O`zbekistonda “Tadbirkor ayollar” uyushmasining tashkil topishi va tarixiy ahamiyati. - Pedagogika - Diplom ishlar

O`zbekistonda “Tadbirkor ayollar” uyushmasining tashkil topishi va tarixiy ahamiyati.

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

244.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbekistonda “Tadbirkor ayollar” uyushmasining tashkil topishi va tarixiy ahamiyati. 1

MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………….3 I-bob. Mustaqil O`zbekistonda “Tadbirkor ayollar” uyushmasining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati. …………………………………..8 1.1.O`zbekistonda ayollarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirishda “Tadbirkor ayollar” uyushmasining tashkil etilishi va uning o`rni… ……….8 1.2. Respublikamizda faol va ishbilarmon ayollar faoliyatining rivojlanishi va uning ahamiyati… …………………………………………..18 II-bob. Mamlakatimizda tadbirkor ayollarning moddiy-ma`naviy va huquqiy manfaatlarini o`rni va ularning ahamiyati………………………...27 2.1.O`zbekistonda tadbirkor ayollarning moddiy va ma`naviy sohalardagi o`rni… …………………………………………………………..27 2.2.Respublikada huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan tadbirkorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilinishi… ………………34 Xulosa. ………………………………………………………………..52 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati… …………………......................54 Ilovalar… ………………………………………………………………… 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq xotin-qizlarning qonuniy huquq va manfaatlarini ta`minlash, ularning qobiliyatini, iste`dodini ro`yobga chiqarish orqali oila hamda jamiyatdagi mavqeini yuksaltirishga katta e`tibor qaratib kelinayotgani bois bugungi kunda barcha sohalarda faol ayollar o`z o`rnini topib bormoqda. O`zbekistonda mustaqillik yillarida amalga oshirib kelinayotgan ijtimoiy yo`naltirilgan bozor islohotlari samaradorligini ta`minlashda ayollar rolining ortishi, ularning jamiyat hayotining barcha jabhalarida faol ishtirok etish, onalik burchlarini bajarish bilan birga, ishlab chiqarishda mehnat qilish uchun zarur huquqiy va ijtimoiy kafolatlarning yaratilganligi shundan dalolat beradiki, respublika hayotining barcha sohalarini qamrab olgan tub o`zgarishlar, yangilanishlar tufayli ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etish demokratik jarayonlarni amalga oshirishning eng muhim shartlaridan bo`lib kelmoqda. Bu masala hozirgi paytda dolzarb muammo hisoblanadi. Fuqarolik jamiyati qurish, uni demokratlashtirish hamda modernizatsiyalash va barcha jabhalarda qonun ustuvorligini ta`minlash g`oyasini shakllantirishning asosiy tamoyillari Prezident Islom Karimov asarlarida aniq-ravshan belgilab berilgan. Mazkur g`oya negizida teng huquqlilik tamoyillarining to`laligicha kafolatlanganligi respublikaning salkam 13 millionga yaqin xotin-qizlari manfaatiga to`liq mos tushadi. SHuningdek, Islom Karimovning respublikadagi xotin qizlar tashkilotlari faoliyatini ayollar manfaatlarining amaldagi haqiqiy ifodachisi va himoyachisiga, biz barpo etayotgan erkin fuqarolik jamiyatining tom ma`nodagi uzviy bir qismiga aylantirish borasidagi da`vati yurtimizda xotin- qizlarga bo`lgan hurmat hamda katta ishonchning yana bir ifodasidir. Chunki yurtboshimiz ta`kidlaganidek: “Jamiyatning demokratik o`zgarishlar 3

yo`lidan nechog`li ilgarilab ketgani, shu jamiyatning ayollarga bo`lgan munosabati uning madaniy-ma`naviy saviyasini belgilaydi” 1 . Islohotlarni amaliyotga tadbiq etishda respublika aholisining 51,2 foizini faol mehnat resurslarining 47,8 foizini tashkil etuvchi xotin qizlarning tobora faollashib borayotganligi mustaqillik xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirishga ulkan imkoniyatlar ochib berganligini, bu ulug` ne`mat ayolning oila va jamiyatda o`z o`rniga ega bo`lishiga kafolat ekanligini to`la anglab yetganligidan dalolatdir. 2011 yil O`zbekiston Prezidenti I.A.Karimov tomonidan “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb e`lon qilindi. Bu esa soha rivoji uchun keng imkoniyatlarni yaratdi. “...kichik biznes va xususiy tadbirkorlik- jamiyatimizning bugungi va kelajak taraqqiyotimiz, farovon hayotimizning mustahkam tayanchi bo`lishi shart” 2 –deb ta`kidlaydi. O`zbekiston xotin-qizlari orasida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalarda faoliyat olib borayotgan yetuk malakali mutaxassis kadrlar soni yildan-yilga ortib bormoqda. Albatta ularning salohiyatidan oqilona foydalanish, mavjud iste`dod va iqtidorlarini to`la ro`yobga chiqarishlariga imkoniyat yaratish uchun keyingi yillarda milliy qonunchilikda ham qator ijobiy o`zgarishlar amalga oshirildi. Ayollarning ijtimoiy-siyosiy faolligini tashkil etish va yuksaltirishda amalga oshirayotgan O`zbekiston olima ayollarining “Olima” uyushmasi (1992 yil 9 yanvarda tashkil etilgan), O`zbekiston ishbilarmon ayollari “Tadbirkor Ayol” assotsiatsiyasi (1991 yil 4 yanvar), Respublika Xotin qizlar qo`mitasi qoshidagi “Ijodkor ayollar” jamoat birlashmasi (1996 yil 10 yanvar) hamda “Faxriya ayollar” uyushmasi (1996 yil 8 yanvar) va hokazolar misol bo`lishi mumkin. Hozirgi davrda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish hamda rag`batlantirish mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida 1 Karimov I.A. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. T., O’zbekiston, 2010, B. 6 . 2 Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’lini izchil davom ettirish taraqqiyotimizning muhim omilidir//Xalq so’zi. 2010 yil 8 dekabr. 4

“Tadbirkor Ayol” uyushmasi faoliyati hal qiluvchi strategik omillardan biri sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotning davriy doirasi : 1991-2010 yillarni qamrab oladi. Tarixiy jihatdan qisqa bo`lgan ana shu davrda ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalarda ulkan o`zgarishlar yuz berdi. Jumladan, respublikamizda tadbirkorlik faoliyati yanada jadal rivojlanayotgani va tadbirkorlik daromadi ortib borayotganligini “Tadbirkor ayollar” uyushmasi faoliyati misolida yoritib berildi. Mavzuning o`rganilganlik darajasi : Tanlangan mavzuning tarixshunosligi tahlili shuni ko`rsatadiki, mustaqil O`zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tizimi faoliyati turli soha tadqiqotlari tomonidan keng o`rganilib kelmoqda. Bu davrning siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy sohalardagi faoliyati tarixchilar tomonidan alohida mavzu sifatida olinib o`rganilgan. Mavzuga oid chop etilgan ilmiy tadqiqot ishlari, monografiyalar, risola va matbuotda e`lon qilingan adabiyotlarni aytib o`tish mumkin. O`zbekistonning yangi tarixining uchinchi kitobi bo`lgan, “Mustaqil O`zbekiston tarixi”, “O`zbekiston Respublikasi Mustaqil davlatning bunyod bo`lishi” kitobi, “O`zbekiston Mustaqillik odimlari” risolasi, “Taraqqiyot va hamkorlik yo`llarida” monografiyalarida ham tadbirkorlik faoliyati to`g`risida fikr bildirilgan 1 . Mustaqillik davrida o`zbek tarixshunosligi yangi uslubiy tamoyillari asosida bitilgan va yangi sifat darajasiga ko`tarilgan asarlar bilan boyitib borildi. Asar mualliflari mustaqil O`zbekistonda tadbirkorlik ishlari va ularni rivojlantirish jarayonlarini, tadbirkorlik tamoyillari va ishbilarmonlik imkoniyatlari munosabatlarini xolisona yoritdilar. Mustaqillik yillarida yaratilgan bunday asarlar Parpiev U, Salomov I. Bozor iqtisodiyoti asoslari 1 O’zbekiston Respublikasi Mustaqil davlatning bunyod bo’lishi. T.: “O’zbekiston”, 1992; Taraqqiyot va hamkorlik yo’llarida. T.: “O’zbekiston”, 1993; O’zbekiston mustaqillik odimlari. T.: “O’zbekiston”, 1995; O’zbekistonning yangi tarixi/Mustaqil O’zbekiston tarixi. T.: Sharq, 2009. 5

va ishlab chiqarishni tashkil etish, Rasulov A. Bozor iqtisodiyoti asoslari, Ғulomov S. Menejment asoslari, Tadbirkorlik va kichik biznes, Yo`ldoshev Q., Muftaydinov, Abdurahmonov A. Iqtisod menejmenti, Xodiev B., Berkenov B., Kravchenko A. Biznes qiymatini baholash nomli asarlarida faqat qisman tadbirkorlik yo`nalishlarini ayrim muammolariga to`xtalib o`tganlar 1 . Tadqiqotning maqsad va vazifasi : Tadqiqot mavzusi va qo`yilgan masalaning dolzarbligidan kelib chiqib, ishning umumiy maqsadi O`zbekistonda tadbirkorlik faoliyati shakllantirish va rivojlantirish jarayonida O`zbekistonda “Tadbirkor ayollar” uyushmasining tashkil topish va tarixiy ahamiyatini o`rganib, tahlil etishdan iborat. Tadqiqotning aniq vazifalari quyidagicha belgilandi: -Mustaqil O`zbekistonda tadbirkorlikni rivojlanishi tarixini o`rganib tahlil qilish; -Mustaqil O`zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda faol va ishbilarmonayollar faoliyatini yoritish; -Tadbirkorlik va ishbilarmon ayollarning haq-huquqlarini va turli manfaatlarini huquqiy himoya qilish xususiyatlarini ko`rsatib berish; -Respublikada ayollar tadbirkorligini rivojlantirish va ularning ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda bandligini oshirish imkoniyatlari ko`rsatib berish. Tadqiqotning nazariy metodologik asosi ni umumbashariy bilim nazariyasi va milliy istiqlol g`oyasining asosiy tamoyillari tashkil etadi. Ishni bayon etishda O`zbekiston tarixini yangi tamoyillariga tayangan holda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tarix fanini 1 Parpiev U, Salomov I. Bozor iqtisodiyoti asoslari va ishlab chiqarishni tashkil etish. T.: Sharq, 1996; Rasulov A. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: O’zbekiston, 1999; G’ulomov S. Menejment asoslari. T.: Sharq, 2002; G’ulomov S. Tadbirkorlik va kichik biznes. T.: Sharq, 2002; Yo’ldoshev Q., Muftaydinov, Abdurahmonov A. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi. T.: 2006; Xodiev B., Berkenov B., Kravchenko A. Biznes qiymatini baholash. T.: Iqtisod.-Moliya, 2007. 6

rivojlantirishga oid qabul qilgan qarorlariga bayon qilingan tarixiy haqiqatni xolislik va haqqoniylik kabi tamoyillari tashkil etadi. Tadqiqotning muhim nazariy asosini O`zbekiston Respublikasi Qonunlari, Hukumatning turli mazmundagi hujjatlari hamda Prezident I.Karimovning asarlari va turli sohadagi yo`l-yo`riqlari, ko`rsatmalari tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi: O`zbekistonda ”Tadbirkor ayollar” uyushmasining tashkil topishi va uning ahamiyati yaxlit tarzda ilmiy adabiyotlarga, manbalarga va matbuot materiallariga tayangan holda tadqiq etildi. Davlatimiz mustaqillikka erishgach, siyosatimizning asosiy maqsadi “kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni” rivojlantirishdan iborat bo`ldi. O`zbekistonda “Tadbirkor ayollar” uyushmasi faoliyatini o`rganish jarayonida bu holatlar ko`rsatib berildi. Bitiruv malakaviy ishning ahamiyati: Tadqiqot ishidan kelgusida O`zbekiston tarixi, iqtisod fanlari va maxsus kurslarda tadbirkorlikka oid ma`lumotlardan manba sifatida foydalanish mumkin. Tadqiqotning manbaviy bazasi : Mustaqillik davrida yaratilgan asarlar, matbuot materiallaridan chop etilgan risolalardan foydalanildi. Ushbu asarlar manba bo`lib xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishi : Kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va ilovalardan iborat. Ish 52 sahifani tashkil qiladi. 7

I-BOB. MUSTAQIL O`ZBEKISTONDA “TADBIRKOR AYOLLAR” UYUSHMASINING TASHKIL TOPISHI VA UNING TARIXIY AHAMIYATI 1.1.O`zbekistonda ayollarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirishda “Tadbirkor ayollar” uyushmasining tashkil etilishi va uning o`rni O`zbekistonda mustaqillik yillarida amalga oshirib kelinayotgan ijtimoiy yo`naltirilgan bozor islohotlari samaradorligini ta`minlashda ayollar rolining ortishi, ularning jamiyat hayotining barcha jabhalarida faol ishtirok etishi, onalik burchlarini bajarish bilan birga, ishlab chiqarishda mehnat qilishi uchun zarur huquqiy va ijtimoiy kafolatlarning yaratilganligi shundan dalolat beradiki, respublika hayotining barcha sohalarini qamrab olgan tub o`zgarishlar, yangilanishlar tufayli ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etish demokratik jarayonlarni amalga oshirishning eng muhim shartlaridan bo`lib qolmoqda 1 . Fuqarolik jamiyati qurish, uni demokratlashtirish hamda modernizatsiyalash va barcha jabhalarda qonun ustuvorligini ta`minlash g`oyasini shakllantirishning asosiy tamoyillari Prezident Islom Karimov asarlarida aniq-ravshan belgilab berilgan. Mazkur g`oya negizida teng huquqlilik tamoyillarining to`laligicha kafolatlanganligi respublikaning salkam 13 millionga yaqin xotin-qizlari manfaatiga to`liq mos tushadi. Shuningdek, Islom Karimovning respublikadagi xotin-qizlar tashkilotlari faoliyatini ayollar manfaatlarining amaldagi haqiqiy ifodachisi va himoyachisiga, biz barpo etayotgan erkin fuqarolik jamiyatining tom ma`nodagi uzviy bir qismiga aylantirish borasidagi da`vati yurtimizda xotin- qizlarga bo`lgan hurmat hamda katta ishonchning yana bir ifodasidir. Chunki, Yurtboshimiz ta`kidlaganidek, “Jamiyatning demokratik o`zgarish- 1 Ibratov B. Xususiy tadbirkorlarning huquq va burchlari. -T.: “Adolat”, 2001 ,-B.258

