O`zbekistonda kutubxonachilik ishi tarixi - Pedagogika - Diplom ishlar

O`zbekistonda kutubxonachilik ishi tarixi

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

266 KB

Ko'chirib olish

O`zbekistonda kutubxonachilik ishi tarixi REJA: KIRISH........................................................................ I Bob O`zbekistonda qadimgi va o`rta asrlar davrida kutubxonachilik ishi................................................................ I.1 O`zbekistonning qadimgi ва ўрта асирлар davr и kutubxonalari tarixi. I.2 .Ўзбекистонда XVI-XIX asrlarda kutubxonalar faoliyati................................................................................ .... II. Bob. Ўзбекистонда чор Rossiyaси ва совет даврида кутубхоначилик иши II .1 Чор Россияси ҳукмронлиги даврида кутубхоначилик ишининг йўлга қуйилиши. 11.Совет даврида Ўзбекистонда кутубхоналар фаолияти. Xulosa .......................................................................... .. .Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. Илова

КИРИШ Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik sharoitida respublikada yangi о‘zgarishlar amalga oshirish jarayonida, jamiyat a’zolarini milliy g‘oya ruhida tarbiyalash, barkamol avlodni shakllantirishda tarix fanining ahamiyati va roli ortib bormoqda. “ ... biz tarixiy xalq an’analari, urf-odatlari va marosimlari asosida xalq ongini shakllantirish omillarini kuchaytirishimiz zarur”. 1 деб таъкидлайди Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов. Keyingi yillarda О‘zbekiston tarixining kо‘pgina masalalari о‘zining ilmiy jihatdan xolis va haqqoniy yechimini topmoqda. O`zbekistonda kutubxonachilik ishi tarixiга bugungi kun talablari va milliy istiqlol g‘oyasi asosida xolisona baho berish dolzarb vazifalardai biri hisoblanadi. Ma’lumki sovet hokimiyati va kommunistik partiya hukmronligi yillarida siyosiy yakkahukmronlik tufayli turli sohalarda amalga oshirilayotgan siyosat va belgalangan chora-tadbirlar qattiq sir tutilib, haqiqiy ahvol keng xalq ommasiga noma’lumligicha qolgan. О‘z о‘rnida bunday sharoitda tarixchi olimlarning haqiqatni yoritish imkoniyati yо‘q edi. 1 Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш останисида. Т.: Ўзбекистон, 2011, 87-бет.

Mustaqillik yillarida Vatan tarixining k о ‘plab soxtalashtirilgan, sovet hukmronligi yillarida ги тарихини milliy mafkura asosida qayta о ‘rganilib tadqiq etil моқ di. Biroq hozirga qadar O`zbekistonda kutubxonachilik ishi tarixi masalasi alohida tadqiqot obyekti sifatida о ‘rganilmagan. О ‘zbekiston jahon hamjamiyatida о ‘zining munosib о ‘rnini egallab, siyosiy-iqtisodiy hayotda ulkan yutuqlarga erishayotgan bir sharoitda uning kutubxonalari faoliyati sohasidagi siyosatini yanada yuqori darajaga k о ‘tarish va rivojlantirish uchun yaqin о ‘tmishdagi uning y о ‘nalishlarini aniqlash, bu borada о ‘tmish tajribalaridan unumli foydalanish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga molik dolzarb vazifalardan biriga aylandi. Мавзунинг ўрганилганлик даражаси: мавзуни ўрганиш юзасидан кўпгина соҳа мутахассислари асарлар ёзиб, изланишлар олиб борганлар. 1 Айниқса 1 Abdurahim о ‘g‘ li Karimjon. Sohibqiron kutubxonasi // Xalq s о ‘zi.-1996.-5yanv. Berdimurodov A. Mirzo Ulug‘bekning kutubxonasi qayerda? // Darakchi.-2000.-15iyun. . Boytullayev R. Bebaho xazina : ( Amir Temur kutubxonasi haqida) // Toshkent oqshomi.-1996.-18okt. Y о ‘ldoshev E. Xazinalar maskani: ( Kutubxonalar va kitoblar haqida)// Muloqat.-2001.-№ 6.-B 29- 30. Karimbekov Q., Qorayev SH. Ma’naviyat hissi / Taqrizchi: E. Hayitboyev.-T.: О ‘qituvchi, 2000.-90 b. Kitob // О ‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 4 jild. Zebunniso Konigil. /Tahrir hay’ati: M Aminov , T. Daminov, T. Dolimov va boshq. - T.: О ‘zbekiston Milliy ensiklopedyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2002.-B. 616- 617. Kutubxona // О ‘zbekiston Milliy ensiklopedyasi 5 jild.

мустақиллик йилларида турли тарихий даврларда Ўзбекистонда кутубхона иши масаласига бағишланган кўплаб илмий мақола ва рисолалар нашр этилди. Муаллифлар ўз асарларида Ўзбекистонда кутубхоначилик ишининг ўзига хос жихатларига тўхталиб ўтишга ҳаракат қилганлар.Асарият илмий мақолаларда Темурийлар даври кутубхоначилик ишини кенгроқ ёритишга харакат қилинган. Шунингдек, бевосита бирор тарихий даврда кутубхона ишини ёритишга бағишланган асарлар ҳам яратилди. 1 БМИнинг даврий чегараси: битирув малакавий ишида қадимги даврдан то мустақиллик йилларигача бўлган даврда Ўзбекистонда кутубхоначилик иши тарихи ўрганилади. Konimex – Mirzoqush / Tahrir hay’ati: M. Aminov, T. Daminov, T. Dolimov va boshq.- T.: О ‘zbekiston Milliy ensiklopedyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2003.-B. 150-151. 1 Mahmudov M. Qiroatxonalar tarixidan: ( X asrdan hozirgi davrgacha О‘rta Osiyoda bо‘lgan qiroatxonalar haqida) // Islom nuri.-1995.-№ 7.- B. 4. Norqulov N. Temuriylar davri madaniyati tarixidan lavhalar.-Urganch, Xorazm nashriyoti, 1996.-125 b. Oxunjonov E. Turkistonda о‘rta asr kutubxonachilik va bibliografiya ishlari madaniyati / TDMI.-T., 1994.-59 b. Rasulov M. Kutubxona – ziyoxona: ( Kutubxonalar haqida) // Muloqat.-2001.-№ 6.- B.25-26. Turobov M. Temuriylar davrida kutubxonachilik //Muloqat.- 2001.-№ 6.-B.33-34. ва бошқалар.

БМИ ning maqsad va vazifalari . Ишнинг асосий ма қ сади Ў збекистонда кутубхоначилик иши тарихини янги назарий методологияга асосланиб баён қилиш. Мақсадга мувофиқ қўйдаги вазифалар белгиланди: - O`zbekistonda kutubxonachilik ishi tarixiniни янги илмий адабиётларга асосланиб ўрганиш; -O`zbekistonning qadimgi davr kutubxonalari tarixini tahlil etish: -ilk va rivojlangan o`rta asrlarda kutubxonalar tarixini yoritib berish: -XVIII-XIX asrlarda xonliklardagi kutubxonalar faoliyati ни тахлил этиш; Чор Россияси ҳукмронлиги шароитида кутубхоначилик ишининг ахволини очиб бериш: -совет tuzumi davrida O`zbekiston kutubxonalari фаолиятини ёритиб бериш; БМИ ning obyekti sifatida O`zbekistonda kutubxonachilik ishi faoliyatining tarixini o`rganish va ularni bugungi kundagi ahamiyatini amalga oshirishdagi о ‘rni belgilab olindi. БМИ ning nazariy va uslubiy asoslari. БМИ ni yozish jarayonida О ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

I.A.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak y о ‘q”, “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”, “ О ‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”kabi asarlari, О ‘zbekiston tirixini о ‘rganishga oid qaror va farmonlari, ma’ruza va nutqlarida ilgari surilgan ilmiy-nazariy fikr- g‘oyalari hamda tarix haqidagi konseptual k о ‘rsatmalari nazariy asos b о ‘lib xizmat qildi. БМИ ning metodologik asosini О ‘zbekiston Respublikasi Prezdenti I.A. Karimovning tadqiqotchilar oldiga q о ‘ygan talablari va undan kelib chiqadigan vazifalar tashkil et а di. Ишни yozishda tarixiy tadqiqotlar olib borishning obyektivlik, tarixiylik, sababiylik va holislik tamoyillaridan kelib chiqqan holda ish k о ‘rildi. Xullas, voqealar qiyosiy, tanqidiy usulllar bilan mantiqiy va xronologik izchillikda tahlil qilindi. БМИнинг илмий янгилиги: Ишда Ўзбекистонда турли тарихий даврларда кутубхоначилик ишининг йўлга қўйилиши, қадимги ва ўрта асирлар, янги замон шароитида кутубхона ташкил этиш ва улар фаолиятининг ўзига хос жихатлари янги назарий методологияга таянган холда баён қилиб берилади.

БМИ ining ilmiy va amaliy ahamiyati . БМИ da bayon qilingan fikrlar va mulohazalardan тарих фани буйича семинар маш ғлотлари олиб боришда фойдаланиш мумкин. BMIning tarkibiy tuzilishi: БМИ kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar rо‘yxati hamda ilovadan iborat. I Bob O`zbekistonda qadimgi va o`rta asrlar davrida kutubxonachilik ishi I.1 O`zbekistonning qadimgi ва ўрта асирлар даври kutubxonalari tarixi . Kitobning paydo bо‘lish tarixi yozuvning yaratilish va shakllanish jarayoni bilan uzviy

bog‘liq. Kadimgi Misr, Rim, Yunoniston va О ‘rta Osiyoda kishilar tosh, palma daraxti barglari, sopol va boshqa materiallarga yozib fikrlarini bayon qilganlar. Har bir kitob о ‘nlab shunday materialllardan tayyorlangan plitalar b о ‘lib, og‘irligi bir necha kilogram b о ‘lgan. Yozuv materiali sifatida papirus о ‘simligining ishlatilishi (miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklarda) bilan о ‘rama kitoblar, paydo b о ‘ldi. Bunday kitoblarning uzunligi о ‘rtacha 10 m atrofida b о ‘lib, ingichka yumaloq tayoqlarga о ‘ralgan va maxsus charm yoki yog‘och g‘iloflarda saqlangan. Sharq mamlakatlari, qadimgi Rim va Yunonstondagi k о ‘pgina nodir asarlar papirusga bitilgan. Miloddan avvalgi II asrga kelib kitob materiali sifatida pergament (teri) dan foydalanilgan. Qadimgi manbalarga kо‘rab keyinroq О‘rta Osiyoda (IV-VI asrlar) anchagina о‘qimishli kishilar bо‘lganb ular kalendarlar tuzishgan, bolalarni yozishga va arifmetikaga о‘rgatishgan 1 . О‘rta Osiyoda, xususan, Xorazmda miloddan avval 1 ming yillikning 1- yarmida vujudga kelgan 1 История Узбекиской ССР. “Фан” нашриёти, 1974, 37, 38, 50-бетлар.

zardо‘shtiylik dinining muqaddas kitobi Avestoning qadimgi nusxasi ham 12 ming mol terisiga bitilgan. Arablarning О‘rta Osiyodagi istilosiga qadar bu yerda kо‘p nodir kitoblar saqlangan kutubxonalar bо‘lgan. II - IV asrlarda qadimgi Rimda muqovali kitoblar paydo b о ‘ldi. Ular dastlab papirus, s о ‘ng pergamentga yozilgan. Bunday kitoblar og‘ir va bes о ‘naqay edi. VI asrdan boshlab kodeks shakli asosida hozirgi k о ‘rinishdag kitoblar paydo b о ‘lgan. Teriga ishlangan noyob kitoblardan biri Musxafiy Usmon Qur’onidir. Qur’oni Karimning bu nusxasi 644 – 656 yillarda xalifa Usmon tomonidan k о ‘chirilgan Qur’ondir. Qog‘ozning kashf qilinishi kitob tarixida yangi davr ochdi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, 650 yillardayoq Samarqandda qog‘ozli kitoblar b о ‘lgan. Qog‘oz kitobning k о ‘payishiga va tarqalishiga yangi imkoniyatlar yaratdi. Kitob bezashga alohida ahamiyat berildi. Asta – sekin xattotlik, muqavasozlik kabi kasblar ajralib chiqdi. Ayniqsa, О ‘rta Osiyoda о ‘rta asrlarda xattotlik san’ati keng rivojlandi. Mashhur xattotlarning k о ‘p avlodlari kitob tayyorlash usulini, materiallar,

siyoh, xat k о ‘chirish texnikasini takomillashtirib bordilar. Қадимги замонда Ўзбекистон худудида туркий тилларда ва эрон тилларда сўзлашиб, бир бирлари билан яқиндан алоқада бўлган ҳамда ривожланган, ўзига хос маданият бунёд этган қабилалар яшар эди.Уларнинг бир бирлари билан қушилиб, чатшиб кетиши тахминан Х асрга келиб ўзбек элатининг ташкил топишига олиб келган. Натижада бу элат тилида адабий асарлар пайдо бўла бошлаган. Тарихий ёдгорликлар бу даврдан илгари ҳам подшолар ва қоҳинларнинг хазиналарида диний, тарихий ва адабий мазмундаги қул ёзмалар тўпланганлиги ва сақланганлигини аниқлашга имкон беради. ик Қадимги ва ўрта асир давлатларида хазиналарда қул ёзмалар мажмуалари, маданий бойликлар сақланадиган маҳсус омборхоналар вужудга кела бошлади.

