning Ibn Sino nomidagi Oltin medali bilan mukofotlanishi, jahonning qator obro`li ta`lim va ilmiy markazlarining faxriy doktori va professori etib saylanganligini ham milliy modelimiz asosida amalga oshirilayotgan islohotlarning halqaro e`tirofiga yorqin va ishonchli dalildir. Bu o`rinda yana bir muhim masalani mohiyatini tushunib olishni taqazo qiladi. Jumladan sir emaski, shu paytgacha mutaxassislar o`rtasida ham kadrlar tayyorlash milliy modeli va kadrlar tayyorlash milliy dasturini aynan bir narsa deb qarash tushunchasi mavjud. “Kadrlar tayyorlash milliy modeli va dasturi O`zbekiston mustaqilligining mevasi va muvaffaqiyati bo`lib, umumxalq ishiga aylanib, mamlakat, taraqqiyotida strategic maqsadlarga erishishga asos bo`ladi”. 1 Shu o`rinda hali ham ta`lim tizimining vazifasiga qotib qolgan tushunchalar bilan yondashayotgan mutaxassislarga yana bir bor eslatib qo`yish lozimki, milliy modelning asl mohiyati va bosh maqsadi yoshlarga shunchalik bilim berish emas, balki ularni barkamol shaxs sifatida shakllantirishdir. Milliy modelimizning boshqa ta`lim modellaridan mutloq farqi ham aynan shundadir. Kelgusida ham ushbu jihat islohotlarning yangi bosqichiga oid me`yoriy uslubiy hujjatlarni tayyorlash, qarorlar qabul qilishda asosiy tayanch bo`lishi lozim. Bizning modelimizning o`ziga xosligi bilan boshqa xorijiy davlatlar ta`lim tizimidan farq qiladigan tomonlarining mavjudligi bilan ajralib turadi. Chunonchi, sobiq sho`ro davlati hududidagi mustaqil mamlakatlar amalga oshirayotgan ta`lim 1 Barkamol avlod orzusi. Toshkent. 1999 yil, 155 – bet. 31

tizimidagi islohotlardan farqli o`laroq: milliy modelimiz o`z xususiyatiga ko`ra, ta`lim tizimi va islohotlarning asosiy maqsadini tarixiy va ilmiy jihatdan to`g`ri asoslab bergan nodir modelidir. 1 modelimizda ta`limning muhim xususiyatlarini bir – biri bilan uzviy bog`liq bo`lgan uchta nuqtai nazardan davlat, jamiyat va shaxs manfaatlari orqali qarash va baholash muhim ahamiyatga ega. Ushbu qadriyatlarning o`ziga xos muhim jihatlarini bir – biridan aniq farqlab olish, nafaqat “ta`limdan kim nimani hohlaydi va tutadi” degan savolga javob berib qolmasdan eng asosiysi, ta`lim rivojining strategic maqsadlarini ruy – rost belgilab olish imkonini beradi. XX asr tajribasidan ma`lumki, jahonning aksariyat mamlakatlarida farqli o`laroq sobiq sho`rolar ittifoqida “ta`limning davlat qadriyat” kabi “xususiyati” ustunlik qildi. Ta`lim tizimini ma`muriy buyruqbozlik boshqaruvi talabalari asosida tashkil qilish va boshqarish, uni kommunistik mafkuralar, quliga aylantirdi. Natijada, o`quv yurtlari etuk mutaxassislar, faol fuqarolar o`rniga “Sotsialistik tuzumning xizmatini qiladigan oddiy murvat”ni tayyorlashga xizmat qilib keldi. “Ta`limni davlat qadriyati” sifatida talqin qilinishi, uni sirti yaltiroq, ichi qaltiroq sho`roviy g`oyalarni targ`ibotchisiga aylantirib qo`ydi. Darhaqiqat, har bir davlatning ta`lim tizimini rivojlantirishga e`tibor berish, uni o`z siyosatining ustuvor sohalaridan biriga aylantirishi tabiiy hol. Ammo ta`limning davlat ahamiyatiga ega ekanligi to`g`risidagi g`oyani amalga oshirishning aniq tadbirlari egallanmas ekan, dabdabali shior va chaqiriqlar orqali sezinarli natijaga erishib bo`lmaydi. Keng qamrovli ijtimoiy islohotlar butun jamiyatning ongli ravishda qizg`in qo`llab quvvatlashini, barcha fuqarolarning va har bir shaxsniing faol ishtirokini taqozo qiladi. Shunga ko`ra ta`limning muhim omillaridan biri mustaqil shaxsni yo`naltirilganligi hamda har insonning o`z bilimi, uning darajasi va sifatini oshirishga bo`lgan ongli munosabatini kamol toptirishga qaratilganidir. 1 1 Barkamol avlod orzusi. Toshkent. 1999 y, 155 bet. 1 Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1998 y, 42 - bet 32

Milliy modelning qimmatbahoxususiyatlaridan biri, unda ana shu maqsadga erishish yo`lidagi davlat, jamiyat va shaxsning manfaatlari uzviy ravishda bir – biriga chambarschas bog`lanib ketganidadir. Shuni yana bir bor ta`kidlash lozimki, shaxs modelining izchilligi va yaxlitligini ta`minlaydigan unsure bo`lib milliy dasturga aytilganidek, “Respublikada amalga oshirilayotgan ta`lim sohasidagi o`zgarishlarning bosh maqsadi va harakatlantiruvchi kuchi, bu inson omili, uni har tomonlama rivojlanishi va farovonligidir” 2 degan qoidaning asosiy mohiyatini tashkil etadi. Milliy model va dasturda tub o`zgarishlarning asl maqsadi, ta`lim tizimini isloh qilishtufayli ruy beradigan barcha o`zgarishlarning asosi va bosh yo`nalishi, ayni paytda bu jarayonlardagi davlat va jamiyatning o`rni va vazifalari aniq – ravshan ko`rsatib berilgan. Ya`ni: “Shaxsning har tomonlama ribojlantirishni shakllantirish, uni zamonaviy, o`zgarib borayotgan jamiyat hayoti bilan muvaffiqlashtirish ta`lim va kasbiy dasturlarni ongli ravishda tanlash va ularni bosqichma – bosqich o`zgartirish, jamiyat, davlat va oila oldida o`zining ma`suliyatini xis qila oladigan fuqarolarnitarbiyalashdan iborat”. 3 Shu o`rinda Milliy modelimiz ta`limning davlat, jamiyat va shaxsni shakllantirishdagi strategic maqsadlari aniq – ravshan belgilangan yo`nalish sifatida halqaro nazariya va amaliyotdagi tengi yo`q namunadir, desak also xato qilmagan bo`lamiz. Milliy modelning yana bir muhim jihati – dasturni amalga oshirishga oid chora tadbirlar majmuiga e`tibor berib, ko`p millatli, ko`p elatli va ko`p konfessiyali hamjihatda dolzarb bo`lgan “xilma – xillik osha birlikka erishish` tamoyilni turmushga tadbiq etish masalasiga murojaat qilamiz. Bizning fikrimizcha, bu muammoni ikkita o`zaro bir – biriga bog`liq nutqai – nazardan tahlil etish maqsadga muvofiqdir. Birinchidan, Milliy modelning vazifasi va burchini avvalo O`zbekiston halqining milliy istiqlol g`oyasida qamrab olingan maqsad va tamoyillari asosida birlashuvi, qolaversa barcha tillar, milatlar, 2 Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1998 y 3 Barkamol avlod orzusi. Toshkent, 1999 yil, 112 – bet. 33

dinlarni saqlab qolish hamda rivojlantirish, shuningdek, jamiyatimizning “ichki” muammolarini hal qilishdagi ahamiyatiga ko`ra o`rganish lozim. Ikkinchidan, Milliy modelning jahon ta`lim tizimlaridagi o`rnini aniq belgilab olgan holda milliy ta`lim tizimining halqaro ta`lim hamjamiyatiga qo`shila borishiga erishish va ayni paytda o`ziga xosligini saqlab qolgan holda, o`ziga mos yo`lni tanlashi va rivojlanishiga e`tibor qaratilishi darkor. Ishonchimiz komilki, Milliy modelda “xilma – xillik osha birlikka erishish” tamoyillining yuqorida qayd etilgan tarkibiy qismlari aniq ko`rsatilibgina qolmasdan, balki Kadrlar tayyorlash milliy dasturida o`z ifodasini topgan. Ta`lim sohasida davlat siyosatining tarixiy davomchisi sifatida joriy etilgan “2004 – 2009 yillarda maktab ta`limini rivojlantirishning Davlat umummilliy dasturi” talablaridan kelib chiqqan holdagi o`zgarishlar zamirida bitta masala – Barkamol shaxsni tarbiyalab voyaga etkazish vazifasi turadi. Shaxs, bu – o`quvchi va o`qituvchi bo`lib, har ikkalasi ham kompaniyaning diqqat markazida. 2005 yil mobaynida dastur bilan belgilangan 500 ga yaqin umumiy o`rta ta`lim maktablarining biologiya, fizika va kimyo fan xonalarini yangi zamonaviy o`quv laboratoriya jihozlari bilan ta`minlash jarayoni yakuniga etmoqda. Navbatdagi vazifa – fan o`qituvchilariga ushbu jihoz bilan samarali ishlash uslublarini o`rgatishdan iboratdir. Shu bois, mutaxassislarimiz tomonidan ta`lim muassasalarida qo`llanilayotgan “ELXOLDING” kompaniyasi biologiya, fizika va kimyo fanlari bo`yicha pedagog – o`qituvchilarga amaliy va uslubiy yordam ko`rsatish maqsadida barcha viloyatlarda maxsus seminar – trening tashkil etib borayotir. “ELXOLDING” OAJ o`quv – laboratoriya jihazlarining davlat ta`lim standartlariga mos ravishda ishlab chiqarilishi ta`minlangan. Buning uchun yaratilgan o`quv asbobi yoki jihozi maktablarda sinovdan o`tib, ta`lim jarayonida qo`llanilishitahlil qilinib, o`quvchi va o`qituvchilar fikr – mulohazalari inobatga olindi. 34

Albatta, amaliyot bilan chambarchas bog`langan, davlat nazorati ostida yaratilayotgan o`quv labaratoriya jihozlarining sifat ko`rsatgichlari yuqori bo`lishi tabiiydir. “ELXOLDING” kompaniyasi rahbariyati va ishchi xodimlar jamoasi o`z mehnat mahsuli bilan har bir ta`lim muassasasiga kirib kelar ekan, mamlakatimiz kelajagi o`quvchi yoshlarning ta`lim – tarbiya olishida, voyaga etishida, komil inson bo`lib jamiyatga kirib kelishida baholi qudrat ulushi bilan xalq xizmatidadir. Demak, bugungi o`quvchimiz ertangi kelajak egasidir. Ajab emas, bizning o`quv labarotoriyalarimiz vositasida bilim olgan o`quvchilar korxonamizga kelib, mutaxassis sifatida faoliyat ko`rsatsa. Shu yuqoridagilar bilan birga Milliy modelning yana bir o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu uning texnologik va prosessual jihatdan mustahkamlanganligi, ya`ni strategic maqsadlarni amaliyotga tadbiq etishning yo``lari, usul va vositalari tegishli me`yoriy huquqiy hujjatlar va yo`riqnomalarning Kadrlar tayyorlash milliy dasturi orqali joriy etilishidir. Yana shuni ta`kidlash joizki, Milliy modelning asosi, jumladan, Milliy model talablariga mos ravishda pedagog kadrlar tayyorlash masalasidir. Boshqacha qilib aytganda, zamon oldimizga jamiyat qadriyatlarining o`zgarish qonuniyatlarini ziyraklik bilan payqaydigan va ularga moslasha boradigan, shu bilan birga bolalar tarbiyasiga oqilona va o`ta ma`suliyatli yondashadigan pedagoglarni tayyorlash masalasini quymoqda. Shuning uchun ham asosiy e`tibor faqatgina o`quv fani assoslari o`rgatishga qaratilmasdan balki bolaning ulg`ayish jarayonida rivojlanayotgan qiziqish va qobiliyatini yurakdan xis qiladigan, anglaydigan va ijobiy munosabatda bo`ladigan keng fikrlovchi va bilimdon pedagogni tayyorlashga yo`naltirilgan bo`lishi kerak. Haqiqatan ham pedagogikaning shaxs tarviyasiga yo`naltirilganligi bugungi kunda o`z natijasini topmoqda, o`sib kelayotgan avlodni shunchaki o`rgatadigan, ahloqiy pand – nasihat berish bilan chegaralanuvchi pedagog – pedagog emas, balki bola taqdirini o`z taqdiriday xis qila oladigan hamda uning ichki, ma`naviy – ahloqiy 35

umummadaniy o`sishiga sezdirmay ko`maklashadigan bolalarni qurshagan atrof – muhitni kengaytirib borib bolalar va kattalar hamjamiyatining mustahkamlanishiga ta`sir ko`rsata borib, o`zi ham o`sib borayotgan pedagog – haqiqiy pedagogdir. 1 Xullas, bugun kadrlar tayyorlash milliy modeli va milliy dasturini amalga oshirishning hayotga tadbiq etilayotgan bir paytda, erishilgan yutuqlarni chuqur mushohada etish bilan birgalikda oldimizda turgan vazifalardan kelib chiqqan holda Miliy model zamirida cingdirilgan g`oyalarni anglab etish hayotiy zaruriyatdir. II. 2. Mamlakatimizda kadrlar tayyorlashdagi samaradorlik va uning istiqbollari. Iqtisodiy siyosiy sohalardagi barcha islohotlarimizning pirovard maqsadi yurtimizda yashayotgan barcha fuqarolar uchun munocib hayot sharoitlarini tashkil qilib berishdan iboratdir. Aynan shuning uchun ham ma`naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash, ta`lim va maorifni yuksaltirish, milliy uyg`onish g`oyasini ro`yobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga etkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri bo`lib, qoladi 1 , - degan edi, Prezidentimiz I. A. Karimov. Haqiqatan ham ta`lim va maorifni, kadrlar tayyorlash muammosini to`g`ri hal eta olmagan davlat mukammal taraqqiyot bosqichiga ko`tarilaolmaydi. 1 Sh. Qurbonov. “Uzoqni ko’zlab … ”. ma’rifat 2003 yil 26 fevral. 1 Prezident I. Karimovning 1995 yil fevral oyida O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisini birinchi sessiyasidagi ma’ruzasidan. 36