lar yo`lidan nechog`li ilgarilab ketgani, shu jamiyatning ayollarga bo`lgan munosabati uning madaniy-ma`naviy saviyasini belgilaydi”. Islohotlarni amaliyotga tadbiq etishda respublika aohlisining 51,2 foizini, faol mehnat resurslarining 47,8 foizini tashkil etuvchi xotin- qizlarning tobora faollashib borayotganligi mustaqillik xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirishga ulkan imkoniyatlar ochib berganligini, bu ulug` ne`mat ayolning oila va jamiyatda o`z o`rniga ega bo`lishiga kafolat ekanligini to`la anglab yetilganligidan dalolatdir. O`zbekiston xotin-qizlari orasida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalarda faoliyat olib borayotgan yetuk malakali mutaxassis kadrlar soni yildan-yilga ortib bormoqda. Albatta, ularning salohiyatidan oqilona foydalanish, mavjud iste`dod va iqtidorlarini to`la ro`yobga chiqarishlariga imkoniyat yaratish uchun keyingi yillarda milliy qonunchilikda ham qator ijobiy o`zgarishlar amalga oshirildi. 2004 yilda bo`lib o`tgan ikki palatali parlamentga saylovlar arafasida Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan “Saylovlar to`g`risida”gi Qonunning 22-moddasiga kiritilgan o`zgarishlarda xotin-qizlarning mamlakat uchun imtiyozli kvotaning berilishi shular jumlasidandir. Unda har bir siyosiy partiyadan mamlakat Qonunchilik palatasi va Senatiga bo`ladigan saylovlarda qatnashish uchun ko`rsatilgan nomzodlarning kamida 30 foizi xotin-qizlardan iborat bo`lishi nazarda tutilgan. 2004 yilda o`tkazilgan saylovlarda ishtirok etgan har bir siyosiy guruh o`z a`zolari tarkibidan eng faol, vatanparvar, o`z ishiga fidoyi va siyosiy-huquqiy ongi hamda dunyoqarashi yuqori bo`lgan ayollarning nomzodlarini mamlakat qonun chiqaruvchi organiga deputat sifatida saylanishiga tavsiya etdi. Natijada 2004 yilgi saylov yakunlariga ko`ra, Qonunchilik palatasida 18 foizni, Senatda esa 15 foizni, 2009 yilgi saylovda esa 22 foiz va 13 foizni faol, umumxalq manfaatini ustuvor deb biladigan ayollar tashkil etdi. Ochiq e`tirof etish mumkinki, bu holat ayollarning erkin 9

fuqarolik jamiyatining to`laqonli a`zosi sifatida siyosat maydoniga chiqishi uchun istiqbolda ham keng imkoniyatlar ochilganligini bildiradi. Bugungi kunda respublikadagi mavjud har bir siyosiy partiya qoshida “Ayollar qanoti” bo`limi faoliyat yuritmoqda. Siyosiy partiyalardagi a`zolar soni xotin-qizlar hisobiga tobora ortib bormoqda. Chunki demokratik jarayonlar xotin-qizlarsiz tasavvur etilmas ekan, siyosat borasida, mamlakatni boshqarishda xotin-qizlar ulushining ortib borishidan jamiyat faqat manfaat ko`radi. Bu borada O`zbekiston Xalq demokratik partiyasi Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati-O`zbekiston Liberal demokratik partiyasidagi ijobiy ishlarni ta`kidlash joiz. Zero, har bir siyosiy partiyaning maqsad va vazifalari aks etgan dasturi va saylovoldi dasturida ham xotin- qizlar va yoshlar manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan bir qancha bandlar borki, ularning bajarilishi tinimsiz, muntazam ishlashni, barcha islohotlarda faol bo`lishni taqozo etadi. Xotin-qizlarning siyosiy jarayonlarda ongli ishtirok etishiga erishish, erkin jamiyatning ozod fuqarolari bo`lish yo`lida respublika Xotin-qizlar qo`mitasi, “Olima ayol”, respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi, nodavlat va notijorat “Mehr” uyushmasi, jamoatchilik fikrini o`rganuvchi “Ijtimoiy fikr” markazi, “Sog`lom avlod uchun” xalqaro xayriya jamg`armasi kabi qator jamg`arma va tashkilotlar, mahalliy hokimiyatlar hamkorlikda faoliyat yuritib, yangi qonunlar ishlab chiqilishida ham tashabbus ko`rsatib kelmoqdalar. Binobarin, respublika iqtisodiy rivojlanishida barqarorlik muhiti hukm surayotgan ekan, bu jarayon o`z-o`zidan ayollarning yanada serg`ayrat va shijoat bilan ishtirok etishiga sharoit yaratadi. Bozor iqtisodiyoti tamoyillarining jamiyat rivojida qo`llanilishi ayollarning mehnat faoliyatida faol qatnashishini ta`minlaydi. Yurtboshimiz rahnamoligida olib borilayotgan islohotlar samarasi o`laroq, xotin-qizlar bandligi muammosini ijobiy hal qilish, O`zbekistonda ishsizlik darajasini qisqartirish maqsadida qabul qilingan bandlikka 10

ko`maklashuvchi davlat dasturlari hamda yangi ish o`rinlarini yaratish bo`yicha quyidagi tadbirlar amalga oshirilmoqda: -katta sarmoyalarni talab qilmaydigan kichik va o`rta tadbirkorlikni, oilaviy mehnat va kasanachilikni qo`llab-quvvatlash; -bandlik xizmatlarida hisobda turgan kishilardan jamoat ishlarida samarali foydalanish; -qisqartiriladigan xodimlar bilan mehnat shartnomasini bekor qilmasdan, malakasini o`zgartirish asosida ishsizlikning oldini olish; -joylarda bandlikka yordam beruvchi xususiy byurolar tarmog`ini kengaytirish. Keyingi yillarda aholining, jumladan, xotin-qizlarning bandligini ta`minlash, kasanachilik, kichik korxonalar va mikrofirmalarni rivojlantirish uchun sharoitlar yaratish borasida davlat tomonidan ko`rilayotgan chora- tadbirlar ancha kengaydi. Xususan, Farg`ona viloyati aholisini ish bilan ta`minlash, mehnat sharoitlarini yaxshilash yuzasidan chora-tadbirlar hududiy dasturi asosida 2009 yil davomida 32 ming 534 nafar xotin-qiz ishga joylashtirildi, 870 nafar ayol kasbga yo`naltirish maqsadida qayta o`qitildi. Kasanachilik asosida xotin-qizlar uchun 2854 ta ish o`rni tashkil etildi. Ushbu maqsadlarga erishishda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 5 yanvarda qabul qilingan “Yirik sanoat korxonalari bilan kasanachilikni rivojlantirish asosidagi ishlab chiqarish va xizmatlar o`rtasida kooperatsiyani kengaytirishni rag`batlantirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi farmoni, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 11 yanvarda qabul qilingan 1-sonli qarori muhim omil bo`lmoqda. Ushbu hujjatlar aholini kasanachilik sohasiga keng jalb qilish uchun quyidagi qulay sharoitlarni yaratadi: -kasanachilarga yuklatilgan ishni bajarish uchun foydalanishga topshirilgan beg`araz mulkka (asbob-uskunalar, jihozlar) soliq bo`yicha 11

imtiyozlar belgilash, shuningdek, mehnat shartnomalariga asosan kasanachilarga to`lanadigan haq miqdorida yagona ijtimoiy to`lov to`lashdan ozod qilish; -kasanachilar mehnatini ijtimoiy himoyalash va muhofaza qilishni ta`minlashga qaratilgan choralar tizimini mustahkamlash. Xulosa qilib aytganda, respublikada ayollar tadbirkorligini rivojlantirish va ularning ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda bandligini oshirish uchun katta imkoniyat va salohiyat mavjud. Davlat tomonidan ayollarning jamiyatdagi huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy ahvolini, yashash va mehnat qilish sharoitlarini, ta`lim olishini, onalar va bolalar sog`ligini saqlashni yaxshilashga qaratilgan tadbirlarni o`tkazishga katta e`tibor berilayotgani ham quvonarli holdir. Fuqarolik jamiyatining shakllanishida va ayollarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirishda nodavlat tashkilotlari va fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari muhim ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston Respublikasining “Nodavlat-notijorat tashkilotlari to`g`risida”gi (1999 yil 14 aprelda qabul qilingan, 2004 yil 30 aprelda uning XVIII bo`limiga tahririy o`zgartirishlar kiritilgan) qonunning 2-moddasida “Nodavlat- notijorat tashkiloti-“jismoniy va (yoki) yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriylik asosida tashkil etilgan, daromad (foyda) olishni o`z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olmagan hamda olingan daromadlarni (foydani) o`z qatnashchilari (a`zolari) o`rtasida taqismlamaydigan o`zini-o`zi boshqarish tashkilotidir”, deb ta`rif beriladi. Ko`rinib turibdiki, nodavlat-notijorat tashkilotlari fuqarolarning ixtiyori bilan tuziladi, daromad (foyda) olish ularning asosiy faoliyati bo`lmasligi zarur. Agar ular pullik xizmat ko`rsatsa, ya`ni qonunda qayd etilganidek, noshirlik faoliyatini amalga oshirsa, tadbirkorlik tuzilmalarini tashkil etsa, ushbu mablag`larni o`z faoliyatini takomillashtirishga sarflashi nazarda tutiladi. Demak, nodavlat- notijorat tashkilotlari aholiga pullik xizmatlar ko`rsatishi mumkin. 12

Qonunda nodavlat-notijorat tashkilotlarining tasnifi berilmagan, ammo ilmiy adabiyotlarda ular quyidagicha tasniflanadi: -kasaba uyushmalari; -yoshlar tashkilotlari; -faxriylar tashkilotlari; -xotin-qizlar tashkilotlari; -fizkultura va sport uyushmalari; -ijodiy uyushmalar; -diniy tashkilotlar; -turistik uyushmalar; -baynalminal uyushmalar; -ekologik tashkilotlar; -fan va texnika tashkilotlari; -vatan himoyachilari tashkilotlari; -madaniyat, maorif va san`at uyushmalari. Bu xil tasniflash haqida turlicha fikrlarni bildirish mumkin. Masalan, 2,3,4 guruhda (yoshlar, fxriylar va xotin-qizlar) demografik belgilar, keyingi 5-13 guruhlarda qiziqishlar asos qilib olingan Nodavlat-notijorat tashkilotlari (NNT)ni ayollarning ijtimoiy-siyosiy faolligini tashkil etish va oshirish bilan bevosita va bilvosita shug`ullanuvchi tashkilotlarga ajratib tasniflash ham mumkin 1 . Bevosita tashklotlarga-siyosiy partiyalarda xotin-qizlar bilan ish olib boruvchi bo`limlar, mahalla, ovul, kengashlar va fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlaridagi xotin-qizlar bilan ishlash qo`mitalari kirishi mumkin. Siyosiypartiyalar qoshidagi xotin-qizlar bilan ishlash bo`limlari ayollarning siyosiy faolligini oshirish orqali ularning Oliy Majlis, mahalliy hokimiyat organlari, deputatlar kengashlariga saylanishi uchun kurashadi. Masalan, O`zbekiston Liberal-demokratik pratiyasida ayollarning siyosiy 1 Ruzinazarov Sh. Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlarining huquq va manfaatlarini sudda himoya qilinish. - T.: “Adolat”, 2001. -B.23. 13

faolligi, jamiyatdagi roli va mavqeini oshirish bo`limi, Xalq demokratik partiyasida faol ayollar qanoti, Adolat sotsial-demokratik partiyasida Xotin- qizlar kengashi, Milliy tiklanish demokratik partiyasida ayollar qanoti kabilar faoliyat ko`rstib kelmoqda. Ayollarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirishga qaratilgan NNT lardan biri-O`zbekiston Respublikasi Xotin-qizlar qo`mitasi hisoblanadi. Ushbu tashkilot 1991 yil 23 fevralda tashkil topgan va shu yilning 28 noyabrida adliya idoralarida ro`yxatdan o`tgan. Bugungi ma`lumotlarga ko`ra tashkilotda 35 mingga yaqin a`zo bor. Xotin-qizlar qo`mitasi o`z oldiga qo`ygan keng miqyosdagi vazifalar ichida davlat va jamiyat ishlarini boshqarishga ayollarni jalb etish asosiy o`rinda turadi. “Boshqarish ishlariga jalb etish” deganda qo`mita a`zolarining hukumatning kundalik tashkiliy va boshqarish ishlariga bevosita aralashish, davlat idoralariga taalluqli vazifalarni o`z bilganicha tashkil etish, volyutarizm nazarda tutilmaydi. Shuni esda tutish zarurki, har qanday jamoat birlashmasi, shu jumladan, nodavlat-notijorat tashkilotlari ham davlat va jamiyatni boshqarish ishlariga, birinchidan, qonunlarda belgilangan tartibda aralashishi mumkin, ikkinchidan, ular davlat ishlarida xizmat qilayotgan professional mutaxassislar o`rnini egallashga yoki funktsiyalarini bajarishga da`vogar bo`lolmaydi, uchinchidan, NNT larning takliflari, ko`rsatmalari, usullari tavsiyaviy xususiyatga ega bo`lib, ular mavjud boshqaruv tizimlarining faoliyatini, boshqaruv texnologiyasini takomillashtirishga, ularning samarasini oshirishga xizmat qilganidagina inobatga olinadi. Shuning uchun ham O`zbekiston Respublikasining “O`zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to`g`risida”gi qonunida (1991 yil 15 fevralida qabul qilingan, 1992, 1997, 2003 va 2004 yillarda qo`shimchalar kiritilgan) shu fikr maxsus qayd etiladiki, “jamiyatning axloqiy negizlarini, umumbashariy insonparvarlik qadriyatlarni buzishga qaratilgan, shuningdek konstitutsion tuzumni g`ayriqonuniy yo`l bilan 14

o`zgartirish yoki O`zbekiston Respublikasi hududining birligini buzish, urushni, zo`ravonlikni va shafqatsizlikni, jamiyatni parchalashga olib boradigan ijtimoiy, shu jumladan, sinfiy, shuningdek irqiy, milliy va diniy adovatni avj oldirish, qonun bilan taqiqlangan boshqa xatti-harakatlar qilish maqsadini ko`zlaydigan jamoat birlashmalarining tuzilishiga yo`l qo`yilmaydi”. Ayollarning ijtimoiy-siyosiy faolligini yuksaltirish vazifalari bilan bevosita O`zbekiston huquqshunos ayollarining jamoat birlashmasi (1999 yil 22 fevralda tashkil etilgan), “SHarq ayoli” xalqaro ayollar jamg`armasi (1999 yil 10 yanvarda tashkil etilgan), “Ayol va jamiyat” instituti (1997 yil 10 sentyabrda tashkil etilgan), “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati qoshidagi “XXI asr ayoli” markazi (1999 yil 8 yanvarida tashkil qilingan) kabi muassasalar shug`ullanadi. Yurtboshimizning ta`kidlashicha, “Xotin-qizlar qo`mitasi o`zida avvalo jamoatchilik tashabbusini mujassam etadigan tuzilmadir. U xotin- qizlarning jamoatchilik asosida tuziladigan boshlang`ich tashkilotlari orqali ayollarning haq-huquqlarini va turli manfaatlarini himoya qilish, ularning o`ziga xos muammolarini yechishga qaratilgan tabiiy intilishlarini ifoda etadi. Agarki, biz ertangi kunimizni chuqurroq tasavvur etadigan bo`lsak, Xotin-qizlar qo`mitasini fuqarolik jamiyatining tom ma`nodagi uzviy bir qismiga aylantirish haqida o`ylashimiz zarur... Fuqarolik jamiyatining eng asosiy belgisi-bu davlatning vazifa-vakolatlarini jamoat tashkilotlariga bosqichma-bosqich o`tkazish orqali fuqarolarning ijtimoiy faolligini, siyosiy madaniyatini oshirishdan iborat. Biz o`z oldimizga qo`ygan kuchli davlatdan kuchli jamiyatga o`tish vazifasi mana shu va shunga o`xshash jarayonlarda o`z ifodasini topishi zarur”. Ayollarning ijtimoiy-siyosiy faolligini tashkil etish va yuksaltirishni bilvosita amalga oshirayotgan NNTlarga O`zbekiston olima ayollarining “Olima” uyushmasi (1992 yil 9 yanvarda tashkil etilgan), O`zbekiston 15

