Harakatli o`yinlardan maqsadli foydalanish asosida o`quvchi yoshdagi o`quvchilarini jismoniy sifatlarini rivojlantirish - Pedagogika - Diplom ishlar

Harakatli o`yinlardan maqsadli foydalanish asosida o`quvchi yoshdagi o`quvchilarini jismoniy sifatlarini rivojlantirish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

305.5 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH........................................................................................... ... .... 3-7 I BOB. HARAKATLI O`YINLAR VOSITASIDA O`QUVCHI LARNING JISMONIY SIFATLARINI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI ……..………………....8-37 1.1. Harakatli o`yinlarning umumiy tavsifi, xilma-xilligi va ularning o`quv jarayonida qo`llanilishi……………………………………………………….8-18 1.2. Harakatli o`yinlar – o`quvchilarning jismoniy sifatlarni rivojlantirish vositasi sifatida… …………………………………………………………….18-28 1.3. Jismoniy tarbiya darslarida milliy harakatli o` yinlardan foydalanishning pedagogik shart-sharoitlari… …………………………………………………28-37 II BOB. HARAKATLI O`YINLAR VOSITASIDA O`QUVCHILARNING JISMONIY SIFATLARINI RIVOJLANTIRISHNING DIDAKTIK SHART- SHAROITLARI ………38-58 2.1. Harakatli o`yinlar vositasida o`quvchilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirish jarayonining mazmuni… ………………………………………..38-49 2.2. O`quvchilarni harakatli uyinlar orqali jismoniy sifatlarini rivojlantirishda didaktik printsiplar, metodlar va vositalarga tayanish… …………………49-58 XULOSA… …………………………………………………………….59-61 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI… ……………..62-64

KIRISH Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi. O`zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportning rivojlantirilishiga katta e’tibor qaratilmo q da. So`nggi yillarda Respublikamizda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishga doir bir qator me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: «Sog`lom avlodni tarbiyalash buyuk davlat poydevorini, farovon hayot asosini qurish deganidir”. Shu jihatdan olganda, mamlakatimizda sog`lom avlod dasturi harakatining keng tus olgani, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida ta’lim-tarbiya tizimining tubdan isloh etilayotgani ham ana shu ulug`vor vazifani amalga oshirish yo`lidagi muhim qadamdir. Huquqiy demokratik davlatimiz, ochik fuqarolik jamiyatining eng ustuvor yo`nalishlaridan biri sanalmish ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlarning asosiy maksadi- bu jarayonning sifati va samaradorligini oshirishga karatilgan tadbirlar majmuasidan iborat. Shu boisdan, mamlakatimiz mustaqilligidan so`ng yosh avlodning tarbiyasiga, sog`ligiga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan chiqarilgan «Mamlakatimizda sportni rivojlantirish to`g`risida»gi Farmoni,O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi, Madaniyat ishlari vazirligi hamda Davlat jismoniy tarbiya va sport qo`mitasining «O`quvchilarning bo`sh vaqtlarini mazmunli o`tkazish va foydali mashg`ulotlar bilan ta’minlash to`g`risidagi (1999 yil 21 sentyabr, 277q201q693 sonli) bo`yrug`i kabi me’yoriy hujjatlarda yoshlarning jismoniy kamoloti masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Jismoniy tarbiya yosh avlodni taraqqiy ettirishda muhim vosita hisoblanadi. Tana a’zolarining mo`tadil faoliyati uchun harakat juda zaruriydir. Buyuk hakim, mutafakkir Abu Ali ibn Sino: «Badantarbiya-sog`liqni saqlashda ulug`vor usuldir», -deydiki, bu fikr xalq pedagogikasidagi: «Kimki qilsa harakat- sog`ligida bo`lar barakat» degan naqlni eslatadi. Jismoniy tarbiyaga e’tiborni kuchayganligini umumiy o`rta ta’lim maktab 2

o`quvchilari o`rtasida «Umid nihollari», kollej va akademik litsey tinglovchilari ishtirokida «Barkamol avlod», oliygoh talabalari o`rtasida «Universiada» sport musobaqalarining tashkil etilganligi va muntazam o`tkazilib kelinayotganligida, yoki sportning ko`plab turlari bo`yicha O`zbekistondan Olimpiada va jahon chempionlari etishib chiqib, mamlakatimiz dovrug`ini butun dunyoga tarannum etishida ham ko`rish mumkin. Bundan tashqari barcha maktablarda, mahallalarda ham turli sport musobaqalari tashkil etilmoqda, ayrim oilaviy musobaqalar ham o`tkazish yo`lga qo`yilib borilmoqda. Jismoniy tarbiya - bu sof sport musobaqalaridan iborat bo`lgan soha emas. Bu tarbiya orqali bolalarda ko`plab ahloqiy-irodaviy hislatlar tarkib toptiriladi. Mashqlarni bajarish davomida bolalarda iroda, tezlik, chaqqonlik, chidamlilik tarbiyalanadi, ularning sog`ligi mustahkamlanadi, ish qobiliyatlari, aqliy faolligi oshiriladi, jasurlik, halollik, qat’iylik, mustaqillik kabi ahloqiy hulq me’yorlari tarkib topadi, yetuklik sari qadam tashlanadi. Maktab o`kuvchilarida ahloqiy fazilatlarni milliy harakatli o`yinlar orqali shakllantirish jamiyatimizdagi madaniy-ma’rifiy sohalarda ilgari bosilgan qadam bo`lib hisoblanadi. Milliy tavsifga ega bo`lgan jismoniy mashqlar, sport va harakatli o`yinlarning hilma-hilligi ularni o`quv-tarbiya jarayonining juda ko`p sohalarida qo`llash imkonini beradi. Bola maktabga qadam qo`ygan birinchi kunidan boshlaboq, unda mehnatga nisbatan muhabbat uyg`otish, uyushqoqlik, shuchanlik va boshlagan ishini oxiriga yetkaza bilish xususiyatini tarbiyalash kerak. Buning uchun tarbiyaning barcha vositalaridan, jumladan bolalarni sevimli harakatli o`yinlaridan (sport va harakatli o`yinlardan) foydalanish ayni muddodir. O`yinlar hayotdagi to`siqlarni engish hamda har hil hislat va qobil i yatlarni ro`yobga chiqarish bilan bog`liq bo`lgan jismoniy mashqlarning turli majmuasini o`z ichiga oladi. bundan tashqari, odatda, bolalar sevib o`ynaydigan ularga baxt, quvonch bahsh etadigan harakatli o`yinlar kiradi. 3

O`quvchi yoshdagi bolalarni jismoniy rivojlantirish muammolarini hal etishning yangi yo`llarini izlash, birinchidan, ko`rsatilgan ziddiyatlarni hal etish zarurati bilan, ikkinchidan, o`sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy tayyorgarligi rivojlanish jarayonini takomillashtirish qonuniyatlarini, metodologik va usuliy sharoitlarini o`rganish zarurati bilan bog`liq. Sog`lom, jismonan baquvvat bola kasalliklarga kamroq chalinish bilan birga ruhiy jihatdan ham yaxshiroq rivojlanadi. Bundan shunday fikr kelib chiqadiki, o`quvchi yoshdagi o`quvchilarning jismoniy rivojlanish darajasida jismoniy tayyorlikning o`tish ko`prikchasini yaratish zarurki, yuqori sinf o`quvchisi o`quv kuni tartibida yuzaga keladigan jiddiy zo`riqishlarga bardosh bera oladigan bo`lsin. Shunga ko`ra, o`quvchi yoshdagi o`quvchilarni jismonan sog`lomlashtirish, bolarning harakat sohasini rivojlantirish, chaqqon, kuchli, jasur bo`lishdek hayotiy ehtiyojlar asosida harakatga bo`lgan qiziqishini kuchaytirishni samarali vositalarini izlab topish dolzarb masala hisoblanadi. Bunda o`quvchilarning harakat faoliyatini tashkil etishning o`yin shakllari eng qimmatli sanaladi. Taniqli pedagoglar ta’rificha, nafaqat maktabgacha yoshda balki maktab davrida ham o`yin yetakchi faoliyat bo`lib, u tufayli o`quvchilar ruhiyatida katta o`zgarishlar yuz beradi. Harakatli o`yinlar o`quvchi yoshdagi o`quvchilari uchun ham eng qulay faoliyat shakli bo`lib, harakatlar ko`nikmasini ongli ravishda takrorlashni ko`zda tutadi. Ko`pgina tadqiqotchilar harakatli o`yin tufayli bolalar tabiiy harakat faolligi sharoitida o`z jismoniy imkoniyatlarini namoyish etib, tengdoshlari bilan murakkab munosabatlarga kirishishlarini qayd etadilar. Biroq harakatli o`yinlar asosida o`quvchi yoshdagi o`quvchilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirish masalasi xususida ayrim ishlarda to`htalib o`tilgan bo`lsa ham, batafsil so`z yuritilmagan. YUqorida bayon etilganlaridan ko`rinib turibdiki, 5-9 sinf o`quvchilar jismoniy tarbiyasida ularning jismoniy sifatlarini rivojlantirishda harakatli o`yinlaridan foydalanishga yangi usulliy yondashuvlarni izlash hamda ishlab chiqarishga bag`ishlangan bitiruv malakaviy ishimiz mavzusi juda dolzarb. 4

Muammoning o`rganilganlik darajasi. Mamlakatimiz va chet el olimlarining fiziologiya, psixologiya, tibbiyot, falsafa, pedagogika sohasida o`quvchi yoshdagi o`quvchilarning harakat faoliyatlari hamda umumiy rivojlanishi orasidagi o`zaro aloqasi hamda o`zaro munosabati to`g`risidagi qoidalar ilmiy-nazariy jihatdan o`rganilgan. Jumladan o`quvchi yoshdagi o`quvchilari jismoniy tarbiyasi to`g`risidagi nazariy qoidalarning tarbiyalash boshqaruvining yahlit, ko`p tarkibiy qismli jarayon sifatidagi yig`indisi Ahlidinov R.SH, Xodjayev A, Nasirova F, Kamilova M.lar tomonidan, harakat sifatlarini rivojlantirish nazariyasi Bogen M.M. Kudratov R.K., Rasulov O.B.lar, harakatli o`yinlarni o`quvchi yoshdagi o`quvchilarga har tomonlama ta’sir ko`rsatuvchi vosita sifatida belgilash Andris E.R., Kudratov R.K. Abdumalikov R.A.lar tomonidan atroflicha o`rganilgan. Bitiruv malakaviy ishning ob’ekti. O`quvchi yoshdagi o`quvchilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirishda harakatli o`yinlardan foydalanish jarayoni. Bitiruv malakaviy ishning predmeti. H arakatli o`yinlar vositasida o`quvchi yoshdagi o`quvchilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirish mazmuni hamda uslubiyati. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi. H arakatli o`yinlardan maqsadli foydalanish asosida o`quvchi yoshdagi o`quvchilarini jismoniy sifatlarini rivojlantirish jarayonining mazmuni, shakl va metodlari bilan tanishish. Qo`yilgan maqsadga erishish bitiruv malakaviy ishning quyidagi vazifalarini bajarishni talab qiladi: - harakatli o`yinlarning umumiy tavsifi, hilma-hilligi va ularning o`quv jarayonida qo`llanilishi. - harakatli o`yinlar – o`quvchilarning jismoniy sifatlarni rivojlantirish vositasi sifatida. - jismoniy tarbiya darslarida milliy harakatli uyinlardan foydalanishning pedagogik shart-sharoitlari. - harakatli o`yinlar vositasida o`quvchilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirish jarayonining mazmuni. 5