Kelajagi buyuk O`zbekiston davlatini qurish vazifasi ham yuqori malakali, barkamol mutaxassislarni tayyorlash bilan chambarchas bog`liq. Shu maqsadda i. A. Karimov tashabbusi bilan O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuni va Kadrlar tayyorlash bo`yicha Milliy dastur ishlab chiqildi hamda Oliy Majlis sessiyasida tasdiqlandi. “Ta`lim – tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni voyaga etkazish to`g`risida”gi Farmonda ushbu Milliy dasturning maqsadi, ustuvor vazifalari va ularni amalga oshirishning aniq yo`llari belgilab berilgan 2 . Farmonga muvofiq, Milliy dasturni bosqichma – bosqich hayotga tadbiq etishning ustivor vazifalari bo`yicha ma`sul bo`lgan maxsus ishchi guruhlar tuzildi. Shuni qayd qilish lozimki, aksariyat fanlar bo`yicha darsliklarning ahvoli zamon talablari darajasida emas. Mustabid tuzum davrida yozilgan darsliklardan voz kechmay, eski mafkuradan xolos bo`lmay turib, o`quvchi yoshlarni yangicha fikrlashga, ularning hur fikr egasi bo`lishiga erishib bo`lmaydi. Shu sababli Prezidentimiz Farmonida uzluksiz ta`lim tizimini sifatli darslik, o`quv qo`llanmalari va dasturlar bilan ta`minlashga alohida ahamiyat berilgan. I. A. Karimovning O`zbekistonrespublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida so`zlagan nutqida ta`kidlaganidek: zamonaviy darsliklar, o`quv qo`llanmalari yaratish olimlar, yuqori malakali ilmiy pedagogic xodimlar va xalq xo`jaligi sohalari etakchi mutaxassislarning sharafli burchidir. 1 Oliy ta`limdagi islohot halqaro aloqalarni kengaytirish va mustahkamlash bilan chambarchas bog`liq. Professor – o`qituvchilarning saviyasi va bilimini oshirishga sharoit tug`dirish maqsadida dunyoning nufuzli universitetlariga ularning ilmiy, malaka oshirish safarlarini amalga oshirish bo`yicha maxsus “Ustoz” jamg`armasini tashkil etish farmonda o`z ifodasini topganligi muhim ahamiyatga ega. Sababi bugungi ta`lim – tarbiya jarayoni ta`lim muassasalari, birinchi navbatda oliy ta`lim muassasalari professor o`qituvchilar, xodimlari safidan etuk pedagog kadrlar tayyorlash, ularning rivojlangan xorijiy mamlakatlar 2 I. A. Karimov. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1998 yil 34 – bet. 1 I. A. Karimov. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1998 yil 19 – bet 37

ta`limidagi ijobiy tajribalarni o`rganish, o`qitishning yangi pedagogik texnologiyalari bilan tanishishini va chet ellarda tajriba orttirishini taqazo etmoqda. Shuningdek, Farmonda iqtidorli yoshlarni tanlash va ularning professional bilim olishi uchun zarur bo`lgan sharoitlar yaratib berish, o`quvchilar bilimi va kadrlar malakasini Milliy dastur talablariga muvofiq aniqlash va baholash tizimini shakllantirish, ta`lim berish xizmati va professional mehnat sohasida raqobatli bozorni hamda ta`lim xizmati marketingini shakllantirish kabi yo`nalishlar dolzarb masala sifatida belgilangan. Shunga ko`ra kadrlar tayyorlash masalasi muhim o`rinda turadi. Bugungi kunda mamlakatimizda o`qituvchilik kasbini sharaflasa, uning mavqeini har jihatdan mustahkamlash, pedagog kadrlarni zamon talablariga javob beradigan tarzda tayyorlashga alohida e`tibor qaratilmoqda. 2004 – 2009 yillarda maktab ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturida, birinchi navbatda qishloq joylardagi maktablarni malakali pedagoglar ta`minlash, ular tarkibi sifatini oshirish, o`qituvchilar tayyorlash va malakasini oshirishning samarali tizimini yaratish, o`qituvchilar mehnatini nrag`batlantirishni kuchaytirish asosiy yo`nalishlardan biri ekanligi ko`rsatib o`tilgan. Shunga ko`ra hozirgi kunda umumiy o`rta ta`lim maktablarning kadrlar tayyorlash darajasi ham son, ham sifat jihatidan oshayotganini ko`rishimiz mumkin. “2005 – 2006 o`quv yilida jami 451567 nafar pedagog xodim faoliyat ko`rsatayotgan bo`lsa, ularning 67.8 foizi oliy, 4.6 foizi to`liqsiz oliy, 27.6 foizi esa o`rta maxsus ma`lumot egalaridir 1 ”. Ushbu holat o`tgan o`quv yili bilan solishtirilganda, maktablarning pedagog xodimlar bilan ta`minlanish darajasi 97.6 foizdan 98.4 foizga, ya`ni 4433 nafarga ortgan 2 . Pedagog kadrlarga bo`lgan talab va extiyojning doimiy o`rganib borilishi qaysi hududda, qanday yo`nalish bo`yicha zaruriyat borligini ko`rsatadi. Binobarin, talab va extiyojni o`rganmay turib pedagog kadrlar tayyorlashda oqilona muhit yuzaga keltirish qiyin. O`tgan o`quv yilida pedagog kadrlarga 1 B. Shamsiev. Pedagog kadr: mahorat, malaka, rag’bat. Ma’rifat. 2005 yil, 26 oktyabr 2 O’sha joy. 38

bo`lgan umumiy extiyoj 11199 nafar edi. 2005 – 2006 o`quv yilida esa bu ko`rsatkich 7733 nafarni tashkil etdi 3 . Kadrlar qo`nimsizligiga barham berish bo`yicha olib borilayotgan chora tadbirlar samarasi o`laroq, bu borada ham yildan yilga ijobiy holat sezilmoqda. 2004 yil kadrlar qo`nimsizligi 10179 nafarni tashkil etgan bo`lsa, bu yil bu raqam 5235 nafarni tashkil qildi 4 . 2004 – 2009 yillarda maktab ta`limi rivojlantirish umummilliy davlat dasturiga asosan aynan maktablarni o`quv laboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi, darsliklar, o`quv uslubiy materiallar bilan ta`minlash vazifasi bajarishda eng avvalo, xalq ta`limi, iqtisodiyot vazirliklarining hamkorligida davlat buyurtmasi ishlab chiqildi. Shunga ko`ra bu yil tender tanlovi o`tkazilib, uning natijalariga ko`ra respublika bo`yicha jami 43 ta korxona va tashkilotlar bilan 31.9 mlyard so`m miqdorida 240 ta shartnoma tuzildi. Mazkur shartnomalar bo`yicha xarid qilinayotgan barcha jihozlar 2004 – 2005 yillarda foydalanishga topshirilgan 1735 ta umumta`lim maktablariga o`rnatilmoqda 5 . Shuningdek, kerakli jihozlar bilan 1530 ta 1 – 4 sinf va 5 – 9 sinf o`quv xonalarining 2394 tasi, 325 ta “Ma`naviyat va ma`rifat xonasi”, 313 ta kasbga yo`naltirish, 382 ta chizmachilik, 697 ta lingafon, 640 ta fizika laboratoriya, 390 ta kimyo biologiya fanlari bo`yicha qo`shimcha laboratoriya, 128 tadan alohida joylashgan kimyo va biologiya laboratoriyalari, 228 ta oshxona, 615 ta sport, 240 ta majlis – ma`muriy metodika xonalari jihozlandi. Respublika bo`yicha 2002 yilning 24 oktyabridan 2004 yilning 17 dekabriga qadar yangi qurilgan 16 ta bolalar sport inshootlari 162.8 mln so`m anjomlar bilan ta`minlangan bo`lsa ana shu sanadan joriy yilning oktyabr oyigacha “Sport karvoni” shiori ostida qurilib, foydalanishga topshirilgan 101 ta majmuaga 1 mld 022 mln so`mlik sport anjom ham uskunalar etkazib berildi. 3 B. Shamsiev. Pedagog kadr: mahorat, malaka, rag’bat. Ma’rifat. 2005 yil, 26 oktyabr 4 O’sha joy. 5 Omonov I, Xaitov U, Tender tanlovida saralandi. Ma’rifat. 2005, 26 oktyabr 39

Hozirgi kunda xalq ta`limi vazirligi tizimidagi umumta`lim maktablarida 23.601 nafar jismoniy tarbiya o`qituvchilari faoliyat olib borishmoqda. Vazirlar Maxkamasining 2004 yil 15 iyuldagi qaroriga asosan 2004 – 2005 o`quv yilining 2 – yarim yilligida Respublikamiz umumta`lim maktablarida jismoniy tarbiya fanidan dars berayotgan jami 21859 nafar o`qituvchilardan 6237 (28.8 foizi)ning oylik maoshiga qo`shimcha ustamalar: jumladan, 2928 nafari (13.4 foizi0ning oylik maoshiga sinfdan tashqari, tarbiyaviy ishlari uchun va 1137 nafari (5.2 foizi0ga bir vaqtning o`zida har ikkala yo`nalish bo`yicha ustamalar belgilandi. Bu 1 – yarim yillikka nisbatan 5.5 foiz o`sganligini ko`rsatadi. Uzluksiz ta`lim tizimidagi asosiy bo`g`inlardan biri, bu kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlashdir. Hozirgi paytda xalq ta`limi vazirligi tasarrufidagi 14 ta hududiy hamda 2 ta respublika xalq ta`limi muassasalari pedagog va rahbar xodimlari malakasini oshirish va qayta tayyorlash institutlari yil mobaynida tinglovchilarni qabul qilish, ularni eng so`nggi yangiliklardan xabardor etish imkoniyatiga egadir. Dalillarga murojaat qilamiz: “Ushbu institutlar bir oyda 8802, 10 oyda 88020 kishini qabul qilish imkoniyatiga egadir 1 ”. Birgina 2005 yilda 87326 nafar pedagog o`z bilim dirasini kengaytirishga muvaffaq bo`ldi. Ayni paytda xorijiy mamlakatlar tajribasini o`rganishga yo`l ochilayotgan xalq ta`limi xodimlarida sohaga chuqurroq qarash kayfiyatini vujudda keltirmoqda. Agar 2004 yilda 64 nafar o`qituvchi, pedagog va rahbar xodimlar tajriba almashish va malaka oshirish uchun xorijga yuborilgan bo`lsa, shu yilning o`tgan 9 oyi davomida 82 nafar kishi bunday imkoniyatga ega bo`ldi 1 . Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 5 avgustdagi “O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi faoliyatini takomillashtirish to`g`risida”gi 372 sonli qarori muhim ahamiyat kasb etadi. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, keyingi 8 oy mobaynida viloyat xalq ta`limi boshqaruv, pedagogika institutlari rahbar xodimlari va professor – o`qituvchilari, shuningdek umumo`rta ta`lim maktablari direktorlari birinchi bor attestatsiyadan o`tkazildi. Shunda 271 nafar xalq ta`limi boshqarish 1 B . Shamshiev. Pedagog kadr. Ma’rifat. 2005 yil, 26 oktyabr. 1 B . Shamshiev. Pedagog kadr. Ma’rifat. 2005 yil, 26 oktyabr 40

hududiy organlari rahbar xodimlaridan 40 nafari 1455 nafar pedagogika institutlari rektorlari, prorektorlari, kafedra mudirlaridan 18.1 foiz professor - o`qituvchilar egallab turgan lavozimlariga munosib emasligi namoyon bo`ldi. Umum o`rta ta`lim maktab direktorlaridan 1378 nafari “egallab turgan lavozimiga noloyiq 2 ” deb topildi. Shu o`rinda bir narsani alohida ta`kidlashni istardik. O`rta maxsus kasb – hunar ta`limi tizimi respublikamizda shu qadar tez oyoqqa turdiki, u uzluksiz ta`lim tizimiga butkul yangi bir bo`g`in sifatida kirib keldi. Uning bugungi kamolisiz Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ham, uzluksiz ta`lim tizimini ham, erishilachak ulkan istiqbolni ham tasavvur qilish qiyin. O`rta maxsus kasb – hunar ta`limi milliy dastur qabul qilingandan buyon o`tgan sakkiz yil davomida oyoqqa turdi va takomillashdi. Bugungi kunda mamlakatimizda 70 dan ortiq akademik litsiey, 800 dan ortiq kasb – hunar kollejlari ishlab turibdi. Ularning asosiy qismi davlat byudjet hamda chet el kreditlari hisobiga zamonaviy texnika vositalari, laboratoriya va ustaxona jihozlari bilan ta`minlangan. Pedagoglar va boshqaruv kadrlarining 112.8 ming nafar o`zimizda va 3230 nafari chet ellarda malaka oshirish kurslaridan o`tganlar. O`quv yurtlari direktorlari attestatsiyadan o`tkazilib, 40 foizga yaqini almashtirildi. Umumta`lim fanlari bo`yicha Davlat ta`lim standartlari hamda akademik litseylarning 5 ta, kasb – hunar kollejlarining 277 ta tayyorlov yo`nalishlari bo`yicha tarmoq ta`lim standartlari, o`quv rejalari va fan dasturlari ishlab chiqilib, ta`lim jarayoniga joriy etilgan. 1998 – 2005 yillar mobaynida 47.8 ming o`quvchi no`rniga mo`ljallangan 68 ta akademik litsey va 481.8 ming o`quvchi o`rniga mo`ljallangan 657 ta kasb – hunar kolleji qurilishi va rekonstruksiya qilish yo`li bilan foydalanishga topshirilgan. Bu ishlarga Respublika byudjetidan jami 887.3 mlrd. so`m kapital mablag` sarflangan. Xuddi shu yillar mobaynida akademik litsey va kasb – hunar kollejlarining moddiy texnika bazasini mustahkamlash maqsadida davlat byudjetidan 53.5 mlrd.so`m, chet el investitsiyalari hisobidan 2 B . Shamshiev. Pedagog kadr. Ma’rifat. 2005 yil, 26 oktyabr 41

113.6mln. AQSH dollari miqdorida mebellar, o`quv laboratoriya va texnika jihozlar bilan ta`minlangan. Kam ta`minlangan oila farzandlarini ijtimoiy himoya qilish borasida ham ko`pgina ijobiy ishlar amalga oshirilgan, masalan, iqtidorliva kam ta`minlangan oila farzandlarini qo`llab quvvatlash maqsadida “Mehr - muruvvat” fondi tuzilib, uning mablag`i 69.5 mln.so`mni tashkil etadi. Yuqorida aytilganlardan xulosa shuki, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining o`tgan ikki bosqichida etarli darajada bajarilmay qolgan vazifalar zudlik bilan aniqlanib, ularni dasturni uchunchi bosqichidagi vazifalar qatoriga qo`yish, milliy dasturni ro`yobga chiqarish yo`nalishlariga aniqliklar kiritish hamda bu vazifalarning so`zsiz bajarilishi ustidan qat`iy nazorat o`rnatish kerak. Maktablarda va boshqa o`quv yurtlarida ta`lim jarayonining o`zidagi va o`qitish uslubiyatidagi har xil kamchiliklar oqibatida bilim berishda yuzaga kelgan nodemokratik hamda jamiyat uchun zararli muhit shunga olib keldiki, o`quvchilarda mustaqil fikrlash rivojlanmay qoldi, 9 – 11 sinflarni tamomlagan yoshlar mustaqil hayotga o`z o`rnini aniq belgilab ololmaydilar, ularda o`zlariga ishonish shakllanmayqoldi. O`rta maktabni tamomlaganlarni faqat 10% o`quv yurtlariga kirdilar, qolgan 90% hayotda o`z o`rnini va yo`lini topolmay qoldilar. Bundan tashqari, majburiy to`qqiz yillik ta`limga asoslangan o`n bir yillik umummiy ta`lim ilmiy asoslanmagan edi, o`quvchilarda kasbga yo`naltirish, mustaqil fikr yuritish, mehnat faoliyati ko`nikmalari shakllanmay qoldi. Ta`lim jarayoni bilim darajasi o`rtacha bo`lgan o`quvchilarga mo`ljallangan bo`lib, ta`limning iqtidorli yoshlar bilan yakka tartibdagi o`quv dasturlari bo`yicha ishlash kabi mexanizmlaridan foydalanilmay kelinmoqda edi. Hunar – texnika bilim yurtlaridan yangi tipdagi ta`lim muassasalariga o`tish ko`proq og`izda bo`lib, amalda esa ularda ta`lim eskirib qolgan moddiy – texnika va o`quv uslubiy bazasida, tegishli katta tayyorgarlikdan o`tmagan o`qituvchi kadrlar bilan ta`minlangan edi. Bir bosqichli oliy ta`lim xalqaro tajribalar talabiga to`liq javob bermaydi. Maktabgacha ta`lim sohasidagi jami tarbiyachi va pedagoglarning atigi 20 foizi 42

oliy ma`limotli edi. Makablarning o`qituvchilari bilan ta`minlanganligi o`rtacha 93 – foizni bu ko`rsatgichlar ayrim viloyatlarda 77 – 80 %ni, muayyan fanlar bo`yicha esa 50 foizdan oshmas edi. Ilmiy va ilmiy pedagogic kadrlarni o`rtacha yoshi “ulg`ayib” bormoqda. Respublika Oliy o`quv yurtlarida 40 yoshga to`lmagan fan doktorlarining 0,9 foizini 50 va undan katta yoshdagilar esa 79%ni tashkil qiladi. Mamlakatimizdagi islohotlar va dunyoviy taraqqiyot yo`liga kirib borishi, 1992 yil 2 iyulda qabul qilingan “Ta`lim to`g`risida”gi qonun bugungi kunda 600 dan ortiq kasb bo`yicha kadrlar tayyorlash ko`zda tutilgan edi, aytish joizki shundan 300 tasi mutlaqo talab yo`q, desak adashmaymiz. Jumladan ilgarigi 9 – 11 sinfni bitirgan yoshlar kasb – hunatsiz qolar edi. Istiqlol yillarida 300 ga yaqin yangi turdagi ta`lim muassasalari ochildi, maktablarning birinchi sinflarida yangi alifboga o`tildi, bozorga xos yangi mutaxassisliklar beradigan maktablar ochildi. Shu munosabat bilan xalq ta`limini zamon talablariga moslashtirish maqsadida 1997 yilda “Ta`lim to`g`risida”gi qonun qabul qilindi. Yangi qonunda 1 – 9 sinflarda chuqur bazaviy bilimlar berilib, o`quvchining qobiliyati aniqlanib turli yo`nalishlar bo`yicha faoliyat ko`rsatishga imkoniyat yaratildi. Yangi Qonun yuqori saviyali, zamon talablariga javob beradigan, sho`rolar davridan qolgan sorqitlardan to`liq qutilgan kishilar tarbiyalanmoqda. Yangi qonunda uzluksiz ta`lim amalga oshirish yo`llarining echimi to`g`ri ko`rsatilib berildi. Qisqa davrda soha ravnaqi yo`lida zaruriy huquqiy, ilmiy – uslubiy va moliyaviy sharoitlar yaratildi. Chunki kelajagimiz poydevori maktabda bunyod etiladi. Ulug` vatandoshlarimizdan biri ta`kidlaganidek, maktab – taraqqiyotning boshlang`ichi, madaniyat va saodatning kalitidir 1 . “Ta`lim to`g`risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy daturi talablarini bajarish asnosida, maktablarning moddiy – texnika imkoniyatlarini oshirish, ularni zamonaviy binolar, o`quv va laboratoriya uskunalari, kompyuter va adabiyotlar 1 G’ulom Mirzo. “Maktab – taraqqiyot, madaniyat va saodat kaliti” . Xalq so’zi 2004 yil, 13 may. 43