ishbilarmon ayollari “Tadbirkor ayol” assotsiatsiyasi ()1991 yil 4 yanvar), Qoraqalpog`iston Respublikasi Xotin-qizlar qo`mitasi qoshidagi “Ijodkor ayollar” jamoat birlashmasi (1996 yil 10 yanvar), “Ilimpaz xayal” olima ayollar uyushmasi (1996 yil 8 yanvar) hamda “Faxriya ayollar” uyushmasi (1996 yil 8 yanvar) va hokazolar misol bo`lishi mumkin. 2005 yilda O`zbekiston Respublikasida NNTlarning faoliyatini aniq ijtimoiy maqsadlarga yo`naltirish, ularning fuqarolik jamiyatining faol institutlariga aylanishiga uslubiy va amaliy yordam berish maqsadida O`zbekiston nodavlat-notijorat tashkilotlari Milliy Assotsiatsiyasi tashkil etildi. Hozirgi kunda ushbu tashkilot atrofiga 5 mingdan ziyod NNTlar birlashgan. Ma`lumotlarga ko`ra, ularning 30-33 foizi bevosita ayollar masalasi bilan shug`ullanadigan uyushmalardir. Suhbatlar paytida ma`lum bo`ldiki, ko`pchilik ayollar NNTning ijtimoiy-siyosiy ahamiyatini hali to`liq tasavvur etmaydilar. Ular tashkilotning har qanday vazifasini bajarishga tayyor ekanligini bildirgan holda, o`zlari kamdan-kam holda biror tashabbus bilan chiqadilar, asosan ijrochilikni yaxshi ko`radilar.Ijrochilik qanchalik muhim fazilat bo`lmasin, bu ixtiyoriy faoliyatga asoslanuvchi nodavlat tashkilotlarida ishlash uchun yetarli emas. Yangi g`oyalarni ilgari surish, tadbirkorlik borasida tashabbus ko`rsatish, uyushmaga kirmagan boshqa ayollarda ijtimoiy faollikni shakllantirish-NNTlarda ayol-liderlarning kundalik vazifasi bo`lishi darkor. Bugun respublikamizda gender masalalari bilan shug`ullanuvchi qirqqa yaqin NNTlar faoliyat ko`rsatadi (filiallari ham bor). Ularning maqsadi oilaviy munosabatlarda ijtimoiy hayotda uchraydigan notengliklarni bartaraf etish, ayollarning huquq va erkinliklarini himoya qilish, xotin-qizlarni iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotga jalb etishdir. Bugungi kunda O`zbekistonda davrning eng dolzarb masalalari bilan shug`ullanayotgan o`z faoliyatlari bilan ayollarning ba`zi ijtimoiy muammolarini yechishda davlat organlari bilan yaqin hamkorlik qilayotgan 16

nodavlat-notijorat tashkilotlardan biri-“Istiqbolli avlod” axborot-ma`rifat markazlariir. Ushbu markazlar O`zbekistonning 10 ta viloyatida faoliyat yuritib, o`zaro hamkorlik to`g`risidagi memorandum asosida “odam savdosi” muammosining oldini olish va unda jabrlangan ayollarni reabilitatsiya qilishlarini amalga oshirmoqdalar. Zero, ijtimoiy-siyosiy borliq o`zini o`ta murakkabligi bilangina emas, balki millionlab kishilar hayoti va taqdiriga bog`liq ekanligi, qabul qilingan har ijtimoiy-siyosiy qaror ana shu kishilar turmush tarziga ta`sir etishi bilan ham maxsus bilimlarni siyosat falsafasiga oid qarash va tasavvurlardan xabardor bo`lishni taqozo etadi. 17

1.2. Respublikamizda faol va ishbilarmon ayollar faoliyatining rivojlanishi va uning ahamiyati Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq xotin- qizlarning qonuniy huquq va manfaatlarini ta`minlash, ularning qobiliyatini, iste`dodini ro`yobga chiqarish orqali oila hamda jamiyatdagi mavqeini yuksaltirishga katta e`tibor qaratib kelinayotgani bois bugungi kunda barcha sohalarda faol ayollar o`z o`rnini topib bormoqda. O`zbekistonda 2007 yil ma`lumotlariga qaraganda aholi soni 26,6 millionga yetdi. Uning 13,3 millioni ya`ni 50 foizini ayolar tashkil etadi. Ma`lumki, ayollar jamiyatda aholining takror barpo bo`lishi oilalarning shakllanishida ishtirok etuvchi asosiy ijtimoiy-demografik guruhdir. Bugungi kunda mamlakatimizda oilalar soni 6 milliondan oshdi. Har bir oilada o`rtacha 5-6 nafar kishi istiqomat qiladi. Har yili 165 mingdan ortiq yangi oilalar paydo bo`ladi, 500-535 ming atrofida chaqaloqlar tug`iladi. Bu raqamlarni o`qir ekanmiz, avvalo ko`z o`ngimizda oila sohibasi, farzandlar onasi-ayol gavdalanadi. Ayolsiz oilani tasavvur etib bo`lmaydi. Farzandlarni dunyoga keltirishdan tortib, ularning mustaqil hayot bo`sag`asiga kuzatgunga qadar bo`lgan barcha zaruriy ishlar, oiladagi saranjom-sarishtalik, iqtisodiy ro`zg`ordagi muammolarni vaqtida ko`ra bilish ayol zimmasidagi asosiy ishlardir. Shu bilan bir qatorda XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ayollar ijtimoiy ishlab chiqarishda ham ishtirok eta boshladi. SHunisi e`tiborliki, keyingi yillarda jamiyat ishlab chiqarishida band bo`lgan ayollar soni tez sur`at bilan oshib bormoqda. Masalan, 2000-2006 yillarda xalq xo`jaligida band bo`lgan iqtisodiy faol ayollar soni 3,9 milliondan 5,0 millionga yetdi. Bugungi kunda mamlakatimizda iqtisodiyotga band aholining 47,8 foizini ayollar tashkil etadi. 2000-2006 yillarda ishchi va xizmatchilarning umumiy sonida ayollar salmog`i 43,1 18

foizdan 47,8 foizga yetdi. O`zbekiston xalq xo`jaligining turli sohadagi ayollarning ishtiroki haqida aniq raqamlar keltirilgan. Ayollarning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotga qiziqishlari, ular faoliyatida ommaviy axborot vositalarining muhim o`rin tutishida ham ko`rinib turibdi. Barcha tadbirkor ayollar uchun kasb faoliyatlari bilan oilani maqbul tarzda muvofiqlashtirish muammosi nihoyatda muhim va dolzarbdir. Yangi bozor munosabatlariga o`tish, o`z biznesini yaratish, malakali mutaxassis bo`lishga intilish, ayol kishining ish vaqtini ancha ko`paytirib, bo`sh vaqtini qoldirmaydi. Ayollarning uy-ro`zg`or ishlarini iloji boricha yengillashtirish. Birinchi galda maishiy turmush sharoitlarini yaxshilash va uy ishlarida zamonaviy maishiy texnikadan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Ko`pchilik tadbirkor ayollar 34,7 xizmat majburiyatlari uchun kuniga 9-10 soatgacha haftasiga 50-65 soatgacha vaqt sarflashar ekan. Tadbirkor ayollarning tijorat tadbirkorlik faoliyatlarini rivojlantirishda va ularga zarur yordam ko`rsatishda turli xil davlat strukturalari mahalliy ijroiy hokimiyat idoralari, bojxona bo`limlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, tuman va shahar soliq nazorati idoralari ham ayollarning o`zlarining kuchlariga ishonishlarini taqozo etadi. Doimo o`zgarib turuvchi bozor sharoitiga moslasha olishlari kerak 1 . Darhaqiqat, hozirgi ijtimoiy-siyosiy hayotimizni ayollarning faol ishtirokimiz tasavvur etib bo`lmaydi. Shu nuqtai-nazardan kelib chiqib, Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati-O`zbekiston Liberal-demokratik partiyasi vakillari ham o`z faoliyatida xotin-qizlarni ijtimoiy-huquqiy qo`llab-quvvatlashga, ularning kasbiy va ijodiy izlanishlari uchun keng imkoniyatlar yaratishga, ayniqsa, tadbirkorlik va fermerlik bilan shug`ullanuvchi ayollarga muntazam ravishday amaliy yordam ko`rsatishga alohida e`tibor berilmoqda. Partiyaning “Ayollar qanoti” esa bu boradagi ishlarni amalga oshirida yetakchi bo`g`in hisoblanadi. 1 Ibratov B. Xususiy tadbirkorlarning huquq va burchlari. -T.: “Adolat”, 2001 ,-B.2619

Ayni paytda O`zLiDeP safidagi ayollarning siyosiy faolligini, jamiyatdagi o`rni va mavqeini oshirish bo`limlari tomonidan xotin-qizlar partiyaning boshlangich tashkilotlariga, viloyatlar, shahar va tumanlar Kengashlariga jalb etilib, ular o`rtasida turli shakldagi tadbirlarni olib borilayotgani e`tiborga molikliginita`kidlash joiz. 2004 yil partiya a`zolari orasida ayollar soni 45 ming 767 nafarni tashkil etgan bo`lsa, bugun ularning soni 62 ming 600 nafardan oshib ketdi. E`tiborli jihati, O`zLiDePning yetti mingdan ortiq boshlang`ich tashkilotlarining qariyb ikki mingtasiga xotin-qizlar rahbarlik qilayapti. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi hamda xalq deputatlari mahalliy kengashlariga 2009 yil 27 dekabrda o`tkazilgan saylovlar natijalariga muvofiq, parlament quyi palatasida O`zLiDePdan saylangan 52 deputatdan 11 nafari ayollardir. Mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlarida esa partiyadan saylangan 351 nafar ayol deputat faoliyat ko`rsatayapti. Ulardan 6 nafari O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati a`zoligiga saylangan. Qayd etish joizki, O`zLiDeP “Ayollar qanoti” xotin-qizlar o`rtasida partiyaning maqsad-vazifalarini, liberal-demokratik g`oyalarni targ`ib etish barobarida rahbarlikka layoqatli xotin-qizlar zaxirasini tashkil qilishga ham alohida ahamiyat berib, yurtimizning barcha hududlarida “Yosh lider qizlar” klublari faoliyatini yo`lga qo`ygan. Klub a`zoligiga millati, ma`lumoti va ijtimoiy kelib chiqishidan qat`i nazar, 16 yoshdan 25 yoshgacha bo`lgan xotin-qixlar qabul qilinadi. Demokratik islohotlarning yangi bosqichida ayollar faolligi, tashabbuskorligi har qachongidan ko`ra dolzarb ahamiyat kasb etayotganini inobatg olsak, bunday klublarga kuchli ehtiyoj sezilishi tabiiydir. Klubimiz a`zolaridan to`rt nafari ayni vaqtda turli mas`ul vazifalarda muvaffaqiyatli faoliyat ko`rsatayotgan bo`lsa, qolganlari o`qish va ishda, jamoat tadbirlarda peshqadamlikni qo`ldan bermaslikka intilayotgan 20

qizlardir,-deydi O`zLiDeP Navoiy shahar Kengashi qoshidagi klub raisi Shahnoza Abloqulova.-Tengdosh dugonalarimizning siyosiy-huquqiy tafakkurini yanada yuksaltirishda, umuman, ularning dunyoqarashini zamonaviy bilim va liberal-demokratik g`oyalar bilan boyitishda klubning ta`siri kuchli. Azaldan or-nomusli, mehr-oqibatli, oilasiga sadoqatli bo`lgan o`zbek ayoli bugungi kunda zamonaviy texnologiyalarni, bozor iqtisodiyoti asosi- ishbilarmonlik va tadbirkorlikni puxta o`zlashtirmoqda. Ma`lumotlarga ko`ra, hozirda O`zLiDeP a`zosi bo`lgan 20 mingdan ortiq ayollar tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanayapti. Partiya elektorati vakillari- tadbirkor va fermer ayollar tomonidan faqat 2010 yilda mavsumiy ish o`rinlarini qo`shib hisoblaganda, 15 mingdan ortiq yangi ish o`rinlari yaratilgani zamonaviy o`zbek ayolining salohiyati naqadar yuksak ekanidan dalolat beradi. Partiyamiz xotin-qizlarning davlat va jamiyat boshqaruvida, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida faol ishtirok etishiga katta e`tibor qaratadi,-deydi O`zLiDeP Siyosiy Kengashi Ijroiya qo`mitasi raisi o`rinbosari Muxlisa Akramova.-Joriy Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yilida amalga oshirilishi lozim bo`lgan partiyaviy vazifalar doirasida, ayniqsa, qishloq hududlarida yashovchi ayollarimizni tadbirkorlik faoliyatiga jalb etish bilan bog`liq amaliy harakatlarimizni yanada kuchaytirishga kirishdik. Bu borada bir qator yangi loyihalarni ishlab chiqdik. Ulardan biri “Tadbirkorlik tamoyillari va ishbilarmonlik imkoniyatlari” deb nomlangan. O`zbekiston Savdo-sanoat palatasi bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan mazkur loyihadan ko`zlangan asosiy maqsad ayollarimizning siyosiy va huquqiy bilimini yanada boyitish hamda qishloq hududlarida tadbirkorlik faoliyatini yo`lga qo`yish niyatida bo`lgan xotin- qizlarga biznes-rejalar tuzish, kredit olish, tadbirkorlik faoliyatini ro`yxatdan o`tkazish bilan bog`liq masalalarda amaliy yordam ko`rsatishdir. 21