Ўзбекистондаги археологик топилмалар бу ерлик халқлар қадимги замонда ҳарфий ёзувга эга бўлганликларини, бу ёзув Ғарбий Осиёда пайдо бўлиб, савдо карвонлари орқали бу ерга олиб келинганлигини кўрсатади. Хоразмда милоддан олдинги IV-III асирга оид Қўйқирилган қалъа шаҳри вайронларини қазиш вақтида қадимги Хоразм ёзувининг намунаси топилган. Мазкур ёзув орамий ёзуви асосида тузилган бўлиб, у ҳарф билан ифодаланар эди. Бошқа топилмалар хам Ўрта Осиёда ёзувнинг кенг тарқалганлигидан далолат беради. Масалан, Тупроққалъани қазиш вақтида бутун бошли архив қолдиқлари—чарм ва ёғочга битилган юздан ортиқ ҳужжат топилганки, улар Кушон подшолиги даврига таалуқлидир. Афтидан , бу давирда сўғд ёзуви ҳам расм бўлган, бу ёзув ҳам орамий ёзувига асосланган эди. Қадимги манбаларга кўра, кейинроқ Ўрта Осиёда анчагина ўқимишли кишилар бўлган, улар календарлар тузишган, болаларни ёзишга ва арифметикага ўргатишган

Бироқ Ўзбекистон халқларининг қадимги ёзма ёдгорликлари деярли сақланиб қолмаган, улардан кўпи араблар босиб олаган даврда вайрон бўлган. Сўғд ва Хоразимнинг араб халифалиги томонидан қўйлган ноиби китобларни ва уларни сақловчиларни йўқ қилиб ташлаганлиги ҳақида биринчи бўлиб Беруний маълумот беради. Араб халифалигининг вилоятларидан бирига айланиб қолган Ўрта Осиёда бой миллий маданиятининг қайтдан вужудга келиши учун анчагина вақт керак бўлади. IX-X асрларда Ўрта Осиёда савдо сотиқ ва ҳунармандчиликнинг авж олиши натижасида маданият ҳам ривож топди, бу маданият кўп жиҳатлардан Ғарбий Европа маданиятидан ўзиб кетади. Араб халифалигининг ҳамма чекка жойларидан Мавороуннаҳрга олимлар, шоирлар, рассомлар кела бошлайдилар, чунки бу ерда илм фан ва санъат билан шуғулланиш учун қулай шароит вужудга келган эди. Мавороуннаҳрнинг пойтахти бўлган Бухоро илм фан ва маданият марказига айланда. Самарқанд, Марв, Урганч шаҳарлари ҳам тараққий этади.

Халифаликнинг Ўрта Осиё вилоятларига қарашли бир қанча шаҳарлардаги саройлар ҳузурида ўқимишли ҳукмдорлар ҳомийлигида бой кутибхоналар барпо этилади. Сомонийлар (874-999) давлатининг пойтахти бўлган Бухорода кўп китобхоналар ва китоб бозорларининг бўлиши илмий билимларнинг ёйилишига имкон берди. Маълумки, Абу Али ибн Сино Абу Наср Форобийнинг ўзига зарур бўлган асарини Бухоро бозоридаги китоб дўконидан топганлиги харктерлидир. Бу асарда юнон олими Аристотелнинг қарашлари шарҳлаб берилган эди. Илгари саройлар ва мадрасаларда сақланиб келган қулёзмалар бу даврда аста секин кутубхоналарда тўплана бошлайди. Айни вақтда қўл ёзмаларни хилларга ажратиш усуллари ишлаб чиқилади, бу иш IX-X асрларга келиб юқори даражага кўтарилади. Бухоро амири саройидаги кутубхона айниқса машҳур эди. Буюк олим Ибн Сино ўсмирлик чоғида

ана шу кутбхонада ишлаган ва ўз таржимаи ҳолида уни эслатиб ўтган. 1 Ҳикоя қилишларича, Бухоро амири Нуҳ ибн Мансур оғир бир дардга дучор бўлади. Табобат илмида эндигина шуҳрат қозонаётган ёш Ибн Сино амирни бу дарддан халос қилади. Бир ўлимдан қолган амир Ибн Синога “Тила, тлагингни ! “ дейди. Бошқа одам бўлганда, эҳтимол, амирдан катта бойлик сўраган бўларди, албатта. Лекин Ибн Сино ундайлардан эмасди. У амирликнинг турли туман китобларга бой кутубхонасидан фойдаланишига рухсат берилишини сўрайди. Олимнинг китобга бу қадар чанқоқлигига ниҳоятда қойил қолган Ибн Мансур унинг бу истагини бажо келтиришга фармон беради. “Мен кирган уйнинг хоналаридан бирида, деб ёзади Ибн Сино, арабча ва шеърий китоблар, иккинчисида фикҳ илмига оид китоблар сақланар эди. Эски муаллифлар ёзган китоблар рўйхатини кўздан кечириб, керакли китобни сўрадим. Мен шундай китобларни кўрдимки, кўпчилик кишилар, ҳатто 1 Mahmudov M. Qiroatxonalar tarixidan: ( X asrdan hozirgi davrgacha О‘rta Osiyoda bо‘lgan qiroatxonalar haqida) // Islom nuri.-1995.-№ 7.- B.

уларнинг сарлавҳасини ҳам эшитмаган. Ўша пайтгача ҳам, ўшандан кейин ҳам ҳеч қачон мен бунчалик кўп китобни кўрмагандим. 1 Бу китобларни ўқиб чиқиб, зўр манфаат топдим”. Лекин бу кутубхона ёнғин туфайли вайрон бўлган. Бухорода сарой кутубхоналаридан ташқари бир қанча мадрасаларда ҳам кутубхоналар бўлган. Чунончи, Бухородаги Фаржак мадрасаси тўғрисида 937 йилига оид манбада эслатиб ўтилади. Бу мадрасада каттагина кутубхона бўлиб, унда жуда кўп қимматбаҳо қўл ёзмалар сақланган. Академик В.В. Бартольднинг фикрича, Фаражак мадрасаси Яқин Шарқдаги мадрасаларнинг энг қадимийсидир. XI-XII асирларда Ўрта Осиё халқларининг маданий турмушида рўй берган янги ҳодисалардан бири давлат архивлари ва кутубхоналарнинг барпо этилиши бўлди. Бу даврдаги кутубхоналар ҳақида муффасал маълумотлар сақланиб қолган. Yirik sulolaviy kutubxonalar Xorazmda ham mavjud bо‘lgan. Urganchda xorazmshohlar, mamuniylar va anushtageniylar zamonida kutubxonalar barpo etilgan. Xorazm shohi Ma’mun 1 Ўша жойда

ibn Ma’mun kutubxonasida kitob yig‘ish arab istilosidan ancha oldin boshlangan. Bu kutubxonani boshqarishni shoh Ma’mun mashhur adabiyotshunos va tarixchi as – Solibiyga topshiradi. Xorazm shoh Ma’mun II caroyda juda kо‘p olimlarni birlashtirgan «Ma’mun akademiya»sini tashkil qiladi. 1010 yillarda barcha xorazmlik olimlar qatori Beruniy ham ishlay boshlaydi va shu yerda Abu Ali ibn Sino bilan uchrashadi. Ular shundan sо‘ng anchagacha birlikda ijod qiladilar. Xorazmda juda kо‘p ilmli kishilar yashagan, XI – XII asrlarda bu yurtda olimlar ishlashi uchun sharoit yaxshi edi. Faxriddin ar Riyozi о‘zining ensiklopedik mazmundagi « Ilmlar tо‘plami »( Sobraniye nauk) asarini yozgan. Xorazm kutubxonalaridan yana biri bu Xivadagi Shaxobuddin kutubxonasidir. «Bunday kutubxona bundan oldin ham, keyin ham bо‘lmagan, chunki undagi qо‘lyozma asarlar fondi Marvdagi kutubxonadan qolishmas edi», deb aytgan edi Nasafiy. «G‘aznaviylar davrida Xorazm, Hamadon, Isfaxon singari yirik shaharlarning kutubxonalari Xurosondagi barcha iste’dodli va о‘qimishli kishilarni

о‘ziga tortuvchi markaz bо‘lib qolgan edi», deb yozadi yirik olim A.A. Semyonov. Mо‘g‘illar istilosi arafasida Marvda о‘nta yirik kutubxona bо‘lgan, birgina Aziziya madrasasi kutubxonasida 12 ming jildga yaqin kitoblar saqlangan. XI asr boshlarida Maxmud G‘aznaviy G‘aznada madrasa qurdiradi, madrasaning barcha xonalarida kitob saqlash uchun maxsus joylar mavjud bо‘lib, ularda qо‘lyozma asarlar chiroyli qilib terib qо‘yilgan. Boy kutubxonalarga ega bо‘lgan davlatlarda qadimdan fan va madaniyat yaxshi rivojlangan, buyuk alloma va mashhur kishilar yetishib chiqqan. Iskandar Zulqarnayning jahongir bо‘lishi uchun ustozi Arastuning xizmati qancha bо‘lsa, Rumda turib butun dunyo sirlarini bilgan Arastuning donishmand darajasiga yetishishida unga bosib olgan yurtlardan kitoblarni yuborib turgan shogirdi Iskandarning xizmati ham kattadir. Buxoroda Ibn Sino davrigacha ham dunyoga dong‘i ketgan mashhur kutubxona bо‘lgan, keyinchalik bu kutubxona yong‘inga uchraganini tarixdan yaxshi bilamiz. Buyuk

sohibqironning har ikki xazinasidan biri - kutubxonasi hisoblangan. Мўғуллар истилоси арафасида Марвда жуда йирик китобхона бўлган. Улардан бири шаҳарнинг Азизия мадрасаси ҳузуридаги кутубхонада 12 минг жилдга яқин китоб бор эди. Бундан ташқари Шараф Улмулк, Амадия, Хитиния мадрасалари ҳузирида кутубхоналар бўлган. Хонақолардан бирида Думария номи билан машҳур бўлган кутубхона бор эди. Бу кутубхонада Берунийнинг 30 дан ортиқ илмий рисоласи сақланган. 1 Урганчда Шаҳобиддин Хивакий кутубхонаси машҳур ҳисобланган, Ўрта Осиёнинг жуда кўп йирик шаҳарларидаги масжид ва мадрасалар ҳузурида ҳам бўлган. Маълумки, XIII асрда Самарқанд, Бухоро, Фарғона, Балх ва бошқа кўп шаҳарларда чинакам маданият марказлари, олимлар тўпланган жой бўлиб, уларда жуда бой кутубхоналар мавжуд эди. Ўрта Осиё давлатларида яшовчи халқлар учун мўғуллар босқини ва уларнинг узоқ давом этган зулми оғир фожия бўлди. Маданий марказларнинг 1 Mahmudov M. Qiroatxonalar tarixidan: ( X asrdan hozirgi davrgacha О‘rta Osiyoda bо‘lgan qiroatxonalar haqida) // Islom nuri.-1995.-№ 7.- B.

вайрон бўлиши ва бой кутубхоналарининг хоновайрон қилиниши бепоён ўлкада маданиятнинг бир неча аср давомида секин ривожланиб боришига сабаб бўлди. Ayniqsa, kutubxonachilik ishi rivojlanishiga Amir Temur va Temuriylar hokimiyati yillarida katta e’tibor berilgan. Buyuk sohibqiron davrida Samarqand shahridan kitob olib chiqish man etilgan, kitoblar tengsiz boylik sifatida q о ‘riqlangan. Amir Temur (1336-1405) avval vatani Shahrisabzda, sо‘ng mamlakat poytaxti Samarqandda saroy kutubxonasi tashkil qildi. Temurning saroy kutubxonasi uchun butun Movarounnaxr bо‘ylab kitobfurushlardan va shaxsiy kutubxona egalaridan mashhur mualliflarning bejirim bezatilgan kitob nusxalari sotib olindi. Kutubxonada qо‘lyozma kо‘chirish, kitoblarni bezatish ishlarini milliy kitob san’atining mohir ustalari olib borganlar. Samarqandda arab, fors, turk, sanskrit, yunon, lotin, arman tilidagi kо‘plab bebaho qо‘lyozmalar Eron, Turkiya, Hindiston, Iroq, Armaniston, kabi davlatlardan, Stambul, Bruss, Isfaxon, Hamadon, Sheroz, Bag‘dod, Basra, Damashq,

kabi qadimiy madaniyat о‘chog‘i bо‘lgan shaharlardan olib kelingan edi. Olimlarning taxminicha, Temur Samarqandga VIII asr birinchi choragida Aynan Basradan Kufiy xati bilan kо‘chirilgan Qur’oni Karimning nusxasini olib kelgan. Temurning Samarqanddagi kutubxonasida 1448- yilda shaharga kо‘chmanchi qabilalar hujum qilgan paytda qattiq shikastlanadi. Tarixchi Kamoliddin Abdurazzoq “Matla’-as-Saadiyn” degan kitobida, “sahroyi otliqlarning nazarida hech bir qiymatga ega bо‘lmagan kitob va qо‘lyozmalarning bir qismi turgan joylaridan olib tashlangan va oyoq osti qilingan” deb xabar beradi. 1 Amir Temur kutubxonasidan faqat saroy vakillarigina emas, balki muayyan guruhdagi kitobxonlar ham foydalanganlar. Kutubxonadagi kitoblar fan sohalari b о ‘yicha r о ‘yxatga olinib, sandiqlarda saqlangan. Bu tartib kitoblarni hisobga olish uchun emas, balki foydalanish oson b о ‘lishi uchun ham о ‘rnatilgan. Temurdan s о ‘ng uning noyob kutubxonasi nabirasi Ulug‘bekka 1394-1449) meros b о ‘lib qolgan. 1 “ Новый Восток ” , 1925, № 10-11, 382-бет

Temur о ‘z hayotining k о ‘p qismini harbiy yurishlarda о ‘tkazadi, bunday yurishlarning ba’zilarida Ulug‘bek ham qatnashadi. Safar vaqtida har narsani bilib olishga qiziquvchi yosh Ulug‘bek о ‘ziga xos k о ‘chma «kutubxona»dan foydalangan. Bu jonli kutubxona b о ‘lib, unda tarixchilar, shoirlar, olimlar yig‘ilishib, suhbat qilishar edi. 1 Ulug‘bekning otasi Shohrux Hirot huk m dori edi. Ulug‘bek otasi huzuriga kelib bu yerda haqiqiy kutubxona bilan tanishadi va kitobga b о ‘lgan qiziqishi yanada oshadi. Ulug‘bek о ‘n yetti yoshida (1411 yil) bobosining dabdabali poytaxtiga voris hokim b о ‘ldi. Ulug‘bek davrida О ‘rta Osiyo kutubxonachilik ishi yanada rivojlandi. Ayniqsa, Ulug‘bek topshirig‘i bilan 1428 - 29 yillarda Samarqanddagi observatoriya qoshida tashkil etilgan kutubxona eng boy kitob fondiga ega b о ‘lgan. Taxmin qilishlaricha, Ulug‘bek yiqqan kitoblar xazinasi Pergam q о ‘lyozmalaridan boshlangan, Temur Pergam shahrini bosib olganda q о ‘lyozmalarni ham karvon bilan Samarqandga olib kelgan. Kutubxona 1 Turobov M. Temuriylar davrida kutubxonachilik //Muloqat.- 2001.-№ 6.-B.33-34