bilan ta`minlash ayniqsa dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Zero, Prezidentimiz uqtirganidek, “maktabni bitirgan farzandlarimiz ertaga oliy o`quv yurtlari, litsey va kollejlarga har taraflama puxta bilimva tayyorgarlik bilan kelishi zarurligini unutmasligimiz kerak 2 ” – degan edi. Davlatimiz rahbari Vazirlar Mahkamasining 2003 yil yakunlariga bag`ishlangan yig`ilish marosimida ushbu masalaga yana bir bor atroflicha to`xtalib, umumta`lim maktablarining bugungi holati, moddiy – texnika bazasi qoniqarli holatda emasligini jiddiy tanqid qilgan edi 1 . Hozirgi kunda ko`plab maktablar o`quv standatrlari talablariga javob bermaydigan binolarda joylashgan. Ayrim maktablarda bolalar ikki semenada o`qishi, maktablarning yarimidan ko`prog`ini kompyuterlar bilan ta`minlanmaganligi, internet tizimiga ulangan maktablar juda oz sonni tashkilqiladi. Maktablarni malakali pedagoglar bilan ta`minlash masalasi ham jiddiy muammolarga borib taqaladi. Oliy ma`lumotga ega bo`lmagan o`qituvchilar ham anchaginani taashkil qiladi. Chet tili va boshlang`ich ta`lim, ximiya va fizika, jisminiy tarbiya kabi fanlar bo`yicha istiqlolli maxsus dastur tayyorlash va uni amalga oshirish uchun nafaqat byudjet mablag`larini, balki xomiy tashkilotlar, bu ishning mohiyati va ahamiyatini chuqur anglaydigan barcha insonlarning kuch va imkoniyatlarini jalb etish zarurligini ta`kidlagan edi 2 . Ana shu tashabbusning amaliy ifodasi sifatida 2004 yil 19 fevralda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “ 2004 – 2008 yillarda maktab ta`limini rivojlantirish dasturini tayyorlash chora tadbirlari to`g`risida”gi farmoyish e`lon qilindi. Dasturni kadrlar tayyorlash milliy dasturi bilan uyg`unlashtirilgan holda ishlab chiqish bo`yicha maxsus komissiya tuzildi. Komissiya Respublikamizdagi barcha maktablarmoddiy texnika bazasining hozirgi holatini tanqidiy batafsil o`rganib chiqish uchun ishchi guruhlari tashkil etildi. 2 I.A.Karimov “Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” Toshkent 1998 yil, 31 bet. 1 Xalq so’zi 2003 yil 26 dekabr 2 Xalq so’zi 2004 yil 22 may 44

O`tgan davr mobaynida maxsus komissiya yurtimizdagi barcha maktablarning ahvolini o`rgandi va shu asosda Dastur loyihasini ishlab chiqdi. Ishchi guruhlar tomonidan joylardagi maktablar farmoyishida belgilangan tartibda to`liq ro`yxatdan o`tkazildi, pasportlashtirilib, tegishli xulosalar tayyorlandi. Yig`ilishda ushbu farmoyish ijrosi bo`yicha bajarilgan ishlarning dastlabki natijalari muhokama qilindi. Tahlillar shuni ko`rsatdiki, butun tizimning eng muhim boshlang`ich bosqichi bo`lgan maktab ta`limining ortda qolayotganligi yaxlit uzluksiz ta`lim zanjirida eng zaif bug`un bo`lib qolmoqda. Buning asosiy sababi maktablar moddiy bazasining zaifligi bo`lib, ularning 40 foiziga yaqin tilovoy bo`lmagan moslashtirilgan binolarda joylashgan, jami 9727 ta maktabdagi 684 tasi avariya holatidadir, ko`pgina maktablar markazlashtirilgan isitish sistemasiga ega emasligi, ichimlik suvi va isitish moslamalari bilan ta`minlanmagan edi. O`quvchilarning 28%dan ko`prog`I ikki – uch smenada o`qiyotganligi, maktablarning o`quv laboratoriya jihozlari bilan ta`minlanish jarayoni 29%ni zamonaviy kompyuter texnikasi bilan ta`minlanishi esa 15%ga yaqinini tashkil qiladi 1 . O`qituvchilar, eng avvalo, boshlang`ich sinf o`qituvchilarining mehnatini rag`batlantirish borasida tarkib topgan tizim maktab ta`limida hamon zaif bug`in bo`lib qolmoqda, bunda pedagoglar iste`dodi, kasb mahorati, ularning mehnatiga haq to`lash chog`ida hali ham belgolovchi mezonga aylanmayapti. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini muvaffaqiyatli amalga oshirishning muhim sharti sifatida maktab ta`limini orqaga qolishiga barham berish hamda maktablarning moddiy texnika bazasini mustahkamlash va uzluksiz ta`limning yagona tizimini yaratish. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini muvaffaqiyatli amalga oshirishning muhim sharti sifatida maktab ta`limini orqaga qolishiga barham berish hamda maktablarning moddiy texnik bazasini mustahkamlash va uzluksiz ta`limning yagona tizimini shakllantirish bilan bog`liq mavjud jiddiy muammolarni bartaraf 1 Ma’rifat 2006 yil, 26 oktyabr 45

etish maqsadida 2004 yil 21 mayda “2004 – 2009 yillarda maktab ta`limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi to`g`risida” O`zbekiston Respublikasining farmoniqabul qilindi. Ushbu farmon 2004 – 2009 yillar ichida maktab ta`limini rivojlantirish maktablarning moddiy texnika bazasini yaratish va shular asosida rivojlangan davlatlar ta`limi darajasiga etkazish uchun ulkan vazifalarnio`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. Presidentimiz Islom Karimov rahnomoligida mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlabbu borada aniq rejali va istiqbolli siyosat izchil amalga oshirilmoqda. O`tgan davrda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilinib, uning talablari muvaffaqiyatli ro`yobga chiqarilayotgani shundan dalolatdir. Ma`rifiy dunyo e`tibori va e`tirofini qozongan ushbu noyob dasturilamal hujjat bugungi kunda yosh avlodga uzluksiz ta`lim berish va uni tarbiyalash jarayonini yaxlit qamrab oladigan yagona ta`lim majmui hisoblanadi. Shu bilan birga, davlatimiz rahbari tashabbusi bilan 2004 – 2009 yillarda maktab ta`limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi ishlab chiqildi va hayotga keng joriy etishga kirishildi. Mustaqillik tufayli ko`pdan – ko`p xayrli niyatlarimiz ro`yobga chiqmoqda. Ayniqsa, ota – bobolarimizning asriy orzu – armonlari ushalib, xalqimiz istiqlol ne`matlaridan bahra olayotgan mana shu dorilomon zamonda boshqa sohalar qatori ta`lim tizimini isloh qilish va rivojlantirish, shu jumladan, maktab ta`limini taraqqiy ettirish ishlariga ham davlatimiz rahbari doimiy e`tibor va g`amxo`rlik ko`rsatib kelmoqda. Yurtboshimiz tashabbusi va rahnomoligida o`tgan davrda ta`lim sohasida oid muhim qonunlar, Prezident farmon va farmoyishlari, hukumat qarorlari, maxsus dasturlar ishlab chiqildi va qabul qilindi. Ana shu hujjatlarning hayotga keng joriy etilishi sohada bosqichma – bosqich amalga oshirilayotgan islohotlarimizning izchilligini va samaradorligini ta`minlamoqda. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi negizida ro`yobga chiqarilayotgan keng ko`lamli ishlar, ta`lim tizimiga kiritilayotgan yangiliklar bugun nafaqat yurtimiz ahlining, balki xorijiy ekspertlarning ham tahsiniga sazovor bo`lmoqda. O`tgan 46

davrda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi doirasida juda katta ishlar amalga oshirildi. Birgina misol – uzluksiz ta`lim tizimida butunlay yangi bug`in – akademik litsey, kasb – hunar kollejlari vujudga kelganining o`ziyoq bu fikrimizning yaqqol tasdig`i. Ayni chog`da, ushbu Milliy dasturda ta`lim tizimining har bir bo`g`ini alohida o`rin va ma`suliyatga egaligi ko`zda tutilgan. Demak dasturni to`liq amalga oshirish, qo`yilgan vazifalarga erishish ko`p jihatdan ana shu bo`g`inlarning holati va rivojlanish darajasi, o`zaro uyg`unligi imkoniyatlari qanday ekanligiga bog`liqdir. Shu ma`noda, uzluksiz ta`limning boshlang`ich bosqich hisoblanuvchi maktab ta`limi talab darajasida emas edi. To`g`ri, o`tgan yillar davomida ta`lim tizimida kechgan islohotlar samarasi o`laroq, ushbu vazifalar qaysidir ma`noda echimini topdi. Jumladan, ta`limning turli bo`g`inlari o`rtasida uzviylik hosil qilingani alohida diqqatga sazovordir. Yangi dasturilamal hujjat 2004 – 2009 yillarda maktabda ta`limni rivojlantirish davlat umummillliy dasturida Kadrlar tayyorlash milliy dasturini muvaffaqiyatli amalda oshirishning muhim sharti sifatida maktab ta`limini orqaga qolishiga barham berish hamda maktablarning moddiy – texnika bazasini mustahkamlash va uzluksiz ta`limni yagona tizimini shakllantirish bilan bog`liq mavjud muammolarni bartaraf qilish bosh maqsad etib belgilangan. Ma`rifatga intilish – xalqimizning azaliy fazilatlaridan biri, Farzandlarimizni bilimdon, irodasi baquvvat, iymoni mustahkam qilib voyaga milliy istiqlol g`oyasini ular qalbi va ongiga singdirish, yot va zararli g`oyalar ta`siridan saqlash, milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash eng asosiy vazifalarimizdan hisoblanadi. Bunda maktablarning o`rni va ahamiyati beqiyos. Demak, maktablar moddiy – texnika imkoniyatlarini, kompyuter va adabiyotlar bilan ta`minlash, muallim va murabbiylar mehnatini rag`batlantirish masalalariga yanada jiddiy e`tibor qaratishzarur. Mamlakatimiz rahbari Vazirlar Mahkamasining 2003 yil yakunlariga bag`ishlangan majlisida sohadagi mavjud vaziyatni tanqidiy taxlil qilar ekan, mazkur masala bo`yicha istiqbolli maxsus dastur tayyorlash g`oyasini ilgari surdi. 47

Yurtboshimiz uqtirgandek, maktabni bitirgan farzandlarimiz ertaga oliy o`quv yurtlari, litsey va kollejlarga har taraflama puxta bilim va tayyorgarlik bilan kelishi zarurligini also unutmasligimiz darkor. 2004 yil 19 fevralda Prezidentimizning Maktab ta`limini rivojlantirish dasturini tayyorlash chora – tadbirlariga doir Farmoyishi e`lon qilindi. Qisqa fursatda barcha maktablar Farmoyishda ko`zda tutilgan yo`nalishlar bo`yicha bugungi zamon talablari asosida batafsil o`rganib chiqildi. Xususan, avariya holatidagi maktab binolari, mukammal va joriy ta`mirlashga muhtoj maktablar, qurilishi tugallanmagan obyektlarni nomma – nom ro`yxati tuzildi. Maktab binolarning loyixa bo`yicha o`quvchi o`rni va amaldagi holati, shuningdek o`quv jarayonlarining necha smenada olib borilishi, maktablardagi kommunikatsiya va isitish tarmoqlarining ahvoli, sinf xonlarining mavjudligi, ularning zarur mebellar bilan ta`minlanganlik darajasi va holati aniqlandi. Fanlar bo`yicha sinf xonalarning mavjudligi, ularning ko`rgazmali qurollar, o`quv – laboratoriya jihozlari, jumladan kompyuter texnikasi bilan ta`minlanganlik darajasi haqida xulosalar tayyorlandi. Fanlar bo`yicha o`qituvchilar tartibi, ularning ma`lumoti va toifasi, kutubxonalarning ahvoli va darsliklar, ijtimoiy – siyosiy va badiiy adabiyotlar bilan nechog`li ta`minlanganligi ko`rib chiqildi. Maktablarda ochiq sport maydonchalari va yopiq sport zallarining ahvoli, obodonlashtirish kabi masalalar chuqur tahlil etildi. Shu yil 11 may kuni Oqsaroyda o`tgan majlisda Maxsus komissiya bu borada bajargan ishlarning dastlabki natijalari tahlil etildi. Prezidentimiz maktab ta`limini rivojlantirish yo`lida uzoqni o`ylab qilinishi lozim bo`lgan, millat, jamiyat va davlat manfaatlari nuqtai nazardan g`oyat mas`uliyatli vazifalar oldimizda turganiga, bu ishlarning barchasi har tomonlama puxta, aniq va rejali asosda tashkil etilishi zarurligiga e`tiborimizni qaratdi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004 yil 21 maydagi “2004 - 2009 yillarda Maktab ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi to`g`risida”gi Farmoni hamda Vazirlar Mahkamasi tomonidan shu yil 9 iyulda qabul qilingan “2004 - 2009 yillarda 48