Darvoqe, fuqarolarimizda, ayniqsa, barkamol insonlab bo`lib kamol topayotgan navqiron avlod vakillarida tadbirkorlik ko`nikmalarini rivojlantirishga doimiy e`tibor qaratadigan O`zLiDeP yaqinda yana bir xayrli loyihani amalga oshirishni rejalashtirmoqda. U onalik va bolalikni ijtimoiy muhofaza qilish, sog`lom oilani shakllantirish, millat genofondini asrash, shuningdek, mahallalarda xotin-qizlarning ekologik va tibbiy madaniyatini yanada yuksaltirishni ko`zda tutadi. Mamlakatimizda ayollarning oila va jamiyatdagi mavqeini yuksaltirish, ularning barcha sohalarda o`z iqtidori va salohiyatini namoyon etishi uchun zarur shart-sharoit yaratishga alohida e`tibor qaratilmoqda. Buning samarasi o`laroq, ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida, xususan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati rivojida ham xotin-qizlarning o`rni, mavqei tobora ortib borayotir. Joriy yilning “Kichik biznes va tadbirkorlik yili” deb nomlanishi ham bu boradagi sa`y-harakatlarni yana birga ko`tarib, tadbirkorlar uchun yangi imkoniyatlar eshigini ochmoqda. 2006 yilda tashkil topgan Jizzax viloyat “Hunarmand ayollar” assotsiatsiyasi ham mavjud imkoniyatlardan samarali foydalangan holda xotin-qizlarni kasb-hunarga o`rgatish, ularning tadbirkorlik faoliyatini boshlashi uchun har tomonlama ko`mak berish, soha bo`yicha kasbiy salohiyatini oshirish kabi xayrli ishlarni amalga oshirib kelayotgan ana shunday nodavlat notijorat tashkilotlardan biridir. Mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub`ektlarini rivojlantirishga bo`lgan e`tibor yildan-yilga ortib bormoqda,-deydi mazkur assotsiatsiya raisi Sadoqat Yo`ldosheva. Ayniqsa, ishbilarmonlarning, xususiy, tadbirkor ayollarning davlatimiz tomonidan moddiy va ma`naviy qo`llab-quvvatlanishi, huquqiy manfaatlarining qonuniy himoyalanishi, yaratib berilayotgan shart-sharoitlar sohasida erishilayotgan muvaffaqiyat- larning asosiy omili bo`lmoqda. 22

Ma`lumki, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi huzuridagi Nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo`llab-quvvatlash Jamoat fondi tomonidan nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari o`rtasida grant tanlovi o`tkazib kelinayapti. Jizzax viloyat “Hunarmand ayollar” assotsiatsiyasi ham o`tgan yili mazkur tanlovda “Qishloq ayollarini oilaviy biznes asoslariga o`rgatish” deb nomlangan loyihasi bilan ishtirok etib, grant mablag`larini qo`lga kiritdi. Assotsiatsiyamiz hozirda mazkur loyiha doirasida Jizzax, Baxmal, Ғallaorol tumanlari hududlaridagi xotin-qizlarga uy sharoitida o`z tadbirkorlik faoliyatini boshlashi uchun tikish-bichish, zardo`zlik, qandolatchilik, turli salatlar va konservalar tayyorlash hamda milliy hunarmandchilik mahsulotlarini yaratish bo`yicha kasb-hunarga o`rgatmoqda,-deydi ushbu assotsiatsiyaning ijrochi direktori Mavluda Jabborova.-SHuningdek, tadbirkorlikka layoqati bor xotin-qizlarga iqtisodiyot asoslari, marketing va biznes reja tuzish, bankdan kredit olish tartibi, dastlabki biznesini yo`lga qo`yish yuzasidan ham o`quv kurslari tashkil etilgan. Bu kurslarni tamomlagan xotin-qizlar sertifikatni qo`lga kiritishi bilan birga, kredit olish, ish bilan ta`minlash, homiylar va ishlab chiqarish korxonalari bilan shartnomalar tuzish singari imkoniyatga ega bo`ladilar. Ta`kidlash lozimki, assotsiatsiya tomonidan grant-loyiha bo`yicha nomi yuqorida ta`kidlangan tumanlardagi 130 nafardan ortiq xotin-qizlar uch oy davomida turli kasb-hunar o`rganib, tadbirkorlik faoliyatini boshlaydilar. Jumladan, rejaga muvofiq ayni paytda qandolatchilik kursida 58 nafar, tikuvchilik kursida 56 nafar, konservalash va salatlar tayyorlash kursida 75 nafar xotin-qizlar o`qitilmoqda. Shuningdek, Jizzax shahri “Mehrjon” non mahsulotlari zavodida qandolatchilik kursi bo`yicha 30 nafar xotin-qiz malaka oshirishi rejalashtirilgan. 23

Bundan tashqari, assotsiatsiyaning viloyat bo`yicha qator filiallari tashkil etilgan. Bu bo`linmalarda assotsiatsiyaning faol a`zolari qishloq joylardagi tadbirkorlikka qiziqqan xotin-qizlar uchun biznes-reja tayyorlash, maslahat va axborot xizmatlar ko`rsatish, ularning milliy hunarmandchilik bo`yicha bilim va mahoratini oshirish ishlarini keng yo`lga qo`ygan. Qolaversa, tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqarilgan hunarmandchilik mahsulotlarining tizimli ravishda sotilishi, turli ko`rgazma va yarmarkalarning tashkil qilinishi tadirkorlikka havasmand xotin-qizlarda sohaga doir ko`nikmalarning shakllanishida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Aytish joizki, bugungi kunda mazkur tashkilotda bilim va mahoratini oshirgan, jamiyatimiz ravnaqi yo`lida betinim izlanib, mehnat qilayotgan, o`z haq-huquqlarini yaxshi bilgan, intellektual salohiyati yuksak, o`z ishining ustasi bo`lgan ko`plab xotin-qizlar xususiy tadbirkorlik faoliyatini yo`lga qo`yishgan. Mamlakatimizda tadbirkorlik sub`ektlarini rivojlantirish, yangi ish o`rinlari yaratish, aholining barqaror daromad manbaiga ega bo`lishida muhim omil bo`ladigan qulay imkoniyatlar yaratilmoqda,-deydi g`allaorollik tadbirkor Dilnoza Shodmonova.-Men ham tadbirkorlik faoliyatimni yanada kengaytirib, yosh qizlarimizni kasb-hunarga o`rgatish niyatidaman. Bu borada menga assotsiatsiya tashkil etgan kurslarda olgan bilim va ko`nikmalarim yo`l keladi, albatta 1 . Xulosa o`rnida aytish lozimki, xotin-qizlar tadbirkor, har jabhada ishbilarmon bo`lsa, oila tinch-totuv, to`kin-sochin, zurriyodi sog`lom, ma`nan yetuk bo`ladi. Salkam o`ttiz yildan buyon maishiy xizmat sohasida faoliyat ko`rsatib kelayotgan Fayziniso Shukurovani kattaqo`rg`onliklar el nazariga tushgan tashabbuskor rahbar va tadbirkor ayol sifatida alohida e`tirof etishadi. Bundan o`n ikki yil avval bitta binoni xususiylashtirib ish boshlagan bu ayol 1 Ibratov B. Xususiy tadbirkorlarning huquq va burchlari. -T.: “Adolat”, 2001 ,-B.3524

rahbarlik qilayotgan “Zebo” xususiy maishiy xizmat ko`rsatish korxonasi a`zolari tomonidan tayyorlanayotgan mahsulotlar, ko`rsatilayotgan turli maishiy xizmatlar allaqachon tilga tushdi. Shuning uchun ham markaz hamisha buyurtmachilar bilan gavjum. Dastlab “Mikrokreditbank” dan olingan ikki yarim million so`m evaziga korxona uchun ajratilgan bino tomini ta`mirladik,-deydi Fayziniso opa biz bilan suhbatda,-2006 yil yana shu bankdan 5 million so`m kredit olib, 10 ta tikuv mashinasi xarid qildik va qo`shimcha ish o`rinlari yaratdik. 2008 yilda esa 9 million so`mlik kredit evaziga korxonani yumshoq va qattiq mebellar, ish jihozlari bilan ta`minladik. Ayni paytda shahrimiz aholisi va mehmonlariga erkaklar sartaroshligi, ayollar va erkaklar ustki kiyim-kechaklarini tikish, uy-ro`zg`or jihozlari va poyabzallarni ta`mirlashdan tortib, kompyuter, zamonaviy texnologiyalar hamda uyali telefon larni sozlash bo`yicha ham xizmat ko`rsatyapmiz. Korxonamizda 40 nafar mutaxassis ishchilardan tashqari beshta kasanachi ham o`z kasbining ustasi sifatida sifatida faoliyat ko`rsatmoqda. Ayniqsa, “Zebo” korxonasi chevarlari tikayotgan milliy va zamonaviy liboslar xaridorlarga manzur bo`lib, kun sayin ularga talab ortib bormoqda. O`tgan yili Kattaqo`rg`on tarnsport va servich kollejini tugatib, shu korxonaga ishga kirgandim,-deydi bu qo`li gul tikuvchilardan biri Fazilat Mehrieva.-Aslida chevarchilik menga momomeros kasb. Manbalarda yozilishicha, qadim-qadimdan Kattaqo`rg`on bezakdor to`nlar, do`ppilar, kiyim-kechaklari bilan mashhur bo`lgan. Shuning uchun ham ustozim Sayyora opa Xo`jaevadan tikuvchilikning nozik sirlarini o`rganayotganim, tinimsiz liboslarim xaridorlarga ma`qul bo`lmoqda. Darhaqiqat, Fayziniso opa o`zining halol mehnati bilan jamoatchilik orasida obro` topgan izlanuvchan, tashabbuskor ayollardan. Aslida ham insonning har qanday xayrli amali uning ma`naviy dunyosining boyligi, tafakkur doirasining kengligi bilan o`lchanadi. Qahramonimiz o`tgan yili 25

O`zbekiston xotin-qizlar qo`mitasi hamda “Ayollar kengashi” respublikada jamoat birlashmasi tomonidan tashkil etilgan “Yil ayoli” milliy tanlovining viloyat bosqichida g`olib deya e`tirof etildi. Opaning tanlovdagi ishtirokini kuzatar ekanman, uy-ro`zg`or ishlarini mohirona bajarish bilan bir qatorda farzandlariga, o`z ma`naviy kamoloti, bilim olishi va ma`naviy-ma`rifiy darajasini oshirishga vaqt ajrata oladigan, intellektual salohiyatli ayol ekanligiga amin bo`ldim. Shaharning Navbahor mahallasida istiqomat qilayotgan Fayziniso opa turmush o`rtog`i Muhammadi aka Ochilov bilan ikki o`g`il, bir qizni tarbiyalab voyaga yetkazishdi, el-yurtga qo`shishdi. Bir-biridan shirin nevaralar oilaning ovunchog`i. Fayziniso opa suhbat orasida bugungi yorug`, dorilomon kunlarga shukronalar aytarkan, yana o`zining sevimli ishlariga andarmon bo`lib ketaveradi. 26

II-BOB. mamlakatimizda tadbirkor ayollarning moddiy-ma`naviy va huquqiy manfaatlarini o`rni va ularning ahamiyati 2.1.O`zbekistonda tadbirkor ayollarning moddiy va ma`naviy sohalardagi o`rni Azal-azaldan Sharqda, xususan, o`zbek xalqida ayolni e`zozlash, ehtirom ko`rsatish eng olijanob fazilatlardan biri sanalgan. Shuning uchun ham mustaqilligimizning eng olijanob fazilatlardan biri sanalgan. Shuning uchun ham mustaqilligimizning ilk yillaridanoq Prezidentimiz rahnamoli- gida xotin-qizlarning jamiyatdagi o`rni va nufuzini mustahkamlash, ularning haq-huquqlari hamda manfaatlarini himoya qilish borasida qator xayrli ishlar amalga oshirilgani tahsinga sazovordir. Biz bugun Toshkent viloyatining Bo`ka tumanida o`zlarining fidoyi mehnatlari bilan yurtimiz taraqqiyoti, xalqimizning turmush farovonligini yuksaltirish, shuningdek, xalq ta`limi, tibbiyot kabi sohalarda samarali faoliyatlari bilan boshqalarga o`rnak bo`layotgan insonlar haqida muxtasargina so`z yuritmoqchimiz. Ayol zoti o`zining aqlu idroki, mehr-oqibati va, qolaversa, vafo- sadoqati, sabru qanoati tufayli ulug` hurmat va e`zozga sazovor bo`lgan,- deydi Bo`ka tumani hokimi o`rinbosari, xotin-qizlar qo`mitasi raisi Nihola Rahmonova.-SHu ma`noda viloyatimizda, jumladan, tumanimiz miqyosida ham xotin-qizlarning jamiyat hayotida tutgan o`rni salmoqli. Masalan, 110 mingdan ortiqroq aholimizning teng yarmi, ya`ni salkam 56 ming nafarini xotin-qizlar tashkil etadi. Qay bir sohani olmaylik, ayollarning shijoatli ishtiroki, istiqbolli tashabbuskorligiga guvoh bo`lish mumkin. Shu bilan birga, ular o`z oilalarida, qolaversa, mahalla-ko`ylarida ham ahillik, totuvlik muhitini yaratishga intilishmoqda. 27

Nihola opa bilan kechgan qisqagina muloqotimiz davomida sezdikki, ming bora eshitgandan ko`ra bir marta ko`rgan afzal, deganlaridek, har jabhada faollik ko`rsatayotgan zamondosh ayollarning o`zlari bilan yoritayotgan mavzu xususida suhbatlashdik. Toshkent viloyati Bo`ka tumanidagi maishiy xizmat ko`rsatish kasb- hunar kollej atrofi chaman bo`lib ochilgan gullar, mevali va manzarali daraxtlar, binoga kiraverishdagi yurtimiz yoshlari hayotidan olingan lavhalar-barchasi kishiga o`zgacha ruh bag`ishlaydi. Kollej direktori Mo``tabar Zulqaynarova ayni istiqlol yillarida qurib bitkazilgan, 550 o`rinli o`quv dargohida kechayotgan bugungi jarayonlarni birma-bir shunday ta`riflaydi: Maishiy xizmat ko`rsatish kasb-hunar kollejida moliya, bank ishi, tikuvchilik, boshlang`ich ta`lim, huquqshunoslik va boshqa yo`nalishlar bo`yicha tahsil olayotgan o`quvchilarimizga 54 nafar malakali murabbiy va muhandis-pedagoglar, 16 nafar oliy va o`rta maxsus ishlab chiqarish ta`lim ustalari ustozlik qilishyapti. Shuningdek, bu yerda umumta`lim fanlarini o`qitish, ta`lim sifati samaradorligini oshirish uchun darsliklarni yangi pedagogik texnologiyalar hamda texnik vositalar yordamida o`zlashtirishga jiddiy e`tibor qaratilmoqda. Fan xonalarimiz lingofon, laboratoriya jihozlari, zamonaviy kompyuterlar bilan to`liq jihozlangan. Asosiysi, 2010-2011 o`quv yillari bitiruvchilaridan 119 nafarini ishga joylashtirish bo`yicha korxona va tashkilotlar bilan uch tomonlama shartnomalar imzolandi. Men bu raqamlarni bejiz keltirmayapman. Nega desangiz, ochig`i, o`g`il bolalarning yo`rig`i boshqa, lekin qizlarimiz ertaga bir oilani gullatishi, saranjom-sarishtalik borasida ham boshqalarga o`rnak bo`lishi lozim. Shuning uchun ham qizlarimizning ta`lim-tarbiyasi, odob-axloqiga alohida e`tibor qaratyapmiz. Ularning kasb-hunar egallashi kun tartibidagi asosiy masala desam mubolag`a bo`lmaydi. 28