- o`quvchilarni harakatli uyinlar orqali jismoniy sifatlarini rivojlantirishda didaktik printsiplar, metodlar va vositalarga tayanish. 6

I BOB. HARAKATLI O`YINLAR VOSITASIDA O`QUVCHILARNING JISMONIY SIFATLARINI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Harakatli o`yinlarning umumiy tavsifi, xilma-xilligi va ularning o`quv jarayonida qo`llanilishi Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda ibtidoiy ovchilar hayotida ovchilik o`yinlari muhim o`rin tutgan. Ba’zi manbalarda ular ovdan oldin o`tkazilishi yozilgan bo`lsa, boshqalarida ovdan so`nggi o`yinlar o`yinlar haqida fikrlar bayon etilgan. Agar bu ma’lumotlarni chuqurroq tahlil etadigan bo`lsak, unda ovchilik o`yinlari ovdan oldin ham, undan so`ng ham o`tkazilgan, deyish mumkin. Ovdan oldingi o`yinlar – avvalda mashq (ovga tayyorgarlikni tekshirish, ovga ruhiy va jismoniy tayyorgarlik) vazifasini o`tagan hamda jiddiy o`ziga hos kichik ibtidoiy odamlar o`ljani osongina qo`lga tushirish, unga yaqinlashishni o`rganishgan, buning uchun niqob kiyib, hayvon qiyofasiga tushishni, uning yurish-turishlari va tovush chiqarishlarini mashq qilishgan. Aynan ana shunday o`yinlar jarayonida yoshlarni ham ov qilishga o`rgatishgan. Shu boisdan ham u o`ziga xos maktab vazifasini o`tab, bir tomondan, ovchilar mahoratini o`stirishga yordam bergan bo`lsa, ikkinchi tomondan esa, ularda taqlid san’atini shakllantirgan va rivojlantirgan. Ovdan so`ngi o`yinlar ov muvoffaqiyatli tugagandangina uyushtirilgan deb tahlil qilish mumkin. Chunki obdon o`lja bilan qaytish, bu ziyofat, hursandchilik qilishga, butun jamoaning bayram qilishiga imkon yaratgan. O`rta Osiyo territoriyasida ibtidoiy odamlar hayotida ham ovchilik o`yinlari bo`lgan degan tahminiy isbotni biz paleolit davri Boysun tog`idagi Teshiktosh g`oridan bundan yuz ming burungi pespertol (o`rta paleolit) odam suyagini topilishi, Samarqandagi Omonko`ton qishlog`idagi gordan topilgan tosh qurollar. Surhandaryoning Zarko`t kamarida olvon rangdagi suratlar. Ho`jakent qishlog`idagi toshlarga chizilgan kiyik va ho`kiz tasviri va boshqa ko`pgina arheologik topilmalar va ulardagi tasviriy san’atga oid elementlar, bu raqs o`yinlarining, shu jumladan bolalar folklor o`yinlarining eng sodda shahobchalarga ega ekanligidan dalolat beribgina qolmay, balki uning tug`ilishi bosqichlarini 7

aniqlashga ham yordam beradi. Mazkur suratlarda ibtidoiy kishilarning qadimgi ovchiligi, hayvonat va tabiiy borliq bilan bog`liq rituallar aks etib, ov vaqtida janivorlar terisidan niqob qilib yurishlari, bir tomondan ov jarayonida yovvoyi hayvonlarni hurkitib yubormaslikni ko`zlasa, ikkinchi jihatdan, ularning tushuncha va e’tiqodlarini etnografik hamda urf-odatlari, qadriyatlarining ham ifoda etadi. Farg`onaning Saymalitosh tog`i g`orlariga chizilgan rasmlar (Eramizdan oldingi II- I asrlar) hayvon terisini yopinib, o`yinga tushayotgan ishkor marosimlaridan dalolat beradi. Hayvonlar to`dasiga yaqinlashish uchun ibtidoiy odam hayvon yoki qushlarga aynan taqlid qilish, buning uchun esa ularning o`ziga hos xususiyatlarini, yurish-turishlarini, o`tlashlarini, bir-birlari bilan olishishlarini, hurkib qochishlarini, hatto tovushlarini ham o`rganishga to`g`ri kelardi. Nihoyat, yovvoyi hayvonlarni ov lish shart-sharoiti odamning chaqqon va abjir, jasur va toliqmas bo`lishini, buning uchun doim tinimsiz shug`ullana borishini talab qilardi. Bularning hammasini o`z navbatida ibtidoiy odamda jismoniy - ritmik harakatning fe’li yoki tabiat hodisalariga taqmod qiluvchi pantomim harakat va o`yinlarning, qahramonlik raqslarining tug`ilishiga olib kelar edi. Tog` qoyalari va g`orlarda chizilgan suratlardagi o`yin tasviri mazmun-ma’no, va shakl-shamoyil jihatdan turlariga xarakterga ega. Ayrimlari ov va mehnat jarayonini, ba’zilari esa tabiat stihiyalariga taqlid shaklida, boshqalari jangovorlikni, afsungarlikni, imo-ishora va pontomima sa’natini eslatadi. Dastlabki paytlarda shavqinli betartib o`yinlar bora- bora musiqaviy ohang pantomim hamda plastik harakatlar orqali amalga oshirila boshlangan keyingi davrlarda, bunday etnografik talqindagi o`yinlar turli shakllarga ko`chib “Ayiq o`yini”, “Dev o`yini”, “Maymun o`yini”, so`ngra “Pishiq o`yini”, “Ot o`yini”, “YUmron qoziq o`yini”, “Echki o`yini”, “Bo`ri o`yini”, “Kaltak o`yini”, “Burgut o`yini”, “It o`yini (irrilatar o`yini)”, “Quyon o`yini”, “Tulki o`yini”, “Jak-jaku o`yini” kabi ko`pgina o`yinlar, pantomimalari avloddan- avlodga o`tib suyak surib kelayotgani ma’lum. Ular bevosita, yohud bilvosita bolalar folklor o`yinlariga aloqadordir. Shu tariqa “o`yin” so`zi turkiy xalqarining o`ynamoq so`zi bilan bog`liq holda (uy, aql, hikmat ma’nolarni beradi). Aql 8

faqimni, harakat va imo-ishoralar vositasida ifoda etmoqlik esa o`yinlarning dunyoga kelishida muhimdir. O`zbek an’anaviy bolalar folklor o`yinlarining mavzu qamrovi, ijro uslublari juda keng. Ijtimoiy hayot, kishilar munosabatlarining biron bir jabhasi yo`qki, ular o`yinlar nazariga tushmagan bo`lsin. Xalqimizning dehqonchilik, chorvachilik, bog`dorchilik, polizchilik, madaniyati deysizmi, kasb-hunar va ilim-bilim sohasi deysizmi, falsafiy, estetik, ahloqiy yohud ta’lim-tarbiya, ahloq-odob bobidagi qarashlari deysizmi-barchasi an’anaviy o`yinlarga mavzudir. Xususan, o`zbek bolalar folklor o`yinlari boshdan oyoq ma’naviy, ma’rifiy, ahloqiy tushunchalar bilan yo`g`rilgan. Xalqimizning ming-ming yillarda bosib o`tgan tarixiy yo`lida, tajriba-sinovlardan qayta-qayta o`tib, yahlit va mukammal holga kelib, bizgaga etib kelgan bolalar folklor o`yinlarning mazmuni yo`nalishiga qarab quyidagiga turlarga bo`lish mumkin. 1. Mavsumiy bolalar folklor o`yinlari: ilk bahor, yoz, qish mavsumlarida o`ynaladigan folklor o`yinlar. 2. Marosim bolalar folklor o`yinlari: rasm-rusumlar, odatlar, marosimlar, an’anaviy bayramlarda o`ynaladigan o`yinlar. 3. Mehnat bilan bog`liq bolalar folklor o`yinlari: “Erni tobigi keltirish, haydash”, “Ekin ekish”, “Qovun-qovun”, “O`rik qoqish”, “Qovun sayli”, “YAnchiq”, “Hush-hush”, “CHurey-churey”, “Sigr sog`di”, “Tuya qaytarish”, “Ot sug`arish” va boshqalar. 4. Oilaviy-maishiy bolalar folklor o`yinlari: “Mehmon-mehmon”, “Kelin tushirish”, “Kelin-kuyov”, “Ona bola”, “Ovqat pishirish”, “Uy jihozlash”, “Qo`g`irchoq o`yini”, “Non yopish”, “Er-hotin”, “Alla-alla”, “Beshik bezash”, “Beshikka belash” va boshqalar. 5. Jismoniy harakatli bolalar folklor o`yinlari: “Quvlashmachoq”, “Kes-kes”, “Ko`rpa yopildi”, “Ziyrak”, “G`oz-g`oz”, “Koptokni quvib et”, “Olar soka”, “Oq suyak”, “To`p-tosh”, “Sinish”, “CHiqildoі”, “CHopish”, “Zuv-zuv”, “Oq terakmi- ko`k terak”, “Eshak mindi”, “Lanka”, “Ot o`yini”, “Qiz quvdi” va boshqalar. 9

6. Mantiqiy bolalar folklor o`yinlari: tez aytishlar, topishmoqni topish o`yinlari, sanimoqlar, aytishuvlar, savol javoblar, o`ylab toplar, xotirani tiklashlar, chamalashlar va boshqalar. 7. Hayvonlar va tabiat hodisalari bilan bog`liq bolalar folklor o`yinlari. 8. Ermak bolalar folklor o`yinlari. 9. Musiqa o`yinlari. Xalq o`yinlari, jumladan bolalar folklor o`yinlari, eng qadim vaqtlarda boshlab xalq hayoti tarzini, ma’naviy-ma’rifiy, jismoniy tayyorgarligini, estetik dunyoqarashini mujassamlashtirgan holda shu kunimizga qadar o`sib, mazmun maqsadiga ko`ra teranlashib bizga etib kelgandir. Boshqa san’at turlaridan farqligi o`laroq o`yinlarda xalq ruhiyati, psixologiyasi, koloriti, yosh avlod tarbiyasiga bo`lgan munosabatida yorqin aks etadi. Tarixiy ma’nbalarga qaraganda, kechki poleolit davrida (tahminan miloddan 40-41 ming yil ilgari) er yuzining shmoliy qismida Totemga oid “Ayiq bayramlari” bo`lgan. Totem – ayiqqa bag`ishlangan afsonalardan bu bayram haqida ba’zi ma’lumotlarni topish mumkin (ularning birida ayiq odamlarni ofatdan saqlab qoladi, buning evaziga qobilining eng go`zal qizini ayiqqa turmushga berishadi. Ular o`rtasidagi to`y tasviridagi “Ayiq bayramiga” oid ba’zi elementlarini bilsa bo`ladi). Shuni eslab o`tish kerakki, “Ayiq bayramlaring variantlari va elementlari Sibir xalqalarining ba’zilarida XX asr boshlarida ham saqlangan va bunday bayramlarda ayiq obrazidagi kishi bosh qahramon bo`lib, u ayiq xarakterini qilib, raqsga tushib yurgan. O`rta Osiyoda esa “Ayiq o`yini” (pontomimik raqs sifatida) keyingi vaqtlarga yetib kelgan. Hatto hozirgi kunda ham O`zbekiston Respublikasi hududida va shuningdek Turkiya, Hindiston, Kavkaz kabi joylarda ko`chalarda ayiq o`ynatib yurgan odamni ya’ni ayiqchini ko`rish mumkin. Ular odamlar g`ovjum joylarda kichik tomosha ko`rsatib yurishadi. Balki bu qadimgi ayiq o`yinidan bizgacha etib kelgan elementlarning bir bo`lagi bo`lishi ham mumkin. Mehnat taqsimotining vujudga kelishi munosabati bilan qadimgi odamlarning chorvachilik va dehqonchilikka o`tishi (Bu jarayon O`rta Osiyoda miladdan 10