Ulug‘bek davrida betinim boyib borgan. U juda bilimli b о ‘lib , о ‘z kutubxonasida soatlab о ‘tirib mutolaa qilar edi. Kutubxonada Platon, Gippokrat, Ptolomey, Aristotel asarlari t о ‘plangan va yaxshi saqlangan edi. Bulardan tashqari, bu yerda vatandoshlarimiz buyuk olim Muhammad ibn Muso Xorazmiyning algebraga doir mashhur risolasi, Abu Rayxon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» va «Astronomiya kaliti» nomli asarlari, Al – Battoniyning astronomik jadvallari; Abu Ali ibn Sinoning «Tib qonunlari» risolasi b о ‘lgan. Ulug‘bek yulduzlar t о ‘g‘risidagi fan tarixini shu qadar о ‘rganib chiqdiki, natijada о ‘zi ham shu sohada ilmiy ishlar qilib, kitoblar yoza boshladi. K о ‘p yillik samarali mehnati natijasida «Ziji jadidi K о ‘ragoniy», «Ulug‘bek ziji» dunyoga keldi. 1018 ta yulduzning holatini k о ‘rsatib beruvchi mazkur asar uzoq yillar davomida eng aniq va mukammal asar b о ‘lib qoldi. Kitobda jadvallardan tashqari, katta muqaddima ham b о ‘lib, unda astronomik kuzatishlar metodikasi berilgan. Shuning uchun Ulug‘bek fan tarixiga buyuk astronom sifatida kirgan. 1 1 Turobov M. Temuriylar davrida kutubxonachilik //Muloqat.- 2001.-№ 6.-B.33-34

U taxtga о ‘tirgan dastlabki yillardayoq о ‘z atrofiga olimlarni t о ‘pladi. Shulardan biri munajjim donishmand Qozizoda Rumiy b о ‘lib, Ulug‘bek uni ustozim deb bilgan. Ulug‘bek serzavq sulton b о ‘lib, musiqa va tarixga ham qiziqardi. U kutubxonasining mudiri vazifasiga shogirdi Ali Qushchini tayinlagan. 1449 yilda halok b о ‘lgan Ulug‘bek kitoblar xazinasining bundan keyingi qismati ham Ali Qushchi bilan bog‘liq b о ‘lgan. Ulug‘bek о ‘qib chiqqan kitoblardan о ‘z asarlari uchun sitata olgan, shuning uchun turli olimlarning asarlari uning kutubxonasining boyligi haqida ma’lum bir tasavvur hosil qilishga imkon beradi. Kutubxonada filologik ishlar ham olib borilar edi, shu yerda Firdavsiyning mashhur «Shohnoma» dostonining mukammal matni tuzilgan b о ‘lib, mazkur q о ‘lanmada yigirmata katta ajib miniatyura mavjud. Kutubxona ustaxonasida yana bir durdona masallar majmuasi «Kamila va Damina» ham k о ‘chirilgan. Bu kutubxona fondida nodir q о ‘lyozma asarlar juda k о ‘p saqlangan. Kutubxona tarixini о ‘rgangan olimlarning fikri ham, rivoyatlar ham turlicha, lekin

ularning hammasi bir fikrda, ya’ni q о ‘lyozmalar saqlanib qolgan, uni qidirish kerak, degan fikrda yakdildirlar. Temuriylardan Shohruh Mirzo, Boysung‘ur Mirzo va Husayn Boyqaroning kutubxonasi ham adabiy – badiiy, ilmiy kitoblarning xilma – xilligi va soni jihatdan Temurning Samarqanddagi kutubxonasidan qolishmas edi. Shohruh Mirzoning о ‘g‘li Mirzo Boysunqur 1397 yil 16 oktabrda dunyoga kelgan. U zehnli aqlli, dono bola b о ‘lgan, о ‘qish va yozishni juda barvaqt о ‘rgangan. Bosunqur 17 yoshga t о ‘lganda otasi unga Tus, Mashhad, Abivard, Shumulqon, Habushon, Niso, Mozandaron, Astrobod, Jurjon viloyatlarining hokimligini topshiradi. 1416 yili u otasining vaziri mansabiga k о ‘tariladi. Yosh b о ‘lsa ham, u davlat ishlarini mohirlik bilan olib boradi. Otasi safarga ketganida, uning о ‘rniga noiblik ham qiladi. Birodari Ulug‘bek singari Boysunqur ham ilmi va fazilatlari bilan taniladi. Boysung‘ur Mirzo Hirotda ulkan kutubxona ta’sis etadi. Unda qirq nafar yetuk hunarmand; xushnavis xattot Mavlono Ja’far Tabriziy raisligida kitobat bilan mashg‘ul b о ‘lib, kitobatga

lozim b о ‘lgan varroqlik, sahhoflik, tasvir, tazhib, tajlid, vassolik, zarafshonlik va boshqa nafosat, badiiy san’at ijodi bilan band b о ‘lganlar. Mavlono Ja’far Tabriziy - Boysunqur Mirzo kutubxonasining raisi, nasta’liq xatining ijrochisi, Mir Alining shogirdi edi. Mirzo Boysunqur tashkil etgan kutubxona va nigorxonasida quyidagi naqqosh va xattot, musavvirlar ishlar edi: Mavlono Shams Boysung‘uriy xattotlikda Boysunqur Mirzoning ustozi, olti nav yozuvini mukammal bilgan yetuk xattot. 1 Xalil Haraviy Boysung‘ur Mirzo tarbiyasini olganlardan, u chizgan Amir Temur surati bizgacha yetib kelgan. Qavomiddin Sheroziy–Shohruh Mirzo zamonining mashhur muhandisi, me’mori va tarrohi edi. О ‘sha davr tarixnavislarining e’tirofiga k о ‘ra, shu 40 nafar hunarmand о ‘z hamdast ham peshalari bilan har biri zamon ajibasi, davron nodirasi b о ‘lgan. Boysung‘ur Mirzo kutubxonasini yirik nafis san’at akademiyasi desa ham b о ‘ladi. Chunki bu yerda faqat 1 Turobov M. Temuriylar davrida kutubxonachilik //Muloqat.- 2001.-№ 6.-B.33-34

kitob k о ‘chirish bilan shug‘ullanibgina qolmay, nodir q о ‘lyozmalarning ilmiy tanqidiy matnini tiklab, tasvirli albomlar ham tuzganlar. Boysung‘ur boshliq hunar egalari Firdavsiyning «Shoxnoma» sini turli q о ‘lyozma nusxalarini t о ‘plab birinchi bor t о ‘liq va mukammal nusxada k о ‘chirganlar. Mazkur q о ‘lyozma Ja’far Tabriziy tomonidan 1425 – 1430 yillari k о ‘chirilib, musavvirlar uni yigirmata surat bilan bezab tasvirlaydilar. Boysung‘ur Mirzo «Shohnoma» ning bu nusxasiga muqaddima yozadi va bu adabiyot tarixida «Boysung‘ur muqaddimasi» nomi bilan mashhurdir. Boysung‘ur Mirzo olti xil yozuvni mukammal bilgan xattot ham b о ‘lgan. Mashhaddagi onasi sharafiga qurilgan Gavharshodbegim maschitidagi yozuvlarni uning о ‘zi yozgan. Boysung‘ur Mirzo kutubxonasida yaratilgan о ‘sha davr tasviriy san’ati durdonalari b о ‘lmish tasvirli kitoblar s о ‘ngi paytlargacha topilmasdan kelar edi. G‘arbiy Yevropa va Sharq san’atshunos olimlarining tadqiqotlari natijasida mazkur q о ‘lyozmalarning ba’zilarining saqlanayotgan joylari aniqlandi. Ular garchi turli mamlakatlarga tarqalib ketgan b о ‘lsa ham,

kutubxonadagi ba’zi kitoblar bizgacha yetib kelgan. Hozirgi kunda Boysung‘ur kutubxonasida yaratilgan kitoblarning aksari Istambul va Tehron muzeylarida saqlanmoqda. Hazrat Alisher Navoiy kitob san’ati tarixida о‘ziga xos davrni boshlab berdi. Uning bevosita kо‘magi bilan Behzod, Sulton Ali Mashhadiy, shoh Muzaffar kabi о‘nlab kitob san’atida mohir xattotlar yetishib chiqdi. Buyuk bobokalonlarimiz kitob yaratish bilan birga ularni avaylab - asrash borasida ham о‘rnak kо‘rsatganlar. «Jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g‘oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohatlarning hal qiluvchi omilidir», - deyiladi О‘zbekiston Prezidentining « Ma’naviyat – ma’rifat» jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshrish tо‘g‘risida»gi Farmonida.

Darhaqiqat, bu vazifalarni bajarish uchun kutubxonalarsiz hech ish qilib bо‘lmaydi. О ‘rta Osiyo xalqining fan va madaniyati bir yarim asr davomida m о ‘g‘il istilochilari tomonidan vayron qilingan. Keyinchalik tiklanish davrida mahalliy hukmdorlar orasida sulolaviy kutubxonalar tashkil topgan, kitob xazinasini t о ‘plash an’anaga aylangan.

I.2.Ўзбекистонда XVI-XIX asrlarda kutubxonalar faoliyati . XVI асрнинг бошларида бутун Ўрта Осиёда ҳокимият шайбонилар сулоласининг асосчиси Мухаммад Шайбонихон қўлига ўтади. Темур давлатлари вайроналарида янги давлат ташкил топган дастлабки даврларда иккита шаҳар-Самарқанд билан Бухоро пойтахт бўлади. Кейинроқ, XVI асирнинг иккинчи яримида , давлатнинг маркази Бухоро бўлиб қолади. Шайбонийлар даврида Мавороуннаҳрда ҳаёт бирмунча жонланади. Кўплаб тарихий асарлар ўзбек тилига таржима қилинади, кутубхоналар ташкил этилади, борлари эса кенгайтирилади. Бухорода Абдулазизхон кутубхонаси ташкил қилинди. Замонасининг энг таниқли хаттоти ҳисобланган Мир Али Харавий ва Аҳмад Ҳусайнийлар мазкур кутубхонада китоб кучириш билан машғул бўлганлар. Шунингдек, Абдуллахон II нинг кутубхонаси ҳам халқ орасида машҳур эди. Бу кутубхонага Мир

Алининг шогирди, машҳур хаттот Мир Ҳусайн ал Ҳусайний узоқ вақт бошчилик қилган. Кутубхоналар қошида махсус сураткашлар, муқовасозлар бўлган. “Вақфнома” номли қадимий асарда ёзилишича, Шайбонийхоннинг Самарқанддаги мадрасасида китоблар энг қимматбаҳо буюм сифатида алоҳида сандиқларда сақланган. Шуни айтиш керакки, ҳукмдорлар орасида китобга ишқивозлари кўп бўлган. Китобга ҳақиқатан ҳам чанқоқ кишилар эса турли билимлар хазинаси ҳисобланмиш китобдан баҳраманд бўлиш имкониятига эга эмас эдилар. Ўрта асрлар охирларида Ўрта Осиёда, шунингдек, бутун мусулмон Шарқида диний қарашларнинг устунлиги сабабли, кўпгина давлат кутубхоналарининг илмий аҳамияти жуда сусайди, яъни илмий ва дунёвий адабиёт ўрнини диний ва илми фикҳга оид адабиёт ола бошлади. Диний қарашларнинг кучайиши шайбонийлар сулоласига мнсуб хонларнинг энг йирик кутубхоналари таркибига ҳам таъсир этади. Масалан, сўфизимнинг йирик вакили шайх Махдуми Аъзамнинг шогирди бўлган Убайдуллахоннинг

кутубхонасида жуда кўп диний адабиёт мавжудлиги билан ажралиб турар эди, бу кутубхонада Убайдуллахоннинг “Маънавий мураббийси” бўлмиш Махдуми Аъзамнинг бир қанча рисолалари ҳам бўлган. Shayboniyxonlardan keyingi yillarda Buxoro xonligida islomiy ma’naviyat yanada keng tarqaldi. Tabiiy va aniq fanlar endi oldingidek ahamiyatga ega b о ‘lmay qoldi. Bu davrda Mirzo Ulug‘bek va Samarqand observatoriyasining xodimi Ali Qushchi kabi yirik olimlari yetishib chiqmadi. Shunga qaramasdan din arboblari ichida о ‘zining bilimliligi bilan shuhrat qozongan kishilar b о ‘lgan va ulardan biri Muhammad Sharifdir. Manbalarda taniqli shoir va faylasuf Yusuf Qorabegi va yirik huquqshunos olim , «Sir»lar haqida traktat asarining muallifi Nasriddin Buxori haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan. Ashtarxoniylar davrida madaniyat yanada rivojlandi, adabiy yodgorliklar yuzaga keldi, xalq orasidan yetishib chiqqan shoirlar Sayid Nasafi, Turdi va boshqa k о ‘plab shoirlar ijodi gulladi. 1692 yil 200 ta shoir ijodidan namunalarni о ‘z ichiga olgan antalogiya tuzildi.