Kollejda 34 ta umumta`lim va kasbiy fandan, sportning 8 ta turidan olib borilayotgan to`garaklarga 612 nafar o`quvchi faol qatnashmoqda,- deydi kollej huzuridagi “Kamolot” YoIH boshlang`ich tashkiloti yetakchisi Lazokat Boboeva. “Iqtidorli qizlar anjumani”, “Quvnoqlar va zukkolar”, “Kasbim- faxrim”, “Uzun sochli sanamlar”, “Kamolot ko`rinishlari” kabi ko`rik- tanlov, kechalar, davra suhbatlari qizlarimiz uchun o`ziga xos mahorat sinovi vazifasini o`tamoqda. Mo`tabar opa o`quv maskanida yoshlarga chin ma`noda ustozlik qilayotgan Gulbahor Jo`raeva, Mashhura Abdug`afforova, Hamida Normatova, Muborak Bo`taeva singari tajribali murabbiylarning nomlarini ham daftarimizga qayd etib qo`yishimizni so`radi va qo`shib qo`ydi: “Bu dargohda xizmat qilayotgan xotin-qizlarimizning barchasi ham o`z oilasida, ham jamiyatda eng faollardan, desam xato bo`lmaydi”... Tuman tibbiyot birlashmasi bosh shifokori Hikmat Vahobov maqsadimizni eshitiboq, “Mayli, xotin-qizlarni ko`proq maqtash kerak, lekin erkaklarni ham unutib qo`ymanglar”, deb hazillashdi. Uning izoh berishicha, mazkur birlashmada faoliyat yuritayotgan 12 ta bo`limda bir yarim mingga yaqin tibbiyot xodimlari xizmat qilayotgan bo`lsa, ularning ham yarmidan ko`pini ayollar tashkil etar ekan. Bolalar bo`limi mudiri Mavluda Abdullaeva “2009-2013 yillarda aholining reproduktiv salomatligini mustahkamlash, sog`lom bola tug`ilishi, jismoniy va a`naviy barkamol avlodni voyaga yetkazish borasidagi ishlarni yanada kuchaytirish va samaradorligini oshirish chora-tadbirlari dasturi to`g`risida”gi hamda “Ona va bolalar salomatligini muhofaza qilish, sog`lom avlodni shakllantirishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi qarorlarida belgilab berilgan dolzarb vazifalar hamda “Sog`lom ona-sog`lom bola” g`oyasining muhim ahamiyati xususida so`zlar 29

ekan, 45 o`ringa mo`ljallangan bo`lim misolida amalga oshirilayotgan amaliy ishlarni sanab o`tdi. Suhbatdoshimiz sun`iy nafas olishga mo`ljallangan “Drager” va “CDP”, “Linomat”, “Bobrova” singari zamona- viy apparatlar bilan jihozlangan shifo maskanida o`tgan yillar davomida ayollar va bolalar sog`lig`ini mustahkamlash bo`yicha olib borilayotgan loyihalarning samarali kechayotganini alohida ta`kidlab, bugungi kunda mavjud qishloq vrachlik punktlarining deyarli barchasi “Salomatlik” loyihalari asosida jihozlangani, eng avvalo, aholining, jumladan, onalar va bolalar salomatligini muhofaza qilishda katta samara berayotganini quvonch bilan qayd etdi. Har qadamda obodonchilik va bunyodkorlikka ko`zingiz tushganmi? Yoki Yurtboshimiz iborasi bilan aytganda, mustaqillik qaldirg`ochlari- fermerlar qo`li bilan gullab-yashnayotgan dalalarni ko`rganingizda ko`nglingizdan qanday o`ylar kechgan? Eslaylik, bir zamonlar qishloq xo`jaligi sohasida nuqul erkaklar rahbarlik qilishar, deyarli og`irroq ishlar ayollar zimmasida edi. Bugun-chi? Ular siyosatchi, olima, qahramon, ishbilarmon, fermer xo`jaligi rahbari va hokazo... Bo`ka tumanidagi “Manzura-Hurriyat-Fayz” fermer xo`jaligi boshlig`i Manzura Eshboevaning asl kasbi iqtisodchi. Ko`p yillar o`z sohasida halol xizmat qilgan opa bundan to`rt yil avval fermer xo`jaligini tashkil etib, 51,7 gektarga egalik huquqini qo`lga kiritdi. Dehqonchilik qonimizda bor. Ota-bobolarim ham azaldan yer bilan tillashib kelgan,-deydi Manzura opa keng dalalarga ishora qilib.-O`tgan yillar davomida rostini aytsam, ancha sinovlardan o`tdik. Nega desangiz, fermerchilik degani oson ish emas, yerni olib qo`yib, qarab o`tirgan bilan ish bitmaydi. Qishloq xo`jaligi murakkab soha. Ayniqsa, har bir yilning o`ziga yarasha mashaqqatlari bor. Dehqon har qanday sinovga tayyor turishi 30

kerak. Shuning uchun oila a`zolarim-turmush o`rtog`im Rustam Jo`raev, o`g`illarim Ulug`bek, Azamat va xo`jaligimizning 25 nafar fidoyi, mehnatkash a`zolari bilan bamaslahat faoliyat yurityapmiz. Har yili zimmamizdagi rejalarni oshig`i bilan uddalaymiz. Bugungi kunda esa jami 100 quti ipak qurtini butun mahallamiz bilan parvarish qilayapmiz. Ming bora shukrki, fermer bo`lib kam bo`lganimiz yo`q. Bo`kalik fermer Manzuraxon Eshboeva Katta Ravot mahallasida bugungi kunda ikki mingdan ortiq aholi yashayotganini aytarkan, ular orasida hunarmand, kasanachi, tadbirkor, xullas, o`nlab sohalar bilan mashg`ul bo`lganlarni, shuningdek, yilning to`rt faslida ham o`zining bir parcha hovlisida dehqonchilik qilib, million-million so`mlab daromad topayotganlarni ham birma-bir sanab o`tdi. “Bilasizmi, bizning mahallamiz tumanda oliy ma`lumotlilar soni bo`yicha ham birinchi o`rinda turadi. Yana bir sirni aytaymi sizga, yoshi ulug` duogo`y keksalar ham bu go`shada ko`p. Yaxshisi, yuring 90 yoshli bir onaxonimiz bor, ko`rib qaytamiz”, deya Zulfiya momoning huzuriga chorladi. “Ziyoli oila” deb ta`riflanadigan Hayitboevlar xonadoni ko`rkiga aylangan onaxon bo`kalik ayollar haqida maqola yozayotganimizni eshitib, boshi ko`kka yetdi, keksalarga xos ohangda “Qadamlaringga hasanot, shunday yorug`, dorilomon kunlarni ko`rish ota-buvalarimizning tushlarigayam kirmagan. Ayniqsa, hozirgi zamondagi to`qchilik, farovonlik, to`kinchilikni qadrlash kerak” deya jo`shib so`zlay ketdi. O`zlarining aytishlaricha, og`ir paytlarda bir etak farzandlarini tarbiyalab, o`qitib, uyli- joyli qilish oson kechmagan. Hozirgi kunda qirq nafar nevara, o`ttiz nafar chevarasi bu munis va mehribon onaxonning atrofida parvona. Hamrohlarimizdan biri Shohistan Ochilovaning izoh berishicha, shu mahallada qizlar yoki yigitlr unashtirilsa, to`g`ri Zulfiya momoning 31

huzuriga kelishib, ko`rpa-to`shaklarini bichtirib ketishar ekan. To`y- ma`rakalarga ham o`zlari bosh-qosh bo`larkan. Yaratuvchanlik, tashabbuskorlik va eng muhimi, ahillik va mehnatsevarlik bobida o`ziga xos an`analar va tajribalarga ega bo`kalik xotin-qizlar haqida har qancha yozsak ham. Yaratgandan yurtimizga tinchlik va osoyishtalik, xalqimizga esa tani sog`lik, bag`rikenglik va to`kinchilikni so`rab duo qilayotgan Zulfiyaxon ayamizning samimiy niyatlari hammamizga yo`ldosh bo`lishini chin dildan istash barobarida, Yurtboshimiz ta`biri bilan aytganda, “ayolni ulug`lamoq-oilani, Vatanni, hayotni ulug`lamoq” hammamiz uchun ham qarz, ham farz ekanini yana bir bor ta`kidlashni istardik. “Yilning eng yaxshi hunarmandi” yo`nalishida g`oliblik uchun asosiy kurash debyutantlar emas, balki juda tajribali ishtirokchilar o`rtasida kechdi. Ular orasida o`tgan yili “Tashabbus-2010” ko`rik-tanlovining respublika bosqichida uchinchi o`rin va bronza medalini qo`lga kiritgan chiroqchilik Saltanat Qo`ldosheva alohida ajralib tursa-da, tabiiy jundan gilamlar hamda ro`zg`orbop va sovg`abop buyumlar to`qiydigan bu ayol joriy yilning final bosqichiga o`ta olmadi. Biroq, bu yil ilk bor joriy etilgan maxsus- “Eng yaxshi oilaviy biznes” nominatsiyasidagi rag`batlantiruvchi mukofot aynan shu mohir hunarmandga nasib etdi. Yana bir tajribali hunarmand-Qarshi shahrilik milliy kashta ustasi Zilola Mamadalievaga uchinchi o`rin nasib etdi. Ғoliblikni esa “Tashabbus- 2006” ko`rik tanlovidagidek shahrisabzlik iroqi kashtachilik yo`nalishidagi hunarmand Gulnora Odilova qo`lga kiritdi. Roppa-rosa besh yil oldin aynan shu ko`rik tanlovning respublika bosqichida ham bosh sovringa sazovor bo`lgan mashhur hunarmand bu yil yana omadini sinab ko`rishga qaror qildi va hakamlar hay`ati a`zolari qaroriga ko`ra, tag`in bir marta final bosqichiga yo`llanma oldi. Yaratayotgan mahsulotlarining o`ziga xosligi va bejirimligi 32

jihatdan ham, ularning chet eldagi ko`rgazmalarda namoyish etilishi va sotilishi nuqtai-nazaridan ham Gulnora Odilova yurtimizdagi eng mohir hunarmandlardan biri ekanligi shubhasiz. Ayniqsa, uning iroqi kashtachilik uslubida bezatilgan poyabzallari va erkaklar hamda ayollarning zamonaviy va qadimgi fasondagi ustki kiyimlari ko`pgina mutaxassis va ekspertlar, qolaversa, xorijiy xaridorlar tomonidan yuqori baholangan. 33

2.2.Respublikada huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan tadbirkorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilinishi O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan qarorlar tadbirkorlik huquqini tashkil etadi. 1995 yil 31 avgustdagi «Ayrim korxonalar va mol-mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning ba`zi masalalari to`g`risida»gi qaror qabul qilindi. Qarorda xususiylashtirilishi mumkin bo`lmagan va Vazirlar Mahqamasining ruxsati bilan xususiylashtiriladigan mulk ob`ektlari ko`rsatildi. Tadbirkorlarning huquq va manfaatlari yangi sharoitda bozor iqtisodiy munosabatlari bilan birga rivojlanishida Prezidentimiz imzo chekkan Farmonlar ham muhim ahamiyatga ega. 1994 yil 21 yanvardagi «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida» gi, 1995 yil 5 yanvardagi «Xususiy tadbirkorlikda tashabbus ko`rsatish va uni rag`batlantirish to`g`risida» gi, 1997 yil 31 yanvardagi «Kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlantirishni rag`batlantirishga oid qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida» gi Farmonlar aynan shunga bag`ishlangan. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qabul qiladigan huquqiy hujjatlar, qaror va farmonlar tadbirkorlik manbai hisoblanadi. Ularda tadbirkorlik huquqi sub`ektlarining huquqiy holati, ularning mulk huquqi va bozorni tashkil etish, tovar ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish bilan bog`liq faoliyatlarini tashkil etish, rivojlantirish va kafolatlashga oid qoidalar belgalanadi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 12 fevralda qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasida xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni tashkil etish, davlat ro`yxatidan o`tkazish va ularning faoliyati tartibini takomillashtirish to`g`risida»gi, 1995 yil 29 martda qabul qnlingan «CHorvachilikda xususiy tadbirkorlikni 34

qo`llab-quvvatlash va yanada xususiylashtirish bo`yicha chora-tadbirlar to`g`risida»gi, 1995 yil 28 avgustda qabul qilingan «Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni qo`llab-quvvatlash davlat dasturi to`g`risida»gi va boshqa qarori shular jumlasidandir. Tadbirkorlik faoliyatining sub`ektlaridan biri kichik va o`rta tadbirkorlikdir. Kichik va o`rta tadbirkorlik hozirgi bozor munosabatlari jarayoni tobora chuqurlashib borayotgan bir davrda, respublikamizning iqtisodiy taraqqiyotiga sezilarli darajada hissa qo`shmoqda. Shu tufayli kichik va o`rta tadbirkorlikni sifat jihatdan yangi bosqichga ko`tarish shu kunning dolzarb vazifalaridan biri bo`lib qolmoqda. Chunki, kichik va o`rta tadbirkorlik qanchalik rivojlansa, ularning soni ko`payib, ishlab chiqarish va sifat oshib borsa, mamlakatimizning iqtisodiy qudrati tobora oshadi, xalq farovonligi yuksaladi 1 . Bugungi kunda kichik va o`rta korxonalarning faoliyati voqelikka aylandi. Birgina 1997 yilning boshida xususiy va kichik korxonalar 200 mingdan oshdi. Qishloq joylarda 19,5 mingdan ortiq dehqon (fermer) xo`jaligi tashkil etilgan. Ammo bu hali yetarli emas, chunki o`lkamizning o`ziga xos xususan, mexnat resurslarining oshiqchaligi, rivojlangan qishloq xo`jaligi va xomashyo bazasi, xalqimizning turmush va tafakkur tarzi kichik va oilaviy biznesni, xususiy tadbirkorlikni yanada faol rivojlangirishni taqozo etadi. Bu masalaga alohida e`tibor qaratilib, uning huquqiy asosini belgilovchi qonunlar chiqarilmoqda, kichik va o`rta tadbirkorlikning qonuniy manfaatlari himoyasi belgilab berilmokda. «Biz, - deydi I.A.Karimov Vazirlar Mahkamasining O`zbekistonning 1996 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti yakunlari hamda 1997 yildagn iqtisodiy islohotlarning ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan majlisidagi ma`ruzasida, - xususiy tadbirkorlikning manfaatlarini himoya qiluvchi 1 O’zbekiston Respublikasining “Davlat tasaruffidan chiqarish va hususiylashtirish to’g’risida”gi 1991 yil 19 noyabrdagi Qonuni. O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1992 yil, 1-son. 35