oldingi III- ming yillik oxiri II- ming yillik boshlariga to`g`ri keladi) ana shu yangi sohaga oid odat, marosim va o`yinlarni vujudga keltira boshladi. Ma’lumki, dehqonlarning hayotida eng quvonchli vaqia-bu hosilni yig`ish va yangi noz-nematlarni totib ko`rish jarayoni bo`lgan. Yil bo`yi kutilgan bunday jarayon, tabiatni, dehqonlarda bayram kayfiyatini vujudga keltirgan. Bunday ko`tarinki kayfiyatni harakatlarda aks ettirish maqsadida kishilar o`yinlar va marosimlarni tashkil qilgan, “Mehnat o`yinlari” yaxshi kayfiyat, keng ma’noda aytganda, bayram holatini vujudga keltirgan. Broiza davrlaridan boshlab o`troq dehqonchilikning vujudga kelishi va uning tez rivojlanishi natijasida bahorda mehnat mavsumiga kirishish, kuzda hosilning yg`ib olish yakuniga bag`ishlangan bayramlar va o`yinlar shu tariqa yuzaga kelib, ular yillar o`tishi bilan an’anaga aylana boshlagan. Demak insoning “Birinchi kasbi” - ovchilik asosida – “Ovchilik o`yinlari” vujudga kelgan bo`lsa uning dehqonchilikka o`tishi va u bilan shug`ullanishi natijasida “Mehnat o`yinlari” shakllanib, yangi mehnat o`yinlari va bayramlari uchun zamin yaratgan. Adu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklari” asari muhim rol o`ynaydi. Aniqsa “Navro`z” kunlarida har hil musobaqalar va o`yinlar “Ko`pkarra, kurash”, “Ekin ekish”, “Ho`rozlar jangi”, poyga bayramining ko`rki sanalgan. Shu bilan birga bedana, ho`roz, qo`chqor urishtirish o`yinlari ham o`tkazilgan. Shuning uchun xalq o`yinlarining dastlabki namunalari insoniyat ongi, tafakkuri bilan bog`liqdir. Uning paydo bo`lishida o`sha davr shart-sharoitlari, odamlarning ov va turmush tajribalari, dunyo qarashi, urf-odat va marosimlari asosiy rol o`ynagan. Avvalo oddiy og`zaki bayoning dastlabki namunalari paydo bo`lgan. Ular nihoyatda sodda bo`lib, turli hildagi undov hitoblar va voqialar bayonidan iborat bo`lgan. Ov jarayoni hamda tafakkurning rivojlanishi voqia va hodisalar talqinida oddiy bayondan obrazli tasvirlashga olib keldi. Eng qadimgi xalq o`yinlari namunalari yozuv yuzaga kelmasdan ancha ilgari paydo bo`lgan. Ilk xalq o`yinlari asl holda, to`laligicha bizga etib kelmagan. U 11

otadan – bolaga, avloddan-avlodga o`tib har bir o`yin turli hil ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarni bosib o`tganligi sababli uning shakli va mazmunida yangi-yangi variantlari yuzaga kelgan. Xalq o`yinlarining eng qadimgi namunalari ba’zi tarixiy yodgorliklar, ilmiy asar va yodnomalar orqaligina bizga etib kelgan. Eng qadimgi o`yinlar, jangnomalar, miflar, afsona va rivoyatlar, qahramonlik eposlari, sanoqlar, raqslardan tashkil topgan. Ja h onga mash h ur bo`lgan olim, tibbiyot ilmining buyuk nomoyandalaridan biri Abu Ali ibn Sino tibbiyotda jismoniy mashqarning roli katta ekanligini ilmiy asoslab, o`sha vaqtlardayoq xalq milliy o`yinlari va milliy kurash haqida qimmatli fikirlarni yozib qoldirgan. Masalan, u quyidagi o`yinlarni “YOydan o`q otish”, “Kichik kurrolar bilan chovg`on o`yinlar”, “Bir oyoqda sakrash”, “YUqoridagi bir narsaga irg`ib osilish”, “Nayza otish”, “Tosh ko`tarish” va shunga o`hshash o`yinlarni yozib qoldirgan. Unga tevarak-atrofidagi shaxslar sen bilimdon va aqlli o`zing bolalarga har hil fanlardan bilim berasan u, yana ular bilan o`ynaysan, deganlar, Ibn Sino bunday tanqidiy mulohazaga: “Inson hayotining har bir davri o`zining go`zalligiga ega. Bolalikning xususiyati esa o`yin” deb javob bergan edi. XI asrda yashab, ijod etgan Mahmud Kashg`ariy “Devonu lug`atit - turk”, yani turkiy so`zlar devonini tuzib chiqdi, unda xalq o`yinlarining 150 ga yaqin turlari tilga olinadi va shundan 20 ga yaqin o`yinlarga ta’rif beriladi. Olim o`yin turlari, o`yinlarning bola va kattalarning yosh xususiyatlariga nisbatan taqsimoti, mashg`ulot, musobaqa turlarini bayon qiladi. Mahmud Qashg`ariy bayonida o`yinlar nafaqat jismoniy, balkiy aqliy mashg`ulotlarga ham bo`linadiki, ular diqqat bilan o`rganilishga loyiq. H ozirda biz “Sport musobaqalari” - deb qo`llab yurgan ibora, Mahmud Qashg`ariy devonida “ba h s” atamasi bilan berilgan. Bunday “ba h slar”ning turlari ko`p bo`lgan. Masalan, merganlikda bahs qilmoq, o`q yoy otib qush va hayvonlarni ovlamoq, shuningdek, arqon tahtali sopqonlarda tosh otmoq bahsi. Buni “Oltin qovoq” o`yini deb ataganlar. Devonda bunday bahslarning qoida va 12

shartlari, hillari, g`oliblarga beriladigan sovrinlar, asbob-anjomlarning nomlari beshfasil bayon etilgan Kurish bahsi ham turlicha bo`lgan, chunonchi, bog`dodi, chalish, eng silkish, buyin і aytarish, baliq ovi, ovchilik bahslari shular jumlasidandir. O`yin – tarixiy tashkil topgan ijtimoiy voqa, mustaqil faoliyat turi, kishiga hosdir. O`yin faoliyati juda ham turli-tumandir: o`yinchoqlar bilan o`ynaladigan bolalar o`yinlari, stol o`yini, doira bo`lib o`ynaladigan o`yin, harakatli o`yinlar, sport o`yinlari. O`yin o`zi-o`zini bilish vositasi, o`yin-kulgi, dam olish, jismoniy va umumiy ijtimoiy tarbiya vositasi, sport vositasi bo`lishi mumkin. O`yin madaniyati elementi sifatida jamiyatni barcha madaniyati va kishilarning har hil ehtiyojlari bilan rivojlanadi: o`yin-kulgi, dam olishda, ma’naviy, aqliy va jismoniy kuchni rivojlanishida katta o`rin egallaydi. O`yin faoliyati- nafaqat madaniyatni bir elementi hisoblanadi, balki u bolalar va o`quvchilarni tarbiyalashda ham foydali vosita hisoblanadi. U hardoim maqsadga yo`naltirilgan va turli-tuman maqsadli yo`l-yo`riq hamda asoslangan harakat bilan o`ziga hos xususiyatni ko`rsatib turadi. O`yin faoliyati ko`proq mehnat bilan umumiylikka ega, ayniqsa bolalik davrida. Biroq o`yin jarayonida hayotiy ehtiyojlarni qondirish uchun kishi moddiy boylikni yarataolmaydi. O`yin-juda ham quvnoq jo`shqin faoliyatidir, shuning uchun u yoshlar va bolalar bilan tarbiyaviy ish olib borishda katta boylik kasb etadi. O`yinni turli- tumanligi katta-kichiklar orasida ayniqsa o`quvchilar va bolalar o`rtasida eng keng tarqalgani bu harakatli o`yinlardir. Ular esa ushbu o`quv qo`llanma fani hisoblanadi. Harakatli o`yinlarni o`ziga hos fazilati o`yinni mazmuni harakatni rolini yorqin ifoda qilish hisoblanadi (yugurish, sakrashlar, uloqtirish, otish, to`pni uzatish va ilib olish, qarshilik ko`rsatish va b.q). Bu harakatlantiruvchi 13

harakatlanish uni mazmunini asoslab beradi (mavzu, g`oyasi). U o`yinda qo`yilgan maqsadga erishish yo`lida, turli-tuman qiyinchiliklarni, to`siqlarni engib o`tishiga yo`naltiriladi. Harakatli o`yinlarni orasida haqiqatdan ham (elementar) harakatli o`yinlar va sport o`yinlari bilan farq qiladi. Haqiqatan ham (elementar) harakatli o`yinlar o`ynovchilarning o`zlarini ihtiyoriy ravishda o`rnatilgan, maqsadga shartli ravishda erishishga yo`naltirilgan, o`zida ongli ravishda tashabbuskorlik faoliyatini mujassamlashtirgan bo`ladi. O`ynovchilarning maqsadga erishishda faol harakatlantiruvchi harakat talab qiladi, uni bajarishi o`ynovchilarni o`zlarining ijod qilishiga va tashabbuskorligiga bog`liqdir (nishonga tezda yugurib borish, nishonga tez otish, “Raqibiga” tez va epchillik bilan etib olish yoki undan qochib ketish va h.k). Harakatlantiruvchi harakatli o`yin qoidalari bilan belgilanadi, uni bajarilishini o`yinchilardan tashabbuskorlik hulqini o`rnatilgan qoidalar chegarasida mos kelishini talab qiladi. O`yin qoidasi maqsadga erishish yo`lida o`yindagi qiyinchiliklarni va to`siqlarni xarakterini aniqlaydi. Qoidani soni va murakkabligi jihatdan o`yinni o`zining murakkabligiga bog`liqdir. Haqiqatdan ham harakatli o`yinlar o`yin qatnashchilaridan maxsus tayyorgarlikni talab qilmaydi. Shuning uchun o`yin qoidasi o`yin qatnashchilarini va rahbarlarni (o`qituvchilar) o`zlari o`tkazilayotgan o`yinni sharoitiga qarab uni o`zgartirib boradilar. Chunki unda o`ynovchilarni aniq belgilangan soni, maydonni aniq katta kichikligi yo`q, shuningdek asbob-anjomlar ham o`zgartirib turiladi (bulava yoki kegli, voleybol yoki oddiy to`p, kichik koptoklar yoki qum solingan haltachalar, gimnastika yoki oddiy tayoqchalar va h.k). Sport o`yinlari – bu harakatli o`yini eng yuqori bosqichidir. Bunda o`yin qoidasi qa’tiy belgilangan bo`lib, ular maxsus maydonga va jihozlarni talab qilinadi. Sport o`yini uchun o`ziga hosligi o`yin jarayonida ma’lum taktikada o`zini tutishi va murakkab harakat tehnikasi hisoblanadi. Bu esa o`yin qatnachilaridan maxsus tayyorgarlikni, trenirovkani talab qiladi. Har bir sport 14