Ashtarxoniylar kutubxonasida turli davrlarda quyidagi 7 kishi ish olib borgan: Mirza Mо‘min Munshiy, Muxammad – Amin kitobdor, Nasrid-Din kitobdor, Mir sayid Jalol kitobdor, Qozi Lutfillox, Xoji Abd – ar – Raxmon kitobdor, Xoji Mir Muxammad Yoqub kitobdor. XVII asr oxirlarida qо‘lyozma kitoblarni bezash ishlari ancha rivojlandi, shuningdek, shaxsiy kutubxonalar va kitob yig‘ish kuchaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, Samarqand va Buxoroda bu davrda yozuv qog‘ozi yuqori sifatli bо‘lib, bu ayniqsa Abdulazizxon (1645 – 1680 yy) hukmronligi davriga tо‘g‘ri keladi. Ma’lumki, Buxoroda qadimi qо‘lyozma kitoblarni yig‘ishda Abdulaziz va ukasi Subxonqulixon (1680 – 1702yy) larning xizmati katta bо‘lib, Subxonqulixon yozuvchi va tabobatga qiziquvchi shaxs edi. Uning hukmronligi davrida Buxoroda mashhur «Buxoro shifoxonasi» (doru shifo) qurilgan, hamda shu yerda katta kutubxona ham tashkil etilgan edi. Kutubxona fondida ilmiy va tibiyotga oid adabiyotlar saqlanar edi. Yana shu davrda shaxsiy qо‘lyozma kitoblardan tashkil topgan, barcha foydalanishi mumkin bо‘lgan

jamoa kutubxonasi yuzaga kelgan. Kutubxona qoshida qо‘lyozma kitoblarni bezovchi rassomlar, xattotlar, va eskirgan kitoblarni ta’mirlovchi mutaxassislar uchun ustaxona bо‘lgan. Shuningdek miniatyurachilar maktabi mavjud bо‘lib, unda о‘sha davrning mashhur ustalari Maxmud Murzib, Abdulla og‘a Rizo va boshqalar faoliyat kо‘rsatganlar. Ammo keyinchalik о‘zaro urushlar, saroy tо‘ntarishlari natijasida kutubxonaga katta katta talafot yetkazilgan. Natijada maschitlar vayron bо‘lib, qо‘lyozma kitoblar yaroqsiz holga tushib qolgan. Ўша давирда Бухородаги энг йирик кутубхоналардан бири бўлган Қулбобо Кўкалдош кутубхонасининг деярли бутун фонди мусилмон ҳуқуқ илмига оид қўлланмалардан иборат бўлган. Бу кутубхона мадрасани қурган Қулбобо томонидан мадрасага васият қилиб қолдирилган эди XVIII асирнинг охири – XIX асрнинг биринчи яримида, бундан илгарироқ таркиб топган одатга кўра , кутубхоналар хон “ғазнасидан” ажралиб чиқа бошлаган. Бухорордаги сарой кутубхонасига бошчилик қилиш алоҳида шахсга топшириладиган

бўлди, бу шахс илоҳиёт фозиллари, ёзувчи ва шоирлар ёзган, тақдим этган асарларни қабул қилиш билан шуғулланар эди. Бу даврга келиб Бухоро хонлигининг юқори доиралари илгариги маданий анъаналаридан маҳрум бўлдилар. Бу ҳол фан соҳасига айниқса кучли таъсир этди. Хусусий кутубхоналарда ҳам диний ва ҳуқуқий асарлар кўпая бошлади. Медицина, астрономия ва дунёвий билимларнинг бошыа соҳаларига оид илмий китоблар эса айрим кишилар томонидангина тўпланар ва сақланар эди. 1820 йилида Бухорога келган Ж. Мейдендорф амирликдаги кутубхоналар хақида кимматли маълумотларни келтириб ўтади. Бухоро мадрасаларига кутубхоналар тўғрисида Мейдендорфдан 15 йил кейин ёзган И. Савельев Мейдендорф берган маълумотларни тасдиқлайди ва 1833 йилда Бухорода бўлган П.И. Демезоннинг фикирарига асосланиб, Демезон “китоблар орасида энг машҳур Шарқ асарларинигина топди, улардан айримлари бир нечта нусхадан эди”, деб ёзади. С. Айний, бир вақтлар бу китобхоналар бой бўлиб, мхсус қўриқчилар томонидан эҳтиёт қилинар

эди, деб хабар беради. Китобларни сақлаш ва кутубхонани тўлдириш учун маблағлар васият қилиб қолдирилган. Бундай кутубхоналардаги китобларга, худди мадраса мулки туғрисидаги ҳужжатларда бўлганидек, арабча қилиб: “Бу сотилмайди, сотиб олинмайди, васият қилинмайди, мерос қилиб қолдирилмайди”. “бу сўзларни бажармаганлар худонинг ғазабига, пайғанбар ғазабига, барча авлиёлар ва фаришталар ғазабига дучор бўлғуси”, деб ёзиб қўйлган эди. Бухородаги амир кутубхонаси хақида А.А. Семёнов ўзининг сўнги асарларидан бирида ҳикоя қилади. Китобларнинг бир қисми алоҳида қуриқчи назоратида бўлган амир кутубхонаси фондига киритилган. Амир саройида китоббардор сарой кутубхоначиси ловозими бор эди. Бухоро Россияга қўшилгандан кейин бу ерга келган рус сайёҳи Н. Стремоухов ҳам қимматли маълумотларни бериб ўтади. Бухоро кутубхоналарининг бой эканлиги тўғрисидаги фикр ХХ аср бошларида ҳам мавжуд эди. “Шуро” журналида (1913 йил, № 1) кутубхоналар ҳақида мақолалар ёзган Муҳаммад Камол

Музаффаров саройда сақланаётган минглаб қўл ёзмалар ва босма китоблар борлигини айтади. У бу китобларни тўплашни ва шаҳарда катта шинам кутубхона ташкил этишни , бу кутубхонада ҳар хил зарур луғатлар ва маълумотномалар бўлишини таклиф этади. Амирлар кутубхонаси 1915 йилдагина тартибга келтирилган. Бу кутубхонада 47 мингдан ортиқ китоб бор деб тахмин қилинар эди. А.А. Семёнов 1915 йилда кутубхона хақида маълумотлар бериб ўтади. Унинг таъкидлашича, Бухоро амирлари кутубхонаси, шу жумладан, энг қимматли қўл ёзмалари мажмуаси 1920 йилда собиқ амирлик пойтахтини ўққа тутиш вақтда ҳамда шундан кейин чиқган ёнғин чоғида кучли зарар кқради. Хива ва Қўқон хонликларида ҳам (Х1Х аср) бой қўл ёзмалар сақланувчи кутубхоналар бўлган. Чунончи Хива хони Муҳаммад Раҳим II 60 – йилларида катта кутубхона барпо этган бўлиб, бу кутубхонада араб ва форс тилларида битилган кўп асарлар ҳам бор эди. Бу кутубхона қолдиқлари Хивада узоқ вақтгача сақланиб қолган. Кейинчалик 1000 га яқин

қўл ёзма Тошкентдаги Шарқ қўлёзмалари институтига сақлаш учун топширилган. Халқлар ҳаётида қўлёзмалар ва кутубхоналар муҳим ўрин тутган. XVIII asrga kelib Buxoro , Xiva va Qо‘qon xonliklarida madaniy hayotda deyarli о‘zgarish bо‘lmadi, lekin shu davrga kelib qо‘lyozma kitoblar ancha kо‘paydi. Bu davrda ushbu davlatlarda saroy kutubxonalari va boshqa kutubxonalar qо‘lyozma fondlari saqlanib qolgan edi. Ammo ba’zi saroy kutubxonalarida qо‘lyozma kitoblar yaxshi saqlanmagan, ba’zilari eskirib qolgan , ba’zi kitoblar kitob bozorlarida arzon narxda sotib yuborilgan. Buxoroda amir kutubxonasi juda mashhur kutubxona bо‘lib, Jо‘rabek va Ostonqul Qushbegining yozishicha, u yerda qо‘lyozma asarlar juda kо‘p bо‘lib , ular xitoy, uyg‘ur, arab va boshqa tillarda yozilgan. Kutubxona alohida xazina sifatida qо‘riqlangan, lekin kitoblarni saqlash joyi zax bо‘lganligi uchun kitoblarning kо‘p qismi zaxdan yomon holga tushib qolgan. 1 1 Бухара и Мировая культура: Материалы I Международною симпозиума.- Бухара, 1993.

Amir kutubxonasi XX asrning boshlarida Maxmud Kamol Muzaffariy tomonidan qayta tiklandi. U barcha tarqalib ketgan kitoblarni yig‘ishni va katta kutubxona yaratishni buyuradi. Buxoro amirligining oxirgi yillarida kutubxona Arkda joylashgan b о ‘lib, u yerda mashhur asarlar, q о ‘lyozma kitoblar va amir Muzaffarning q о ‘lyozma asarlari ham saqlangan. О ‘sha davrda amir kutubxonasida, Buxoro aholisining aytishicha, 47500 nusxada q о ‘lyozma va bosma kitoblar saqlangan. A.A. Semyonov kutubxonani diqqat bilan о ‘rganib, q о ‘lyozma asarlar fondini tartibga soladi va amir kutubxonasiga yuqori baho beradi. XVIII asrda О ‘rta Osiyoning yirik davlatlarida shaxsiy kutubxonalar, madrasa va machitlar oldida kutubxonalar, hamda kitob bozorlari ishi rivojlandi. Buxoroning boy kutubxonalari XIX asrning oxri XX asr boshlarigacha mavjud b о ‘lib, bebaho durdonalar xazinasi hisoblanadi. Tarixchi, adabiyotshunos amir amaldorlaridan biri Muxammad Sharif Sadr Ziyo kutubxonaning oxirgi yillaridagi rahbar va jonkuyarlaridan edi.

XVIII – XIX asrda Xiva xonligida ham madaniyat va fan ancha rivojlangan b о ‘lib, kitob yig‘ish va kutubxonalarga e’tibor katta edi. Tarixiy manbalar shuni k о ‘rsatadiki, Abulg‘ozixon hukmronligi davrida boshqa о ‘lkalardan q о ‘lyozma va bosma kitoblar k о ‘plab olib kelingan. Ushbu q о ‘lyozma asarlar ichida bebaho asar «Shajara – i – turk va m о ‘g‘ul» turkiylar tarixi asari ham b о ‘lgan. XVIII asrning oxiri X IX asrning birinchi yarmida, bundan ilgariroq tarkib topgan odatga kо‘ra, kutubxonalar xon “g‘aznasidan” ajralib chiqa boshlagan. Buxorodagi saroy kutubxonasiga boshchilik qilish alohida shaxsga topshiriladigan bо‘ldi. Bu shaxs ilohiyot fozillari, yozuvchi va shoirlar yozgan, taqdim etgan asarlarni qabul qilish bilan shug‘ullanar edi. 1 Muxammad Raximxon II (1865-1910yy) hukmronligi davrida saroy kutubxonasi fondi yanada kengayib boyigan. Xon adabiyotga qiziqqanligi uchun о‘zi ham gohi - gohida kitob yig‘ish ishlari bilan shug‘ullangan, «Feruz» taxallusi bilan she’rlar yozib, saroyda juda kо‘p qobiliyatli shoirlarni tо‘plagan. 1 А.А. Семёнов. Бухарской трактат о чинах и званиях и обязанностях носителей их в средневековой Бухаре. Советской востоковедение. В ып. V . М-Л, 1948, 143-б.

Feruz boshchiligida saroyning 30 ta shoiri she’rlari kiritilgan antologiya chiqarilgan. Xiva О‘rta Osiyoning fan va madaniyat о‘chog‘laridan biri edi. XVIII asrning 70 yillarida Xivada bosmaxona tashkil etilgan. Bu davrga kelib tarixiy va boshqa asarlarni о‘zbek tiliga tarjima qilish ishlari yanada rivojlandi. Xiva va Qо‘qon xonliklarida ham (XIX asr) boy qо‘lyozmalar saqlanuvchi kutubxonalar bо‘lgan. Chunonchi Xiva xoni Muhammad Rahim II 60-yillarda katta kutubxona barpo etgan bо‘lib, bu kutubxonada arab va fors tillarida bitilgan kо‘p asarlar ham bor edi. 1 Shaharga kelgan taniqli sayyohlarga sovg‘a tariqasida qо‘lyozma asarlar berilgan. Xiva xoni kutubxonasi Xiva yurishi, ya’ni 1873 yil may oyidan boshlab boshqa tildagi jurnal va kitoblar bilan yanada boyib ketdi. Kutubxonadagi kitoblarning katta qismi tarjimalar edi. Ular orasida 140 tomda 129 ta tarixiy asar, 30 tomda 20 ta Sharq shoirlarining kitoblari, 50 tomdagi 40ta huquqiy diniy kitoblar, 18 nusxada qu’ron va 50 dan ortiq turli darsliklar saqlangan. Bu yerda Yunus Mirabaning «Xiva xonlari tarixi» asari ham 1 Рукописная библиотека хана Мухаммад-Рахима, “Правда Востока” газетаси, 1945 йил 16 ноябрь.

saqlangan . Bu asarda Xiva xonlari tarixi Iltuzar xon davridan to ruslar kirib kelguniga qadar b о ‘lgan voqea va hodisalar t о ‘liq bayon etilgan. Yuqorida tilga olingan manbalar Xiva yurishi davrida saroy kutubxonasidan tortib olingan. Xiva xonligi kutubxonasining taqdiri Xiva yurishidan s о ‘ng juda ayanchli b о ‘ldi. Kutubxonaning bebaho nodir q о ‘lyozma asarlarining juda katta qismi 1874 yil general K. P. Kaufman tomonidan Peterburg ommaviy kutubxonasiga sovg‘a qilingan. Shundan keyin kutubxona fondi kamayib qolgan, kitoblar bir xonaga joylashtirilgan. Xiva xoni Muxammad Raxim – Tozabog‘ye о ‘z davrida kutubxonaning bir qismini Arkda va yana bir qismini yozgi qarorgohida saqlagan. Bu yerda kitoblar har doim yangi tomlar va nusxalar bilan t о ‘ldirib borilgan hamda barchasi r о ‘yxatga olingan. Tozabog‘ye kutubxonasi juda boy b о ‘lib, bu yerda Sharq q о ‘lyozma kitoblaridan tashqari rus tilidagi jurnallar ham saqlanardi. Arkda saqlanayotgan 560 nomdagi q о ‘lyozma kitoblarning katalogi tuzilgan edi. Kutubxonada tarixiy asarlar, monografiyalar juda k о ‘p b о ‘lib, ulardan: «Allaqulixon tarixi», «Raximqulixon

tarixi», «Muxammad - aminxon tarixi» kabilar hozirga qadar saqlanib qolgan. Kitoblar juda katta mahorat bilan muqovalangan va bezatilgan b о ‘lib, kutubxonada maxsus muqovasoz ustalar mashhur hattotlar bilan birgalikda ishlagan. Taniqli hattotlar Muxammad Yoqub Xoja va Xudoy Bergan xon Sayid Raxim II tomonidan buyurilgan ishlarni bajarganlar. Umuman olganda Xiva xonlari kutubxonalari bebaho xazina desak mubolg‘a b о ‘lmaydi. XVIII asrda О ‘rta Osiyo hududida Buxoro amirligi va Xiva xonligidan keyin Q о ‘qon xonligi yuzaga keldi. Bu xonlikda ham fan va madaniyat boshqa xonliklar singari tez rivojlanganligi sababli kitob va kutubxonaga b о ‘lgan e’tibor katta edi. Xon saroyi oldida kutubxona tashkil qilingan b о ‘lib, oxirgi xonlar Umarxon, Murodxon va Xudoyorxon hukumronligi davrida kutubxona kengaytirilib fondi ancha t о ‘ldirilgan. Q о ‘qon xoni Umarxon (1809- 1812yy) shoir va adabiyotshunos edi. U q о ‘lyozma kitoblar yig‘ishga qiziqqan va «Amir» taxallusi bilan she’rlar yozgan. Saroyda shoirlarni yig‘ib tez - tez mushoiralar о ‘tkazib turgan. Unda shoira Nodira, ya’ni xonning rafiqas ham qatnashgan. Taxminan 1822 yil

shoir Yusuf Tunqator va xattot Yusuf Muxammad tomonidan «18 ta shoirlarning t о ‘plami» asarlari antalogiyasi ozroq nusxada toshbosmada chiqarilgan. Kutubxonada oxirgi xon Xudoyorxon davrida q о ‘lyozma kitoblar t о ‘plash ishi о ‘sib, kitoblarning anchasi aholidan yig‘ilgan. Shahrisabzlik mulla Muxammad - Raxim tomonidan saroy kutubxonasiga bir necha q о ‘lyozma kitoblar in’om qilingan. Muxammad - Raxim о ‘zi kitob yig‘ishga qiziqib, 27 yil ichida u Hindiston, Afg‘oniston va boshqa davlatlarga sayohat qilib bebaho kitoblarni qidirgan va vataniga olib kelgan. Q о ‘qon xoni kutubxonasidan saroy xodimlari va xizmatchilari foydalanganlar. Masalan, davlat arbobi va tarixchi Mirza Aziz q о ‘lyozma kitoblardan tez - tez foydalanib turgan. Kutubxona fondida «Q о ‘qon xonligi tarixi» asari saqlangan b о ‘lib, asar О ‘rta Osiyodagi m о ‘g‘ul va boshqa davlatlar tarixi haqidagi ma’lumotlarni beradi. 1875 yil ruslarning K о ‘qonga yurishidan s о ‘ng xon kutubxonasidan 103 ta arab tilida yozilgan, asosan diniy xarakterdagi q о ‘lyozma kitoblar tortib olingan. Ularning orasida «Baxru al-javhari», «Tuxfat- ulxoni»,