qonun va tartiblarga hokimiyatning jamiki bo`g`inlari tomonidan og`ishmay amal etiladigan qat`iy va majburiy muhitni vujudga keltirishimiz shart. Kimki bu ishga xalaqit berayotgan bo`lsa, to`rachilik, ta`magarlik, yulg`ichlik bilan shug`ullanayotgan bo`lsa, shafqatsiz sur`atda jazolanishi zarur. Rasmiyatchilikni o`ziga qalqon qilib olib, amalda kichik biznes taraqqiyotiga to`g`anoq bo`layotgan kimsalarning bahridan o`tish kerak. Biz kichik va o`rta korxonalarning turli shakllari tez va keng rivojlanishi uchun yo`l ochishimiz lozim». SHuning uchun eng avvalo o`z ichki manbalarimizni to`liq ishga solishimiz, keyin chet el sarmoyadorlarining hamkorligidan foydalanishimiz lozim. Bu borada 1997 yil 31 yanvarda Prezidentimizning «Kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlangarishni ragbatlashirishga oid qo`shimcha chora- tadbirlar to`g`risida»gi Farmoni alohida ahamiyatga ega bo`ldi. Kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlantirishni yanada rag`batlantirish, uning raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishini ko`paytirish imkonini beradigan zamonaviy xorijiy uskunalar va texnologiyalar bilan ta`minlash maqsadida, xorijiy sarmoyadorlarni jalb etib, undan samarali foydalanishga shart-sharoit yaratib berishga qaratilgan chora-tadbirlar belgilab berildi. Respublikamizda kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlantirishga davlatimiz tomonidan amalga oshiriladigan yordamni tashkil etish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 27 mart farmoyishi chiqarildi. Mazkur farmoyish bilan vazirliklar, idoralar, hokimliklarning va bozor infratuzilmasi institutlarining respublikada kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag`batlantirish borasidagi faoliyatini muvofiqlashtirishni yaxshilash maqsadida kichik va xususiy tadbirkorlikni rag`batlantirish bo`yicha respublika muvofiqlashtiruvchi kengashining tarkibi tasdiqlandi. Tadbirkorlikni rivojlantirishni rag`bat- lantirishga oid davlat siyosatining ro`yobga chiqarilishini ta`minlash, kichik va xususiy biznesni qo`llab-quvvatlash bo`yicha davlat boshqaruvi idoralari 36

hamda bozor infratuzilmasi faoliyatini muvofiqlashtirish, kichik, o`rta va xususiy biznesni rag`batlantirishga doir amaldagi qonunlar va huquqiy hujjatlarni, investitsiya loyihalarini tayyorlash, tanlab olish, moliyalash va amalga oshirish vositasini todbirkorlar keng doirasi o`rtasida, ommaviy axborot vositalari orqali tushuntirish ishlarini tashkil etish kabilar uning asosiy vazifasi qilib belgilandi. Bu esa kelajakda kichik va xususiy biznesning rivojlanishiga olib keladi. Shundagina O`zbekiston ham o`zini o`zi ishlab chiqarish va xalq iste`moli tovarlari bilan to`liq ta`minlabgina qolmay, boshqa ilg`or davlatlar singari chet elga tovar va xizmatlarni eksport qilib, jahon bozorida o`ziga xos o`ringa ega bo`la oladi, albatta 1 . Agar biz chet el ya`ni Yevropa, Amerika, Osiyo davlatlariga bir nazar tashlasak, ularda bozor iqtisodiyoti qonuniyatlariga asoslanib faoliyat ko`rsatayotgan kichik korxonalarning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o`rni beqiyos ekanligini ko`ramiz. Masalan, Germaniyada yaratilayotgan milliy boyliklarning beshdan to`rt qismi kichik korxonalar hisobiga to`g`ri kelar ekan. Yaponiyada esa mehnatga layoqatli aholining o`ndan to`qqiz qismi kichik korxonalarda ish bilan band ekan. O`zbekiston Respublikasida kichik korxonalar tashkil etshga bundan besh yil avval kirishi l di. O`zbekiston Respublikasining 1991 yil 31 avgustda o`z mustaqilligini e`lon qilishi va sobiq ittifoqning davlat sifatidagi o`z faoliyatini to`xtatishi yuqorida tilga olingan qarorning bekor bo`lishiga olib keldi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1991 yil 29 noyabrdagi «Respublikada dehqon fermer xo`jaliklarini yanada mustahkamlash va tadbirkorlik faoliyatini davlat yo`li bilan qo`llab-quvvatlash to`g`risida»gi Farmoniga muvofiq Kichik korxonalarni tashkil etish, ularning faoliyati va davlat yo`li bilan ularni ro`yxatdan o`tkazish tartibi to`g`risidagi qonuni Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 26 fevraldagi qarori bilan tasdiqlandi. 1 Ruzinazarov Sh. Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlarining huquq va manfaatlarini sudda himoya qilinish. - T.: “Adolat”, 2001. -B.68. 37

Unda kichik korxonalarni tashkil qilish huquqiy jihatdan belgilab berildi. Respublikamiz moddiy ishlab chiqarish jarayonida xurusiy tadbirkorlikning o`rni tobora oshib bordi. Natijada kichik va xususiy biznesni huquqiy tartibga solish zarurati tug`ildi. Ana shu ehtiyoj «Kichik va xususiy tadbirkorlikmi rivojlantirishni rag`batlantirish to`g`risida»gi qonunning qabul qilinishiga olib keldi va u 1995 yil 21 dekabrda qabul qilindi. Ammo, O`zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinliganing kafolatlari to`g`risida»gi 2000 yil 25 mayda qabul qilingan Qonuni bilan u o`z kuchini yo`qotdi. «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi qonunning beshinchi moddasida kichik va o`rta tadbirkorlik sub`ektlarining soni ko`rsatildi. Jumladan: -ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo`lgan xodimlarning o`rtacha yillik soni ko`pi bilan o`n kishi, savdo xizmati ko`rsatish va ishlab chiqarishga aloqadorsiz sohaning boshqa tarmoqlarida ko`pi bilan besh kishi bo`lgan kichik firmalar; - sanoat sohasida band bo`lgan xodimlarning o`rtacha yillik soni ko`pi bilan qirq kishi, qurilish, qishloq xo`jaligi va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida ko`pi bilan yigirma kishi bo`lgan korxonalar; - fan, ilmiy xizmat ko`rsatish, chakana savdo va ishlab chiqarishga aloqadorsiz sohaning boshqa tarmoqlarida ko`pi bilan o`n kishi bo`lgan kichik korxonalar. Xodimlarning o`rtacha yillik soni kichik korxonalar uchun belgilanganidan ko`proq, ammo sanoatda yuz kishidan, qurilishda ellik kishidan, qishloq xo`jaligi, boshqa ishlab chiqarish tarmoqlari, ulgurji savdo, umumiy ovqatlanish tarmoqlarida o`ttiz kishidan, chakana savdo xizmat ko`rsatish sohasi va noishlab chiqarish sohasining boshqa tarmoqlarida — yigirma kishidan ko`p bo`lmagan o`rta korxonalar o`rta tadbirkorlik sub`ektlaridir. 38

Kichik va o`rta tadbirkorlik sub`ektlari xodimlarining o`rtacha yillik soni qonun hujjatlarida ko`rsatilgan tartibda belgilanadi. Faoliyatning bir necha turini amalga oshiruvchi (ko`p tarmoqli) yuridik va jismoniy shaxslar yillik oborot hajmida ulushi eng ko`p bo`lgan faoliyat turi mezonlari bo`yicha kichik va o`rta tadbirkorlik sub`ektlari jumlasiga kiritiladi 1 . Kichik va o`rta tadbirkorlik sub`ektlarini ro`yxatga olish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Kichik va o`rta tadbirkorlik sub`ektlari zarur hujjatlarni taqdim etgan taqdirda, mahalliy hokimiyat idoralari ularni ro`yxatga olishni rad etishga yoki ro`yxatga olish uchun qo`shimcha shartlar belgilashga haqli emas. Agar ularni ro`yxatga olish asossiz rad etilgan bo`lsa, uning ustidan belgilangan tartibda sudga shikoyat qilish mumkin. Sud ro`yxatga olish idorasining xatti-harakatini qonunga xilof deb topgan taqdirda, kichik va xususiy tadbirkorlik sub`ektining ro`yxatdan o`tish bilan bog`liq xarajatlarini qoplashni mazkur idora zimmasiga yuklaydi. Respublikamizda tadbirkorlikning asosiy maqsadi iqtisodiyotning ko`p qirrali yo`nalishini ta`minlash, ishlab chiqarishni iste`molchilarning talab va ehtiyojiga moslash, taqchillikni, qimmatchilikni yengib o`tish, fuqarolarning iqgisodiy faoliyat sohasidagi erkinligini ta`minlash, har bir kishining shaxsiy qobiliyatini qadrlash va tadbirkorlik sohasidagi ularning boy imkoniyatlari ochilishiga, yuksak unumdorlik va tashabbuskorlik bilan mehnat qilishlariga shart-sharoit yaratib berishdan iborat. Tadbirkor faoliyati faqat qonun doirasida bo`lishi kerak. Bu yuqorida ta`kidlanganidek, har bir tadbirkor respublikamizda hozir amalda bo`lgan qonunlarga mos faoliyat bilan shug`ullanishga haqli ekanligini anglatadi. Tadbirkor biron foyda yoki daromad olish maqsadida tovar ishlab chiqarish 1 O’zbekiston Respublikasining “Davlat tasaruffidan chiqarish va hususiylashtirish to’g’risida”gi 1991 yil 19 noyabrdagi Qonuni. O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1992 yil, 1-son .39

yoki maishiy qulaylik yaratish bilan bog`liq faoliyat bilan shug`ullanar ekan, uning faoliyati faqat qonun doirasida bo`lishi kerak. Tadbirkor foyda olish maqsadida o`z faoliyatini bozor talablariga moslashtiradi, xaridorgir mollar ishlab chiqaradi. Agar mollarga talab, taklif o`zgarsa, darhol shu taklifga ko`ra ishlab chiqarish jarayonini unga moslashtiradi. Qisqasi, xaridor uchun zarur mollar ishlab chiqarishga harakat qiladi. O`z ishlab chiqaruvchi tadbirkorlar bilan doimo raqobatda bo`ladi. Raqobatga bardosh berish yo`lida tinmay izlanadi, iqtisodiy imkoniyatlarni har tomonlama oshirib boradi. Tadbirkorlikdan kutiladigan maqsad, yuqorida aytilganidek, daromad olishdir. Daromad qanchalik ko`p bo`lsa, tadbirkor o`z faoliyati natijasidan shuncha mamnun bo`ladi. Bu hol yangi-yangi izlanishlarga chorlaydi, yuqori iqtisodiy samaralarga erishish yo`lida vaqt bilan hisoblashmay tinimsiz mehnat qiladi. Mazkur mehnat natijasi o`z navbatida faqat tadbirkorning foydasi, boyligi bo`lmay, balki xalqimizning ham boyligi hisoblanadi. Chunki tadbirkor o`z xo`jaligini tashkil etish natijasida olgan umumiy daromadidan qonunda belgilangan miqdorda soliq to`laydi, boshqa to`lovlarni qoplaydi. Qolgani esa tadbirkorning sof foydasi hisoblanib uning tasarrufiga o`tadi. Tadbirkorlik aksariyat hollarda mulk bilan bog`liq holda rivojlanadi. Tadbirkor uni tashkil etish va rivojlantirish maqsadida o`zining xususiy mulkidan foydalanadi. Xususiy mulk fuqaroning qonunga muvofiq faoliyat yuritish asosida olgan sof foydasi, xususiylashtirilgan, qonunchilik asosida, xususiy mulk deb hisoblangan boshqa mulklardan tashkil topadi. O`zbekiston Konstitutsiyasining 36-moddasida har bir shaxsning mulkdor bo`lishi, 54-moddasida esa mulkdor mulkiga o`z xohishiga ko`ra egalik qilishi, undan foydalanishi va uni tasarruf etishi belgilangan. Har bir fuqaroning mulkdor bo`lishi va undan foydalanishi respublikamizda bozor munosabatlarining rivojlanishiga nihoyatda kat t a zamin yaratadi. Shu tufayli O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 40

53-moddasida "Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O`zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste`molchilarining huquqiy ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi", deb ko`rsatilgan. Bu qoidaning amaliyotda to`liq tadbiq etilishi natijasida respublikamiz fuqarolari turli xildagi mulklardan, shu jumladan xususiy mulkdan ham foydalanib tadbirkorlik faoliyatlarini birmuncha rivojlantiradilar. Natijada mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy hayotida, xalq xo`jaligining boshqa sohalarida, o`tgan qisqa muddatda bir qator yutuqlar qo`lga kiritildi. Respublikamiz Prezidengi I. A. Karimovning «O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida» nomli nihoyatda chuqur mazmunga ega bo`lgan kitobida respublikamizning mustaqillikka erishgan kunidan boshlab, o`tgan davrda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy sohalarda qilingan ishlar, erishilgan yutuqlar har tomonlama chuqur tahlil qilindi. Shu bilan birga kelgusida amalga oshirilishi lozim bo`lgan asosiy ishlar aniq belgilab berildi, yo`l-yo`riqlar ko`rsatildi 1 . «Mehnat ko`p talab qilinadigan va xizmat ko`rsatish sohalari, qishloq joylarda kichik korxonalar tashkil etilsa va tez rivojlantirilsa, tadbirkorlik rag`batlantirilsa, hunarmandchilik-kosibchilik va xalq badiiy ustachiligi qayta tiklansa, respublika uchun g`oyat muhim muammo hal etiladi». Shu sababli tadbirkorlik sohasida mulqdor duch keladigan muammolarni yechish, unga keng yo`l ochib berish, ko`plab haqiqiy mulk egalarini tarbiyalash maqsadga muvofiqdir. Birinchi navbatda; tadbirkorlikning qonuniy bazasini mustahkamlash va uni davlat tomonidan qo`llab- quvvatlashni ta`minlash kerak. Bu o`rinda shuni aytish kerakki, tadbirkorlarga va bozor munosabatlarini joriy etishga intilayotgan 1 Ruzinazarov Sh. Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlarining huquq va manfaatlarini sudda himoya qilinish. - T.: “Adolat”, 2001. -B.54. 41

shaxslarda-faqat huquqiy kafolat berish kifoya emas. Ularni amalga oshirish uchun ana shu huquq va kafolatlardan to`la foydalanish uchun shart-sharoit yaratish, ishbilarmonlar faoliyatiga qilinayotgan to`sqinliklarni bartaraf etish lozim. Xususiy tadbirkorlikni har tomonlama rivojlantirishga bugun respublikamizning iqtisodiy taraqqiyotini ta`minlovchi omil sifatida qarash va qonunchilik faoliyatiga ham ana shu nuqtai-nazardan yondashish darkor. Tadbirkorlik o`zga shaxslarning mulkidan qonun doirasida foydalanish asosida ham tashkil etilishi mumkin. Bunda, tadbirkor faoliyatini mulk egasi bilan ijara shartnomasi tuzib, uning mulkidan foydalanish hisobiga tashkil etadi. Tadbirkor bilan mulk egasi o`rtasida tuziladigan shartnoma 1991 yil 19 noyabrda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining «Ijara to`g`risida»gi qonuni bilan tartibga solinadi. Mazkur qonunga muvofiq ijara, mulkning barcha shakllariga tadbiq etiladi. Agar mulk xususiy bo`lsa, shu mulk egasi bilan ijarachi o`rtasida, mulk xo`jalik yuritish asosida mulkdorga tegishli bo`lsa, shu mulkni idora qiluvchi shaxs bilan, mulkdor chet el fuqarosi bo`lsa, ular bilan shartnoma tuziladi. Mulk egasining maqsadi o`z mulkini ijaraga topshirib, undan foyda olish bo`lsa, ijarachining maqsadi ijaraga olingan mulkdan foydalanib daromad olishdir. Qisqasi, ijarachi ham, mulkni ijaraga beruvchi ham ana shu yo`sinda tadbirkorlik bilan shug`ullanadi. Ijaraga oluvchi faqat fuqarogina bo`lib qolmay, balki yuridik shaxslar, ya`ni korxonalar, tashkilotlar, qo`shma korxonalar, xalqaro tashkilotlar va birlashmalar, O`zbekiston yoki chet el yuridik shaxslarining mulklari asosida tashkil etilgan tashkilotlar ham bo`lishi mumkin. Tadbirkorlik tadbirkorning o`z mulki hisobiga tashkil etiladi. Ammo tadbirkorlik bilan shug`ullanish uchun mulkdor, ya`ni xususiy mulk egasi bo`lib ish boshlashi shart emas. Balki to`la xo`jalik yuritish hukuqiga ega bo`lish ham tadbirkorlikni tashkil etish uchun yetarlidir. 42