o`yini belgilangan o`yinchilarni soniga, ma’lum maydoncha, asbob – anjomlari hisoblanadi. Harakatli o`yinlar yoshlarni, bolalarni umumiy jismoniy tayyorgarlik vositasi sifatida foydalaniladi, shuningdek sport o`yinlariga va boshqa sport turlariga va “Alpomish” va “Barchinoy” test me’yorlarini topshirishga tayyorlash vositasi bo`lib ham hisoblanadi. Harakatli o`yinlar o`ziga hos bo`lishi mumkin (yakka tartibda), u hammadan ko`proq tez-tez bolalarni o`zlari tomonidan (to`p o`yini, arg`amchi bilan, chambarakni aylantirish va b.q) tashkil etiladi. Ular tarbiyachi pedagog va yetakchilar tomonidan bolalarni faol dam olishini tashkil qilish maqsadida foydalanishi mumkin (tanaffusda, kuni uzaytirilgan guruhda va boshqa holatlarda). Jamoa bo`lib o`ynaladigan (guruh) harakatli o`yinlar alohida pedagogik ahamiyatga ega bo`ladi, chunki ularda o`ynovchi guruhlar, sinflar, zvenolar, bo`limlar, sport sektsiyasida shug`ullanuvchilar qatnashadilar. Jamoa bo`lib o`ynaladigan harakatli o`yinlar har doim musobaqalashish elementi o`ziga hos bo`lib (har bir kishi o`zi uchun yoki har bir kishi o`z jamoasi uchun), shuningdek belgilangan maqsadga erishishida qiziqishni uyg`otishda bir- biriga yordam berish, o`zaro yordamdan iborat bo`ladi. Jamoa o`yinlari uchun o`ziga hosligi shundaki, o`yinda hamma vaqt holatni o`zgarib turishi, o`yinchilardan tezlik raktsiyasini talab qilinadigan bo`ladi. Shuning uchun o`yin jarayonida o`zaro munosabat hardoim o`zgarib turadi: har bir kishi o`zi uchun yoki o`zining jamoasi uchun “Raqiblarini” nisbatan eng qulay holatni yaratishga intiladilar. Harakatli o`yinlar bo`yicha musobaqalar o`tkaziladi. Ularni alohida o`yinlar bo`yicha o`tkazish mumkin, o`yinga qo`yilgan vazifa tahminan bir hil sinflar bir hil yoshdagi o`quvchilarning jismoniy imkoniyatlariga mos kelishi kerak. Biroq harakatli o`yinlar majmuasi bo`yicha musobaqa o`tkazishni pedagogik qimmati shundaki, bunga har hil jismoniy sifat va malakalarni tarbiyalashga yordam beradigan, turli-tuman o`yinlar kiritiladi. Harakatli o`yin majmuasi bo`yicha 15

o`tkaziladigan musobaqada har hil yoshdagi bolalar, o`quvchilar, yoshlar va kattalar qatnashishlari mumkin, biroq o`yindagi vazifa har hil bo`lishi mumkin. Harakatli o`yinlarni shakli - qo`yilgan maqsadga erishish usullarini keng tanlash imkoniyatiga ega bo`lishi, o`yin qatnashchilarini harakatini tashkil qilishdir. O`yin qatnashchilari bir hil o`yinlarda o`zining shaxsiy qiziqishlariga erishish uchun yakka yoki guruh bo`lib harakat qiladilar boshqalarida esa o`zlarining jamoalarini, o`zlarining komandalarini qiziqishlarini himoya qiladilar. Shuningdek o`yin uchun o`ynovchilar har hil tuzilishda yoki shaklda turadilar (sochilib yoki tarqalib, doirada, safda, qatorda). O`yin shakli mazmuni bilan bog`liq ravishda kelib chiqadi. O`yinni metodik jihatdan o`ziga hos xususiyatiga uni mazmuni va shakliga bog`liqdir. Harakatli o`yinlar metodik jihatdan o`ziga hos bo`ladi: a) jonliligi; b) chegaralangan qoida bo`yicha maqsadga erishishda mustaqil harakat qilish; v) qoida bilan mos ravishda ijodiy tashabbuskorlik bilan harakat qilish; g) o`yindagi alohida rollarni bajarish, uni mazmuniga muvofiqligi, o`yin qatnashchilarini jamoadagi ma’lum darajadagi o`zaro munosabati o`rnatiladi; d) to`satdan o`yinda o`zgarib qolish holati bu esa o`yinchilardan tashabbuskorlikni, tez reaktsiyani talab qiladi; e) o`yindagi musobaqa elementlari o`yinda jo`shqinlikni (emotsionalnost) oshiradi va kuchni to`liq sarf qilishni talab qiladi; j) o`yinda kelib chiqadigan “Kelishmovchiliklarni” hal etishda qarama-qarshi tomonlar manfatlarini bir-biriga zid qo`ymoq esa, yuqori darajadagi jo`shqinlik tonusini yaratadi; Harakatli o`yinlar nafaqat vosita bo`ladi, balki bolani jismoniy tarbiya metodi bo`lib ham hisoblanadi. Tarbiyada o`yin metodini tushunchasi o`yin metodikasini o`ziga hos xususiyatini inkor qiladi, ya’ni bu boshqa tarbiya jihozlaridan uni metodi munosabatda bo`lishida farqlanadi (musobaqa elementi, syujetni mavjudligi, maqsadga erishishni turli-tuman usullari, nisbatan mustaql harakati). O`yin metodi ayniqsa murakkablashgan o`zgartirilgan sharoitda harakatni kompleks takomillashtirish uchun foydalaniladi. 16

Harakatli o`yinlar jismoniy tarbiya va o`yin metodi vositasi sifatida jismioniy sifatlarni takomillashtirishga va tarbiyalashga yordam beradi. Bundan tashqari harakatli o`yinlarda gimnastika, yengil atletika, chang`i va boshqa sport turlari mashg`ulotlarida alohida malaka va ko`nikmalarni hamda tabbiy harakatlarni mustahkamlaydi va takomillashtiradi. Pedagogika amaliyotida harakatli o`yinni ikkita asosiy turlaridan foydalaniladi: 1. Erkin, ijodiy yoki erkin o`yinlar, bunda o`yin qatnashchilarini o`zlari o`yin rejasini belgilaydi va belgilangan maqsadni o`zlari amalga oshiradilar. Bu bolalarda go`daklik, maktabgacha yoshda va kichik maktab yoshida ular hammadan ko`ra tez-tez mazmunli bo`ladi, chunki o`yinni mazmuniga qarab rolni taqsimlanadi, shuning uchun ularni psixologiyada g`o`la shaklida o`ralgan deb ataladi. Ular alohida yoki bir kishilik va guruh shaklida bo`lishi mumkin. 2. Belgilangan qoida bilan tashkil qilingan harakatli o`yinlar, esa unga katta yoshdagi yoki bolalar-yetakchilarni o`zlarini rahbarlik qilishlarini talab qilinadi. 1.2. Harakatli o`yinlar – o`quvchilarning jismoniy sifatlarni rivojlantirish vositasi sifatida Bolaning umumiy o`rta ta’lim maktablarida o`qiy boshlashi uning hayotidagi o`zgarishlar bilan bog`liqdir. Bolada muhim o`zgarishlar ro`y bera boshlaydi. Bola biologik jihatdan ikkinchi «yahlitlanish» davrini boshdan kechiradi. Maktab o`quvchilari 12 yoshdan 16 yoshgacha bo`lgan davrini o`z ichiga oladi. 5-9 sinf o`quvchilari organizimining tuzilishi va funktsiyalari bir tekisda rivojlanadi. Biroq gavda o`cish tezligining sekinlashishiga qaramay, qizlarda 12 yoshgacha, o`g`il bolalarda 13-14 yoshgacha vaznga nisbatan bo`y o`sishi tezroq bo`ladi; 11 yoshdan bolalarda skeletning suyaklanishi davom etadi, lekin uning turli qismlari har hil muddatda tugaydi. Bu yoshdagi bolalar skeletida tog`ay to`qimalari ko`p bo`ladi. Suyak to`qimalari organik moddalarga boy va mineral tuzlar nisbatan ko`p bo`ladi, 17

bo`g`imlar juda harakatchan, paylari oson cho`ziluvchan bo`ladi. Shuning uchun bolalarda qomatning turli hilda buzilishlari, umurtqa pog`onasining qiyshayishi, ko`krak qafasi shaklining o`zgarishi yuzaga kelishi mumkin. Suyak tizimining rivojlanish xususiyatlariga ko`ra kichik maktab yoshida haddan tashqari jismoniy yuklanish, uzoq muddatli turg`un harakatlar qilish, balanddan va qattiq joyga sakrashlar man etiladi. Mushak, buyrak, qon aylanish tizimida ham o`ziga hos o`zgarishlar sodir bo`ladi. Organizm qanchalik yosh bo`lsa, mushak ishi ta’sirida qonning daqiqalik hajmi ortishi kattalardagiga nisbatan shunchalik kam bo`ladi, bu hodisa yurak hajmining kichik bo`lishi va uning funktsional xususiyatlari bilan tushuntiriladi. Shuning uchun hatto uncha og`ir bo`lmagan ishlarni bajarishda ham yurakning bir daqiqadagi soni kattalardagiga nisbatan ancha yuqori bo`ladi. 5-9 sinf o`quvchilarning yuragi nisbatan katta, qon tashuvchi tomirlari kattalarnikiga qaraganda keng, tomir devorlari esa elastikroq bo`ladi. YUrak urishi (1 minutda 70-72 marta), nafas olish me’yori tez (1 minutda 20-22 marta), yuzaki bo`ladi. Shu sababli jismoniy tarbiya mashg`ulotlarida harakat ko`nikma va malakalarini tashkil toptirishda hamda jismoniy sifatlarni rivojlantirish jarayonida yoshni hisobga olish joiz. YUrak – tomir tizimining o`ziga hos xususiyatlari tortilish, og`irlik ko`tarish, qarshilikni engish bilan bog`liq bo`lgan mashqlarni bajarish talab qilinadi. Mushak tizimi jadal ravishda rivojlanib boradi. Qo`lning mayda mushaklari rivojlanadi, innervatsion apparat yuqori rivojlanish darajasiga erishadi. Oyoqlarning mushak kuchi ortadi. Elkaning mushak paylari etarlicha rivojlangan bo`ladi. Mushaklarining kuchliligi umurtqa pog`onasining yumshoqligi bilan bir qatorda uzoq vaqt davomida qimirlamay turib yuklamani bajarish vaqtida qaddi - qomatning shakillanishiga olib kelishi mumkin. Ma’lumki, kattalarning bevosita ta’siri natijasida, mustaqil faoliyat jarayonida, shuningdek atrof muhitdan olayotgan axborotlari ta’sirida rivojlanadi. Ular maktabda va undan tashqari sport mashg`ulotlariga qatnaydilar, harakatlanadilar va shu bilan birga atrofdagi voqealarni qiziqish bilan kuzatadilar, 18