«Jaxongirxon tarixi» kabi jahonga mashhur asarlar bor edi. Kutubxonadagi juda k о ‘p arab, turk, chig‘atoy – turk tillaridagi q о ‘lyozma kitoblar Peterburg kutubxonasiga yuborildi. XX asr boshlariga kelib xon kutubxonasi inqirozga uchray boshladi, kutubxona kitoblari tarqalib, ancha qismi bozorlarda sotilib ketgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida madrasalar qoshida kutubxonalar b о ‘lib, q о ‘lyozma kitoblarni t о ‘plovchi kishilar soni ham k о ‘payib ketdi. О ‘sha vaqtda katta katta yer egalari ham madrasalar tashkil qilishga harakat qilganlar. Madrasa kutubxonalarida asosan Sharq q о ‘lyozma kitoblari b о ‘lib, ularning katta qismi diniy, huquqiy, tarixiy xarakterdagi asarlar edi. Buxoro xonligida madrasa kutubxonalari foliyati yaxshilanib, XIX asr о ‘rtalarida ularning soni 15 taga yetdi. Hissor shahridagi madrasada katta kutubxona b о ‘lib, odamlarning aytishicha, Buxoro amirining tog‘asi Sodiq – t о ‘ra ushbu kutubxona fondini t о ‘ldirish bilan shug‘ullangan. U 75 .000 tangaga Buxorodan juda k о ‘p q о ‘lyozma va bebaho kitoblarni sotib oladi.

Abduraufning yozishicha, XX asr boshlarida Buxoroning о ‘zida 200 ga yaqin madrasalar b о ‘lib, ular uch toifaga b о ‘lingan oliy, о ‘rta va quyi. Deyarli barcha madrasalarda kutubxonalar b о ‘lgan, ular fondining katta qimi sharqiy q о ‘lyozma kitoblardan iborat edi. Madrasa kutubxonalari asosan vaqf yerlaridan kelgan daromad hisobiga t о ‘ldirib borilgan. Xiva xonligida ham madrasa va machitlar juda k о ‘p edi. XIX asrning 40 chi yillariga kelib 22 ta madrasa faoliyat k о ‘rsatgan. Xivada Allaqulixon davrida katta madrasa qurilgan, madrasa ichida juda boy kutubxona joylashgan. Kutubxona xonning shaxsiy kutubxonasidagi kitoblar va qimmat baho adabiyotlar bilan t о ‘ldirilgan. XIX asrning ikkinchi yarmida Q о ‘qon xonligi katta shaharlarida va Toshkentda 20 ta yirik madrasa b о ‘lib, unda talabalar uchun kutubxonalar ham b о ‘lgan. Toshkentdagi X о ‘ja Axror Baroqxon madrasasi va K о ‘kaldosh madrasalari har tomonlama mashhur ilm dargohi hisoblanadi. О ‘zbekiston hududida XIX asr oxiri XX asr boshlarida shaxsiy kutubxonalar ham yuzaga keldi. Ayniqsa, Buxoro, Farg‘ona, Toshkent shaharlarida

ularning soni k о ‘paydi. Shaxsiy kutubxonalar fondida tarix, huquq, falsafa b о ‘yicha q о ‘lyozma kitoblar, sovet xarakteridagi adabiyotlar k о ‘proq edi. Qadimgi manbalardan bizga ma’lumki, О ‘rta Osiyo tarixi, madaniyati, fani va san’ati jahon sivilizatsiyasida salmoqli о ‘rinni egallagan. Bizning mamlakatimizda madaniy merosga katta etibor bilan qaraladi. Kutubxona ma’naviy boyliklarni avloddan avlodga yetkazib beruvchi aloqa vositasi hisoblanadi. О ‘zbekiston hududida q о ‘lyozma kitoblardan tashkil topgan kutubxonalar arab bosqinchilaridan ancha oldin mavjud b о ‘lgan. Xulosa qilib aytganda, О ‘rta Osiyo hududidagi xalqlar qadimdan kutubxonalardan ilm oluvchi ziyo maskani sifatida foydalanib kelganlar, hamda ularning orasidan jahonga mashhur olimu fuzalolar yetishib chiqqanlar. II. Bob. Ўзбекистонда чор Rossiyaси ва совет даврида кутубхоначилик иши

11.1.Чор Россияси ҳукмронлиги даврида кутубхоначилик ишининг йўлга қуйилиши. Х1Х асирнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиёнинг Россия томонидан босиб олиниши туфайли барча соҳалар фаолиятида ўзгаришлар юз берди. 1867 йилга келиб босиб олинган ерларда маркази Тошкент бўлган Туркистон генерал губернаторлиги ташкил этилди. 1875 yil ruslarning Kо‘qonga yurishidan sо‘ng xon kutubxonasidan 103 ta arab tilida yozilgan, asosan diniy xarakterdagi qо‘lyozma kitoblar tortib olingan. Ularning orasida «Baxru al-javhari», «Tuxfat-ulxoni», «Jaxongirxon tarixi» kabi jahonga mashhur asarlar bor edi. Kutubxonadagi juda k о ‘p arab, turk, chig‘atoy – turk tillaridagi q о ‘lyozma kitoblar Peterburg kutubxonasiga yuborildi. XX asr boshlariga kelib xon kutubxonasi inqirozga uchray boshladi, kutubxona kitoblari tarqalib, ancha qismi bozorlarda sotilib ketgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida madrasalar qoshida kutubxonalar b о ‘lib, q о ‘lyozma kitoblarni t о ‘plovchi kishilar soni ham k о ‘payib ketdi. О ‘sha vaqtda katta katta yer egalari ham madrasalar tashkil qilishga harakat qilganlar. Madrasa kutubxonalarida asosan Sharq q о ‘lyozma kitoblari b о ‘lib, ularning katta qismi diniy, huquqiy, tarixiy xarakterdagi asarlar edi. Mamlakatimizda madaniy-ma’rifiy muassasalarning tarkibiy qismi bо‘lgan kutubxonalarning tutgan о‘rni beqiyosdir. Chunki

kutubxona–kitoblar va kishilik jamiyati tarixi majmui, shu ma’noda u insonparvar muassasadir. Kutubxonalarda insoniyat erishgan barcha ilmlar, turli fan sohalari b о ‘yicha kitoblar t о ‘plangan. Чор Россияси ўлкада ўзига хос мустамлакачилик сиёсатини бошлади.Рус маъмурлари Ўрта Осиёга кучириб келтирилган аҳоли учун баъзи илмий ташкилотларни ҳам ташкил этишга харакат қилди. Ўрта Осиёда қишлоқ хўжалигини интенсивроқ ривожлантириш, саноатни вужудга келтириш, савдони ривожлантириш учун шарт-шароит мавжуд бўлсада уларни ривожлантириш тадбирлари жиддий олиб борилмади. Аммо баъзи рус зиёлилари ўлкада маданий ҳаётни жонлантириш юзасидан тадбирлар олиб бордилар. Х1Х аср иккинчи ярмининг ўрталарида бошлаб Ўрта Осиёга жуда кўп илмий экспедициялар йўл олди. Эндигина иш бошлаётган ва ўз фаолиятини илмий иш билан қўшиб олиб боришни истаган кўплаб ёш олимлар Туркистон ўлкасига ўқитувчилик, врачлик, агрономлик ва бошқа ихтисосларда хизмат қилиш учун жон деб келар эдилар. Россия илмий жамоатчилигининг вакиллари Ўрта Осиёда Бутунроссия илмий муассасалари ва

жамиятлари бўлимларини очдилар, ҳар томонлама илмий-тадқиқот ишлари олиб бордилар ҳамда маҳаллий аҳоли ўртасида маданий –маърифий ишларни бошлаб юбордилар. Уларнинг кўплари ўзларини Туркистон ўлкасининг табиий бойликларини ҳар томонлама тадқиқ этишга ва Ўрта Осиё халқларининг тарихини, маданиятини, тили ва иқтисодий турмушни чуқур турмушини чуқур ўрганишига ҳаракат қилдилар. Чор маъмурлари ўз манфаатларидан келиб чиқиб илмий тадқиқотларнинг ривожлатириши Туркистонга ва у билан ёнма-ён мамлакатларга доир босма материалларни тўплаш вазифасини илгари сурди. 1875 йилдан кейин ўлкани ўрганиш ва ўзлаштириш мақсадида уюштирилган жуда кўп экспедициялар тўғрисидаги қисқа ҳисоботлар ва маълумотлар кенг эълон қилина бошлади. Н.М. Приживалский, И.В. Мушкетовнинг асарлари, П.П. Семёнов билан Н.А. Севрцовнинг йўл хотиралари, Н.А. Маевнинг Туркистон ўлкаси ҳақидаги асарлар ва бошқалар нашр этилди. Вақтли нашрларда Ўрта

Осиёнинг иқтисодий ва сиёсий тарихи, этнографияси масалаларига оид кўп мақолалар пайдо бўлди. Туркистон билан қизиқадиган ҳар бир кишининг кўплаб газета, журнал ва китоблардан фойдаланишга тўғри келди. Петербургда бундай нашрлар ва китоблардан фойдаланишнинг иложи бўлса, аксинча Туркистонда зарур адабиёт йўқ эди. Тошкентда халқ кутубхонаси ташкил этиш зарурати туғилди. Тошкентда кутубхона ташкил этиш масаласи Петербург ва Маскванинг илмий ва жамоат ташкилотлари универтетлар, кутубхоналар, Рус география жамияти, Археология комиссияси ва бошқа муассасалар ўз китоб фондларидан ўлкага жунатдилар. 1867 йилдаёқ кутубхона учун юборилган дастлабки китоблар 1868 йилда жуда қийинчилик билан Тошкентга етиб келади, чунки у вақтда темир йўл йўқ эди. Ана шу дастлабки бир нечта юз китоб Туркистон халқ кутубхонасининг ташкил этилиши олимларнинг ўлкани тадқиқ этиш орасидаги ишини енгиллаштириш йўлидаги биринчи қадам бўлади.

Кутубхонанинг ташкил этилиши Ўрта Осиёда илм фан ривожида муҳим воқиеа бўлди.Кутубхога ходимлари сони беш кишидан ошмас эди. Кутубхона маҳаллий маъмурятининг доими назорати остида бўлиб, асосан Ўрта Осиёни ва унга қўшни мамлакатларни ўрганишга алоқадар нашрлар билан, шунингдек, бошқа масалаларга оид озгинагина адабиёт билан тўлиб борди. Кутубхона фонди деярли мутлоқа рус тилида бўлиб, унинг китобхонлари асосан рус офицерлари, амалдорлари ва уларнинг оилаларидан, шунингдек, ўкувчилардан иборат эди. Дастлабки китобхоналар тўғрисида 1870 йил май ойидан 1871 йил сентябиргача бўлган даврдаги маълумот сақланиб қолган. Ҳаммаси бўлиб 75 китобхона бўлиб, шундан 45 таси офицер, 19 таси амалдор, 5 таси савдогар, 2 таси ҳарбий котиб, 2 таси руҳоний, биттаси мҳаллий мактаб талабаси эди. Шундай бўлишига қарамай, кутубхона ҳар қалай маърифий иш олиб борди ҳамда Х1Х аср рус адабиётининг демократик ғояларини ёйишга ҳаракат қилди. 1882 йил декабирнинг ошларида Туркистон генерал губернатори М.Г. Черняевнинг буйруғи билан

кутубхона ревизия қилинади; ревизияни алохида топшириқлар бўйча амалдор, “Петирбург харобалари” асарининг автори, реакцион ёзувчи В.В. Кристовский ўтказади. У Черняевга топширган билдиришномасида кутубхонанинг фаолиятини ниҳоятда ёмон деб таърифлайди.В. Кристовский ўз рапортида, - Салтиков, Добролюбов, Писарев, Некрасов ва шиллер асарларига талаб энг кўп эканлиги маълум бўлди бўлганлигини баён қилади. Генерал М.Г. Черняев Крестовскийнинг рапортига асосланиб, “вақт ўтиши билан мазкур кутубхона тутаётган йўл Туркистон ўлкаси олий маъмурияти бу кутубхонани таъсис этиш чоғида назарда тутган жиддий ва фойдали мақсадга унчалик мувофиқ эмас, бунинг устига китобхонанинг ишлаб туриши учун ҳар йили хазинадан анча пул маблағ сарфлонмоқда” деб ҳисоблаб, 1882 йил 13 декабр қуйидагича буйриқ чиқарди “ 1) 1883 йил 1 январдан эътиборан Тошкент халқ кутубхонасининг мустақил муассасалик фаолиятига барҳам берилсин”. Буйруққа асосан кутубхона “бир ёқлама характерга” эга бўлган муассаса сифатида ёпиб қўйлади . Шу даврда кутубхонанинг 13040 жилддан

иборат фондида 9184 жилд “умуман Осиёга нисбатан алоҳида аҳамиятга эга бўлган, шунингдек, илмнинг барча соҳаларига оид илмий асарлар ҳам бор эди”. Бу асарлар Тошкент музейига берилди , “шу билан бирга музейда Осиё мсалаларига оид махсус китобхона ташкил этилиб, ундан Осиёни ўрганиш билан жиддий шуғулланувчи кишилар ҳамма вақт материал олишлари мумкин деб кўрсатиб қўйилади”. Қолган китоблар Туркистон ҳарбий округи, Тошкент Ҳарбий госпитали кутубхоналарига ва озгинаси ўқув юртлари кутубхоналарига берилди. Бироқ жамоатчиликнинг тазйиқи билан 1884 йилда кутубхона иши қайта тикланди, бошқа кутубхоналарга бериб юборилган китоблар эса унинг фондига кайтарилади. Кутубхона бевосита генерал губернаторнинг канцеляриясига бўйсундирилиб, одатда тасодифий кишилар томонидан, асосан ҳеч бир тайёргарлиги бўлмаган офицерлар ва амалдорлар томонидан бошқариларди. Шу сабабли фондларни комплектлаш асосан ҳарбий ва маъмурий манфатларга хизмат қиладиган асарлар ҳисобига, унинг жуда озгина қисми эса бошқа масалаларга бағишланган адабиёт ҳисобига тўлдирилар эди.