Maktab ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturini amalda oshirish chora – tadbirlari to`g`risida”gi qaror avvalo ana shu aniq maqsad – muddaolarni o`zida mujassam etgani bilan ahamiyatlidir. Ushbu Davlat umummilliy daturi bo`yicha bajariladigan barcha yyumushlarKadrlar tayyorlash milliy dasturi ijrosining ajralmas va uzviy davomidir. Dasturning asosiy tamoyillari va maqsadli vazifalari birinchi navbatda, maktab ta`limi tizimi tubdan yaxshilashni, zamon talablariga mos keladigan o`quv – moddiy bazasi va ta`lim standartlari shakllantirilishini, qishloq va shahar maktablarini moddiy bazasi hamda ta`minlanish darajasidagi tafovutlarni bosqichma – bosqich bartaraf etish asosida barcha bolalarning ta`lim olishi uchun teng shart – sharoitlar yaratilishini, o`qituvchilar mehnati har tomonlama rag`batlantirilishini ko`zda tutadi. Vazirlar Mahkamasinin shu yil 9 iyuldagi qarori bilan ushbu dasturni amalga oshirish tadbirlari ma`qullandi. Unda, xususan, maktab binolari va muhandislik – kommunikatsiya infratuzulmasini tubdan yangilanish va rekonstruksiya qilish, kapital va joriy ta`mirlashning asosiy parametrlari hamda 204 yilda byudjet mablag`lari hisobiga yangi umumta`lim maktablarini qurish, kapital rekonstruksiya qilish, kapital va joriy ta`mirlashning aniq ro`yxati, maktablarda sport inshootlarini, qurish va rekonstruksiya qilish parametrlari tasdiqlandi. Shu o`rinda yangi qurilajak maktablar deganda faqat yangi maktab binolari qurilishigina emas, balki shu binolarning zarur o`quv jihozlari, kompyuter texnikasi bilan to`liq yangidan jihozlanishi ham ko`zda tutilishini eslatib o`tish joizdir. Yana bir e`tiborli jihati shuki, ushbu ta`lim o`choqlari har bir hududning sharoitiga mos holda 12 – 18 oyda bunyod etiladi. Kapital rekonstruksiya qilinadigan maktablar soni ham shu taxlit yildan – yilga o`sib, 2009 yilga qadar 780 ming 391 o`quvchi o`rniga ega 2 ming 313 ta maktabni qamrab oladi. Bunda muayyan qurilish elementlari hisobiga maktabning ichki va tashqi ko`rinishiga o`zgartirishlar kiritiladi. Zarur joylarda sportzali, oshxona hamda qo`shimcha binolar qurish shular jumlasidandir. Bu turdagi 49

yumushlar bajarilgan maktablar ham yangi o`quv jihozlari, kompyuter texnikasi bilan to`liq ta`minlandi. Maktab binosining ichki va tashqi ko`rinishida 40foizdan 70 foizgacha o`zgartirish yasalishi zarur bo`lgan ishlar kapital ta`mirga muxtoj maktablarga olib boriladi. Bunday yumushlar inshootni to`rt oy ichida toza ichimlik suvi, tabiiy gaz bilan ta`minlash, isitish tizimida amalga oshiriladigan ishlar, bino tomlarini zamonaviy talablar negizida ta`mirlash jarayonlari qamraydi. Joriy ta`mirlash ishlari esa maktab ahvoliga qarab, 3 yilda bir marta amalga oshiriladi. Bunday ishlar amalga oshirilishi ko`zda tutilgan maktablat oxirgi o`n yil ichida qurilgan bo`lishi kerak. Albatta, Oqsaroyda o`tgan majlisda Yurtboshimiz ana shu masalalarga batafsil to`xtalib, saxovatli insonlar va homiylarning Davlat Umummilliy dasturini ro`yobga chiqarishdagi ishtirokini keng rag`batlantirish zarurligini ta`kidladi 1 . Prezidentimiz tashabbusi bilan tashkil etilgan byudjetdan tashqari Maktab ta`limi jamg`armasi xuddi shu maqsadlar ijobatiga qaratildi. Himmatli kishilar va tashkilotlar o`z ko`magini pul va tovarlar, ish va xizmatlar tarzida amalga oshirishi mumkin. Ya`ni, fuqarolarimiz va xomiy tashkilotlar jamg`arma vositasida o`zlari xohlagan ta`lim muassasasiga yordam bera oladilar, deylik, kimdir maktabga qo`shimcha o`quv binosi qurib bermoqchi. Bu yumush Jamg`arma ko`magi orqali namunaviy loyixa va belgilangan tartibda qo`lay hamda tartibli tarzda amalga oshiriladi. Prezidentimiz farmonida maktab ta`limini rivojlantirishdek ezgu maqsad yo`lida homiylik yordami ko`rsatadigan xo`jalik yurituvchi subyektlarning 2004 - 2009 yillarda Maktab ta`limini rivojlantirish dasturini moliyalash uchun maqsadli yo`naltirilgan homiylik mablag`lari daromad (foyda) solig`ini hisoblashda soliqqa tortiladigan bazadan chegirib tashlanishi nazarda tutilgan. Bu ushbu yo`nalishdagi maqsad va xayrli yumushlarning davlat tomonidan qo`llab – quvvatlanishiga yana bir bor misoldir. 1 Xalq so’zi. 2004 yil 12 may 50

“Oliy ta`lim muassasalarining pedagogika va kasbiy ta`lim yo`nalishlari bo`yicha davlat grantlari asosida tahsil olgan bitiruvchilarni umumta`lim muassasalariga ishga taqsimlash tartibi to`g`risida”gi Nizomga muvofiq, davlat granti asosida pedagogik yo`nalishda taxsil olgan bitiruvchilarning 3 yil majburiy ishlab berish sharti bilan ishga taqsimlanishi natijasida umumiy o`rta ta`lim maktablarining o`qituvchi kadrlarga bo`lgan umumiy ehtiyoji o`tgan o`quv yiliga nisbatan 3464 nafarga kamaydi. 2004 – 2009 yillar davomida respublikamiz bo`yicha 2888311 o`quvchi o`rniga mo`ljallangan 8476 ta maktabning (87%) binolarini muhandislik – kommunikasiya infratuzilmasini tubdan yaxshilash va qurilish ta`mirlash ishlarini amalga oshirish ko`zda tutiladi. 2004 yilda umumiy loyixa quvvati 6850 o`rinli 28 ta yangi maktab binosi barpo etish rejalashtirilib, yilning yakuni bo`yicha bu ishlar 103 o`ringa ortig`I bilan bajarildi. Shuningdek, 8 ta o`quv maskani to`liq kapital rekonstruksiyasi 430 ta bilim dargohi to`liq kapital 74 tasi joriy ta`mirdan chiqarildi. Yil natijalari tahlil etilganda maktablarning ichimlik suvi bilan ta`minlanishi darajasi 70 foizdan 73 foizga, gazlashtirish 53 foizdan – 56 foizga ko`tarilganligi qayd qilindi. Ta`limning sifat va samaradorligi masalalarida ham ancha salvorli ishlar amalga oshirildi. Chunonchi, yil mobaynida 1099 ta ta`lim obyektlari, shu jumladan 55 ta yangi maktab binolarini qurish, 289 tasini kapital rekonstruksiya qilish 438 ta maktabni kapital 322 tasini joriy ta`mirlash ishlari rejalashtirilib, bu ishlarni ta`limni rivojlantirish jamg`armasidan 104.4 mlyad so`m mablag` ajratildi. Tasdiqlangan parametrlar doirasida joriy yilning 1 oktyabr holatiga ko`ra respublikamiz bo`yicha jami 1099 maktabda qurilish – ta`mirlash ishlari tugatilib, foydalanishga topshirildi. Xullas, bu yili respublika bo`yicha jami 524319o`quvchiga mo`ljallangan 1099 maktab qurilish – ta`mirlash ishlari bajarilgan bo`lib, ulardan 55 tasi yangidan qurilgan 284tasi kapital hamda 322 tasi joriy ta`mirlandi. Ushbu ishlarni 51

oshirish uchun maktab ta`limi jamg`armasi tomonidan 97.9 mlyard so`m mablag` sarflandi. 2006 yil uchun esa maktab ta`lim jamg`armasi tomonidan jami 207.7 mlyard so`m mablag` ajratish ko`zda tutildi. 2005 yil ishga tushurilgan umumta`lim maktablarining maktab mebeli,o`quv laboratoriya asbob – uskunalari, sport anjomlari va kompyuter texnikalari bilan jihozlashga jami 2 – 7 mlyard so`m sarflandi 1 . 2005 – 2006 o`quv yili uchun barcha mablag`lar hisobidan ta`lim 7 tilda olib boriladigan maktablar uchun rejalashtirilgan 463 nomdagi darsliklardan 444 nomdagisi qayta nashr etildi. Buning uchun jami 14.2 mlyard so`mlik 10.8 mln nusxada, shundan davlat byudjeti hisobidan 9.5 mlyard so`mlik darsliklar xarid qilindi. 2006 – 2007 o`quv yili uchun respublika bo`yicha barcha hududlardan darsliklarga buyurtmalar olinib, umumlashtirildi. Dastlabki xisob – kitoblarga ko`ra, 2006 yilda 333 nomda jami 23650921 nusxa darsliklar chop etilishi rejalashtirilmoqda 2 . Umumta`lim maktablarini malakali pedagoglar bilan ta`minlash, o`qituvchilarni qayta tayyorlash va malaksini oshirishning samarali tizimini yaratish, ular mehnatini rag`batlantirishni kuchaytirish bo`yicha mamlakatimizda talaygina ishlar amalga oshirildi. Yil boshida maktablarni pedagog kadrlar bilan ta`minlanishi respublika bo`yicha 96.4 foizni tashkil etgan. Ularga bo`lgan ehtiyoji 15574 nafar edi. Shundan asosiy tanqislik xorijiy tillar, matematika, jismoniy tarbiya va tarix fanlari o`qituvchilari bo`lgan. Vazirlar Mahkamasining 294 – sonli qarorining 5 – bandidan kelib chiqqan holda 2004 yilning 1 sentyabridan boshlab pedagogika va kasbiy ta`lim yo`nalishlari bo`yicha davlat grantlari asosida tahsil olgan oliy ta`lim muassasalarining 10290 nafar bitiruvchilari kamida 3 yil ishlab berish shaarti bilan ta`lim muassasalariga, birinchi navbatda, umumta`lim maktablariga taqsimlanib, ishga yuborildi. Natijada bugunga kelib umumta`lim maktablarining pedagog 1 Z. Boboxo’jayeva. Ma’rifat. 2005 yil, 31 dekabr 2 Ma’rifat. 2005 yil, 31 dekabr 52

kadrlar bilan ta`minlanish darajasi 98.8 foizni tashkil etadi. Umumiy o`rta ta`lim maktablarining etuk mutaxassislar bilan ta`minlanishi ko`p jihatdan o`qituvchilarni qayta tayyorlash, malaka oshirish institutlari faoliyatiga bevosita bog`liq. Negaki etuk mutaxassis ham yangi zamonaviy o`qitish metodlari, fan yangiliklaridan habarsiz bo`lsa, uning ham dars samarador, ko`ngildagidek bo`lmaydi. Ayni muammoni bartaraf etish maqsadida birgina 2004 yilda xalq ta`limi tizimidagi 14 ta hududiy pedagoglarni qayta tayyorlash va malaka oshirish institutlariga jami 87805 nafar pedagog xodimlar malaka oshirdilar. Tan olish lozimki, malaka oshirishning davomiyligi fan – texnika taraqqiyoti hamda ilmiy pedagogic axborotlar oqimi jadallashuvidan orqaga qolmoqda. Shu qatori bu muammoni hal etish uchun 2004 yildanboshlab Osiyo Taraqqiyot Banki bilan hankorlikda amalga oshirilayotgan “Ta`limni rivojlantirish dasturi” loyixasi doirasida joylarda 85 ta malaka oshirish resurs markazlari tashkil etildi. 2007 yilga qadar mazkur loyixa doirasida 200 mingdan ortiq pedagoglarning malakasini oshirish ko`zda tutilgan. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “to`g`ridan – to`g`ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etishni rag`batlantirish borasidagi qo`shimcha chora tadbirlar to`g`risida”gi farmoni umuman respublikada ta`limni rivojlantirishga sarmoyalarni bevosita sarflanishi uchun yangidan – yangi imkoniyatlarni ochdi. O`rni kelganda shuni ta`kidlash lozimki, to`g`ridan – to`g`ri ta`lim va fan sohasi uchun jalb etilayotgan investitsiyalar uchun asosiy faoliyat uchun daromad solig`i, mulk solig`i, ijtimoiy infratuzulmasini rivojlantirish va xududlarni obodonlashtirish solig`i, ekologiya solig`i, mikrifirma va kichik korxonalar uchun belgilangan yagona soliq to`lashdan hamda yo`l jamg`armasiga majburiy aperatmalar to`lashdan imtiyozli tarzda ozod etiladi. Farmonga binoan o`zaro manfaatli, imtiyozli va beminnat asosan salohiyatli donorlar – investorlarni izlash. Akademik litseylar, kasb – hunar kollejlarini o`quv – texnologiya uskunalari, texnika va mebellar bilan jihozlashga, eng zamonaviy ta`lim standartlarini ishlab chiqish, o`quv rejalari va dasturlari menejmenti 53

bo`yicha maslahat yordamini ta`minlash, malaka oshirish ishlarini tashkil qilish, malakali kadrlar, yo`riqchilar va o`qituvchilarni tayyorlashga xorijiy sarmoyalarni jalb etish borasida faol ish olib bormoqdalar. Shu bilan birga donor mamlakatlari tomonidan ajratilayotgan imtiyozli kreditlarini olishga alohida e`tibor qaratilmoqda. Hozirgi kunda xalq ta`limi vazirligi tizimidagi umumta`lim maktablarida 23601 nafar jismoniy tarbiya o`qituvchilari faoliyat olib borishmoqda. Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 15 iyundagi qaroriga asosan 2004 – 2005 o`quv yilining 2 – yarim yilligida respublikamiz umumta`lim maktablarida jismoniy tarbiya fanidan dars berayotgan jami 21859 nafar o`qituvchilardan 6237 nafari (28.8 foizi)ning oylik maoshiga qo`shimcha ustamalar belgilandi. Yurtimizda bolalar sportini rivojlantirish haqida gap ketar ekan, xalq ta`limi tasarrufidagi bolalar va o`smirlar sport maktablari (BO`SM) haqida ham to`xtalish o`rinlidir. Ayni vaqtda BO`SM faoliyat ko`rsatmoqda va ularda 7023 nafar murabbiy 226078 nafar yosh sportchilar tanlagan turi bo`yicha shug`ullanmoqda. Umummilliy dasturning nechog`lik yuksak ko`rsatgichlar bilan bajarilishini Qashqadaryo misolida qanday bajarilayotganligini quyidagi dalillarda ko`ramiz. Viloyatda 2005 yilda esa jami 134 ta maktab dasturga kiritilgan. Bu maktablarning 22 tasida yangi qurilish, 25 tasida kapital rekonstruksiya, 39 tasida kapital va 48 tasida joriy ta`mirlash ishlarini amalga oshirish rejalashtirilgan. E`tiborlisi, umummilliy dastur asosida 2005 yilda kapital ta`mirlanishi rejalashtirilgan Koson tumanidagi 55 -, Chiroqchi tumanidagi 1 -,Shahrisabz tumanidagi 30 – maktablarning o`quv binolaribahor bayrami – Navro`z shodiyonalari kunida o`quvchilar ixtiyoriga topshirildi. Bu esa, o`z navbatida o`quvchilarning bilim olishga bo`lgan qiziqish va intilishlarini oshirishga xizmat qilishi tayin. 54

II. 3. Davlat umummilliy dastur: Zaruriyat, maqsad va natija. Ajdodlarimizning asriy orzu armonlari ro`yobga chiqayotgan istoqlol yillarida boshqa sohalar qatori, umummilliy masala bo`lmish ta`lim tizimini isloh qilish va rivojlantirish, shu jumladan, maktab ta`limini taraqqiy ettirishishlariga ham davlatimiz rahbari doimiy e`tibor va g`amxo`rlik ko`rsatib kelmoqda. Qisqa davrda soha ravnaqi yo`lida zarur huquqiy, ilmiy – uslubiy va moliyaviy sharoitlar yaratildi. Chunki kelajagimiz poydevori maktabda bunyod etiladi. Ulug` vatandoshimizdan biri ta`kidlaganidek, maktab – taraqqiyotning boshlang`ichi, madaniyat va saodatning kalitidir. “Ta`lim to`g`risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablarini bajarish asnosida maktablarning moddiy – texnika imkoniyatlarini oshirish, ularni zamonaviy binolar, o`quv va laboratoriya uskunalari, kompyuter va adabiyotlar bilan ta`minlash ayniqsa dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Zero, Prezidentimiz uqtirganidek, maktabni bitirgan farzandlarimiz ertaga oliy o`quv yurtlari, litsey va kollejlarga har taraflama puxta bilim va tayyorgarlik bilan kelishi zarurligini unutmasligimiz kerak. 1 Davlatimiz rahbari Vazirlar Mahkamasining 2003 yil yakunlariga bag`ishlangan yig`ilishidagi ma`ruzasida ushbu masalaga yana bir bor atroflicha to`xtalib, umumta`lim maktablarining bugungi holati, moddiy – texnika bazsi qoniqarli holatda emasligini jiddiy tanqid qilgan edi. 2 Hozirgi kunda ko`plab maktablar o`quv standartlari talablariga javob bermaydigan binolarda joylashgan. Maktablarning yarmidan ko`prog`i kompyuterlar bilan jihozlangan, xolos. Internet tizimiga ulangan maktablar hali juda oz. Maktablarni malakali pedagoglar bilan ta`minlash masalasi ham jiddiy muammo bo`lib qolmoqda. Oliy ma`lumotga ega bo`lmagan o`qituvchilar ham 1 I. A. Karimov. Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent. 1998 yil, 31 – bet. 2 Xalq so’zi. 2003 yil 26 dekabr 55

anchagina. Chet tili va boshlang`ich ta`lim, ximiya va fizika, jismoniy tarbiya kabi fanlar bo`yicha o`qituvchilar etishmaydi. Islom Karimov mazkur masala bo`yicha istiqbolli maxsus dastru tayyorlash va uni amalga oshirish uchun nafaqat byudjet mablag`larini, balki homiy tashkilotlar, bu muhim ishning mohiyati va ahamiyatini chuqur anglaydigan barcha insonlarning kuch va imkoniyatlarini jalb etish zarurligini ta`kidlagan edi. Yurtimizdagi barcha maktablarni beshta yo`nalish bo`yicha bugungi zamon talablariga qiyoslab, atroflicha o`rganib chiqish yuzasidan tegishli topshiriqlar berilgan edi, dedi Islom Karimov yig`ilishni ochar ekan. Chuqur tanqidiy tahliliy xulosalar asosida tayyorlanadigan Dasturda mintaqalarda, ayniqsa, qishloq joylarda ana shu yo`nalishlar bo`yicha yilma – yil amalga oshiriladigan aniq chora – tadbirlar o`z aksini topishi kerak. 1 Birinchi yo`nalish – maktablar, shu jumladan, boorish qiyin bo`lgan hududlar va qishloqlarda joylashgan maktablarning binolarini rekonstruksiya qilish, kapital hamda joriy ta`mirlashning manzili aniq ko`rsatilgan rejalarini ishlab chiqish, maktablarning moddiy texnika bazasini rivojlantirish kabi masalalarni qamrab oladi. Bu yo`nalish bo`yicha tahlillarni baholar ekan Prezidentimiz, joylardan bildirilayotgan “eng ma`qul va yaxshi yo`l – yangi maktablar qurish, chunki eskilarinita`mirlash qimmatga tushadi”. Qabulidagi ayrim takliflarni chuqurroq ko`rish shundan keyingina xulosa chiqarish kerakligini ta`kidladi. 2 Farmoyishda belgilangan ikkinchi yo`nalish – maktablarni o`quv va laboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi, darsliklar va o`quv uslubiy materiallar bilan ta`minlash borasida so`zlar ekan, mamlakatimiz ahbari bu ishlar qurilish va ta`mirlash jarayonlari bilan o`zaro bog`liq holda amalga oshirilishi zarurligiga e`tiborni qaratadi. Ta`lim tizimida qo`llanilayotgan o`quv standatrlari va o`quv dasturlarinitakomillashtirish – Farmoyishda qayd etilgan uchunchi yo`nalishdir. 1 Xalq so’zi. 2003 yil. 26 dekabr 2 O’sha joy. 2003 yil 26 dekabr 56