turli hil sport musobaqalarini kuzatadilar o`qituvchi va murabbiylarga murojat qilib ularning topshiriqlarini bajaradilar. To`g`ri tashkil etilgan jismoniy tarbiya darslari katta yoshli o`quvchilarda tafakkur, xotira, tashabbus, tasavvur mustaqillikning rivojlanishiga gigienik ko`nikmalarning paydo bo`lishiga ko`maklashadi. Katta sinf o`quvchilari ham atrofdagi olam to`g`irsida yorqin tasavvurlarning shakllanishida hissiy tajribalari katta ahamiyatga ega bo`ladi. Bu davrda ham o`yin faoliyatining yetakchi turi hisoblanadi, lekin bu odatda ko`p vaqtini qiziqarli o`yinlar bilan o`tkazgani uchun emas, - o`yin uning ruhiyatida sifat o`zgarishini yuzaga keltiradi. 5-9 sinf o`quvchisining o`yini ancha takomillashadi: unda hayotiy tajriba qo`lga kiritiladi, muayyan maqsad aniq namoyon bo`ladi, ijodiy tasavvur ko`zga tashlanadi va rivojlanadi. Yildan yilga uning tafakkuri va aqli rivojlanishidi. Sog`lom insonni tarbiyalashda eng muhim vositalardan biri jismoniy mashqlar, harakatli o`yinlar va sport ermak o`yinlari sanaladi. YUqori sinf o`quvchilari bilan jismoniy mashqlarni bajarganda, ularning salomatligini kuzatib borish, tashqi ko`rinishiga, kayfiyatiga charchashiga e’tibor berish juda muhim. Har bir hatto mutloqo sog`lom bola ham yilda 1-2 marta tibbiy ko`riqdan o`tkazilgani ma’qul. Bunda bolaning bo`yi og`irligi ko`krak qafasining aylanasi ko`rsatkichlarini yozib borish tavsiya etiladi, bu uning to`g`ri rivojlanishini kuzatib borish imkonini beradi. Katta yoshli maktab o`quvchilarining asab tizimi ham takomillashadi: bosh miya po`stlog`ining analitik va sintetik funktsiyalari mukammalashadi, miyaning og`irligi sezilarli ravishda oshadi. Harakat analizatorlari jadal rivojlanadi, harakatlarni farqlay olish aniqligi tobora ortadi. Katta yoshli maktab o`quvchilarining tomir-mushak sezgilari , ko`rish sezgilari , rangni sezuvchanlik sezgilari yaxshilanadi. Bu davrdagi asosiy tarbiya vazifalaridan biri shaxsning ijtimoiy yo`nalganligini takomillashtirishdir. Bu davrda bolalarda idrok etarlicha aniq uyushgan va barqaror. 19

O`quvchining bilish faoliyatida xotira juda muhim ahamiyatga ega. 12-16 yoshdagi o`quvchi xotirasining tabiiy imkoniyatlari nihoyatda katta; ularning miyasi shunday egiluvchanlik xususiyatiga egaki, bu biror narsani oson va tez, so`zma-so`z eslab qolishga imkon beradi. Jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish jarayonida bolada shuningdek harakat xotirasi ham rivojlanadi. Bu yoshdagi o`quvchilarning tafakkuri o`zining aniqligini saqlab qoladi. Shuning uchun uni predmetli-obrazli tafakkur, deb atash mumkin. Jismoniy tarbiyada ta’limning asosiy vazifasi harakat maktabini tashkil etishdir: 12-16 yoshdagi o`quvchilarning egallagan ko`nikma va malakalarni takomillashtirish, ularni yangi malakalar bilan to`ldirish, harakatlarni tejamkorlik bilan bajarib, murakkab bo`lmagan harakatlarning uyg`unligini aniq bajarishga erishish. Harakatlarni vaqt na fazoda boshqarishni o`rgatish. Bunda harakatlarni to`g`ri bajarish tehnikasining asosi jamlanadi, harakat madaniyati ta’minlanadi. 5-9 sinf o`quvchilarining harakatlarni o`ylab topishga, ularni muhokama qilib, nima uchun ular aynan shunday bajarilishi kerak, boshqacha emas, hatolarini aniqlab, bajarilish sifatini baholay bilishga o`rgatish lozim. Jismoniy sifatlarni rivojlantirish jarayonida yangi ko`nikma va malakalar shakllanadi. Maktab o`quvchilari uchun harakatlarni bajarish va harakatlar uyg`unligini takomillashtirishning negizi bo`lib hisoblanadi. Harakat uyg`unligi butun maktab davri davomida xususan kichik yoshdan boshlab rivojlanadi. SHy davrda alohida tashkil etilgan va yo`naltirilgan pedagogik ta’sir etish yaxshi samaradorlikni ta’minlaydi. Jismoniy tarbiya va sport sohasining ko`pgina olimlari fikricha, o`sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy tarbiyalashdan maqsad shaxsning jismoniy va ma’naviy madaniyati asoslarini shakllantirish, salomatlik zahiralarini sog`lom turmush tarzida faol hamda uzoq muddat davomida amalga oshirilayotgan qadriyatlar tizimi sifatida yuksaltirilishidan iboratdir. Ularning mulohazalaridan 20

kelib chiqsak, katta maktab yoshidagi o`quvchilariga nisbatan tatbiq etilsa, jismoniy tarbiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan tarkib topadi. - o`quvchilarda salomatlik, jismoniy tarbiya va sport qadriyatlarini o`zlashtirishda ongli ehtiyojni shakllantirish; - o`quvchilardagi jismoniy sifatlar, harakat ko`nikma va malakalari rivojining zarur hamda etarli darajasini ta’minlovchi jismoniy imkoniyatlarning tabiiylikka muvofiq va individual - mos rivojlantirilishi; - katta maktab yoshidagi o`quvchilariga umumiy jismoniy ma’lumotlarni berish, bunda ularning jismoniy tarbiyasiga oid aqliy, tehnologik, ahloqiy, etik va estetik qadriyatlarni o`zlashtirishga erishish; - bilimlarning mustaqil mashg`ulotlar o`tkazish ko`nikmalari darajasida dolzarblashuvi. Katta maktab yoshidagi o`quvchilar jismoniy tarbiyasi tizimi, tuzulishining innovatsion qo`shimchalariga hos asosiy muammolar quyidagilardir: A) o`quvchilarning har tomonlama rivojlantirish jarayonini maqbullashtirish uchun jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanish imkoniyatlari; B) maktab o`quvchilarini jismoniy sifatlarini rivojlantirish va asosiy harakatlarini shakllantirishning yosh xususiyatlari; V) maktab o`quvchilarini jismoniy tarbiyasining metadologik muammolari; G) maktab o`quvchilariqq jismoniy tarbiya mutahassislarini tayyorlashning tashkiliy mazmuniy asoslari. 5-6 sinf o`kuvchilari (11-12 yosh) o`zlaridan oldingi sinflarga nisbatan ko`proq murakkab o`yinlar bilan shug`ullanishga qiziqadilar. Buni ba’zi bir darajada tushuntiriladiki, ya’ni bolalar bu davrda katta chidamlilikni o`pka sig`imini kattaligiga ega bo`ladi, garchi nafas olish sistemasi ham etarlicha rivojlanmagan bo`ladi. Mushaklar asta sekin o`sadi va mustahkamlanadi, biroq kuch ko`rsatkichlari ham etarli darajada rivojlanmagan shuning uchun organizm uzoq davam etadigan kuchli taranglashishlarga va birtomonlama yuklamalarga etarli darajada tayyor emas. Nafas olish sistemasi bir muncha ko`proq rivojlangan kichik maktab 21

yoshidagilarga qaraganda biroq nafas olishni chuqurligi ham etarli emas. Nerv sistemasi takomillashib boradi. Miya sistemasini moyilikni funktsional imkoniyati o`sib boradi. 11-12 yoshli bolalarda 7-10 yoshli bolalar nisbatan ko`proq sezgir va epchillikni rivojlanishiga va takomillashtirishiga qaratilgan. Ularni o`yinda o`zini tutish taktikasi malakasi ortib boradi. 1-4 sinflarda o`yin va gimnastika mashg`ulotlarida egallagan, malakalaridan keng foydalaniladi. O`quvchilarda tormozlanish funktsiyasi kichik maktab yoshidagi bolalarga nisbatan bir muncha yaxshi rivojlangan, iroda doirasi esa kuchli rivojlangan. O`yin vaqti bo`yicha ko`proq davom etadigan va murakkab harakatlarga boy bo`lib bu esa o`quvchilarda chidamlilikni tarbiyalashga yordam beradi. Bolalar bu yoshda o`yinga juda ham qiziqadilar ular bu o`yinlarda o`zlarini harakatlarini takomillashtiradi. Ularni o`yin jarayoniga o`zlari qiziqadilar, ular o`zlarini tezligini, epchilligini, meragnligini, kuchni va ziyrakligini namoyon qilishi yoqadi. Ayrim holatda tezkorlik va kuch qobiliyatlariga ta’sir etishga ko`proq yo`naltirilgan o`yinlar namoyon bo`ladi, biroq imkon boricha zo`r berishni talab qilmaydigan, shu bilan birga bu zo`r berish tsiklik yoki davriy xarakterga ega bo`ladi (“Poygachi”, “CHavandoz sportchilar”, “YAshirilgan koptoklar”, “Katakdagi qushlar”, “Pir-r etdi”, “Doiraga tushirish”, “Hushyor soqchi”, “To`pni oshirish”, “To`plarni uzatish”, “CHiziqlar bo`ylab sakrash”, “Kartoshka ekish”, “Ikki ayoz”, “Tulki bilan na’matak” va b.q). Kichik o`quvchilar obrazlardan tashqariga chiqib ko`proq tanqidiy va umumiy ravishda fikirlaydilar, sezgini tasavvur etish va idrok qilishni afzal ko`rishga tayanadi. Fikirlashni qabul qilmaslik qobiliyati, harakat tajribasi va egallagan zahiradagi bilim bilan murakkab o`zaro munosabatdagi va ko`psonli o`yin qoidalari bilan ularga kichik maktab yoshidagi o`kuvchilarga ko`ra ko`proq murakkab o`yinlarni egallashga imkon beradi. (“Otishma”, “To`p uchun kurash”, “To`p nishonga” va b.q). 22