Шунга қарамай, кутубхонанинг фаолияти катта ахамиятга эга эди. Бу соҳада бир неча бор машҳур олимлар ва китобшунослардан тузилган кузатув комитетлари катта роль ўйнади. М.И. Бродовский, Н.П. Остроумов, В.Ф. Ошанин, Н.А. Маев, Н.В. Дмитровский, А.А. Диваев ва бошқалар кутубхона фондидан фойдаланиб ўлка хаётига доир изланишлар олиб бориб, қимматли маълумотларни қолдирадилар. Ўрта Осиёни ўрганиш билан шуғилланган таниқли рус олимлари – археолаг В.Л. Вяткин, академик В.В. Бартольд ва бошқалар кутубхонага фаол ёрдам бериб туришган, натижада кутубхона қимматли асарлар ва материаллар билан тўлиб борган. “Умуман Ўрта Осиёга, айниқса Тўркистон ўлкасига оид асарлар ва мақолаларнинг Туркистон тўплами” кутубхона фондларида тўпланган манбаларнинг ажойиб мажмуаси бўлди. Бу тўплам 594 томдан иборат эди. Тўпламнинг 416 томи машҳур рус библиографи В.И. Межов томонадан тайёрланган. Бу томларга 1867-1887 йилларга оид материаллар киритилган. Сўнгра тўплам устида олиб борилиётган иш тўхтаб қолган ва1907 йилда бу иш қайта

тикланган. 1907 йилдан бўлган дварда ҳар хил библиографлар тўпламнинг 175 томини туздилар. “Туркистон тўплами” да Туркистон халқларининг тарихи, иқтисоди, этнографияси, археологияси, турмуш ва маданиятига оид маълумотлар ёритилган. Шу сабабли Ўрта Осиёни ўрганувчи ҳар бир киши бу тўплам материалларсиз иш кўра олмас эди. Бу тўплам кутубхонани ташкил этиш билан бир вақтда тузила бошлаган эди. Кауфман Тошкент ҳалқ кутубхонасини ташкил этиш тўғрисида 1867 йилда Петербургда музокора олиб бораётган чоғидаёқ В.И. Межовга Ўрта Осиё ҳақидаги адабиёт библиографиясини тузишни таклиф қилган эди. Межов бу таклифни қабул қилади. Межов доими равишда Петербургда ишлар экан, Россияда чиқаётган китблар, журналлар ва газеталарнинг барчасини кузатиб бориш имкониятига эга эди. У ажратилган маблағ ҳисобига Ўрта Осиё ҳақида ва у билан чегарадош мамлакактлар ҳақида ва у билан чегарадош мамлакатлар ҳақида гап борган барча нашрларни сотиб олади, шу билан бирга катта асарларнингина эмас, балки кичкинагина, унча аҳамиятсиз бўлган хабарларни ҳам тўплади “...Ўлка

тўғрисида нималар ёзилган бўлса, ҳаммасини ўз ичига оладиган кутубхона шубҳасиз наф келтириши лозим. “Тўплам”га кирган катта мақолалардан, эхтимол, ҳатто жуда кичик мқолалардан биронтаси бирон-бир маъмурий ва иқтисодий масаланинг янги бир томонини ёритиб бериши мумкинлигини қаердан билиб бўлади? Шу сабабдан “Туркистон тўплами” ни тузар эканман, мен умуман Ўрта Осиёга ва айниқса, Туркистонга алоқадор биронта ҳам мақолани четда қолдирганим йўқ”. Туркистон халқ кутубхонаси ўз фаолияти давомида ўз китоб ва қўл ёзмалар фондларини комплектлаш соҳасида анча ишлар қилди. 1880 йилда кутубхонада рус ва хорижий тилларда ёзилган 10 минг китоб мавжуд бўлса, 1905 йилда унда 40 минг жилддан ортиқ китоб бор эди. Кутубхонада Шарқ қўлёзмаларини тўплашга асос солинди. Кутубхонани қимматли нашрлар билан тўлдиришда Кузатув комитети аъзолари: энтамолог В.Ф. Ошанин, ўлканшунос сайёҳ Н.А. Маев, педагог С.М. Граменицкий, табиатшунос И.И. Краузе ва бошқаларнинг хизмати катта бўлди.

Н.В. Дмитровский томонидан 1894 йилда тузилган Туркистон ҳалқ кутубхонаси рус бўлими китобларининг каталоги, таниқли библиограф К.Е. Бетгеринг фикрича, “айрим соҳалар бўйича ҳалқ кутубхоналари каталоглари учун намуна бўлиб хизмат қилиши мумкин эди”. Чунки тузувчи “каталогнинг универсал характерини унинг ўлкашунослик вазифаси билан ажойиб тарзда уйғунлаштирилган эди: Туркистон ёки Ўрта Осиёга оид материал борлиги ҳар бир китобга ва журналнинг ҳар бир сонига белгилаб қўйилган эди”. Дмитровский “Туркистон халқ кутубхонасининг йигирма беш йиллиги”. Номли мақоласида Туркистондаги дастлабки хусусий кутубхоналар ҳақида қизиқ маълумотлар беради. Бу хусусий кутубхоналар Туркистон ҳалқ кутубхонаси фондлари таркибига киритилган эди. Тошкент судьяси П.П. Пукалов биринчи бўлиб ўз китобларини Туркистон кутубхонасига ҳадия қилган. У Кантемирдан Гоголга қадар бўлган рус классикларининг асарларидан 400 жилдни кутубхонага ҳадия қилган эди. Кутубхона таркибиги антик авторларнинг немисчага ва французчага

таржима қилинган асарлари ҳамда Ғарбий Европа классиклари асарларининг асл нусхалари бор эди. Шунингдек, география, табииёт фанлари, тилшуносликка доир китоблар ҳам бўлган. 1870 йилда Тошкентга келган шарқшунос П.И. Пашинодан илмий мазмундаги 48 та китоб сотиб олинган. 1865-1868 йилларда Тошкентда хизмат қилган генерал-майор А.Н. Гейнснинг шахсий кутубхонаси Туркистон кутубхонасини тўлдиришга қимматли ҳисса қўшди. Унинг кутубхонасида рус, фрнцуз ва немис тилларидаги 450 жилд китоб бўлиб, улар орасида Ўрта Осиё тўғрисидаги ажойиб ва нодир асарлар ҳам анчагина эди. Орадан кўп ўтмай губернатор канцеляриясининг иш юритувчиси А.И. Лазаревнинг унча катта бўлмаган кутубхонаси сотиб олинган; унда табиий-тарихий мавзуларга оид адабиётлари бор эди. Бутун бошли кутубхоналарни сотиб олишдан ташқари туркистонлик зиёлилардан ҳам айрим китоблар харид қилинган. Масалан, И.И. Хамутов, Тошкент меъмори С.В. Леханов ва бошқалардан китоблар сотиб олинган.

Туркистон халқ кутубхонаси кейинчалик ҳам шахсий кутубхоналарни сотиб олиш ҳисобига бойиб борган. 1890 йилда марҳум медицина доктори Деревянков қарашли кичкина кутубхона сотиб олинган. 1891 йилда Тошкенда дастлабки ўзбек археологлардан бири, танга ва қадимий буюмлар коллекционери Акром Асқаров вафот этади. Марҳумнинг меросхўрлари Туркистон кутубхонасига қул ёзма қуръон ва унинг тавсифини, Мирза Бедилнинг шеърлар тўпламини ваошқа китобларни кутубхонага топширадилар. 1893 йилда С.А. Лидский кутубхонага мудир қилиб тайинланади, у 1899 йилгача кутубхонага бошчилик қилади. Маълумотига кўра таббиётчи бўлган Лидский муваффақиётли равишда тадқиқот иши олиб боради ва кутубхонани таббиёт фанларига оид адабиёт билан тшлдиришга катта этибор беради. 80 йилларнинг бошларида Тошкентга сургун қилинган князь Н.К. Романов Туркистон кутубхонасига 1896 йилда 5 минг жилдга яқин китобни ҳадя этгандан кейин кутубхона фондлари айниқса бойийди. “Окраина” газетаси, бу китоблар

орасида “Ўрта Осиёни ва у билан чегарадош мамлакатларни ўрганишга доир” асарлар бор эдики, кутубхонанинг ўзи бундай қимматли ва нодир асарларни “ҳеч қачон сотиб ололмаган бўларди” деб хабар қилган эди. В.В. Бартольд ҳадя қилинган китоблар орасида “инглиз тадқиқотчиларининг Ҳиндистон ва Афғонистон тарихига доир асарларидан шунчаки тузилган кўпгина нодир ва қимматли нашрлар” бор эди деб таъқидлаган эди. Кутубхона томонидан хусусий китоб коллекцияларни сотиб олиш кейинчалик ҳам унинг фондларини тўлдиришнинг муҳим манбаи бўлиб қолаверди. Туркистон халқ кутубхонасининг фаолияти 1906-1910 йилларда сезиларли равишда жонланди, бу даврда кутубхонадан фойдаланувчилар сони, кутубхонага келиш ва берилган китоблар сони кўпайди. 1906 йилдан бошлаб фойдаланувчилар 5,4 ва 2 сўмдан гаров пули тўлайдиган “уч разряд”га ўлинади, шундай қилиб, кутубхона озгина маблағи бўлган кишилар ва ўқувчи ёшлар учун очиб қўйилди. Ҳар куни ўқув залига 40 дан 80 тагача одам келар эди. 1916 йилда китоблардан 1500 китобхон фойдаланган,

шу билан бирга кутубхонага келувчилар сони қарийиб 30 минга яқин ташкил этиб, 38 мингдан ортқроқ номдаги китоблар берилган Кутубхона очилган вақтда ҳаммаси бўлиб 1700 жилд китоб бўлган бўлса, 1917 йилга келиб унда 80 минг жилд китоб бор эди Туркистоннинг илмий жамиятлари қисқа вақт ичида ўлкани ўрганиш тарихида асосий ўринни эгаллади. Жамиятларнинг кутубхоналари рус фани ва маданиятини тарғиб қилиш, табиий бойликларни ўрганиш, бепоён Туркистон ўлкаси аҳолисининг ҳаёти ва турмуш тарзи билан таништириш соҳасида катта ишлар қилди; бу кутубхоналарнинг китоблари асосан жамият аъзоларидан олинган илмий мазмундаги китоблардан иборат.Ўрта Осиё илмий жамияти 1869 йилда тузилиб, 1872 йилга қадар иш олиб борди. Бу жамиятнинг фаолияти жуда қисқабўлди. Ўлкада халқ музейи ташкил этиш , русча- ўзбекча ва ўзбекча –русча луғатларни нашр этишга тайёрлаш, ўзбек ва тожик тилларини ўрганиш учун дарсликлар тайёрлаш-жамият аъзолари қилган ишлар ана шулардан иборат бўлди.

Жамиятнинг йиғилишларида кутубхона масаласи ҳам бир неча бор муҳокама қилинган. Жамиятга келган илмий мзмундаги китоблар Туркистон ҳалқ кутубхонасига текинга берилди, шу кутубхонанинг мажмуаларидан жамият аъзолари ҳақ тўламай фойдаланадилар, деб қарор қилинди. 1891 йилнинг ўрталарида Рус техника жамиятининг Туркистон бўлими ташкил топди. Бўлимнинг ташаббуси билан ўлкада биринчи техника кутубхонаси ташкил этилган эди. Кутубхона асосан обуна бўлиш ва ҳадия қилинган китоблар ҳисобига ташкил топган бўлиб, унда 1896 йилда 235 жилд китоб, техникага оид вақтли нашрларнинг йиллик комплектлари бор эди. Жамиятнинг марказий бўлими Туркистон бўлими кутубхонасига ўз нашрларини ҳадия қилган. 1897 йилнинг 31 декабрига келиб кутубхона 400 жилддан ортиқ китобга эга эди, бу китоблар илмий-техника билимларини тарғиб қилиш учун асос бўлади. Россия боғдорчилик жамиятининг Туркистон бўлими ҳам ўз кутубхонасига эга эди. Шуни таъкидлаш керакки, бу жамият маҳаллий қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини ривожлантириш ва

такомиллаштиришга катта ҳисса қўшди, замонавий аграномия билими ва усулларини тарғиб қилди, пахтачилик, боғдорчилик, асаларичилик ва бошқа соҳаларга доир энг янги адабиёт тарқатди. Жамиятнинг кутубхонаси Тошкент тажриба плантацияси ҳузурида эди. Жамият аъзолари билан бир қаторда бошқа шахсларга ҳам китоб ва журналлардан фойдаланиш ҳуқуқи берилган эди. Кутубхона йил сайин янги нашрлар билан тўлдириб борилди. 1 1.2.Совет даврида Ўзбекистонда кутубхоналар фаолияти. Ўзбекистонда совет даври хукмронлиги шароитида кутубхоналар ишини ташкил этишда муайян ишлар амалга оширилди. Бу даврда кутубхоналарга асосан ҳукмрон партиянинг асосий тарғиботчиси сифатида қаралди.Янги давр талабидан келиб чиқиб, республиканинг йирик шахарларида, ўқув юртларида кутубхоналар ташкил этилди. Бу даврдаги кутубхоналарда асосан сиёсий мазмундаги адабиётлар кўпроқ сақланиди.