To`rtinchi yo`nalish – umumiy ta`lim maktablari, birinchi navbatda, qishloq joylardagi maktablarni malakali pedagog kadrlar bilan ta`minlashdir, pedagoglar tarkibi sifatini yaxshilash, o`qituvchilar tayyorlash va malakasini oshirishning samarali tizimini yaratish, o`qituvchilar mehnatini yanada rag`batlantirish maktab ta`limini rivojlantirishda alohida ahamiyatga ega. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoyishi asosida o`tkazilgan inventarizatsiya xulosalari bo`yicha 2004 yil boshida ta`lim muassasalarining ahvolini jiddiy ko`rib chiqish zaruriyati ayon bo`lgan edi. Bu jarayon alohida yondashuv va talablarga tayangan holda olib borildi. Respublikamizning eng oils qishloq va ovullaridagi ilm maskanlaridagi holatlar ham mas`ullar tomonidan jiddiy o`rganib chiqildi. “Qayerda shu yilning o`zidayoq qurilish boshlash shart, qaysi bir hududda bu ishni keyingi yilga rejalashtirish kerak”… degan fikrlar atroflicha o`rganilib, mulohazalar tinglandi. Nihoyatda respublikamizdagi maktablarning 684 tasi avariya holatiga kelib qolganligi, 2277ta muassasa kapital rekonstruksiyaga, 4399 tasi kapital, 2197 tasi esa joriy ta`mirga muhtoj ekanligi aniqlandi. Shuningdek, maktablarning kommunikatsiya tarmoqlari ham talab darejasida emas edi. Jumladan jami o`quv maskanlarining etmih foizi, ya`ni 6796 tasi ichimlik suvi bilan ta`minlangan bo`lib, 2931 ta maktabda vodoprovod yoki quduq yo`qligi uchun transportlarda ichimlik suvi tashib keltirilayotganligi, 4591 ta qishloqlarda joylashgan maktablar gazlashmaganligi sababli, hozirga qadar “zangori olov” xizmatidan bebahraligi 1172 ta katta hajmdagi isitish qozonxonalari almashtirilishi zarurligi va 4753 ta maktablarda sport zallarining mavjud emasligi ma`lum bo`ldi. 1 mavjud bu kabi muammolar ta`limning sifat va samaradorligiga salbiy ta`sir etish e`tiborga olinib, Prezidentimizning “2004 – 2009 yillarda maktab ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi to`g`risida”gi Farmoni, unga asosan Vazirlar Mahkamasining “2004 – 2009 yillarda maktab ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturini amalga oshirish to`g`risida”gi qarori qabul qilindi. 1 O. Ochilova. O’zbekiston maktablari bu! Ma’rifat 2005 yil. 26 son 57

Prezidentimiz farmonida maktab ta`limini rivojlantirishdek ezgu maqsad yo`lida xomiylik yordami ko`rsatuvchi xo`jalik yurutuvchi sub`ektlarning 2004 - 2009 yillarda maktab ta`limini rivojlantirish dasturni moliyalash uchun maqsadli yo`naltirlgan xomiylik mablag`larini o`tkazishni davlat tomonidan qo`llab – quvvatlamoqdaligidan dalolat bermoqda. Ushbu dasturning muhim nufuzli tomoni shundaki, qurilish va ta`mirlash jarayonlari ta`lim jarayonlariga mutloqa ta`sir qilmasligidadir. Chunonchi ushbu holat yuz bermaslik uchun vazirlik ishlab chiqildi. Xaritalarda har bir maktabning joylashuvi ularda qancha muddatda qanday ishlar amalga oshirilishi kerakligi aniq belgilangan. Misollarda murojaat qilamiz. Samarqand viloyatining Ishtihon tumanida jami 92 ta umumiy o`rta ta`lim maktabi bo`lib, ularning 62 tasida turli ko`rinishdagi qurilish ta`mirlash ishlari amalga oshirilishi nazarda tutilgan. Ya`ni, 2004 – 2009 yillar oralig`idatumanda 2 ta yangi maktab quriladi, 22 ta ta`lim maskani kapital rekonstruksiya, 30 tasida kapital hamda 10 tasida joriy ta`mirlash ishlari bajariladi. Jumladan bu yil tumanning Jambul qishlog`idagi 450 o`quvchi o`rniga ega 3 – maktabda kapital rekonstruksiya ishlari amalga oshirildi. Ushbu maktab binosi 1938 yili hom g`ishtdan qilingan edi, unga 8 ta sinf xonaga ega yangi qo`shimcha bino, sport zali qurib berish rejalashtirilgan edi. Ko`rinib turibdiki, bu ishlarni 3 oylik ta`til davrida amalga oshirib bo`lmaydi. Shu bois qurilish ishlari borayotgan davrda jamiyatdagi maktab o`quvchilari eng yaqin masofada – qo`shni Qatag`on va Halqabod qishloqlarida joylashgan maktablarda o`qishni davom ettirdi. 1 Ma`rifatga intilish xalqimizning azaliy fazilatlaridan biridir. Farzandlarimizni bilimdon, irodasi baquvvat, iymoni mustahkam qilib, voyaga etkazish, yot va zararli g`oyalar ta`siridan saqlash, milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Bunda maktablarning o`rni va ahamiyati beqiyosdir. Demak maktablar moddiy – texnika 1 G’ulom Mirzo suhbati. Maktab ta’limini rivojlantirish umumilliy vazifa. O’zbekiston ovozi. 2004 yil 27 iyul 58

imkoniyatlarini oshirish, ularni zamonaviy binolar, o`quv va laboratoriya uskunalari kompyuter va adabiyotlar bilan ta`minlash, muallim va murabbiylar mehnatini rag`batlantirish masalalariga yanada jiddiy e`tibor qaratish zarur. Ushbu Davlat umummilliy dasturi bo`yicha bajariladigan barcha yumushlar kadrlar tayyorlash milliy dastur ijrosining ajralmas va uzviy davomidir. Dastur talablari asosida hozirgi kunda har bir tuman misolida albomlar tayyorlandi, tuman xaritalari yaratildi. Besh yil davomida mavjud jami 9 ming 727 maktabning 8 ming 476 tasida eski maktab binolari o`rniga yangilarini qurish, kapital rekonstruksiya qilish, kapital va joriy ta`mirlash ishlari belgilandi. Jumladan, ularning 2 ming 69 tasi joriy ta`mirlansa, 3 ming 769 tasi kapital ta`mirlanadi. 2 ming 313 ta maktab kapital rekonstruksiya qilinib, 325 tasi yangidan quriladi. 1 Kadrlar tayyorlash milliy dasturi oldiga barcha masalalar uzluksiz suratda amalga oshirilmoqda. Ushbu dastur 9 – sinf bitiruvchilarini kasb – hunar ta`limi tizimi bilan to`la qamrab olishni ta`minlashga, o`quvchilarning umumiy o`rta ta`lim bilan bir qatorda aniq bir kasbni egallab olishga qaratilgan. Dasturga muvofiq prinsipial yangi tipdagi o`rta – hunar o`quv muassasalari tarmog`I shakllandi. Zamonaviy o`quv laboratoriya uskunalari bilan jihozlangan 533 ta kasb – hunar kolleji va 54 ta akadem litsey barpo etildi. 2 Bu sohada yangi ta`lim standartlari va o`quv dasturlari ishlab chiqildi. Dasturni to`liq amalga oshirish, qo`yilgan vazifalarga erishish ana shu bo`g`inlarning holati va rivojlanish darajasiga, ularning o`zaro uyg`unligiga bog`liqdir. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini muvaffaqiyatli amalga oshirishning muhim sharti sifatida maktab ta`limining orqaga qolishiga barham berish hamda maktablarning moddiy texnika bazasini mustahkamlash va uzluksiz ta`limning yagona tizimini shakllantirish maqsadida 16 punktdan iborat O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004 – 2009 yillarda maktab ta`limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi to`g`risida farmon qabul qildi. 1 G’ulom Mirzo suhbati. Maktab ta’limini rivojlantirish umumilliy vazifa. O’zbekiston ovozi. 2004 yil 27 iyul 2 Xalq so’zi. 2004 yil, 22 may 59

Ushbu guruh hozir amaldagi umumiy o`rta ta`lim tizimida qo`llanilayotgan o`quv standartlari va o`quv dasturlarini takomillashtirishga qaratilgan keng qamrovli izlanishlar olib bormoqda. Guruh zimmasiga boshlang`ich va umum o`rta ta`lim o`quv fanlari bo`yicha davlat ta`lim standartlari asosida har bir sinf uchun o`qituvchilarning bilim, ko`nikma va malakalariga quyiladigan minimal talablarni qayta ko`rib chiqish va ekspertiza natijalari asosida ularni takomillashtirish vazifasi yuklangan. Takomillashtirilgan davlat standartlari talablari asosida yaratilajak darslik va o`quv qo`llanmalarini 2005 – 2009 yillarda nashr etish va joylarga etkazish masalasi g`oyat dolzarb. Bu erda jami 62 million 228 ming nusxadagi yangi darslik va o`quv qo`llanmalari nashr etish ko`zda tutilgan. Xususan Vazirlik Osiyo taraqqiyot banki bilan hamkorlikda joylardagi pedagoglarni masofadan o`qitish tizimini yo`lga quyish bo`yicha ish olib borayotganligini, ushbu loyihaga ko`ra 2005 – 2009 yillarda mamlakatdagi 413 mingdan ortiq pedagog kadrni qayta tayyorlash va malakasini oshirish bo`yicha ish qilinmoqda. Jumladan keyingi davrda o`qutivchilar oyliklarini bir necha bor oshirilganligi buni isbotidir. Umummilliy dasturda o`qituvchilar uchun mehnatga haq to`lash va tariff stavkalari tizimini qayta ko`rib chiqish masalasi muhim o`rin tutadi. Prezidentimizning shu yili 21 maydagi farmoni hamda Vazirlar Mahkamasitomonidan 15 iyulda qabul qilingan qarorga muvafiq o`qituvchilar mehnatiga haq to`lash tizimini yagona soha tarmoq setkasiga o`tkazish masalalari yuzasidan amalga ooshirishga kirishilgan ishlar ta`lim tizimi xodimlarining doimiy diqqat markazida turganligidan dalolat beradi. Shu yuqoridagi masalalar ya`ni 2005 – 2009 yillari mo`ljallangan umummilliy davlat dasturi viloyatimiz (Qashqadaryo) misolida qanday amalga oshirilayotganligini ko`rib o`tish maqsadga muvofiqdir. Viloyatimizda ushbu qarorga binoan 115 ta yangi maktab qurish, 197 ta maktab binolarini kapital rekostruksiya qilish 352 ta maktabni mukammal ta`mirlash va 268 ta maktabni mukammal ta`mirlash ishlari boshlab yuborildi. 60

O`tgan yilning o`zida 6 ta yangi maktab qurildi, 2 ta ilmiy maskan rekonstruksiya qilindi, 50 ta maktab kapital ta`mirlandi. Joriy yilda esa 22 ta yangi maktab binosini qurish, 112 maktabni rekonstruksiya qilish, kapital va joriy ta`mirlashni rejalashtirilgan. Ayni paytda 86 ta inshoatda qurilish ishlari olib borilmoqda. Faqat yanvar oyining o`zidagina 1428.6 mln so`mlik qurilish ta`mirlash ishlari amalga oshirildi. 1 Farmondagi bunday talabchanlikumumta`lim maktablarini o`quv laboratoriya jihozlari bilan ta`minlashga yondashuvda ham yaqqol ko`zga tashlanadi. Bu borada ochiq tanlovlar, ko`rgazmalar tashkil etish keng jamoatchilik va eng avvalo, maktab muassasalarining fikr – mulohazalari, taklif va istaklarni hisobga olish g`oyat muhimdir. Ushbu farmon va unda belgilangan vazifalar ezgu maqsadga – uzluksiz ta`lim tizimida hozircha zond bo`g`in bo`lib turgan maktab ta`limini bu tizimning eng kuchli va hal qiluvchi bir bo`g`ini darajasiga olib chiqishga xizmat qiladi. Prezidentimiz farmoni – tub o`zgarishlar arafasida turgan maktablarimizning porloq kelajagiga yo`llanmoqda. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ta`lim sohasida xalqaro hankorlikni ko`zga tutgan. Bu ta`lim sifatini yaxshilash, bu sohaning kelajak rivojini ta`minlashda muhim ahamiyatga ega. Oliy o`quv yurtlarida xalqaro andozalar asosida oliy ta`lim quyi va yuqori bosqichda – bakalavriatura va magistratura darajasida amalga oshirila boshlandi. Hozir bu bosqichlarni tugallayotgan yosh mutaxassislarga talab ortib bormoqda. Masalan, 2001 – 2002 o`quv yilida respublika oliy o`quv yurtlarini – bitirib chiqqan bakalabrga ikki barobar, magistrlarga esa uch barobar ko`p buyurtma tushdi. Xalqaro hamkorlik oliy ta`lim sistemasida izchil ravishda rivojlanib bormoqda. Chunonchii chet mamalaktlardagi oliy o`quv yurtlarida vatanimiz yoshlaridan ko`plari ta`lim olmoqdalar. 2002 yilda Toshkentda Buyuk 1 Temur Abdurahmonov suhbati. “XXI asr”. 2005 yil 24 fevral 61