O`qituvchining tushintirishi va tanbeh berishlari ko`proq qisqa va aniq hakamlik esa-ko`proq qa’tiy bo`lishi kerak. Bolalar bu davrda sinfdagi va boshqa ishlarga faol kirishadilar. O`quvchilar o`yinda asosiy o`rinni komandali o`yinlar egallaydi, shuning uchun ham aynan shu davrda ularda ayniqsa jamoatchilik sezgisi rivojlanadi va namoyon bo`ladi. Kichik o`quvchilar o`yini juda ham sevadilar ularni har biri eng yaxshi usullari bilan o`zlarini shaxsiy imkoniyati va ular o`zi jamoasini diqqat e’tiboriga qaratadilar. (“Raqam chaqirish”, “Oq terakmi ko`k terak”, “Qoravullar va izquvarlar”). O`yinni barchasi shartli bo`lganligi uchun bolalar tushina boshlaydilar. Faqatgina joylarda o`ynaladigan o`yinlarda mazmuni saqlanib qolinadi. Rivojlanish jarayonini tezlashtirish bilan bog`liq bo`lganligi sababli ko`proq erta balog`atga etadi. Qizlarda bu aynan shu davrda (10-12 yoshda) boshlanadi. Olimlarimizni bergan ma’lumotlariga ko`ra jismoniy rivojlanish jarayoni ruhiy rivojlanish bilan paralel boradi. Hozirgi zamon bolalari oldingilariga qaraganda ko`proq rivojlanganlar. Yuqori-qon tomir sistemasi va nervni fiziologik funktsiyasini garmoniyasini buzilishini kuzatilishi jinsiy etilishini tezlanishi bilan bog`liq bo`ladi. Vegetativ nerv sistemalarini funktsiyasini buzilishi qayd qilinadi (bosh aylanish, yurak urishi, tovushlarga, hidlarga nisbatan sezgirlikni oshib borishi va b.q). Bolalarga o`yinda bularni barchasi ta’sir etadi. Bolalar psixologik jihatdan bir hil turmaydigan, o`yin jarayonida o`zini his tuyg`usini jo`shib namayon qiladi. Shu bilan birga o`yin qoidalariga qa’tii talab qilishni oshirish zarur, haddan tashqari asabiylashganda yoki hayajonlangan vaqtda o`yinda tanaffus berish mumkin. Bu davrda o`g`il va qiz bolalar o`yinlarida ayrim o`ziga hos xususiyatlarga ega bo`ladi. O`g`il bolalar qiz bolalarga ko`ra tezlik bilan yugurishda, kurash elementlari, uzoqqa uloqtirish bilan o`ynaladigan o`yinlarda ayrim afzalikka ega bo`ladilar. O`g`il va qiz bolalarni bu imkoniyatlaridagi farqni hisobga olib yugurish bilan o`ynaladigan komandali o`yinlarda o`g`il va qiz bolalarni soni bir hil bo`lishni 23

kuzatib borilishi zarur. Chidamlilikni rivojlantirishga oid qarshilik ko`rsatish bilan o`tkaziladigan o`yinlarda jinsiga qarab o`g`il va qiz bolalarga bo`lish kerak va har bir komanda bilan mustaqil o`yin o`tkazilishi kerak (“Doiraga tort”, “Juft-juft bo`lib tortish” va b.q). Qarshilik-kursatish bilan juft-juft bo`lib o`tkaziladigan (“Ho`rozlar jangi”, “Juft-juft bo`lib tortishish”) juftlikda o`ynaydigan o`yinchilar bir hil jinisda bo`lishlari shart (o`g`il yoki qiz bolalar). Qiz bolalar bu davrda badiy gimnastika elementilari bilan muzika jo`rligida o`tkaziladigan o`yinlarga qiziqa boshlaydilar. O`g`il bolalar esa kuch, chidamlilik, tez yugurish bilan bajariladigan o`yinlarga ko`proq qiziqadilar. Ayrim o`quvchilar bilan suzish bo`yicha mashg`ulot o`tkazilsa iloji boricha suvda o`yin o`tkazishni kiritish kerak. Kichik yoshdagi o`quvchilar esa kattalarga o`hshash uchun harakat qiladilar. O`qituvchi, yetakchi, tarbiyachi buni hisobga olish zarur va har doim bolalar uchun namuna bo`lishi kerak. Kichik yoshdagi o`quvchilarda o`rtoqlari bilan yaxshi munosabatda bo`lishga harakat qilishni yorqin ifodasi namayon bo`ladi. Shu bilan bir qatorda o`rtog`ini yomon hati harakatni muhokama qilishga o`zini bilimli qilib ko`rsatish, kuch, qo`rqmaslik va intizomini buzganda o`zini hissiyotiga qarshi chiqishi moyilligi namayon bo`ladi. O`zining “Men” degan so`zini mustahkamlash uchun o`g`il bolalar tez-tez kuch ishlatadilar, u ko`pincha janjalni kelib chiqishiga olib keladi. Bunday vaqtda o`g`il va qiz bolalar o`zlarini tengqurlari bilan aralashib yuradilar. O`g`il va qiz bolalar o`rtasida do`stlik boshlanadi fizkultura va sport mashg`ulotlari bilan shug`ullanish ishtiyoqi paydo bo`laboshlaydi. Pedagog bu qizikishni maqsadga yo`naltirilgan holda foydalanishi zarur. Bu davrda ko`pchilik bolalar sport sektsiyalarida shug`ullanishni boshlaydilar, jumladan sport o`yinlari bilan (basketbol, voleybol, qo`l to`pi, futbol va b.q). Ayrim harakatli o`yinlar sport qoidalariga qa’tiy chegaralangan holda kiritiladi. Bu o`yinlar bo`yicha sinflar o`rtasida, maktab birinchiligi, maktablararo, 24

tuman birinchiligi musobaqalar o`tkaziladi. Misol tariqasida shunday o`yinlarni ko`rsatishimiz mumkin. “Pionerbola”, “To`p uchun kurash”, “To`p kapitanga”, “To`pni to`rt tomonga uzatish” va b.q. Bunday vaqtda harakatli o`yinlarga ko`proq kichik yoshdagi bolalarni jalb qilish bilan musobaqalar o`tkaziladi (“Quvnoq startlar” va b.q). Kichik yoshdagi o`quvchilar o`rtasida o`tkaziladigan harakatli o`yinlar ularni keyinchalik hartomonlama garmonik rivojlanishiga va jismoniy ta’limni olishga yordam beradi. Bolalar hayotidagi bu davrda (13-15 yosh, 7-8 sinf o`kuvchilari)o`sishni tez sur’ati o`ziga hos xususiyatini ko`rsatib turadi. Buning natijasida o`quvchilarni harakat koordinatsiyasi bir muncha buziladi.o`g`il bolalar bu yoshda jinsiy rivojlanishi boshlanadi, qiz bolalarda esa u tugallanadi. Ya’ni o`quvchini yurak-qontomir sistemasi jinsiy balog`atga etishi bilan kuchli ta’sirchanligiga qaramasdan chidamlilik va tez bajariladigan mashqlarga yaxshi moslanishi isbot qilingan. Bu uzoq davom etadigan yugurish qarshilik ko`rsatishga va kurashish chidamlilikka oid harakatli o`yinlardan foydalanishga imkoniyat beradi, biroq buni pedagog va tibbiyot hodimi tomonidan muntazam ravishda nazorat qilib borishlari kerak. Tog`ay to`qmalarini suyakka aylanishi davom etadi, bo`g`imlarni harakatchanligi kamayadi mushakni hajmi va uni kuchi birmuncha ortadi. O`g`il va qiz bolalarni kuchayishi va tez yugurish imkoniyatlari o`rtasidagi farq yana ham kattalashib boradi. Shuning uchun o`rtadagi bu farqni hisobga olish zarur va kuchli o`yinlarda o`quvchilarni jinsiga qarab bo`lish kerak. Qiz bolalar ko`proq muzika jo`rligida, o`g`il bolalar – kuch bilan bajariladigan o`yinlar qiziktiradi. Tez yugurishga, to`siqlardan oshib o`tishga, uzoqqa uloqtirish bilan o`tkaziladigan turli-tuman o`yinlarda har bir komanda o`g`il va qiz bolalarni sonini bir hil bo`lishini qa’tiy nazorat qilish kerak, ayrim holatlarda bunday o`yinlarni alohida o`tkazilgani maqul bo`ladi. 25

O`quvchilarda o`yin doirasi borgan sari torayib boradi. Chunki bu yoshda ularga shunday o`yinlar yoqadiki ya’ni ular o`zlarini eng yaxshi tomonlarini ko`rsatishlari mumkin. O`quvchilar ko`proq komandali o`yinlarga qizikadilar. Shu bilan birga komandalarga bo`lish oldingilarga o`hshab o`ng`ay emas, rollarni tabaqalashtirishlari bilan murakkabdir. Xarakterini bejiz emasligi, balki o`quvchida doimiy komandali o`yinlarga qiziqishi ortib boradi. O`quvchilarga mazmunli o`yinga qiziqishi mutlaqo yo`qoladi, chunki o`yinlarni tashkil qilish tizimiga qarab va harakatga soluvchi mazmunli asosiy o`rinni egallaydi. O`quvchilarda sport o`yinlari va sportga tayyorlash o`yinlaridan keng foydalaniladi. O`quvchilar sport uchun zarur bo`lgan, o`yinda alohida malakalarni trenirovka qilishni yaxshi ko`radilar. Ular uni foydasini tushunadilar va to`p bilan o`ynaladigan o`yinlarni ayniqsa basketbol, voleybol, futbol, qo`l to`piga tayyorlaydigan o`yinlarni ishtiyoq bilan o`ynaydilar. Bu o`yinda ularni qiziqtiradigan narsa o`yinda o`zini tuta bilish ahloqi taktikasi va o`yin tehnikasi malakalarini trenirovka qilish hammadan ko`proq esa o`yin jarayoni o`zi. O`quvchilar qa’tiy holisona hakamlik qilishni sevadilar va o`yin qoidalariga rioya qilishga harakat qiladilar. Bu yoshdagi o`kuvchilar uchun o`ziga hosligi o`zlarini kuchlarini haddan tashqari oshirib baholashga moylligidir. O`quvchilarda suvda suzish bilan shug`ullanganda va kurash elementlari bilan o`ynaladigan o`yinlarga yana ham ko`proq o`rin egallaydi. Oddiy harakatli o`yinlar qisman sport o`yinlari bilan almashtiriladi ayniqsa o`quvchilar bilan maktabdan tashqari sharoitda va sinfdan tashqari vaqtda o`tkaziladi, chunki o`yinchilarni soniga qarab chegaralangan o`yin qoidalari va uni o`tkazish uchun ko`p vaqt talab qilinadi. Darsda ularni o`tkazish qa’tiy bo`ladi. Agarda u o`tkaziladigan bo`lsa unda soddalashtirilgan qoidalar bo`yicha o`tkaziladi. 26

Harakatli o`yinlar bo`yicha to`siqlardan oshib o`tish bilan estafeta, kurash, uloqtirish, sakrash, tirmashib chiqish va oshib o`tish bilan shuningdek yarim sport o`yinlari bo`yicha musobaqalar keng qo`llaniladi. 1.3. Jismoniy tarbiya darslarida milliy harakatli uyinlardan foydalanishning pedagogik shart-sharoitlari Harakatli o`yinlar jismoniy tarbiya darsining asosi hisoblanadi. Shuning uchun maktab dasturida o`yinlar boshqa materiallarga nisbatan ko`proq o`rin oladi. Buning sababi shuki, dasturga kiritilgan har hil jismoniy mashqlarni bolalar turli o`yinlar vositasida osonroq idrok qiladilar va o`zlashtiradilar. O`yin- inson faoliyatining ko`rinishlaridan biridir. Murakkab va qiziqarli hodisa sifatida u turli kasbdagi kishilar diqqatini jalb etadi. Bugungi kunda olimlarning tadqiqotlarida o`yinning o`ziga hosligi, uning jamiyat hayoti va alohida shaxs hayotida, insonning madaniyatida tutgan o`rni va ahamiyati ko`rib chiqilgan. O`zbek xalq o`yinlarining xususiyatlari va hilma-hilligi masalalari ustida chuqur izlanish olib borgan olimlar: D.B.Elkonin , O.Safarov, R.Mavlonova, O.Hasanboeva va boshqalar o`yinning qadrini, shartliligini, uning ijtimoiy hulqni shakllantirishdagi, kishining jamiyatdagi o`z o`rnini belgilab olishdagi, uning muomala paytidagi xatti-harakatlarni maromga keltira olish ahamiyatini ta’kidlaydilar. O`yin kattalar hayotida muayyan o`rin tutarkan, u bolalar uchun muhim ahamiyatga egadir. O`zbek xalq o`yinlaridan “CHir aylanma”, “Ro`mol tashlash”, “Quzi” “Zag`izg`on”, “Topar bo`lsang, topa qol”, “To`qilgan ro`mol” kabilar bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. O`zbek xalq o`yinlari - inson o`zligining namoyon bo`lishi, uning takomillashuv usulidir. Ishlab chiqiladigan o`yin nazariyasi pedagogika uchun ham ahamiyatlidir. Shu jihatdan olganda boshlang`ich sinflarning jismoniy tarbiya darslarida o`quvchilar didaktik topshiriqlarni bajarishganlarida harakat tehnikasini mukammallashtirish bilan birga, o`yindagi syujetlar orqali ahloqiy fazilatlarni o`zlarida kamol toptirishadi. 27