Ўзбекистондаги асосий миллий кутубхона 1923 yildan boshlab bosma asarlardan majburiy nusxa ola boshlagan. 1948 yilda kutubxonaga Alisher Navoiy nomi berilgan 1 . Kutubxona 1956 yildan buyon xalqaro kitob almashuvini amalga oshirib, uning sheriklari jahonning 24 mamlakatidan 30 dan ortiq tashkilotlardir. Kutubxona yirik xalqaro kutub- xonachilik tashkilotlari: IFLA, YevroOsiyo kutubxonalar Assotsiatsiyasi, elektron kutubxonalar va yangi axborot texnologiyalarini ishlab chiqaruvchilar hamda foydalanuvchilar xalqaro Assotsiatsiyasining a’zosi. Kutubxona kо‘plab xalqaro tashkilotlar va jamg‘armalar bilan, shuningdek, О‘zbekistonda akkreditatsiya qilingan chet mamlakatlarning elchixonalari bilan mustahkam ijodiy aloqa- lar о‘rnatgan bо‘lib, madaniyati, diniy qarashlari va tarixiy ildizlari turlicha bо‘lgan xalqlarning yaqinlashishiga о‘zining hissasini qо‘shmoqda. Hozirgi kunda kutubxona fondi jahonning 75 tillaridagi deyarli 10 mln. nusxaga yetgan. 1 Охунжонов Э. Туркистонда ўрта аср кутубхоначилик ва библиография ишлари маданияти / ТДМИ.-Т., 1994.-59 б.

Kutubxona respublikamizdagi barcha kutubxonalarga kutubxonashunoslik, bibliografiyashunoslik va kitobshunoslik sohalari bо‘yicha metodik rahbarlik qiladi. Muhammad Yusuf nomidagi Andijon viloyat bolalar kutubxonasi 1964 yilda tashkil etilgan. Dastlab kutubxona fondi 7000 nusxadan iborat bо‘lgan. 1983 yil iyun oyida kutubxona uchun zamonaviy ikki qavatli bino qurilib foydalanishga topshirilgan. Kutubxona asosan maktabgacha tarbiya va 14 yoshgacha bо‘lgan bolalarga hamda ularning о‘qishiga rahbarlik qiluvchilarga xizmat kо‘rsatadi. Kutubxonada Kitob saqlash, Tо‘kislash va adabiyotlarga ishlov berish, Maktabgacha tarbiya yoshidagi va 1–4-sinf о‘quvchilariga xizmat kо‘rsatish, 5–9-sinf о‘quvchilariga xizmat kо‘rsatish, Ilmiy-metodik bо‘limlari, shuningdek, Nogiron bolalar о‘quv axborot markazi hamda Kо‘rgazma zali, Tadbirlar zali, San’at zali va qiroatxona mavjud. О ‘zbekiston Respublikasi Davlat bolalar kutubxonasi 1965 yilda tashkil etilgan. 1921 yil 30 iyunda Buxoro shahrida shahar kutubxonasi eshiklari ochilgan. Uning tashabbuskori

maorif noziri Musojon Saidjonov bо‘lgan. Kutubxonaning birinchi kitobxoni buxorolik sharqshunos olim Qori Ibod Odilov bо‘lgan. Dastlab kutubxona 1187 nusxa kitob fondi va 350 kitobxonga ega edi. 1938 yilda Buxoro shahar markaziy kutubxonasi viloyat kutubxonasi deb nomlangan va unga Abu Ali Ibn Sino nomi berilgan. 1971 yilda kutubxona uchun maxsus yangi bino qurilib, foydalanishga topshirilgan. Kutubxonaning Sharq adabiyotlari bо‘limidagi nodir kolleksiyalar asosini Buxoroning sо‘ngi amiri Mir Sayid Olimxonning mang‘it kutubxonasi va amirlikning mansabdor shaxslari kutubxonalarida tо‘plangan kitoblar tashkil etadi. Kutubxonada Kitob saqlash, Tо‘kislash, Adabiyotlarga ishlov berish, Kitobxonlarga xizmat kо‘rsatish, Shahar abonementi, Ilmiy-metodik, Axborot- bibliografiya, Gazeta va jurnallar, Sharq adabiyotlari, О‘smirlar abonementi bо‘limlari, О‘lkashunoslik shо‘basi va Oilaviy qiroatxona mavjud. 1 1 Маҳмудов М. Қироатхоналар тарихидан: ( Х асрдан ҳозирги давргача Ўрта Осиёда бўлган қироатхоналар ҳақида) // Ислом нури.-1995.-№ 7.- Б. 4.

Hozirda kutubxona fondi 239066 nusxa bо‘lib, viloyatdagi 450 ta ommaviy kutubxonalarga metodik rahbarlik qiladi. Buxoro viloyat bolalar kutubxonasi viloyat universal ilmiy kutubxonasining bolalar bо‘limi negizida 1964 yil 1 iyulda tashkil etilgan. Dastlab kutubxona fondi 13 ming nus- xadan iborat bо‘lib, 15 nafar kutubxonachi xodimlar ish olib borardi.Shu davrda kutubxonaga A.V.Samoxina rahbar edi. 1970 yilda kutubxona Amir Sayid Olimxon madrasasi binosiga kо‘chirilgan. 1973 yilda kutubxona viloyat Mehnat shuhrati kitobiga kiritilgan. Kutubxona q oshidagi kinostudiyaning «Saxiy ki-tob podsholigida» kinofilmi uchun faxriy yorli q sovrindori va Tabiatni muhofaza qilish jamiyatining «Tabiat bolalar xayolida» nomli k о ‘rgazmasi diplomi va О ‘zbekiston xalq x о ‘jaligi k о ‘rgazmasining II darajali diplomiga sazovor b о ‘lgan. Nodira nomidagi Namangan viloyat universal ilmiy kutubxonasi 1918 yilda Namangan shahrida paxta zavodi qoshida 540 nusxa kitob fondi bilan ish faoliyatini boshlagan. 1929 yilga kelib sobiq Dzerjinskiy kо‘chasidagi binoga kо‘chib о‘tgan. 1941 yilda

kutubxona viloyat kutubxonasiga aylantirilgan. 1980 yilda kutubxona uchun 500 ming nusxa kitob fondiga mо‘ljallangan maxsus 4 kavatli bino qurilib foydalanishga topshirilgan va shahar ijroiya qо‘mitasining qaroriga binoan kutubxonaga shoira Nodirabegim nomi berilgan. Kutubxona 1923 yildan boshlab bosma asarlardan majburiy nusxa ola boshlagan. 1948 yilda kutubxonaga Alisher Navoiy nomi berilgan 1 . Kutubxonada XVII–XVIII asrlarda nashr qilingan kitoblar, 1940 yildan buyon chiqarilgan gazeta va jurnallar saqlanib kelinmoqda. Hozirgi kunda kutubxonada 9 ta bо‘lim, ya’ni, Kitob saq- lash, Tо‘kislash, Adabiyotlarga ishlov berish, Kitobxonlarga xizmat kо‘rsatish, Badiiy va san’atga oid yangi adabiyotlar, Iqtisodiyot, Texnika, Qishloq xо‘jaligi, Tibbiyot bо‘yicha adabiyotlar, Ilmiy-metodik, Matbuot nashrlari, Axborot-bibliografiya va Huquqiy axborot markazi mavjud. Samarqand viloyat universal ilmiy kutubxonasi 1911 yilda tashkil etilgan. О ‘sha davrda kutubxona shahar kutubxonasi deb yuritilgan. Kutubxonaning 1 Охунжонов Э. Туркистонда ўрта аср кутубхоначилик ва библиография ишлари маданияти / ТДМИ.-Т., 1994.-59 б.

asoschilaridan biri arxeolog V.Vyatkin hisoblanadi. Kutubxonaning birinchi rahbari V.Andreyevdir. Dastlab kutubxona fondi 2 ming nusxadan iborat b о ‘lgan. 1 1937 yilda kutubxonaga A.S. Pushkin nomi berilgan. 1970 yilda 500 ming nusxadagi adabiyotlarga m о ‘ljallangan bino q urilib, foydalanishga topshirilgan. Kutubxonada Kitob saqlash, T о ‘kislash, Adabiyotlarga ish-lov berish, Talaba va о ‘quvchi yoshlar, Vaqtli matbuot, Ma’lumot-bibliografiya, Texnika va Qishloq x о ‘jaligi adabiyotlari, Oilaviy qiroatxona, San’at, Xorijiy adabiyotlar, Ilmiy meto-dik, Katalog va kartotekalar, О ‘lkashunoslikka doir adabiyotlar b о ‘limlari va H uquqiy axborot markazi mavjud. 2002 yil 30 oktabrda Gete instituti Inter Natsiones k о ‘magida kutubxonada nemis qiroatxonasi ochilgan. Bugungi kunda kutubxona fondida 630 ming nusxadagi adabiyotlardan iborat. Kutubxona viloyatdagi 739 ta ommaviy kutubxonalarga metodik rahbarlik qiladi. 1 Маҳмудов М. Қироатхоналар тарихидан: ( Х асрдан ҳозирги давргача Ўрта Осиёда бўлган қироатхоналар ҳақида) // Ислом нури.-1995.-№ 7.- Б. 4.

Samarqand viloyat bolalar kutubxonasi 1953 yilda 1-sonli shahar kutubxonasi negizida tashkil etilgan. Kutubxona binosi sobiq viloyat pionerlar saroyida joylashgan edi. Dastlab kutubxona fondi 15 ming nusxadan iborat b о ‘lgan. 1970 yilda viloyat bolalar kutubxonasi Pushkin nomidagi viloyat universal ilmiy kutubxonasining oldingi joy- lashgan binosiga k о ‘chirilgan va shu yili kutubxonaga Abu Rayhon Beruniy nomi berilgan. Kutubxona Kitob saqlash, Adabiyotlarga ishlov berish va tо‘kislash, Kitobxonlarga xizmat kо‘rsatish, Nafosat, Ma’lumot-bibliografiya, Ilmiy-metodik bо‘limlaridan iborat. Kutubxona viloyatdagi bolalar uylari va maktab-internatlariga kutubxona xizmatini kо‘rsatish uchun ularni otaliqqa olgan. Kutubxonada о ‘zbek va rus tillarini о ‘rganish b о ‘yicha kurslar tashkil etilgan. Hozirgi kunda kutubxona fondida 153 ming nusxadan ortiq adabiyotlar saqla n moqda. Kutubxona viloyatdagi 38 ta bolalar kutubxonalariga metodik rahbarlik qiladi.

Sirdaryo viloyat universal ilmiy kutubxonasi 1964 yilning sentabr oyida Guliston tumani Nekrasov nomli kutubxona negizida tashkil etilgan. Dastlab kutubxona fondi 21 ming nusxadan iborat b о ‘lgan. 1987 yilning 5 noyabrida 400 ming nusxa kitobga m о ‘ljallangan zamonaviy bino qurilib, foydalanishga topshirilgan. Kutubxonaga esa Alisher Navoiy nomi berilgan. Kutubxonada Kitob saqlash, T о ‘kislash, Adabiyotlarga ishlov berish va kataloglashtirish, Kitobxonlarga xizmat k о ‘rsatish, Ilmiy-metodik, Bibliografiya, О ‘smirlar b о ‘limlari va Shahar abonementi, San’at va musiqa-nota adabiyotlari, Qishloq x о ‘jaligi , Te xnika adabiyotlari sh о ‘balari mavjud. Kitobxonlarga Umumiy о ‘quv kiroatxonasi, Vaqtli nashrlar qiroatxonasi va Milliy adabiyotlar qiroatxonasida xizmat k о ‘rsatiladi. Hozirgi kunda kutubxonada 200 ming nusxadan ortiq adabiyotlar saqlanadi. Kutubxona viloyatdagi 197 ta ommaviy kutubxonalarga metodik rahbarlik qiladi.

Sirdaryo viloyat bolalar kutubxonasi 1967 yilda tashkil etilgan. Kutubxonada kitobxon bolalarni kutubxonaga yanada k о ‘proq jalb etish va ularning о ‘qishdan tashqari b о ‘sh vaqtlarini mazmunli о ‘tkazish maqsadida «Kitob haftaligi» о ‘tkazish an’anaga aylangan. Taniqli yozuvchi va shoirlar bilan uchrashuvlar, «Yosh qalamkashlar», «Rasm chizish», «Yosh shoirlar», «Eng yaxshi kitobxon» k о ‘rik-tanlovlari tez-tez о ‘tkazilib turiladi. Hozirgi kunda kutubxonada Kitob saqlash, T о ‘kislash, Adabiyotlarga ishlov berish, Kitobxonlarga xizmat k о ‘rsatish, Metodik-bibliografik b о ‘limlari faoliyat k о ‘rsatmoqda. Tarmoq kutubxonalariga metodik yordam sifatida kutubxonada har oyning birinchi chorshanba kuni «Kutubxonachiga yordam kuni» deb belgilangan. Shu kuni viloyat bolalar kutubxonasi xodimlaridan qiziqtirgan savollarga javob va kutubxona xizmati b о ‘yicha kerakli metodik yordamlar olish mumkin. Kutubxona fondi hozirgi kunda 107779 nusxadagi adabiyotlarni tashkil etadi.

Kutubxona viloyatdagi 18 ta bolalar kutubxonalariga metodik rahbarlik qiladi. 1 Surxondaryo viloyat universal ilmiy kutubxonasi 1936 yilda tashkil etilgan. О‘sha davrda shahar kutubxonasi nomi bilan yuritilgan. Dastlab kutubxona fondi 20 ming nusxadan iborat edi. Mariya Pavlovna Kobyakova kutubxonaning birinchi rahbari bо‘lgan. Viloyat ijroiya qо‘mitasining 1942 yil 1 yanvardagi buyrug‘i bilan shahar kutubxonasi negizida viloyat kutubxonasi tashkil qilingan. Shu davrda kutubxona fondi 40 ming nusxaga yaqin bо‘lib, 5 ta kutubxonachi xodim ish olib borardi. 1948 yilda viloyat kutubxonasining tashabbusi bilan tuman kutubxonalarida sirt q i abonement ochilgan. Xalq deputatlari viloyat kengashi ijroiya q о ‘mita- sining 1991 yil 22 apreldagi 1-sonli qaroriga asosan kutubxonaga Adib Sobir Termiziy nomi berilgan. Hozirgi kunda kutubxonada Kitob saqlash, Adabiyotlarga ishlov berish va jamlash, Kitobxonlarga xizmat k о ‘rsatish, Metodik, Bibliografiya b о ‘limlari mavjud. 1 Тўраева М. Инсоният хазинаси : Маданият меросимиз // Фан ва турмуш.- 1998.-№ 6.-Б.12.