Britaniyaning xalqaro Vestminister Universiteti ochildi. Xalqaro hamkorlik yildan yilga rivoj topmoqda. Shu munosabat bilan bir mulohazani ham bildirib o`tmoqqa to`g`ri keladi. O`zbekistonning ilmiy va oliy ta`lim sistemasidagi pedagogic kadrlar potensiali juda kuchli. Bu ayon haqiqat. Shuning uchun yoshlarni chet ellardagi o`quv yurtlariga o`qishga yuborish masalasida sog`lom va hushyor fikr bilan ish tutmoq kerak. Ayrim xorijiy mamlakatlardagi ta`limning O`zbekistondagi ta`limdan ustun yoki ustun emasligini oldin aniq o`rganib tahlil etib chiqish kerak. Shundan keyingina bu to`g`rida biror qarorga kelish lozim. Bir mahal 1990 yillar boshida Turkiyadagi oliy o`quv yurtlariga o`qishga yuborish uchun kompaniya boshlandi. Avval 100 ta, so`ngra esa 200 ta yosh yigit va qizlar Turkiyaga o`qishga jo`natiladigan bo`ldi. Ular Turkiyada biror yil o`qigandek bo`ldilar. Ammo ko`p o`tmay bu ish benatija tugadi. O`qishga yuborilgan yoshlar qaytib keldilar va o`zimizda o`qishlarini davom ettirdilarmi yoki davom ettirmay qoldilarmi, bu aniq emas. Goho ommaviy matbuotda ayrim ota – onalar o`z farzandlarining chet elda o`qiyotganligi bilan faxrlanib gapirganlarini eshitamiz. Gap qaerda o`qigani emas, balki qanday o`qiganida, qanday bilim va ixtisos kasb etganida. Shuning uchun chet elga borib o`qimoqqa maxliyo bo`lib, o`zimizning oliy ta`lim sistemasini kamsitishga yo`l qo`ymasligimiz kerak. Zotan, “Biz hech kimdan kam emasmiz, hech kimdan kam bo`lmaymiz!” Yosh talabalar, aspirantlar chet mamlakatlardagi oliy o`quv yurtlariga bormoqlari kerak vas hart. Bu yoshlarning fikr doirasi, hayot tajribasini oshirishga xizmat qiladi; chet tillarni yaxshiroq egallashiga yordam beradi, ilmiy va ijodiy aloqalarimizni o`stirishga foydasi bor. Lekin bunday borishlar tajriba almashuv, stajirovka, o`quv tajribasi sifatida ma`lum bir muddat orasida amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo`lar edi. Eng muhimi yosh avlod o`z vatani, o`z xalqi hayotidan uzilib qolmasligi, o`zga ta`sirlarga berilib ketmasligi kerak. 62

O`zbekiston mustaqillikka erishgandan so`ng respublika oliy o`quv yurtlarida ijtimoiy – gumanitar fanlarni o`qitishda tub o`zgarishlar yuz berdi. Jumladan, ijtimoiy – gumanitar fanlarning mazmuni va mohiyati o`zgardi. Ijtimoiy fanlarda Mustaqillik g`oyasi, fuqarolar jamiyati qurish, uning demokratik asoslari, bozor iqtisodiga asoslangan jamiyatning turmushi, uning o`ziga xos xususiyatlari, bozor iqtisodiga o`tish davrining muammolariga oid bilimlarni yosh avlodga etkazish bo`yicha ancha ishlar qilindi. Shu sohada ishlovchi pedagogic kadrlar etishib chiqdi. Ularning malakasini oshirish bo`yicha qator amaliy ishlar olib borilmoqda. 2002 yilning birinchi yarmi natijalari muhokamasi vaqtida aytiladiki, umumta`lim maktablari, o`rta maxsus, kasb – hunar va oliy ta`lim tizimi uchun yangi davlat ta`lim standartlari ishlab chiqildi va o`quv jarayoniga joriy etildi. Yangi avlod darsliklarini tayyorlamoqda va nashr etilmoqda. Mamlakatimizning 56 ta oliy o`quv yurtida pedagog, muhandis – pedagog kadrlarni tayyorlash ishlari keng ko`lamda ijro etilmoqda. Ayni zamond bu sohaning galdagi rivoji, uning istiqboli puxta o`ylanmog`i, erishilgan natijalar tahlili asosida kelajakka oid real rejalar ishlab chiqilmog`i kerak. Ijtimoiy – gumanitar fanlarni o`qitish ishida Oliy ta`lim sistemasida yangi tashkil etilgan “O`zbekiston demokratik fuqarolar jamiyati qurish nazariyasi va amaliyoti” kafedralarning o`rni va ahamiyati kattadir. Bu darslar jonli, qiziqarli va dadil o`tkazilmog`i kerak. Unda dolzarb va qaltis masalalardan cho`chimaslik, yosh avlodning fikrini erkin bozor iqtisodiga o`tish vaqtida jamiyat hayotida sodir bo`layotgan muammolarni qanday qilib oqilona ochmoqqa yo`naltirish lozim. Ammo zinhor – zinhor bu masalalardan ko`z yummaslik va chetlab o`tmaslik kerak. Ijtimoiy – gumanitar fanlarni o`qitish sohasida tillarni o`qitish ham katta ahamiyatga ega, keyingi yillarda til predmetlarini aniqlash sohasida ba`zi o`zgarishlar yuz berdi. Xorijiy tillar orasida ingliz tiliga diqqat – e`tibor oshdi. 63

Ammo rus tiliga ajratilgan vaqt va berilayotgan ahamiyat bir oz pasaydi. Uzoq yillar davomida butun boshli avlod o`zbeklar rus tilini mukammal egalladilar. Rus tilidagi adabiyot ustida mustaqil ishlamoqqa malaka hosil qildilar. Bu o`zbek xalqining katta bir ma`naviy muvaffaqiyati edi. Uni qo`ldan bermaslik kerak. Rus tilini puxta o`rganish, unda ustalik bilan istifoda etmoq yosh avlod uchun faqat foyda keltiradi, xolos. Shuning uchun bu tilni egallashni susaytirmaslik kerak. O`zbekistonda 2005 yilgacha lotin alifbosi asosidagi yangi o`zbek yozuviga o`tmoq rejalashtirilgan. Bu ish boshlanganiga o`n yildan ortiq fursat o`tdi. Lekin o`rta maktablarning boshlang`ich sinflaridan boshqa joylarda bu o`tish izchil amalga oshirilayotgani yo`q. modomiki, lotin alifbosi asosidagi yangi o`zbek yozuvini joriy qilish to`g`risida Qonun bor ekan, uni ijro etmoq shart. Ammo bu ish ham evolyutsion yo`l bilan, belgilanmasa tuzuk. Yillar davomida ikkala yozuv yonma – yon ishlab borsa, bir kuni borib, hayot o`zi bu masalani hal etadi. XX asrning ikkinchi yarmida kirill alifbesi asosidagi o`zbek yozuvi ko`p sonlibadiiy, ilmiy va boshqa xil adabiyot nashr etilgan. Bundan tashqari O`zbekiston mustaqilligiga oid juda ko`p hujjatlar, asarlar o`sha vaqtdagi joriy o`zbek yozuvida yozilgan. Shuning uchun yosh avlod bu qimmatli obidalarni asl nusxasida o`qiy olmoqlari lozim. Agarda lotin alifbesi asosidagi o`zbek yozuvida savodi chiqayotgan avlod oldingi kirill alifbosi asosidagi o`zbek yozuvini yaxshi bilsa, shu qimmat baho yodgorliklaridan bahra ola biladi. O`zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi ona tilimizning O`zbekistondagi mavqieni mustahkamladi. Uni tanazzuldan saqlab qoldi. O`zbek tilining xalqaro ahamiyatini oshirdi. Hozir biz barcha vositalarni ishga slogan holda o`zbek tilini o`rganish va tashviq etishga oid ishlarni rivojlantirmog`imiz kerak. Xorijiy mamlakatlardagi o`quv yurtlarida o`zbek tilini o`rganuvchilarga ko`proq yordam berishimiz, ehtimol ana shu yo`nalishda ishlovchi o`qituvchilarni tayyorlov ishlarini kengroq ko`lamda uyushtirish kerak bo`lar. Shuni unutmaslik kerakki, biror xorijiy tilda ishlovchi o`zbekistonlik mutaxassis o`z ona tilini to`la bilmasa, 64

uning e`tibori baland bo`lmaydi. Mutaxassis tarjimonlar to`g`risida esa bu oddiy haqiqatni aytib o`tirishning hojati ham yo`q. Hozir O`zbekistonda ko`p xorijiy mamlakatlarning fuqarolari xizmat qiladilar. Shuning uchun malakani oshirish bo`yicha ishlovchi oliy o`quv yurtlarida o`zbek tilini o`rganish bo`yicha kurslar tashkil etilsa, unda o`z hohishi bilan o`zbek tilini o`rganuvchi xorijiy fuqarolarga maxsus darslar o`tilsa, maqsadga muvofiq bo`lardi. Boshqa tillarda so`zlovchi kishilar uchun o`zbekcha ikki tillik lug`atlar ko`plab va turli shakllarda nashr etilsa yaxshi bo`lar edi. O`zbek tilini keng tashviq etish, uni ommaviy ravishda o`rgatishga xizmat qiluvchi boshqa tadbirlar tizimi ham ishlab chiqilsa va amalga oshirila borsa. Oliy ta`lim sistemasidagi ijtimoiy – gumanitar fanlarni o`qitishdagi bosh yo`l yosh avlodni o`z vatani, o`z xalqiga muhabbat ruhida tarbiyalashga qaratilgan. Ayni zamonda umuminsoniy qadriyatlar – insonparvarlik, xalqlar o`rtasida birodarlik va qardoshlikni mustahkamlash, barcha xalqlar va madaniyatlarning umuminsoniy qadr qimmatini e`zozlash tuyg`ularini tarbiyalash bu soha xodimlarining asosiy vazifasidir. 1. Ta`lim tizimida sifat ko`rsatkichi mavjud. Uning mezoni Davlat ta`lim standartlaridir. Oliy ta`limda uning talablari quyidagilarni qamrab oladi: - oliy ta`limni standartlashtirish bo`yicha me`yoriy hujjatlar toifalari va turlari; - oliy ta`lim yo`nalishlari va mutaxassisliklari ta`lim dasturlari mazmuniga qo`yiladigan umumiy talablar; - bitiruvchilarning tayyorgarligiga nisbatan qo`yiladigan umumiy malaka talablari; - o`quv yuklamasining hajmi; - kadrlar tayyorlash sifati v oliy ta`lim muassasalari faoliyatini baholash. 2. Sifat ko`rsatgichi mumtoz ko`rsatgich emas. Obyekt xossalarining majmuida namoyon bo`lgan sifat miqdori ma`lum chegaraga etgandan so`ng 65

o`zgaradi. Ta`limda sifat deganda raqamlar, ko`rsatgichlar, asosnomalar bilan birga mantiqiy mulohazalar ham bor. Obyekt sifati uning ayrim sifat ko`rsatgichlari bilangina aniqlanmaydi, balki u obyekt bilan yaxlit va uni to`liq o`rab olgan bo`lib, ajratib bo`lmaydigan xossasidir. U obyektning borligini, boshqalardan ajralib turishini va faqat unga xosliligini anglatadi. 3. Sifat ko`p qirrali tushuncha. Uni yoqutga o`xshatish mumkin, shu bois uning biror tomoni etishmasa yoki biror qirrasi mukammal ishlanmasa yaltiramagani, nur sochmagani kabi sifat ham to`liq mukammal bo`la olmaydi. 4. Oliy ta`limda sifatning asosiy ko`rsatgichlari ro`yxatiga quyidagilarni kiritish mumkin: - ta`lim oluvchilarning fanlar bo`yicha o`zlashtirish ko`rsatgichlari; - kurs ishlarining sifat darajasi; - malakaviy, ilmiy – tadqiqot, ilmiy – texnika, ilmiy – pedagogic amaliyotlarda erishilgan natijalar; - yakuniy davlat attestatsiyalaridagi sifat ko`rsatgichlar; - iqtidorli va a`lochi talabalarning umumiy talabalar soniga nisbatan salmog`ini ortib borishi; - respublika bo`yicha o`tkaziladigan fan olimpiadalarida sovrinli o`rinlarni egallaganlar miqdori; - “Umid” jamg`armasi sovrindorlarini Respublika OO`YUlari bo`yicha o`rtacha miqdoriga nisbatan salmog`i; - talabalarning Xalqaro va Respublika ilmiy – amaliy konferensiyalarida ishtiroki; - talabalarning xojalik shartnomalari asosidagi ilmiy – tadqiqot ishlaridagi ishtiroki; Sifat ko`rsatgichlarining yordamchi guruhiga quyidagilarni kiritish mumkin: - talabalarning institutda o`tkazilgan turli ma`naviy – ma`rifiy tadbirlarda ishtirok etishi; - talabalar o`rtasida bahs – munozarali tadbirlarni o`tkazish; 66

- talabalarning teatr, kin ova boshqa ko`ngilochar tadbirlar, muzeylarga uyushgan holda tashrifi; - talabalarning xalqaro va Respublika sport musobaqalaridagi ishtirok etishi; - talabalarning ishlab chiqarish ilg`orlari, etuk olimlar bilan uchrashuvlari; - talabalarni tarixiy shaharlarga sayoxatini tashkil qilish; - talabalarni dam olish va davolanish maskanlariga yuborish; - iqtidorli talabalarni moddiy va ma`naviy rag`batlantirish; - talabalarga moddiy yordam ko`rsatish; - jamoat tashkilotlari ishlarida talabalarning faol ishtirokini ta`minlash. 5. Institut va fakultet darajasidagi sifat ko`rsatgichlari 4 bandda sanab o`tildi. Kafedradagi sifat ko`rsatgichlariga quyidagilarni kiritish mumkin: - ma`ruza mashg`ulotlarini ilg`or pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilib o`tish bo`yicha seminarlar tashkil qilish yo`li bilan talabalarning chuqur bilim olishlariga erishish; - laboratoriya ishlarini o`quv dasturida belgilangan miqdorda va sifatli tashkil qilish orqali talabalarning amaliy ko`nikmalarini shakllantirish; - amaliy mashg`ulot va seminar darslarid talabalarning mustaqil fikrlash darajasini ko`tarish uchun sharoit yaratuvchi uslublar ishlab chiqish; - o`qituvchilarning ma`ruza matnlarini fanning zamonaviy yangiliklarini qo`shgan holda muntazam yangilab borishlarini tashkil qilish; - etakchi professor va dotsentlarga darslik va o`quv qo`llanmalar yozish uchun sharoit yaratib berish; - kurs ishlarining mavzularini xal xo`jaligi ehtiyojlariga moslab o`zgartirib boorish; - bitiruv malakaviy ishi va magistrlik dissertatsiyalari mavzularini buyurtmachilar ehtiyojlariga moslab berilishini tashkil qilish; - kafedra fanlari bo`yicha iqtidorli talabalarni tanlash va ularni maxsus dasturlar asosida qo`shimcha o`qitishni tashkil qilish; 67

- talabalarning mustaqil ta`limolishlariga ko`maklashuvchi uslubiy ko`rsatmalar yaratib berish; - o`qituvchi darajasidagi sifat ko`rsatgichlarni eng muhim hisoblanib, ta`limning asosiy bo`g`inini tashkilqiladi; - ilmiy, o`quv – uslubiy ishlar bilan muntazam shug`ullanish; - darslarga yaxshi tayyorgarlik ko`rib ilg`or pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanib dars berish; - talabalarning mustaqil ta`lim olishlarini tashkil qilishga qaratilgan uslublardan foydalanib dars berish; - iqtidorli talabalarni aniqlab olish va ular bilan muntazam ishlash; - talabalarni o`zining ilmiy mavzusida jalb qilish va hamkorlikda ilmiy maqolalar chop ettirish; - kurs ishlarini sifatli bajarilishiga erishish, talabalarni ishlab chiqarish va iqtisodiy muammolarni yechishga ko`nikma hosil qilib boorish; - birituv malakaviy ishi va magistrlik dissertatsiyalarini bajarish jarayonida talabalarning zamonaviy fan, texnika va texnlogiyalar bilan tanishishlariga erishish; - amaliyotlarning barcha turlarida talabalarning maqsadli ishlashlarini tashkil qilish; - amaliyot natijalarini himoya qilish yo`li bilan ularning nazariy bilimlarini amaliy ko`nikmalar bilan to`ldirishga erishish. 6. farg`ona politexnika institutida bitiruvchilarning sifat ko`rsatgichlarini belgilovchi quyidagi me`yoriy xujjatlar ishlab chiqilgan va ular amalda qo`llanmoqda: - birituv malakaviy ishini bajarishga qo`yiladigan talablar; - magistrlik dissertatsiyasini tayyorlash tartibi to`g`risida Nizom; - ijtimoiy – gumanitar fanlardan yakuniy davlat attestatsiyasi Nizomi va yozma ish uchun tayanch so`z va iboralar to`plami; 68