O`zbekiston Respublikasining «Mulkchilik to`g`risida»gi qonunida belgilanishicha, korxonalar o`z mulkiga nisbatan, agar ular davlat va jamoat tashkilotlariga tegishli bo`lsa, to`la xo`jalik yuritish yoki mulkni tezkor boshqarish huquqiga ega bo`ladi. Ana shu qonunning 24-moddasiga muvofiq, davlat mulki bo`lgan va davlat korxonasiga biriktirib qo`yilgan mol-mulk to`la xo`jalik yuritish huquqi asosida unga tegishlidir. Korxona o`z mol-mulki bilan to`la xo`jalik yuritish huquqini amalga oshirar ekan, mazkur mulkka egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi, unga nisbatan o`z xohishi bilan qonunga zid kelmaydigan har qanday harakatlarni amalga oshiradi. To`la xo`jalik yuritish huquqiga nisbatan, agar O`zbekiston Respublikasi qonunlarida boshqacha tartib ko`zda tutilmagan bo`lsa, mulkchilik huquqi to`g`risidagi qoidalar qo`llaniladi. Mulkka nisbatan xo`jalik yuritish huquqiga ega bo`lgan tadbirkor o`z faoliyatini mulkdor tomonidan belgilangan huquq doirasida amalga oshiradi. Tadbirkorning bu mulkni egallash, foydalanish va uni tasarruf etish huquqi nizomga asosan belgilanadi. Ammo mulkka nisbatan xo`jalik yuritish huquqiga ega bo`lgan tadbirkor foyda (daromad) olish maqsadida qonunlarga muvofiq tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanib, tashabbus ko`rsatish, tadbirkorlik faoliyatini yanada rivojlantirish bilan bog`liq barcha harakatlarni o`zi mustaqil bajaradi. Tadbirkorlik faoliyatn bilan shug`ullanishning o`ziga xos xususiyatlaridan yana biri tadbirkorning tavakkalchilik bilan ishni tashkil etishidir 1 . Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirib, undan foyda yoki daromad olishi uchun ishiga talabchan, uddaburon bo`lishi kerak. Chunki o`z faoliyatida tashabbus ko`rsata olmasa, oldiga qo`ygan maqsadga erisha olmaydi. Tashabbus ko`rsatib ish yuritmagan tadbirkor raqobatga bardosh berolmaydi. Shu tufayli u raqobatda g`olib chiqish uchun bozor sharoitiga 1 Ruzinazarov Sh. Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlarining huquq va manfaatlarini sudda himoya qilinish. - T.: “Adolat”, 2001. -B.48. 43

tezroq moslashishga, ishlab chiqarish faoliyatini mustaqil belgilashga, rivojlantirishga va uyushtirishga harakat qilishi kerak. Buning uchun u o`zi ishlab chiqarayotgan tovarga, mahsulotga, ko`rsatayotgan xizmatga bo`lgan bozor talabini doimo hisobga olib borishi va o`z faoliyat taraqqiyotini shu asosda mustaqil rivojlantirib borishi lozim. Bu esa erkin bozor talabidan kelib chiqadi. Respublikamiz qonunlari bilan tadbirkorlarga keng imkoniyatlar berilgan. Ularning huquqlari va qonuniy manfaatlari himoya qilinmoqda. Shu sababli tashabbus ko`rsatish amaldagi qonunlar doirasida, tadbirkorlik faoliyati esa o`z ustavi yoki nizomi doirasida bo`lishi kerak. Tadbirkorlikning o`ziga xos xususiyatlaridan yana biri tadbirkorlar egallagan iqtisodiy, ijtimoiy va xuquqiy mavqedan qat`iy nazar, ularning o`zaro munosabatlarda tengligidir. Tadbirkorlar o`z faoliyatini boshlash bilan bog`liq bo`lgan ishlab chiqarish vositalarini xarid qilish, ular bilan ta`minlanish, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotib, foyda (daromad) olishda, shuningdek turli ishlarni bajarishda o`zga, ya`ni xizmatdan foydalanuvchi jismoniy yoki yuridik shaxslar bilan o`zaro teng huquqli munosabatda bo`ladilar. Tadbirkorlik faoliyati chet el investitsiyalaridan foydalanib ham tashkil etilishi mumkin. Xususan, O`zbekiston Respublikasining 1998 yil 30 apreldaga «CHet el investitsiyalari to`g`risida»gi, hamda «CHet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to`g`risida»gi qonunlari bilan respublikamizga chet el investitsiyalarini jalb etish turlari va tartibi belgilab berildi. Unda belgilanishicha, chet el investitsiyalaridan foydalanish shakllari, respublikamiz tadbirkorlarining xorijiy davlat fuqarolari va yuridik shaxslari bilan birgalikda korxonalar, banklar, sug`urta kompaniyalari barpo etish va boshqa tashkilotlarda o`z ulushi bilan qatnashishi; chet el fuqarolari va yuridik shaxslarning o`z korxonalari, banklari, sug`urta kompaniyalari va boshqa tashkilotlarini 44

barpo etishi, mol-mulk, aktsiyalar va boshqa qimmatbaho qog`ozlar sotib olish, mustaqil ravishda yoki jismoniy shaxs va yuridik shaxslar ishtirokida mulkiy huquqlarni, shu jumladan yerga va tabiiy resurslarga egalik qilishi, foydalanish huquqlarini egallash yo`li bilan tadbirkorlik faoliyati amalga oshirilishi mumkin. Tadbirkorlik faoliyati o`zga shaxslardan qarz yoki tegishli muassasalardan kredit olish yo`li bilan ham amalga oshirilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to`g`risida»gi qonunida belgilanganidek, tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi har bir fuqaro, jamoa (shirkat), tashkilot pul mablag`lariga bo`lgan ehtiyojini tegishli banklardan oladigan qarzlar (kredit) hisobiga qanoatlantirishi mumkin. Korxonalar ham tadbirkorlik faoliyati yurgizish uchun bank va boshqa korxonalarning kreditlaridan foydalanadilar. Korxonalarning biri ikkinchisidan qarz olishining yo`lga qo`yilishi bevosita respublikamizda iqgisodiy islohotlarning bosqichma-bosqich chuqurlashib borishi va bu munosabatlarning shakllanishi bilan bog`liq. Muqaddam bir korxona (tashkilot)ning ikkinchi korxona (tashkilot)ga qarz berishi man etilgan edi. Sobiq tuzum sharoitida kredit tasdiqlangan reja asosida ittifoq davlat banki va boshqa banklar tomonidan qonunlarda belgilangan tartibda biron maqsadga qaratilgan bo`lsagina berilar edi. Masalan, kolxozlar, sovxozlar, qishloq xo`jalik mahsulotlarini yetishtirib, kontrakt shartnomasi asosida yoki komission shartnoma asosida sotishi uchun banklardan bo`nak (avans) olar edi. Hozirgi paytda esa, yuqorida aytib o`tganimizdek, korxona (tashkilot)larning biri ikkinchisiga qarz berishlarini man etuvchi qoidalar bekor qilingan. Jumladan, O`zbekiston Respublikasi vazirliklari va qo`mitalarining o`z vakolatlari doirasida qabul qilgan huquqiy hujjatlari tadbirkorlik huquqining manbai sifatida xizmat qiladi, ayniqsa mahalliy o`zini-o`zi 45

boshqarish idoralarining o`z hududi doirasida kuchda bo`ladigan huquqiy hujjatlari bu borada muhim ahamiyatga ega. Tegishli tartibda davlat idoralari tomonidan tasdiqlangan qoidalar tadbirkorlik huquqining manbai bo`la oladi. Masalan: O`zbekiston Respublikasida Xususiy tadbirkorlik to`g`risidagi nizomga ana shunday vazifa yuklangan. U O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 14 fevralda qabul qilingan «Xususiy tadbirkorlikda tashabbus ko`rsatish va uni rag`batlantirish bo`yicha kechiktirib bo`lmaydigan chora- tadbirlar to`g`risida»gi qarori bilan tasdiqlangan. Ularda xususiy tadbirkorlik faoliyatini olib borish qoidalari: xususiy korxonani tashkil etish va ro`yxatdan o`tkazish tartibi, xususiy korxonaning mulki va uning faoliyati, xususiy korxonada ishchi kuchini yollash va mehnatga haq to`lash tartibi, xususiy korxonani tugatish, yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik bilan shug`ullanish, xususiy tadbirkorlikka beriladigan davlat kafolatlari kabilar belgilab berilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 111-moddasida «mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar o`rtasidagi, shuningdek tadbirkorlar o`rtasidagi, iqtisodiyot sohasida va uni boshqarish jarayonida vujudga keladigan xo`jalik nizolarini hal etish Oliy xo`jalik sudi va Xo`jalik sudlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida amalga oshiriladi», deb ko`rsatilgan. Shunga asosan xo`jalik sudlarida ko`riladigan ishlarning to`g`ri va aniq hal etilishi yuzasidan sud amaliyotini umumlashtirib, Oliy xo`jalik sudi plenumida qarorlar qabul qilinadi. Bunday qarorlar huquq uchun manba bo`lmasa-da, xo`jalik sudlari tomonidan qonunlar to`g`ri tadbiq etilib, xo`jalik nizolarini tez va to`g`ri hal etishda muhim qo`llanma vazifasini o`taydi. Davr ishbilarmon kishidan ishning ko`zini bilish bilan birga yetarli darajada huquqiy bilimga ega bo`lishni ham talab etadi. Qabul qilinayotgan 46

huquqiy hujjatlarning mag`zini chaqa bilish, uni faoliyatiga tadbiq eta olish qobiliyati tadbirkorning ishiga unum qo`shadi. Bugun amaldagi ko`plab qonun va qarorlar aynan tadbirkorning huquq va manfaatlarini muhofaza etishga qaratilgan. Misol uchun “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida”, “Xo`jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatini tekshirishni muvofiqlashtirish tartibi to`g`risida”, “Xo`jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risida”, “Nazorat qiluvchi organlar tomonidan o`tkaziladigan xo`jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatini tekshirishni muvofiqlashtirish tartibi to`g`risida”gi Qonun va Nizomlar nazorat qiluvchi organlarning xo`jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatiga noqonuniy aralashmasligini kafolatlab, tekshirishlarni o`tkazish asoslari, davriyligi, muddatlarini qat`iy belgilab berdi. Tadbirkorlik sub`ektlari faoliyatini tekshirish faqat nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtirish bo`yicha maxsus vakolatli organning qarori asosidagina o`tkazilishi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning faoliyatini tekshirishga faqatgina qo`zg`atilgan jinoyat ishi bo`yichagina yo`l qo`yiladi. Bu huda- behudaga tadbirkorning ishiga aralashish mumkin emas, deganidir. Bundan tashqari yakka tartibdagi tadbirkorni ro`yxatdan o`tkazishni noqonuniy ravishda rad qilish yoki bosh tortish, muayyan faoliyat bilan shug`ullanish uchun ruxsatnoma (litsenziya) berishni rad qilish yoki bosh tortish, bank krediti berishni asossiz rad etish holatlariga yo`l qo`ygan mansabdor shaxslar tegishli javobgarlikka tortilishi ham belgilab qo`yilgan. Prezidentimiz O`zbekiston Respublikasi Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 18 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimdagi ma`ruzasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning izchil rivojlanib borishini ta`minlash orqali jamiyatimizning ijtimoiy-siyosiy tayanchi va poydevori bo`lgan o`rta sinfning shakllanishiga va uning tobora mustahkam 47

bo`lib borishiga erishilayotganligini ta`kidlab, 2011 yilni mamlakatimizda Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili deb e`lon qilishni taklif etdi hamda bu sohani rivojlantirishning ustuvor vazifalarini belgilab berdi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub`ektlarining manfaatlarini himoya qilish, mavjud normativ huquqiy bazani qayta ko`rib chiqish, yangi qonun hujjatlarini qabul qilish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati uchun yanada qulay muhit yaratish, ya`ni kichik biznes sub`ektlarining energiya, gaz, suv va kanalizatsiya, issiqlik ta`minoti va boshqa muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlariga ulanishi yoki ularni qurishda ishtirok etish uchun ruxsat olish tartib-qoidalarini soddalashtirish, soliq va boshqa to`lovlar borasida qulayliklar, yengilliklar yaratish ustuvor vazifalar ekanligi ta`kidlandi. Huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan tadbirkorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish borasidagi amaliy ishlar qilinmoqda. Tadbirkorlik faoliyati bo`yicha qo`yilayotgan qonunbuzilish holatlari to`g`risida zudlik bilan xabar qilish uchun Respublika prokuraturasi, viloyat va shahar prokuraturalarida ishonch telefonlari joriy etilgan. Yurtimizda tadbirkorlik bilan shug`ullanuvchi kishiga kredit olishdan boshlab faoliyatini to`liq yo`lga qo`yishni va davom ettirishi uchun imtiyoz va imkoniyatlar mavjud. Ishbilarmon o`z huquq va majburiyatlarini puxta bilgan holda ish yuritsa, hech qachon qoqilmaydi. Muhtaram Yurtboshimiz “Ayolni ulug`lamoq-oilani, Vatanni, hayotni ulug`lamoqdir”,-deydilar. Bu so`zlarda katta ma`no bor. Chunki hamma narsa insonga bog`liq, lekin inson taqdiri onaga, ayolga bog`liq degan haqiqat bor bu so`zlar zamirida. O`tgan yillarning “Oila yili”, “Ayollar yili”, “Sog`om avlod yili”, “Onalar va bolalar yili”, “Yoshlar yili”, “Barkamol avlod yili” deb nomlani- shida ham ramziy ma`no-ayolga bo`lgan cheksiz e`tibor, kelajakka bo`lgan katta g`amxo`rlik bor. 48