5 - 6- sinflarda harakatli o`yinlarni asosan darsning asosiy va yakunlovchi qismida o`tkazish tavsiya etiladi, chunki dasturda darsning kirish qismida saf mashqlarini o`tkazish belgilangan. O`yinlarda yugirish, sakrash, uloqtirish yoki irg`itish kabi harakatlar bajarilishiga alohida e’tibor berish lozim. Bu yoshdagi bolalar bilan asosan oddiy va o`rtacha murakkablikdagi o`yinlar o`tkaziladi. Agar bolalar etarli darajada tayyorlangan bo`lsa, yanada murakkabroq , ya’ni jamoalarga bo`linib ijro etiladigan (“Nimaning pati”, “Topar bo`lsang, topa qol” va boshqalar) o`yinlarni ham o`tkazish mumkin. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida bu o`yinlar orqali ahloqiy fazilatlarni singdirishga zamin yaratilib, ularda mas’uliyat hissi paydo qilinadi. Bu hol butun jamoaning, o`yinda ishtirok etayotgan barcha ishtirokchilarning mas’uliyatini orttiradi. Masalan, ularga yugurib kelib uzunlikka sakrashni o`rgatish bo`yicha alohida mashg`ulot o`tkazilsa, o`qituvchi qo`ygan vazifa amalga oshmay qolishi mumkin. Chunki mashqni tushuntirish, amalda ko`rsatish, bajarish va qanday bajarilganini aniqlash, hatolarni tuzatish va hokazolar bolalar uchun zerikarli bo`ladi. Milliy xalq o`yinlari esa o`z syujetiga ko`ra ta’sirchan va jamoali bo`lganligi uchun etarli darajada chaqqonlik, hozirjavoblik, farosatlilik va jismoniy tayorgarlikni talab qiladi va ayni vaqtda bu xususiyatlarni takomillashtiradi. Jismoniy tarbiya darslari ko`pincha turli o`yinlardan iborat bo`ladi va ularga gimnastika hamda sport o`yinlarining asosiy turlari - basketbol, voleybol va boshqalar ham kiritiladi. O`qituvchi harakatli milliy o`yinlar yordamida jismoniy mashg`ulotlarni qiziqarli o`tkazadi va 5 - 7 sinf o`quvchilarida turli harakat ko`nikmalarini hosil qilishga muvaffaq bo`ladi. O`quvchilar harakatli o`yinlarda qatnashganlarida ularning harakatlari faollashib, tartibli va aniqroq bo`lib boradi. Agar o`qituvchi o`z oldiga o`quvchilarda biror turi bo`yicha harakat ko`nikmalarini hosil qilish vazifasini qo`ysa, ayrim darslar shu vazifani bajarishda yordam beradigan o`yinlardan iborat bo`lishi mumkin. Shuni ham nazarda tutish kerakki, o`yin darslarini o`tkazish o`quvchilardan ayrim o`yin 28

harakatlari ko`nikmalariga ega bo`lishni talab qiladi. O`yin darslarini har o`quv choragining oxirgi o`n kunliklarida o`tkazish maqsadga muvofiqdir. Chunki shunda o`qituvchiga bolalar qanday harakat ko`nikmalarini egallaganini aniqlash imkonini beradi. O`qituvchi harakatli o`yinlarni o`tkazishda 5 - 7 sinf o`quvchilarining yosh xususiyatlari ularning organizmi tezroq o`sishi bilan ifodalanishini unutmasligi va shuning uchun darslarda o`tkaziladigan mashg`ulotlar vaqtida uyushtiriladigan o`yinlarni asta-sekin murakkablashtirib, maqsadga muvofiqlashtirib berishi lozim. O`yin jarayonida mazkur yoshdagi o`quvchilar haddan tashqari og`ir jismoniy harakat qilmasligi va o`qituvchi ularning har biriga tegishlicha munosabatda bo`lishi zarur. 5 - 7 sinflarda foydalaniladigan harakatli o`yinlar hajmi ta’lim-tarbiyaviy vazifalardan kelib chiqadi. Mazkur sinflarda o`tkaziladigan harakatli o`yinlar tashkiliy jihatdan ham, harakatlarning jihatidan ham, sermazmun bo`ladi. Darsning asosiy qismida o`quvchilarni bironta murakkab sport o`yinini o`rganishga tayyorlash uchun darsning tayorgarlik qismiga ba’zi o`yinlarni kiritish mumkin. Ishlab chiqilgan metodikaga asosan harakatli o`yinlardan foydalaniladigan darslar chorak oxirida, kanikul oldidan tekshirish normativlariga baho qo`yilganidan keyin o`tkaziladi. Darsning puhtaroq bo`lishiga erishish, shuningdek, orttirilgan ko`nikmalarni mustahkamlash va o`quvchilarga beriladigan nagruzkani oshirish maqsadida o`yinlardan darsning asosiy qismi so`ngida foydalanish mumkin. O`quv dasturlarining talablari o`quvchi yoshdagi o`quvchilar oldiga muayyan maqsad va vazifalarni qo`yadi. Bunday sharoitda harakatli o`yinlarning jismoniy tarbiya darslarida va jismoniy tarbiya bo`yicha o`tkaziladigan boshqa mashg`ulotlarda yetakchi o`rin olishi tabiiydir. Garchi harakatli o`yinlar mashg`ulotlarga kiritilsa ham, bunda sportning har hil turlari bo`yicha orttirilgan harakat ko`nikmalarini takomillashtirish va mustahkamlash nazarda tutiladi. Demak, o`yinni o`tkazish jarayonida o`yin harakatlarining bajarilishini alohida 29

e’tibor bilan kuzatishi lozim. O`z-o`zidan ayonki, darsga kiritiladigan o`yinlar harakatlarning u yoki bu elementlarini o`zlashtirishga yordam beradigan mashqlardan iborat bo`lishi kerak. Agar darsning asosiy qismiga sport o`yinlaridan birortasi kiritilgan bo`lsa, uning kirish qismida o`zining ayrim harakatlari bilan mana shu o`yinning taktikasiga mos keladigan harakatli o`yinlardan bittasini o`tkazish juda foydalidir. Darsning yakunlovchi qismida o`tkaziladigan harakatli o`yinlarning vazifasi yaxshi dam olish va kayfiyatni yaxshilash uchun muskullarga zo`r berishni kamaytirish, nafas olish organlari va qon aylanishini birmuncha tinchlantirishdan iboratdir. “O`ylab top”, “Man qilingan harakat” singari o`yinlar, diqqatni sinash uchun o`tkaziladigan mashqlar darsning yakunlovchi qismidagi vazifalarni amalga oshirishda yordam beradi Boshlang`ich sinflarda yaxshi tanlangan o`yin ta’lim va tarbiya muvaffaqiyatining muhim shartidir. O`yinni o`tkazishga tayyorlanishda o`yinga qatnashuvchilarning tarkibini, yosh xususiyatlarini, shuningdek, jismoniy tayyorgarliklarini hisobga olib, darsning asosiy vazifalarini belgilashi zarur O`qituvchi o`yinni tanlashda mashg`ulot qanday shaklda o`tkazilishini (dars tarzida o`tkazilsa, o`yin uning birinchi , ikkinchi yoki yakunlovchi qismida, tanaffus vaqtida va hokazolarda o`tkazilishini) bilishi kerak. O`yin o`tkaziladigan joy, ob-havo va harorat hisobga olinishi kerak. Agar o`yin qishda o`tkaziladigan bo`lsa, o`quvchilarni faollashtiradigan va jismoniy nagruzkani bir tekisda taqsimlaydigan serharakatroq o`yinlar tanlanishi kerak. O`yinni o`tkazishda quyidagi pedagogik shart-sharoitlarga e’tiborni qaratish lozim: - avvalo kerakli sport anjomlari, asbob-uskunalar, masalan, diametri 8 sm arqondan, jundan, lentadan, rezinadan yasalgan koptokchalar (rezina koptokchalar yuqori haroratda tarangligini yo`qotmasligi uchun salqin joyda saqlanadi); voleybol va basketbol to`plari, irg`itish uchun uzunligi 1 m uzunlikdagi sport tayoqlari, arqon, belbog`lar, bayroqchalar, kigizlar, tahtachalar, bolg`a, aptechka va boshqalar, ko`z og`rig`i kasalidan saqlanish uchun har bir 30

o`quvchining ko`z boylagichi bo`lishi kerak; - o`yin o`tkaziladigan maydoncha tekis bo`lishi, tikan, toshlar, shisha siniqlari va boshqa keraksiz narsalardan tozalanib, doimo toza tutilishi lozim; - mashg`ulot o`tkazilayotgan paytda maydonchada begona kishilar bo`lmasligi kerak. Chunki ular bolalarning hayolini bo`ladilar va ularni o`yindan chalg`itib, ortiqcha harakatlar qilishga majbur etadilar; - maydonchani asbob-uskunalar bilan ta’minlash , bundan tashqari, u erdagi tabiiy buyum va narsalardan ham foydalanish zarur. Shu bilan bir qatorda o`yinlarni o`tkazishda quyidagi gigiena qoidalariga rioya qilinishi lozim: a) o`yin paytida kiyiladigan kiyim harakatlarni qiyinlashtirmaydigan, yengil bo`lishi kerak; b) yozda o`yindan so`ng cho`milish kerak; v) o`yin boshlanishidan oldin maydonchaga suv sepilishi lozim. O`qituvchi asbob-uskunalarni tarqatish va o`rnatish, o`yin qoidalarining bajarilishini kuzatish va natijalarni hisobga olib borish uchun o`ziga yordamchilar tanlab olishi mumkin. YOrdamchi - o`yinning bo`lajak tashkilotchisidir. YOrdamchi o`yin ishtirokchilariga holisona munosabatda bo`lishi kerak. Keng joylarda o`ynaladigan o`yinlarni o`tkazishda shu o`yinlar bo`yicha tajriba orttirgan o`quvchilarning o`qituvchiga yordamchi bo`lishi maqsadga muvofiqdir. Sog`ligi yaxshi bo`lmagan va jismoniy tarbiya darsidan vaqtincha ozod etilgan o`quvchilarni o`yinda kuchi etgancha qatnashtirish uchun ham yordamchi qilib tayinlash mumkin. Ba’zan intizomsizroq yoki haddan tashqari faol bolalarning hulqini yaxshilash maqsadida ularni ham o`qituvchiga yordamchi qilib tayinlanadi. O`yinni bolalar charchashini kutmasdan, harakatlar ularga qanchalik ta’sir etayotganiga qarab tamomlash lozim. O`yinning qancha vaqt davom etishi ishtirokchilarning soniga va yoshiga, o`yinning xarakteri va sur’atiga , tehnik uskunalarning miqdoriga, ob-havo va sharoiti va hokazolarga bog`liq bo`ladi. O`ynovchilarning jo`shqin holatlariga qarab o`yinni tartibga solish va boshqarish, uning maqsadini, qoidalarining ma’noci va ahamiyatini bilish kerak. O`quvchilarning o`yin qoidalariga rioya qilishi doimo o`qituvchining diqqat 31