- chet tili (ingliz tili) fanidan yakuniy davlat attestatsiyasi Nizomi va savolar to`plami. 7. Talaba yoshlarning ta`lim maskaniga kelgan kunidan boshlab bitirgungacha davrda olgan bilimi sifatlari majmuasi juda ko`p, ulardan quyidagilarini keltirish mumkin: - OO`Yuga kirish jarayonidagi test natijasi; - joriy, oraliq, yakuniy nazoratlar natijasi; - har bir fandan semestrda to`plangan reyting ballari asosida reyting ko`rsatgichi va uning kurslar bo`yicha olingan reyting ballari; - amaliyot bo`yicha erishgan natijalar; - DAK natijalari; - institut va Respublika fan olimpiadalaridagi natijalari; - institut, Respublika va xalqaro ilmiy – texnik konferensiyalardagi ishtiroki; - maqolalar chop etish; - xo`jalik shartnomalar asosidagi ilmiy – tadqiqot ishlaridagi ishtiroki; - ma`naviy – ma`rifiy mavzularda ma`ruzalar bilan ishtirok etishi; - chet tili, axborot texnologiyalari va boshqa fanlardan o`tkaziladigan tanlovlarda ishtirok etishi; - nomdor stipendiyalar tanlovlarida ishtirok etishi; - Prezident stipendiyasi tanloviga tayyorgarlik ko`rish va ishtirok etishi; - “Umid” jamg`armasi tanlovida qatnashishi; - sport musobaqalarida ishtirok etishi; - turli ekskursiyalarga borishi va boshqalar. 8. Darsliklarning sifati – bu davlat ta`lim standarti. O`quv dasturi, uslubiyati va didaktik talablar asosida yozilgani bilan belgilanadi. Unda milliy istiqlol g`oyasi singdirilgan, muayyan o`quv fanining mavzulari to`liq yoritilgan, tegishli fanning asoslarini mukammal o`zlashtirishiga qaratilgan hamda turdosh ta`lim yo`nalishlarida foydalanish imkoniyatlari hisobga olinishi kerak. Darslikda nazariy 69

ma`lumotlardan tashqari, amaliy – tajriba va sinov mashqlari bo`yicha ham zarur ko`rsatmalar berilsa, uning sifati ortadi. Darslik mazmuni – sifatiga quyidagi omillarni ko`rsatib o`tish mumkin: - davlat ta`lim standartlariga mos kelishi; - mantiqiy ketma – ketlikda va o`quv dasturi asosida yozilganligi; - mazmunini tushunarligi va soda tilda, jozibali shaklda ifoda etilganligi; - didaktik ma`lumotlarning etarliligi; - fan va texnika yutuqlarini ifolashi; - ilg`ror pedagogic texnologiyalar talablariga javob berishi; - illyustratsiyaga boy va uslubiy jihatdan amaliy faoliyatga qaratilganligi; - har bir mavzuga tegishli tayanch so`zlar va iboralarga izohlar berilganligi; - asosiy tushuncha va xulosalarning ravshan yozilishi; - mustaqil ta`lim uchun berilgan savollarning mantqiyligi; - foydalanilgan adabiyotlarning hozirgi zamon talablariga mos kelishi. 9. O`quv qo`llanma darslikni qisman to`ldiruvchi, muayyan fan dasturi bo`yicha tuzilgan va fan asoslarini chuqur o`zlashtirilishini ta`minlovchi, ayrim bob va bo`limlarni keng tarzda yoritishga yoki amaliy mashq va mashg`ulotlar yechilishiga mo`ljallangan nashr. O`quv qo`llanma muayyan mavzular darslikka nisbatan kengroq yoritiladi. Unga qo`yiladigan talablarga mos tushadihamda: - umumlashgan va zamonaviy fan va texnika yutuqlari ma`lumotlaridan tashkil topganligi; - jozibali va soda tilda yozilganligi va xakozo kabilar bilan yoritilgan bo`ladi. 70

10. O`quv jarayonida qo`llaniladigan o`quv – uslubiy ishlanmalar ta`lim sifatini orttirishga qaratiladi. Laboratoriya ishlari o`tkazish bo`yicha ko`rsatmalar 2 – 3 yilda o`zgarib turadi, chunki laboratoriya ishlari ffan va texnika yutuqlarini hisobga olgan holda takomillashtirilib boriladi yoki ko`rsatmalartalabalar tomonidan doimiy foydalanilgani uchun eskiradi, har safar yangilanganda sifati yaxshilab boriladi. O`quv rejasi 2 – blok fanlarining laboratoriya ishlari, asosan, DTS talablariga javob beradi. 3 va 4 blok fanlariniki esa ko`p hollarda ma`naviy eskirmoqda. Hozirgi kunlarda fanlardan laboratoriya ishlarini bajarishning zamonaviy usulllari ishlab chiqilmoqda, ya`ni kompyuterlarda virtual laboratoriya stendlari programmalari ishlab chiqilmoqda. 11. Ta`lim sifati ko`p holarda ta`lim oluvchilarning fazilatlariga bog`liq bo`ladi, ular qatoriga quyilagilarni kiritish mumkin: - tabiiy iste`dod; - sinchkovlik; - tarbiyalanganlik; - mehnatga munosabat; - yoshlikdan kitob o`qishga odatlanganlik; - ustozlar va do`stlarning maslahatlariga quloq solish va ularni bajarish; -faollikka intilish; - til o`rganishga iste`dod; - mustaqil fikrlash; - o`z nuqtai nazarini himoya qila olishlik; - saranjom – sarishtalik. 12. Ta`lim, ma`limot olishning asosiy yo`li pedagog, usta, murabbiy va sh kabilar rahbarligida bilimva ko`nikma egallash uchun maqsadga yo`naltirilib tashkil etilgan, rejali ravishda va muntazam amalga oshiriladigan jarayondir. Ta`lim tarbiya bilan uzviy bog`langan bo`lib, o`quv yurtlarda va amaliy faoliyat jarayonida olib boriladi. Bilim, voqelikning inson tafakkuridagi to`g`ri in`ikosidir. 71

Demak, ta`lim olish yo`li bilan bilim olinadi. Professor – o`qituvchilar tomonidan sifatli ta`lim berilsagina talabalar bilimi chuqur va sifatli bo`ladi. Buning uchun pedagoglarning o`zi etarli bilimga ega bo`lishi, o`quv muassasasi zamonaviy o`quv vositalari bilan ta`minlangan, ilg`or pedagogik materiallar to`plami yuzaga keltirgan, ahil va ishchan jamoa shakllantirilgan bo`lishi kerak. 13. Ta`lim sifati ko`rsatgichlari 4 – bandda sanab o`tildi, ularning o`quv jarayoniga bog`liq tomonlariga quyidagilarni kiritish mumkin: - talabalarning o`zlashtirish ko`rsatkichlari; - yuqori va maksimal ballar bo`yicha o`quvchi talabalarning salmog`i; - kurs ishlarining sifat darajasi; - amaliyotlarning sifat ko`rsatgichlari; - yakuniy davlat attestatsiyalaridagi sifat ko`rsatgichlari; - bitiruvchilarning ishga joylashishlaridagi lavozim ko`rsatgichlari. 14. Ta`lim sifatida moddiy – texnika bazasining o`rni yuqori baholanishi aksiomadir. Texnik yo`nalishni bitirgan bakalavr va magistrlar ishlab chiqarishning ixtiyoriy tarmog`ida zamonaviy texnika va texnologiyalarga duch kelishi aniq. Shuning uchun hozirgi davs ta`lim muassasalari birinchi navbatda axborot texnologiyalari bilan etarli miqdorda ta`minlangan bo`lishi kerak, har 6 – 7 nafar talabaga bitta kompyuter to`g`ri kelsa eg uyg`un holat bo`ladi. Talabalarning zamonaviy texnika bilan ishlashga ikkinchi va uchinchi blok fanlarining laboratoriyalarida ko`nikma hosil qilinadi. Shuning uchun talabalarning birinchi va ikkinchi kurslarida laboratoriya ishlarini sifatli bajarishlarini tashkil qilish alohida ahamiyatga egadir. Hozirgi vaqtda OO`Yu – korxona integratsiyasi, ayniqsa, muhim omillardan biri bo`lmoqda. Chunki, xorijiy texnika va texnologiyalar bilan jihozlangan korxonalarda ishlab chiqarish amaliyotini o`tash yo`li bilan ham o`quv rejasida belgilangan laboratoriyalarni sifatli bajarishni yo`lga qo`yish mumkin. Internet tizimidan unumli foydalanish yo`li bilan ham zamonaviy mexanika va texnologiya to`g`risida axborotlar olish imkoniyati mavjud. 72

Moddiy – texnika bazasining sifatga ta`siri bo`yicha quyidagi holatlarni ko`rsatish mumkin: - talaba kompyuterda ishlashni bilsa, u yordamida ko`p axborotlar oladi va bilim sifati ortib boradi; - laboratoriya ishlari nazariy bilimlarni mustahkamlaydi; - zamonaviy texnik asbob – uskunalarning mavjudligi talabalarni ishlab – chiqrishga yaqinlashtiradi; - ilmiy laboratoriyalar faoliyat ko`rsatsa, bitiruv malakaviy ishlarini magistrlik dissertatsiyalarini ilmiy yo`nalishda bajarish imkoniyati yuzaga keladi; - xo`jalik shartnomalari bo`yicha ishlarni bajarish va ularda talabalar ishtirokini ta`minlash yo`li bilan sifat ko`rsatgichlarini oshirish mumkin. Moddiy – texnika bazasining sifati deganda uning zamonaviyligi, ishchi holati, bir necha maqsadlarda foydalanish imkoniyati, ishlatishga qulayligi, kam energiya talab qilishi va boshqalar tushuniladi. Ta`lim sifatining asosiy ko`rsatkichlaridan biri bo`lib, kadrlar bilimining sifati hisoblanadi. Bu ko`rsatkichning asosiy tarkibi quyidagi omillarni qamrab olgan: - bozor iqtisodiyoti, davlat, shaxs, jamiyat talablari; - raqobatbardosh muhit; - istiqbol; - tashkil qilish va boshqarish; - o`quv pedaggik texnologiyalar; - ishlab chiqarish va fan integratsiyasi. Ta`lim tizimida olib borilayotgan ko`p yillik tajribalar shuni ko`rsatdiki, kadrlar tayyorlash sifati uni ma`lum tizim asosida boshqarishga bog`liqdir. Ya`ni tobora yuqori malakali, bilimdon, zamon talablariga to`la javob bera oladigan kadrlar etishtirishda yuqori samaradorlikka erishish uchun amalga oshiriladigan barcha ishlarni ma`lum tizim asosida tashkil qilish muhimdir. Ushbu sohada tizimli 73

holatda tashkil etilishi mumkin bo`lgan ishlarni yutuq va kamchiliklari to`g`risida quyidagilarni bayon qilish mumkin: Erishilgan yutuqlar: - o`quv jarayonini boshqarishda zaruriy me`yoriy hujjatlar tizimi yaratildi, ya`ni DTS, o`quv rejalar fanlardan o`quv dasturlari, o`quv uslubiy ta`minot; - o`quv jarayonini boshqarishda va tashkillashda zaruriy qo`shimcha hujjatlar tizimi yaratildi, ya`ni guruh jurnallari, qaydnomalar va boshqalar; - talabalar bilimini nazorat qilish va baholashni reyting tizimi ishlab cchiqildi va keng miqyosda joriy etildi; - malakali kadrlar kelajakda ish bilan to`la ta`minlanishi ko`zda tutgan holda kadrlarga bo`lgan talab va ehtiyojlarni o`rganib boruvchi va rejalashtiruvchi marketing xizmatlari tizimi tashkil etildi; - o`quv jarayonini sifatli o`quv va uslubiy adabiyotlar bilan ta`minlash yo`lga qo`yildi; - o`quv jarayonida samaradorlikka erishish maqsadida yangi pedagogik va axborot texnologiyalari joriy etishni ma`lum tizimlari paydo bo`lmoqda. Bu sohada sezilayotgan ayrim kamchiliklar: - me`yoriy hujjatlarda fanlarning o`zaro mantiqan ketma – ketligi, ayrim fanlarni to`la tizimlarda qaytarilishi, turli yo`nalishlarda ma`lum bir fanni turlicha nomlanishi, DTS va o`quv rejalarining o`zaro muvofiq emaslik holatlarining uchrab turishi; - reyting tizimini barcha ta`lim turlarida bir xil yoki o`zaro muvofiq emasligi; 74

- talabalar bilimini baholashning yakuniy bosqichida “Yozma ish” usuli barcha fanlardan sinov va imtihonlar uchun yoppasiga qo`llanilishi; - ta`lim muassasalari o`quv laboratoriyalarini moddiy – texnik ta`minoti bo`yicha aniq tizimni shakllanmaganligi 1 . “Barkamol avlod yili` Davlat dasturini amalga oshirishda ta`lim sohasini rivojlantirish, avvalombor, uning moddiy – texnika bazasini mustahkamlash yangi o`quv muassasalari qurish va ularni zamonaviy uskunalar bilan jihozlash masalasiga e`tibor yanada kuchaytirildi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va maktab ta`limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturining amalga oshirilishi natijasida 1 ming 536 ta akademik litsey va kasb – hunar klleji, umumta`lim maktablarining qariyb 9 mingtasi, ya`ni deyarli hammasi 1 ming 800 dan ortiq sport zali namunaviy loyixalar asosida barpo etildi yoki kapital rekonstruksiya qilindi. Ushbu o`quv muassasalarining moddiy – texnik bazasini muntazam yangilab boorish, tizimli asosda zamonaviy kompyuter texnikasi, o`quv – laboratoriya uskunalari, mebel va o`quv anjomlari bilan qayta jihozlash, ularni talab darajasida saqlash hamda yaratilgan bu ulkan salohiyatdan samarali foydalanish maqsadida mutlaqo yangi bir tuzilma – Moliya vazirligi huzurida maxsus jamg`arma tashkil etildi. Bu jamg`armaning hisob raqamida 2010 yili 315 millyard so`m mablag` ajratilgan bo`lsa, 2011 yilda 370 millyard so`m ajratish ko`zda tutilgan. Shuning o`ziyoq bizning ushbu masalaga katta e`tibor berayotganimizni yaqqol ko`rsatib turibdi, desam hech qanday xato bo`lmaydi. 1 Joriy yilda Toshkent shaxrida Turen politexnika universitetining yangi zamonaviy o`quv kompleksining barpo etilganligi biz uchun qanchalik axamiyatga ega ekanini alohida ta`kidlashni istardim. Ushbu oliy o`quv yurti mamlakatimizda 1 Kadrlar tayyorlash sifati: muammolari va yechimlari. Toshkent, 2003 yil 1 I.A. Karimov. Mamlakatni modernizatsiya qilish yo’lini izchil davom ettirish taraqqiyotimizning muhim omilidir. Toshkent, 2010 yil 14 – 15 bet. 75

jadal rivojlanib borayotgan avtomobil sanoati va boshqa tarmoqlar uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlaydigan maskan bo`lib xizmat qiladi. Shu davr mobaynida kadrlar tayyorlash tizimi takomilllashtirildi, oliy ta`lim bakalabriyat bosqichining 50 ta yo`nalishi va magisturatura bosqichining 74 ta mutaxassislaligi unifikatsiya qilindi, o`rta maxsus, kasb – hunar va oliy ta`lim yo`nalishlari hamda mutaxassisliklarning yangi klassifikatorlari joriy etildi. Dastur doirasida 2010 yilda 560 ta etakchi klaster maktablari qiymati qariyb 6 million AQSh dollari bo`lgan13 ming 500 dan ortiq qishloq maktabi zamonaviy o`quv laboratoriyauskunalari va multimediya vositalari bilan jihozlandi, 1.5 mingta qishloq maktabi o`qituvchilari umumiy qiymati qariyb 13 million AQSh dollari bo`lgan 3 ming 400 ta shaxsiy kompyuter bilan ta`minlandi. “Barkamol avlod yili” davlat dasturini hayotga tadbiq etishga 8 trillion so`m va 165 million AQSh dollari miqdorida mablag` sarflangani, mamlakat yalpi ichki mahsulotining 10-12 foizi ta`limga yo`naltirilayotgani yoshlar tarbiyasi va taqdiri davlatimiz siyosatining ustuvor vazifalaridan ekanligining yorqin isbotidir. 2010- yil mamlakatimiz bo`yicha 950 mingdan ziyod ish o`rinlari yaratildi. Respublikamizdagi kasb-hunar kollejlarini bitirgan 400 ming 108 nafar o`quvchining 80,1 foizi o`z mutahassisliklari bo`yicha ishga joylashdi. 1 Ayni paytda mamlakatimizdagi barcha, ya`ni 12 mingdan ortiq ta`lim muassasalari, ilmiy va madaniy – ma`rifiy tashkilotlar 25 mingdan ziyod o`quv materiallari va resurslarini o`z ichiga olgan Ta`lim portaliga ulandi. Bu masofadan turib o`qitishusullarini ta`lim tizimiga keng joriy etish, o`quvchi va yoshlarga boshqa xil axborot – kommunikatsiya xizmatlari ko`rsatish imkonini berishi bilan, ayniqsa, ahamiyatlidir. Shu bilan birga, zamonaviy axborot va kompyuter texnologiyalari, raqamli va keng formatli telekommunikatsiyalar, internetni nafaqat maktab, litsey, kollej va 2 oliy o`quv yurtlariga, balki har bir oilaga joriy qilish xarakatlari bugungi kunda tobora kuchayib bormoqda. Aynan zamonaviy aloqa va axborot texnologiyalari 2 1 Ashurova Z Ta’lim sifati va mehnat bozori. Xalq so’zi. 9-fevral 76