Kutubxonada 233757 nusxadan ortiq adabiyotlar saqlanadi. Kutubxona viloyatdagi 412 ta ommaviy kutubxonalarga metodik rahbarlik qiladi. Surxondaryo viloyat bolalar kutubxonasi 1965 yilda Termiz shahar bolalar kutubxonasi negizida tashkil etilgan. Kutubxona dastlab sobiq «Oktabr 40 yilligi» (hozirgi qо‘g‘irchoq teatri), sо‘ngra shahar pionerlar uyi binolarida faoliyat kо‘rsatgan. Dastlab kutubxona fondi 9472 nusxadagi adabiyotlardan iborat bо‘lgan. Mariya Maksimovna Vasilenko kutubxonaga rahbarlik qilgan. 1972 yilda kutubxona uchun maxsus bino qurilib, foydalanishga topshirilgan va kutubxonaga viloyat bolalar kutubxonasi maqomi berilgan. 1991 yilda kutubxonaga G‘afur G‘ulom nomi berilgan. Hozirgi kunda kutubxonada Kitob saqlash, Kutubxona fondini t о ‘ldirish, Adabiyotlarga ishlov berish, Kitobxonlarga xizmat k о ‘rsatish, Metodik- bibliografiya, Ma’muriy-x о ‘jalik b о ‘limlari ish olib bormoqda.

Kutubxona fondida hozirgi kunda 147842 nusxadagi adabiyotlar saqla n moqda. Kutubxona viloyatdagi 20 ta bolalar kutubxonalariga metodik rahbarlik qiladi. «Turon» Toshkent viloyat universal ilmiy kutubxonasi 1913 yilda toshkentlik ma’rifatparvar jadidlarning shu nomdagi jamiyati vakillari tashabbusi bilan tashkil etilgan. U 1918 yilda mustaqil ommaviy kutubxona sifatida qayta tashkil etildi. Shu davrdan boshlab qiroatxonada jadidlarning ma’rifatparvarlik kecha va uchrashuvlari, jonli musiqa va she’riy nazmlarning taralishi bilan mashhur bо‘lgan. Dastlab kutubxona fondi 4 ming nusxadan iborat b о ‘lgan. Kutubxonada 1918 yildan buyon nashr qilingan gazetalar fondi saqlanadi. Kutubxonada Kitob saqlash, T о ‘kislash, Adabiyotlarga ishlov berish, Almashuv fondi, Kitobxonlarga xizmat k о ‘rsatish, Ilmiy-metodik, Ma’lumot-bibliografiya, Axborot va zamonaviy texnologiyalar b о ‘limlari mavjud. Kutubxona fondidagi 60 ming nusxa о ‘zbek tilidagi adabiyotlarning elektron katalogi, shuningdek, «Turon

durdonalari» nomli sayt ham tuzilgan. Kutubxonaning bugungi kundagi fondi 370 ming nusxadan ortiq b о ‘lib, viloyatdagi 500 ta ommaviy kutubxonalarga metodik rahbarlik qiladi. Toshkent shahar «Bilim» markaziy kutubxonasi 1937 yilda Bobur nomli (sobiq Kirov) madaniyat va istirohat bog‘i xududidagi sobiq Turkiston general gubernatori binosida tashkil etilgan. 1977 yilda Yakkasaroy va Sirg‘ali tumanlaridagi 10 ta ommaviy kutubxonalar birlashtirilib, «Bilim» shahar markaziy kutubxonasi tizimiga aylantirildi. Respublika markaziy kо‘zi ojizlar kutubxonasi 1951 yilda tashkil etilgan. Dmitrovskiy “ Turkiston xalq kutubxonasining yigirma besh yilligi” 1 degan maqolasida Turkistonda dastlabki xususiy kutubxonalar haqida qiziq ma’lumotlar beradi. 1966 yilda kutubxona Respublika markaziy kо‘zi ojizlar kutubxonasiga aylantirilgan. Kutubxona shu davrdan boshlab kо‘rish qobiliyati cheklangan fuqarolarga kutubxona xizmatini kо‘rsatish bо‘yicha metodik va muvofiqlashtirish markazi hisoblanadi. Kutubxona kо‘zi ojiz kitobxonlarning oila a’zolariga, kо‘zi ojizlar jamiyati tizimidagi tashkilot, muassasa va kor- xonalarda xizmat qiluvchilarga, kо‘z kasalliklari bо‘yicha faoliyat kо‘rsatuvchi shifokorlar, kо‘zi ojiz bolalar, maktab о‘quvchilari va о‘qituvchilariga xizmat kо‘rsatadi. Kutubxona fondi Lui Brayl alifbosidagi nashrlar, magnit tasmalariga yozilgan «gapiruvchi» о‘ram va kassetalar, gramplastinkalar, bо‘rtma harfdagi kitoblar va vaqtli nashrlardan iborat. 1 “Туркестанские Ведомости” 1896, №15, 18, 33-34, 37.

Xulosa. Ўзбекистонда кутубхоначилик иши тарихи мавзусини ўрганиш натижасида қўйидаги хулосаларга келинди:

Биринчидан, ёзувнинг paydo bо‘lishi va hujjatli manbalarni, qо‘lyozma va keyinchalik bosma kitoblarning kо‘payishi kutubxonalarning yuzaga kelishiga sabab bо‘ldi. Kutubxonalar miloddan avvalgi 2 ming yillikda vujudga kelib, yozuvlar sopol bitiklarda yozilgan edi. Miloddan avvalgi VII asr о ‘rtalarida Sharqdagi k о ‘p saroylarda qadimgi Misr va Rim ibodatxonalari qoshida kutubxonalar b о ‘lgan. Qadimgi davrdagi kutubxonalardan eng mashhuri Aleksandriya kutubxonasidir. Иккинчидан, О ‘zbekiston hududida miloddan avvalgi 1 – ming yillikning s о ‘ngi asrlarida dastlabki kutubxonalar paydo b о ‘lgan. Bular ilk kutubxonalar b о ‘lib, ўлкада илм ва фан тараққиёти нихоятда эрта уйғонганлигидан дарак беради.Шу боис, О‘rta Osiyo tarixi, madaniyati, fani va san’ati jahon sivilizatsiyasida salmoqli о‘rinni egallagan. Bizning mamlakatimizda madaniy merosga katta etibor bilan qaraladi. Kutubxona ma’naviy boyliklarni avloddan avlodga yetkazib beruvchi aloqa vositasi hisoblanadi. О ‘zbekiston hududida q о ‘lyozma kitoblardan tashkil topgan kutubxonalar arab bosqinchilaridan ancha oldin mavjud b о ‘lgan.

Учинчидан, араблар ҳужуми натижасида Ўрта Осиёда қадимдан сақланиб келаётган ноёб қулёзма асарлар ва турли мазмундаги китоблар йўқ қилиб ташланган бўлсада, аммо 1Х Х11 асирларда Ўрта Осиё жахоннинг асосий илм ва фан марказларидан бирига айланиди ва ҳукмрон сулола вакиллари томонидан саройда йирик кутубхоналар ташкил этилди. Айниқса Сосонийлар, Хоразмшохлар сулоласи даврида ушбу масалага алоҳида этибор қаратилдики, натижада бу даврда улкада буюк алломалар етишиб чиқдилар. Тўртинчидан, Амир Темур ва Темурийлар даври кутубхоначилик ишини ташкил этишда том маънода янги давр бўлди. Амир Темур ва унинг набираси Улуғбекнингомийлигида кутубхоналар фаолияти йўлга қуйилиб, жахоннинг кўплаб мамлакатларидан нодир қўлёзма асарлари Самарқандда тўпланди. Бешинчидан, Шайбонийлар даврида Бухоро асосий илм ва фан марказларидан бири сифатида ривожланиб, йирик кутубхоналар ташкил этилди. Шайбоний хукмдорлар кутубхоналар ривожига катта хисса қушдилар. Уларнинг ҳаракатлари билан кўплаб ноёб асарлар кўчиртирилиб кўпайтирилди.

Shayboniyxon о‘zi ham juda ilmli kishi bо‘lib, ilm ahlari uchun saroyi oldida yirik va mashhur kutubxona tashkil qilgan. Kutubxonada kitoblar sandiqlarda chiroyli qilib terilgan. Bu yerda noyob kitoblar bilan bir qatorda xonning о‘zi yozgan she’r va asarlari, zamondosh alloma va shoirlarning qо‘lyozma asarlari ham saqlanib kelingan. Олтинчидан, Чор Россияси томонидан Ўрта Осиёнинг истило қилиниши билан бошқа соҳалар қатори кутубхоначилик ишида ҳам баъзи ўзгартиришлар амалга оширилди. Еттинчидан, совет хукмронлиги йилларида кутубхоналар коммунистик партиянинг асосий тарғиботчисига айлантирилди. Улар фаолиятини йўлга қуйишда ана шу мақсадлар асосий ўринда турди.

Adabiyotlar r о ‘yxati 1. Karimov I. .Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. – Toshkent: О‘zbekiston, 1996. – 366 b. 2. Karimov I. О‘zbekiston buyuk kelajak sari. – Toshkent: О‘zbekiston, 1996. – 394 b. 3. Karimov I. Bizdan ozod va obod vatan qolsin. – Toshkent: О‘zbekiston, 1996. – 380 b. 4. Karimov I. О‘zbekiston XXI asr bо‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – Toshkent: О‘zbekiston, 1997. – 326 b.

5. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak y о ‘q. – Toshkent: Sharq, 1998. – 31 b. 6. Karimov I. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot y о ‘lida. T.6. – Toshkent: О ‘zbekiston, 1998. – 429 b. 7. Karimov I. Biz kelajagimizni о ‘z q о ‘limiz bilan quramiz. T.7. – Toshkent: О ‘zbekiston, 1999. – 413 b. 8. Karimov I. Ozod va obod Vatan, erkin va varavon hayot-pirovard maqsadimiz. – Toshkent: О ‘zbekiston, 2000. – 525 b. 9. Karimov I. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. – Toshkent: О ‘zbekiston, 2001. – 439 b. 10. Karimov I . Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10. – Toshkent: О ‘zbekiston, 2002. – 432 b. 11. Karimov I. Biz tanlagan y о ‘l-demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan hamkorlik y о ‘li. T.11. – Toshkent: О‘zbekiston, 2005. – 320 b. 12. Karimov I. О‘zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bо‘lmaydi. – Toshkent: О‘zbekiston, 2007. – 448 b. 13. Abdurahim о ‘g‘ li Karimjon. Sohibqiron kutubxonasi // Xalq s о ‘zi.-1996.-5yanv.

14. Berdimurodov A. Mirzo Ulug‘bekning kutubxonasi qayerda? // Darakchi.-2000.-15iyun. 15. Boytullayev R. Bebaho xazina : ( Amir Temur kutubxonasi haqida) // Toshkent oqshomi.-1996.-18okt. 16. Gulxov A. Asrlar qa’ridan: Jahondagi qadimiy kutubxonalar haqida ocherklar.-T.: О ‘zbekiston, 1979.- 120 b. 17. Y о ‘ldoshev E. Xazinalar maskani: ( Kutubxonalar va kitoblar haqida)// Muloqat.-2001.-№ 6.-B 29-30. 18. Karimbekov Q., Qorayev SH. Ma’naviyat hissi / Taqrizchi: E. Hayitboyev.-T.: О ‘qituvchi, 2000.-90 b. 19. Kitob // О ‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 4 jild. Zebunniso Konigil. /Tahrir hay’ati: M 20. Aminov , T. Daminov, T. Dolimov va boshq. - T.: О ‘zbekiston Milliy ensiklopedyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2002.-B. 616-617. 21. Kutubxona // О ‘zbekiston Milliy ensiklopedyasi 5 jild. Konimex – Mirzoqush / Tahrir hay’ati: M. Aminov, T. Daminov, T. Dolimov va boshq.- T.: О ‘zbekiston Milliy ensiklopedyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2003.-B. 150-151.

22. Mahmudov M. Qiroatxonalar tarixidan: ( X asrdan hozirgi davrgacha О ‘rta Osiyoda b о ‘lgan qiroatxonalar haqida) // Islom nuri.-1995.-№ 7.- B. 4. 23. Norqulov N. Temuriylar davri madaniyati tarixidan lavhalar.-Urganch, Xorazm nashriyoti, 1996.- 125 b. 24. Oxunjonov E. Turkistonda о ‘rta asr kutubxonachilik va bibliografiya ishlari madaniyati / TDMI.-T., 1994.-59 b. 25. Rasulov M. Kutubxona – ziyoxona: ( Kutubxonalar haqida) // Muloqat.-2001.-№ 6.- B.25-26. 26. Sohibova M. О ‘tmish saboqlari ( Kutubxonalar haqida) // Fan va turmush.-2000.-№ 3.- B. 19. 27. Turobov M. Temuriylar davrida kutubxonachilik //Muloqat.- 2001.-№ 6.-B.33-34. 28. T о ‘rayeva M. Insoniyat xazinasi : Madaniyat merosimiz // Fan va turmush.- 1998.-№ 6.-B.12. 29. Qayumov A. Abu Rayhon Beruniy. Abu Ali ibn sino.- T.: Yosh gvardiya, 1987.-240 b. 30. Axundjanov E.A. Ocherki po istorii knigi i knijnogo dela v Sredney Azii.-T.: Izdat. im. Ibn Sino, 1993.-160 s.

31. BOUNB im. Ibn Sino : Putevoditel.- Buxara, 2001. 32. Buxara i Mirovaya kultura: Materiali I Mejdunarodnoyu simpoziuma.-Buxara, 1993. 33. Kormilitsin A.I. Rukopisniye kolleksii i biblioteki na territorii Uzbekistana epoxi srednevekovya / In -t. Rukopisey im. X.S. Suleymanova AN R Uz., TGIK im. A. Kadiri / Kor. V.I. Kormilitsina. - T., 1993. – 62 s.

O'xshashlar

O`zbekistonda “Tadbirkor ayollar” uyushmasining tashkil topishi va tarixiy ahamiyati.

“O`zbekistonda ta`lim tizimining takomillashuvining yo`nalishlari va natijalari” (1991-2011y.)

Mustaqil O`zbekistonda ta`lim samaradorligini oshirishdagi olib borilgan chora – tadbirlar va ularning natijalari

Harakatli o`yinlardan maqsadli foydalanish asosida o`quvchi yoshdagi o`quvchilarini jismoniy sifatlarini rivojlantirish

Boshlang`ich o`quvchilarining Tabiat jismlari haqidagi tushunchalarni kengaytirishning o`ziga xos yo`llari