2004 yilda Prezidentimizning “O`zbekiston xotin-qizlar qo`mitasi faoliyatini qo`llab-quvvatlash borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi Farmonidan keyin xotin-qizlarning oilada, davlat qurilishida maqeini oshirish, ularning huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish tizimini takomillashtirish masalalariga e`tibor yanada kuchaytirildi. Xotin-qizlar jamiyatimizning teng huquqli a`zosi sifatida mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida tobora muhim o`rin egallamoqdalar. O`zbekiston mustaqillikka erishgach, inson huquqlariga oid qator xalqaro huquqiy aktlarni ratifikatsiya qildi. Ularning aksariyati xotin-qizlar huquqlari va erkinliklarini ta`minlash, O`zbekiston Respublikasining tegishli qonunlari, Prezident farmonlari, hukumat qarorlari xotin-qizlarning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy mavqeini yaxshilashga qaratilgandir. Oila muhofazasi, ayollarga, bolalarga berilgan huquqlar, avvalo, bosh qomusimizda mustahkamlab qo`yilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 14-bobi oila muhofazasiga bag`ishlanadi. 18-moddasida fuqarolarning jinsi, millati, diniy e`tiqodidan qat`iy nazar teng huquqli ekanligi, 46-moddasida erkak va ayollarning teng huquqliligi, 117- moddasida esa saylash va saylanish huquqlari kafolatlangan. Hozirgi kunda, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi a`zolari orasida xotin-qizlar Qonunchilik palatasida 22 foiz, Senatda 17 foizni tashkil qiladi. Mahalliy vakillik organlarida esa xotin-qizlar barcha deputatlarning viloyatlar miqyosida 12,5 foiz, tumanlarda 15 foiz, shaharlarda esa 18,1 foizni tashkil qiladi. BMTga a`zo 192 davlatdan 182 tasida parlament mavjud. Dunyo parlamentlarining 9 tasida xotin-qizlardan saylangan deputatlar umuman yo`q, 173 mamlakat parlamentida ayollar vakila qilib ko`rsatilgan, shundan 83 mamlakatda kvotalardan foydalanadi. Respublika parlamenti tomonidan 2004 yilda “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi saylov to`g`risida”gi 49

Qonunning 22-moddasiga muvofiq siyosiy partiyalar tomonidan mamlakat parlamenti deputatligiga ko`rsatilgan nomzodlarning kamida 30 foizi xotin qizlardan iborat bo`lishi haqidagi qoida kiritildi. Holbuki, dunyo miqyosida oladigan bo`lsak, jahonda xotin-qizlarning parlamentdagi ishtiroki 20 foizdan oshgan 20 davlat mavjud. Ona va bola salomatligi-mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy farovonligi darajasining muhim ko`rsatkichi hisoblanadi. Onalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 65-moddasi), O`zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 4-moddasida ona va bola manfaatlarini muhofaza qilish ayollarning mehnati va sog`ligini saqlashga doir maxsus tadbirlar ko`rish, mehnatni onalik bilan bog`lab qo`shib olib borish uchun ayollarga sharoit yaratish, onalik va bolalarni huquqiy himoya qilish, moddiy va ma`naviy jihatdan qo`llab-quvvatlash yo`li bilan ta`minlanishi belgilab qo`yilgan. Ayollar salomatligi va sog`liqni saqlash sohasining rivojlanishi ko`rsatkichlaridan biri bu onalar va bolalar o`limi darajasining kamayishidir. Respublikamizda bugun onalar o`limi darajasi 2 baravardan ko`proqqa, bolalar o`limi 3 baravarga kamaydi. O`tgan 20 yil davomida odamlarning o`rtacha umri 67 yoshdan 73 yoshga, ayollarniki 75 yoshga yetdi. Mehnat va Oila kodekslarida ayollarga, bolalarga imtiyozlar berilib, huquqiy himoyaga olingan. 1999 yil 14 aprelda esa “Xotin-qizlarga qo`shimcha imtiyozlar to`g`risida”gi Qonun qabul qilingan. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 13 apreldagi “Ona va bola salomatligini muhofaza qilish, sog`lom avlodni shakllantirishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”, 2009 yil 1 iyuldagi “2009-2013 yillarda aholining reproduktiv salomatligini mustahkamlash sog`lom bola tug`ilishi, jismoniy va ma`naviy barkamol avlodni voyaga yetkazish borasidagi ishlarni yanada kuchaytirish va samaradorligini oshirish chora- tadbirlari dasturi to`g`risida”gi Qarorlarini O`zbekiston Respublikasida 50

onalik va bolalikni muhofaza qilish sohasida qilinayotgan ishlarning davomidir. Dunyoda migratsiya jarayonlarining kuchayishi munosabati bilan odam savdosi qamrovi tobora kengaymoqda. Har yili jahonda 2 million 700 ming nafarga yaqin shaxs bu jinoyatning qurboni bo`lib, ularning 80 foizini ayollar va bolalar tashkil qilmoqda. Shuning uchun Birlashgan Millatlar Tashkilotining Transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi konventsiyasini (Nyu-York, 2000 yil 15 noyabr) to`ldiruvchi “Odam savdosining, ayniqsa, ayollar va bolalar savdosining oldini olish hamda unga chek qo`yish va uning uchun jazolash haqidagi Protokolni ratifikatsiya qilish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilindi. Ushbu Protokolda odam savdosining oldini olish va unga qarshi kurashishning samarali choralarini qo`llash uchun bunday savdoning oldini olishga, bu faoliyat bilan shug`ullanuvchi shaxslarni jazolashga va uning qurbonlarini, shu jumladan, ularning xalqaro e`tirof etilgan huquqlarini himoya qilishga qaratilgan choralarni o`z ichiga olgan keng qamrovli xalqaro yondashuv zarurligi mustahkamlab qo`yilgan. Fuqarolarning ijtimoiy himoyasini o`zida ifoda etadigan “Odam savdosiga qarshi kurshish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining (2008 yil 17 aprel) qabul qilinishi va uning normalari bu sohadagi munosabatlarni tartibga solishning umume`tirof etilgan jahon standartlariga muvofiq bo`lib, O`zbekiston o`zi qo`shilgan xalqaro shartnomalar va konventsiyalarga sodiq ekanligidan va zimmasiga olgan majburiyatlarni qat`iyat bilan ado etayotganligidan yana bir karra dalolat beradi. Xulosa qilib aytganda, bugun xotin-qizlarning huquqlari muhofazasiga oid barcha huquqiy asoslar yaratilib, amalda ta`minlanmoqda. 51

XULOSA Mamlakatimizda ayollarning oila jamiyatdagi maqeini yuksaltirish, ularning barcha sohalarda o`z iqtidori o`z salohiyatini namoyon etish uchun zarur shart-sharoit yaratishga alohida e`tibor qaratilmoqda. Buning samarasi o`laroq, ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida, xususan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati rivojida ham xotin-qizlarning o`rni va mavqei tobora ortib bormoqda. Mavzuning o`rganish jarayonida tarixiy manbalar, tadbirkorlik faoliyatini yoritgan asarlarni ilmiy jihatdan tahlil qilish asosida umumiy yakun yasalib, quyidagi xulosalarga kelindi: 1.Hozirgacha o`rganilgan manbalar, adabiyotlar va hujjatlarni tahlil qilish asosida Mustaqil O`zbekistonda tadbirkorlarni rivojlanishida hunarmandchilik va savdo-sotiq ishlari ancha rivojlangan, bu sohalarda ma`lum yutuqlar qo`lga kiritilgan; 2.Mustaqil O`zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishda faol ishbilarmon ayollarning tadbirkorlik faoliyatini boshlashi uchun har tomonlama ko`mak berish, soha bo`yicha kasbiy mahoratni oshirish kabi kurslar tashkil qilingan va ular o`z natijalarini ko`rsatmoqda; 3.Bugungi kunda mazkur tashkilotda bilim va mahoratni oshirgan, jamiyatimiz ravnaqi yo`lida betinim izlanib, mehnat qilayotgan, o`z haq- huquqlarini yaxshi bilgan, intellektual salohiyati yuksak, o`z ishining ustasi bo`lgan ko`plab xotin-qizlar xususiy tadbirkorlik faoliyatini yo`lga qo`yishgan; 4.Tadbirkor va ishbilarmon ayollar haq-huquqlarini va turli manfaatlarini qonun yo`li bilan huquqiy jihatdan himoyaga olingan; 52

5.Mamlakatimizda tadbirkorlik sub`ektlarini rivojlantirish, yangi ish o`rinlari yaratish, aholining barqaror daromad manbaiga ega bo`lishda muhim omil bo`ladigan qulay imkoniyatlar yaratilgan; 6.Respublikamiz qishloq joylardagi tadbirkorlikka qiziqqan xotin- qizlar uchun biznes-reja tayyorlash, maslahat va axborot xizmatlari ko`rsatish ularning milliy hunarmandchilik bo`yicha bilim va mahoratini oshirish ishlari keng yo`lga qo`yilgan; 7.Tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqarilgan hunarmandchilik mahsulotlarining tizimli ravishda sotilishi, turli ko`rgazma va yarmarkalar tashkil qilinishi tadbirkorlikka havasmand xotin-qizlarda sohaga doir ko`nikmalarning shakllanishida muhim ahamiyat kasb etmoqda. 8.Mustaqil O`zbekistonda, “Tadbirkor ayollar uyushmasi” tashkil etilishi va uning ahamiyati fuqarolik jamiyati qurish, uni demokratlashtirish hamda modernizatsiyalash va barcha jabhalarda qonun ustuvorligini ta`min g`oyasini shakllantirishga xizmat qiladi. Xullas, xotin-qizlar tadbirkor, har jabhada ishbilarmon bo`lsa, oila tinch-totuv, to`kin-sochin, zurriyodi sog`lom, ma`nan yetuk bo`ladi. 53

FOYDALANILGAN ADABIYОTLAR RО ` YXATI 1. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepisyasi. T.: 2010 2. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo`lini izchil davom ettirish-taraqqiyotimizning muhim omilidir.//Xalq so`zi. 2010 yil 8 dekabr. 3. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma`naviyat”, 2008. 4. Karimov I.A. O`zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo`li. – T.: “O`zbekiston”, 2007. 5. Karimov I.A. O`zbekiston demakratik taraqqiyotning yangi bosqichida. – T.: “O`zbekiston”, 2005. 6. I.A. Karimov “Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizasiya va isloh etishdir”.-T.: “O`zbekiston”, 2005. 7. I.A. Karimov “Erishgan marralarimizni mustahkamlab, islohotlar yo`lidan izchil borish-asosiy vazifamiz”.-T.: “O`zbekiston”, 2004. 8. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T.8. T.O`zbekiston,-2000. 9. Karimov I. A. O`zbekiston buyuk kelajak sari. T., O`zbekiston, 1998, 5-bet. 10. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. - T.: Sharq, 1998. 11. Karimov I. A. O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. T., «O`zbekiston», 1995, 241-6. 12. Karimov I.A. O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. Toshkent, O`zbekiston,1992 yil. 13. O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. -T.: “Adolat”, 2004. 54

14. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.:”O`zbekiston”, 2003. 15. O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. -T.: Adolat, 2003. 16. Otahonov F.X. va mualliflar jamoasi. Xujalik (tadbirkorlik) huquqi. -T.: T.D.Yu.I, 2003. 17. Ibratov B. Tadbirkorlik huquqi. - T.: “Moliya”, 2001. 18. Ibratov B. Xususiy tadbirkorlarning huquq va burchlari. -T.: “Adolat”, 2001. 19. O`zbekiston Respublikasining Tadbirkorlik huquqi. -T.: “Moliya”, 2001. 20. Ruzinazarov Sh. Tadbirkorlik faoliyati sub`ektlarining huquq va manfaatlarini sudda himoya qilinish. - T.: “Adolat”, 2001. 21. O`zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to`g`risida”gi 2000 yil 26 may yangi tahrirdagi Qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2000 yil, 5-6 son, 149- modda. 22. O`zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida” gi 2000 yil 25 maydagi Qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2000 yil, 5-6 son, 140-modda. 23. O`zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. –T.: “Adolat”, 1999. 24. O`zbekiston Respublikasining “Dehqon xo`jaligi to`g`risida” gi 1998 yil 30 aprel Qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1998 yil, 5-6 son, 88-modda. 55

25. O`zbekiston Respublikasining “Fermer xo`jaligi to`g`risida” gi 1998 yil 30 aprel Qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1998 yil, 5-6 son, 86-modda. 26. O`zbekiston Respublikasining “Xo`jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida”gi 1998 yil 29 avgustdagi Qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1998 yil, 9- son, 170-modda. 27. O`zbekiston Respublikasining “Bankrotlik to`g`risida”gi 1998 yil 28 avgust yangi tahrirdagi Qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1998 yil, 9-son, 167-168 modda. 28. Zokirov I.B. O`zbekiston Respublikasi Fuqorolik huquqi. -T.: “Adolat”, 1998. 29. O`zbekiston Respublikasining Korxonalar, Ijara, Mulkchilik to`g`risidagi qonunlari. T., «Adolat», 1997. 30. O`zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to`g`risida”gi 1996 yil 25 apreldagi Qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1996 yil, 5-6 son, 54- modda. 31. Martemyanov V. S. Xozyaystvennoe pravo I tom. Izdatelstvo «Bek», 1994, 1-6. 32. O`zbekiston Respublikasining “Davlat tasaruffidan chiqarish va hususiylashtirish to`g`risida”gi 1991 yil 19 noyabrdagi Qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1992 yil, 1-son, 43-modda. 33. O`zbekiston Respublikasining “Mulkchilik to`g`risida” gi 1990 yil 31 oktabrdagi Qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1990 yil, 31-31 son, 371-modda. 34. Marasulov Sh.R. O`zbekiston to`qimachilik sanoatining rivojlanishi. T., 1975. 56

Илова-1 Х o` жалик тармоqлари Саноат Qурилиш Транспорт ва алоqа Qишлоq ва o`рмон хo`жалиги Савдо умумий овqатланиш моддий техника таъминоти Соg`лиqни саqлаш, жисмоний тарбия Ижтимоий таъминот, маориф (таълим тизими) Фан ва фан хизмати Маданият ва санъат 57

O'xshashlar

O`zbekistonda kutubxonachilik ishi tarixi

“O`zbekistonda ta`lim tizimining takomillashuvining yo`nalishlari va natijalari” (1991-2011y.)

Mustaqil O`zbekistonda ta`lim samaradorligini oshirishdagi olib borilgan chora – tadbirlar va ularning natijalari

Sharq allomalari asarlarida oiladagi shaxslararo munosabatlar masalalari

Hayvonlar haqidagi ertaklarda obrazlar tarkibi va talqini