tizimini keng ko`lamda rivojlantirish mamlakatimiz va jamiyatimizning taraqqiyot darajasini ko`rsatadigan mezonlardan biri bo`lib xizmat qildi. “Barkamol avlod yili” davlat dasturi 11 ta yo`nalish va 102 banddan iborat bo`lib, unda bolalar va yoshlarning barkamol rivojlanishi, ularning haq – huquqlarini himoya qilishga qaratilgan xuquqiy normativ bazani takomillashtirish, onalar va bolalarnng reproduktiv salomatligi muhofazasini, sog`liqni saqlash tizimini takomillashtirish, uning moddiy texnik bazasini kuchaytirishasosida yosh avlodning har tomonlama kamol topishi uchun shart – sharoitlar yaratish ko`zda tutilgan, dasturda o`sib kelayotgan avlodning bugungi kunda ta`li sohasida tashkil etilgan zamonaviy moddiy – texnik bazadan samarali foydalanishini ta`minlash, oliy va o`rta maxsus ta`lim tizimidagi yo`nalishlar va mutaxassisliklar bo`yicha davlat ta`lim standartlari, o`quv dasturlari, o`quv – metodik adabiyotlarni qayta ko`rib chiqish va takomillashtirishga alohida ahamiyat berilgan. Bundan tashqari, ta`lim tizimining samaradorligini oshirish, bu sohada axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini yanada keng joriy etish, information va kommunikatsion texnologiyalar, raqamli va keng tarmoqli telekommunikatsiya aloqalar va Internet tizimini kengaytirish, bilim yurtlarida o`quv laboratoriyalari bazasini mustahkamlash, o`qituvchi va murabbiylar mehnat faoliyatini moddiy va ma`naviy jihatdan rag`batlantirishning samarali tizimini yaratish masalalari ham dasturda o`z ifodasini topgan. Shuni mamnuniyat bilan qayd etish lozimki, bugun mamlakatimiz yoshlarining o`z istak va hohishlariga ko`ra o`qishi, bilim olishi, kasb – hunar egallashi uchun barcha shart – sharoitlar yaratib berilgan. Prezidentimizning beqiyos g`amxo`rliklari bois, o`rta maxsus, kasb – hunar ta`limi muassasalarini bitirgan kichik mutaxassis kadrlarni ish bilan ta`minlash ham ustuvor vazifa sifatida belgilanib, yuz minglab yoshlarning jamiyatda o`z o`rnini topishiga yaqindan ko`mak berilmoqda. Bitiruvchilarning bandligini ta`minlash borasida o`rta maxsus, kasb – hunar ta`limi hududiy boshqarmalari Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining barcha hududlardagi boshqarmalari bilan 77

hamkorlikda ta`lim muassasalari bitiruvchilari uchun bo`sh ish o`rinlari bo`yicha yarmarkalar, shuningdek, yirik tuman va shaharlarda ish beruvchi korxonalarni jalb etgan holda olib borilayotgan ishlarni muvofiqlashtirish bo`yicha keng ko`lamli ishlar yo`lga qo`yildi. Ana shu olijanob ishlarning mantiqiy davomi sifatida “Barkamol avlod yili” Davlat dasturida kasb – hunar kollejlari va oliy ta`lim muassasalari bitiruvchilarini, xususan, qishloq joylardagi yoshlarni tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etish, ish o`rinlari bilan ta`minlash kabi chora – tadbirlar belgilandi. Bugungi kunda “Kamolot” yoshlar ijtimoiy xarakati, “O`zbekiston madaniyati va san`ati forumi”, “Sog`lom avlod uchun” va “Sen yolg`iz emassan” jamg`armalari o`sib kelayotgan yosh avlodning orzu istak va intilishlarini ro`yobga chiqarish yo`lida samarali xizmat qilmoqda. “O`zbekiston madaniyati va san`ati forumi” jamg`armasi va “Kamolot” YOIH Markaziy Kengashi bilan hamkorlikda tashkil etilgan “Kelajak ovozi” respublika tanlovining yakuniy bosqichida 2006 yil 8 nafar o`rta maxsus, kasb – hunar ta`limi muassasasi o`quvchisi g`olib bo`lgan bo`lsa, 2009 yilda ularning soni 26 nafarni tashkil etdi. mana shu xayrli ishlarni davom ettirish maqsadida “Barkamol avlod yili” Davlat dasturida yoshlarning qobiliyatlarini aniqlash, ularning ijodiy va intellectual salohiyatini namoyon etish va iqtidorli yoshlarni ilmiy ishlarga jalb etish masalasiga katta e`tibor qaratildi. 2009 – 2010 yillarda umumta`lim muassasalarida sport zallari yangidan qurildi va mavjudlari ta`mirlandi. Buning natijasida jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug`ullanuvchilar soni 34.8 foizga etdi. “Barkamol avlod yili” Davlat dasturida navqiron avlodni jismoniy tarbiya va bolalar sporti sohasida hamda yoshlarni sport bilan doimiy shug`ullanishlari borasidgi ishlarni yanada kuchaytirish, yangi sport komplekslarini qurish hamda jihozlash, yuqori malakali trener kadrlar va murabbiylar bilan ya`minlashga alohida e`tibor qaratildi. Yaratilgan ana shunday imkoniyatlar tufayli yoshlarimiz jahon miqiyosidagi sport musobaqalari, fan olimpiadalarida muvaffaqiyatli ishtirok etib, yuqori 78

natijalarga erishdilar. So`nggi besh yil davomida birgina umumta`lim fanlari bo`yicha 100 ga yaqin o`zbekistonlik maktab o`quvchisi Yaponiya, Germaniya, Ispaniya, Rossiya, Gretsiya mamlakatlarida turli fanlardan o`tkazilgan nufuzli olimpiadalarda ishtirok etib, 3 ta oltin, 8 ta kumush, 36 ta bronza medalni qo`lga kiritishdi. Prezidentimizning “Yurtimizda yashayorgan har bir bolaning o`ziga xos qobiliyati va iste`dodini o`z vaqtida payqash, tarbiyalash va ro`yobga chiqarish – bu o`ta muhim vazifani nafaqat ota – onalarning ezgu maqsadi, balki jamiyatimizning burchi sifatida o`rtaga qo`yish kerak”, degan fikrlari ushbu dasturga asos qilib olingani uning muvaffaqiyatli amalga oshirilishida alohida ahamiyat kasb etadi 1 . 1 Bu muqaddas vatanda azizdir inson. Toshkent 2010 yil 79

X U L O S A O`zbekistonda ta`lim respublika ijtimoiy iqtisodiy, g`oyaviy madaniy hayotning eng muhim tarmog`idir. Ta`lim asoslari O`zbekistonda uning Konstitutsiyasi va “Ta`lim to`g`risida” gi qonuni bilan kafolatlangan. Ta`limdagi bugungi islohotlar maorif xodimlari zimmasiga ham o`ziga xos yangi vazifalarni yuklaydi. Bugungi o`qituvchi nafaqat tashkilotchi, balki eng avvalo, o`z kasbining ustasi, tashabbuskor, shu bilan yelkasidagi mas`uliyatni teran anglagan bo`lishi lozim. O`z – o`zidan oddiy o`qituvchining burchi, el – yurtning unga bildirayotgan ishonchi naqadar yuksak ekanligini tushungan kishi maktab oldida turgan talab va mas`uliyatning zalvori o`n, hatto yuz chandon og`irroq ekanligini biladi. O`qituvchi kadrlar tayyorlash, malaka oshirish, tajriba almashish, ilmiy tadqiqotlarni birgalikda amalga oshirishni jahon fani taraqqiyoti darajasiga ko`tarishdan iborat. Xalq ta`lim varizligi chet mamlakatlar bilan hamkorlik aloqalarini rivojlantirishning yangi – yangi turlari va yo`nalishlarini izlamoqda. Yoshlar tarbiyasi – juda murakkab, ayni paytda faxrli ish. Bu chin dildan xis etgan xalq ta`limi tizimi xodimlari kelajagimiz sohiblari hisoblanmish avlod tarbiyasi uchun butun kuch va imkoniyatlarini safarbar etayotganini guvohi bo`lmoqdamiz. Shulardan kelib chiqqan holda quyidagi xulosalarga kelindi. Birinchidan, maktabni rivojlantirish – millatni rivojlantirishdir. Bu sohada bajarilayotgan ishlar farzandlarimizning o`zlari kabi o`sib, takomillashib boraveradi. Bir so`z bilan aytganda, hozir qilinayotgan ishlar mahoratli pedagog kadrlar tayyorlash, ular malakasini oshirish va mehnatini munosib rag`batlantirish 80

Umummilliy Dastur ijrosi yo`lida amalga oshirilayotgan muhim vazifalardan biridir. Ikkinchidan, 2004 – 2009 – yillarda maktab ta`limini rivojlantirish “Davlat umumta`lim dasturi to`g`risida”gi Prezident Farmoni va uning ijrosini ta`minlashga yo`natirilgan hukumatimizning qator qarorlari bu borada o`ziga xos ma`no – mazmun kasb etadi. Ushbu farmon va unda belgilangan vazifalar ezgu – maqsadga uzluksiz ta`lim tizimida hozircha zaif bug`un bo`lib turgan maktab ta`limini bu tizimning eng kuchli va hal qiluvchi bir bug`ini darajasiga olib chiqishga xizmat qiladi. Uchinchidan, Prezidentimiz farmoni – tub o`zgarishlar arafasida turgan maktablarimizning porloq kelajagiga yo`llanmoqda. Farmondagi yangi maktablarni bunyodga keltirish, mavjudlarini kapital rekonstruksiya qilish yoki kapital va joriy ta`mirlashni uyushtirish kabi masalalarni bevosita yuksak saviyali zamonaviy mutaxassislar nazoratida hal etish, bu ishda eng yuqori mezonlarga javob beradigan namunali loyihalarga qurulish me`yorlari va qoidalariga qat`iy amal qilish mas`uliyati muhim talab darajasiga ko`tarildi. Farmondagi bunday talabchanlik umumta`lim maktablarini o`quv – laboratoriya jihozlari bilan ta`minlashda yondashuvda ham yaqqol ko`zga tashlanadi. Bu borada ochiq tanlovlar, ko`rgazmalar tashkil etish keng jamoachilik va eng avvolo, maktab mutaxassislarning fikr – mulohazalari, taklif va istaklarini hisobga olib ish qilinayotganligidadir. To`rtinchidan, yangi qad ko`targan ko`rkam maktab binolari, qayta ta`mirlangan o`quv dargohlaryu, zamonaviy jihozlar bilan ta`minlangan sinf xonalariga ega maskanlar ko`paydi. Sog`lom avlodni voyaga yetkazish yo`lida ham juda ko`p amaliy tadbirlar ko`zga tashlandi. Yangi sport inshootlari qad rostladi. Bugun mamlakatimizning qay burchagida bo`lmang, qaysidir nuqtasida – uzoq va yaqin qishloq, shaharlar bag`rida ko`rkam zamonaviy tipdagi muhtasham ilm maskanlari bunyod etilgani yoki barpo etilayotganining guvohi bo`lamiz. Bu 81

ishlarga barcha – barcha quvonch bilan yondashganidan g`ururlanasiz, faxr etsak arziydi, bu koshonalar O`zbekiston kelajagidir. Shunday ekan, maktab ta`lim islohotlari muvafaqqiyatida Prezidentimiz rahnomaligida buyuk keljak barpo etdek. Oliy maqsadni qalbiga jo etgan xalqimi, har bir fidoyi va jonkuyar hamyurtimizning o`z o`rni, xizmati va mas`uliyati bor. Buni har birimiz anglab yetmog`imiz va ana shu ulkan, xayrli ishlarga o`zimizning munosib hissamizni qo`shmog`imiz har qarz, ham farz. Shu xulosalar asosida quyidagi takliflarni kiritmoqchimiz. 1. “Ta`lim to`g`risida” gi va Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishda malakali o`qituvchi kadrlarning o`rni alohida qayd qilinganligini e`tiborga olib, hozirgi kunda ta`lim standartlariga talablari darajasidan chiqqan holda ish yuritilayotgan ya`ni universitetlarning ayrimlaridan hozircha kun tartibdan olib qo`yilgan magistraturani qaytarish va undan malakali kadrlar tayyorlashda foydalanish. 2. Ta`lim sohasining samaradorligini yanada rivojlantirish uchun maktablarimizga yosh mutaxasislardan ko`proq jalb etish lozim. 82

Adabiyotlar ro`yxati. 1. Karimov I.A.Mamlakatni modernizatsiya qilish yo`lini izchil davom ettirish taraqqiyotimizning muhim omilidir. T., 2010. 2. Karimov I.A.Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T., 2010. 3. Karimov I.A. Jahon moliyaviy, iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. . T., 2009. 4. Karimov I.A.Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T., 2008. 5.Bu muqaddas vatanda azizdir inson. T., G`.G`ulom. 2010. 6. Karimov I.A.Bizdan ozod va obod vatan qolsin. T., 1999. 7. Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T.,1998. 8. Karimov I.A. O`zbekiston siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. T.,1996. 9. Karimov I.A.O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.,1996. 10. Karimov I.A.O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. T.,1992. 11. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.,1999 12. Yo`ldoshev J.O`zbekiston respublikasi ta`lim taraqqiyoti yo`lida. T., 1994. 13.Azamat ziyo. O`zbek davlatchilik tarixi. T.,2000. 14.Mustaqil O`zbekiston yanga tarixi. III kitob T., 2000. 15.Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.,1998. 16.Universitetda pedagog kadrlar tayyorlash. Qarshi 1998. 17.Barkamol avlod orzusi. T.,1999. 18. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 1997 yil, oktabr, 30 dekabr. 19. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2004 yil, 21- may . Jurnallar 83

1. Sotiboldiyev A.Kadrlar tayyorlashning istiqbollari. Muloqot. 2001 –yil № 3. 2. Ergashev Q.Xalq ta`limining bugungi dolzarb muammolari. O`zbekistonda ijtimoiy fanlar. 1995 – yil. 3. Saifnazarov F. Suhbat . kadrlar tayyorlashning istiqbollari. Muloqot jurnali. 2001 yil № 3. 4. Xidirnazar Allaqulov. Ta`lim va davr talabi. Muloqot. 2003 yil № 1. 5. Shuxrat Mirzo. Ma`rifatparvarlikdan ma`rifatparvarchillikka. Tafakkur gulshani. 2000 yil № 3. Gazetalar. 1. “Xalq so`zi”. 2011 – yil, 9 – fevral. Ta`limdagi samaradorlik. Ziyoda Ashurova. 2. “Xalq so`zi”. 2011 – yil, 22 - yanvar. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonlagini oshirishga xizmat qiladi. 3. “XXI asr”. 2005 yil, 24 – fevral. Hammasi maktabdan boshlanadi. Abdurahmonov. T 4. “O`zbekiston ovozi”. 2004 – yil. 27 – aprel. Maktab ta`limini rivojlantirish – umummilliy vazifa. G`ulom Mirzo 5. “Ma`rifat”. 2003 – yil 15 – noyabr. Tabaqalashtirilgan ta`lim: muammo va yechim. Hasanov. R 6. “O`zbekiston ovozi”. 2003 – yil. 26 – fevral. Uzoqni ko`zlab. Qurbonov. Sh 7. “Fan va turmush”. 1997 – yil. Oliy ta`lim: muammo va istiqbollari. Daminov. T 84

O'xshashlar

Mustaqil O’zbekistonda ta’lim samaradorligini oshirishdagi olib borilgan chora – tadbirlar va ularning natijalari

“O`zbekistonda ta`lim tizimining takomillashuvining yo`nalishlari va natijalari” (1991-2011y.)

“Daryolar” mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitishga doir

O`zbekistonda “Tadbirkor ayollar” uyushmasining tashkil topishi va tarixiy ahamiyati.

O`zbekistonda kutubxonachilik ishi tarixi