markazida bo`lishi lozim. Chunki o`yin qoidalariga rioya qilish katta tarbiyaviy ahamiyatga molikdir. O`qituvchi odilona hakamlik namunasini ko`rsatishi, o`ynovchilarning hatolarini shoshilmasdan va mulohazakorlik bilan qayd qilib borishi va har bir o`yinchini umumiy qoidalarga bo`ysunishga majbur qilishi kerak. O`yinda ayniqsa, guruhli o`yinlarda sharoitning barcha ishtirokchilar uchun bir hil bo`lishini sezgirlik bilan kuzatib borish zarur. Har bir bolaga o`yindagi bosh rolda o`z uquvi va bilimlarini aniqlash imkonini berish maqsadida onaboshilarning almashinishi belgilab qo`yish tavsiya etiladi. O`yin muvaffaqiyatli o`tishining eng muhim sharti- intizom va unga qat’iy amal qilinishidir. Harakatli o`yinni o`rgatish va bu jarayonda o`quvchilar o`zlarini qanday tutishlari ko`proq jismoniy tarbiya o`qituvchisiga bog`liqdir. O`yin shartli ishora (buyurish, hushtak yoki qarsak chalish, qo`l yoki bayroqchani silkitish) bilan boshlanadi. O`qituvchi barcha ishtirokchilar o`yin mazmunini tushunib olganiga va qulayroq erga joylashib olganiga qanoat hosil qilgandan keyin ishora qiladi. «SHartli chegaralar oldindan belgilab qo`yilishi , o`yin uchun zarur qo`llanmalar esa o`yin qoidalariga muvofiq bo`lib berilgan va joy- joyiga qo`yilgan bo`lishi lozim. Rahbar o`yin borishini va o`ynovchilarning harakatlarini diqqat bilan kuzatadi hamda boshqarib boradi». Bundan tashqari o`yin davomida ayrim qoida va usullarni qo`shimcha ravishda tushuntiradi. Tuzatish, tanbeh va mulohazalarni o`yinning borishiga halaqit bermaydigan yoki uni to`htatib qo`ymaydigan yo`sinda aytish lozim. Agar o`yinchilarning ko`pchiligi bir hil hatoga yo`l qo`yayotgan bo`lsa, tegishli yo`l- yo`riq berish yoki o`yin qoidalari qanday bajarilishini ko`rsatish uchun o`yinni to`htatish mumkin. Lekin uni baqirish yoki keskin ishora bilan to`htatish yaramaydi. O`qituvchi bolalarni o`yin qoidalarini ongli va aniq bajarishga odatlantirishi kerak. Bu odat ularni intizomga o`rgatishda katta ahamiyatga ega bo`lib, bolalarda o`z burchini sezish va o`z xatti- harakatlari uchun javobgarlik hissini tarbiyalash, o`zini tuta bilish va matonatlilikni o`stirishda yordam beradi. O`qituvchining vazifasi - o`quvchilardan o`yin qoidalarini aniq bajarishni 32

talab qilishdir. O`ynovchilar yo`l qo`yadigan hatolar va qo`polliklarning oldini olishga alohida ahamiyat bilan qarash lozim. Qo`pollik qilgan o`yinchini albatta jazolash kerak. Bunday hollarda ba’zi ta’sir ko`rsatish choralarini qo`llash, ya’ni vaqtincha o`yindan chiqarib yuborish, jarima ochkolari berish mumkin. O`yinga rahbarlik qilishda o`quvchilarni faqt erishiladigan natijalarga qiziqtirish bilan cheklanmaslik, balki ularda o`yin jarayonining o`zidan zavq- shavq hosil qilishga , lazzatlanish hissini vujudga keltirishga ham jiddiy e’tibor berish lozim. Ayniqsa, uncha faollik ko`rsatmaydigan o`yinchilarning tashabbusini qo`llab- quvvatlash, rag`batlantirish va bu bilan ularda o`z kuchlariga ishonch hosil qilish tavsiya etiladi. O`ynovchilar o`rtasida o`rtoqlarcha, to`g`ri munosabat o`rnatishga harakat qilish, g`oliblarning kekkayib ketishlari va yutqazganlarning o`yinidan sovishlariga yo`l qo`ymaslik lozim. O`yindagi intizomlilik o`quvchi o`yinning barcha tartib-qoidalarini, o`z zimmasiga yuklangan hamma vazifalarni ongli va vijdonan bajarishini bildiradi. Bunday o`yinchi maqsadga erishish uchun o`z jamoasi bilan birgalikda harakat qiladi. Ongli intizom o`yinni yaxshiroq o`zlashtirishga, o`yinchilar kayfiyatining yaxshilanishiga yordam beradi Buning natijasida mashg`ulotlar qiziqarli va samarali o`tadi. O`quvchilarni o`yinda o`z xatti – harakatlariga tanqidiy munosabatda bo`lish, bir-birlariga beg`araz yordam berish ruhida tarbiyalash bilan ana shunday intizomga erishish mumkin. Ba’zan o`qituvchi o`yinni mantiqan to`g`ri va aniq tushuntirib bera olmagani sababli, o`yin intizomi buziladi. O`quvchilar o`yin mazmunini etarli darajada anglab olmagani, tushunmagani uchun ham qoidalarni buzadilar, o`zaro bahslashadilar. O`yinda har-hil hatoliklarga yo`l qo`yadilar va bir- birlariga qo`pollik qiladilar. Rahbar bu hatolarni o`quvchilarga yana bir marta o`yinni tushutirish bilan osongina tuzatishi mumkin. O`quvchilar ning o`yin paytidagi intizomi o`yinga to`g`ri rahbarlik qilishga 33

ham bog`liq bo`ladi. Shuning uchun intizom buzilganda o`qituvchi buning sababini birinchi galda o`yinga rahbarlik qilishda yo`l qo`yilgan hatolardan qidirishi lozim. Har bir o`yin ob’ektiv va odilona hakamlikni talab qiladi. Agar belgilangan qoidalarning bajarilishini diqqat bilan jiddiy kuzatilmasa, o`yin o`zining ta’lim- tarbiyaviy qimmatini yo`qotadi. Hakamlikni ko`pincha o`yin rhbarining o`zi bajaradi. Ammo bu ishni o`ynovchilardan birortasi ( bolalarning o`zlari saylagan yoki o`qituvchi tayinlagan o`quvchi ) bajargani ma’qulroq. Bu tadbir bolalarda tashkilotchilik malakalarini tarbiyalashda yordam beradi. Agar o`yinda bolalardan birortasi hakamlik qilsa, rahbar o`zining fikr- mulohazalarini o`yrovchilarga hakamlik vazifasini bajarayotgan o`quvchi orqali aytadi. Rahbar- hakam o`yinning borishini diqqat bilan kuzatishi va imkoni boricha har bir o`yinchini nazorat qilib turishi lozim. Faqat shundagina o`yinning natijasiga ob’ektiv baho erish mumkin. Shuni unutmaslik kerakki, holis turmagan hakamga o`yrovchilar ishonmay, u bilan hisoblashmay qo`yadilar. Bunday hakamning obro`si qolmaydi. Rahbar-hakam komandalarning kuchi va ulardagi o`yinchilar soni teng bo`lishini, shuningdek, ishtirokchilar uchun bir hil sharoit yaratilishini, ya’ni ular o`ynaladigan joy, asbob –uskunalar va boshqalar bilan bir hil ta’minlanishini hisoga olishi lozim. Hakam o`yinda qo`polliklarga yo`l qo`ymasligi, o`yin usullarining to`g`ri bajarilishini kuzatib turishi, o`yindagi harakatlarni takomillashtirishga va chaqqonlikni orttirishga e’tibor berishi kerak. Hakam o`yin jarayonida tarbiyachi rolini ham bajarishi, bolalarga kelgusida zarur bo`ladigan hislatlar va malakalarni shakllantirishi, hamda mustahkamlashi kerak. O`yinda bajariladigan harakatlarni to`g`ri belgilash o`qituvchining muhim vazifasidir. O`yinni o`tkazashga kirishishdan oldin qilinadigan ishning xarakteri va o`ynovchilarning kayfiyatini hisobga olish lozim. Agar o`yin jismoniy yoki aqliy kuch sarflangan darslardan keyin o`tkaziladigan bo`lsa, o`ynovchilar kamroq yoki o`rtacha harakatlanadigan o`yinlarni tanlash kerak. Mashg`ulot paytida o`yinlarning tezligi - umumiy harakatchanligini 34

hisobga olib, ularni o`zaro navbatlantirib turish lozim. Masalan, hamma ishtirokchilar bir vaqta yuguradigan o`yindan keyin to`p irg`itiladigan o`yinni o`tkazish foydalidir. O`yin sur’atini pasaytirish, ya’ni o`yindagi harakat tezligini kamaytirish o`yindagi harakatlarni muayyan me’yorda olib borish usullaridan biri hisoblanadi. O`yinda bolalar jismoniy mashqlarni bajarishda qattiq hayajonlanib ketadilar. Shuning uchun o`qituvchi ularning kayfiyatiga qarab ish tutmasligi: o`quvchilarning yosh xususiyatlarini, tayorgarligi va salomatligini ham hisobga olishi shart. O`qituvchi onaboshilarning ahvoli va harakatlarini alohida kuzatib borishi, do`htmrning har bir o`quvchi haqidagi ma’lumotlarini ham unutmasligi lozim . Qilinadigan harakatlarning muayyan me’yori o`yin o`tkaziladigan sharoitlarni hisobga olib, uni o`tkazish metodikasi bilan belgilanadi. O`yinni cho`zib yuborish mumkin emasligi kabi uni belgilangan vaqtdan oldin tamomlash ham yaramaydi. Rahbar o`yinni bolalar bir necha marta takrorlagach yoki o`yin boshlanganidan ma’lum vaqt o`tgachgina to`htatishi kerak. O`yin natijalarini yakunlash katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. O`qituvchi o`yin tugagach ayrim o`quvchilarning harakatlarini va umuman o`tkazilgan o`yinni baholab, uning natijalarini yakunlaydi. Bunda yaxshi o`ynagan va o`yin qoidalariga rioya qilgan bolalarni alohida ta’kidlashi zarur. O`yinni tahlil qilish uning qoidalariga yaxshiroq o`zlashtirishga va o`yin jarayonidagi kelishmovchiliklarni brtaraf qilishga yordam beradi, shuningdek, o`qituvchiga bolalar o`yinni qanday o`zlashtirganini, ularga nimalar ma’qul bo`lganini va kelgusidagi ishlarni aniqlash imkonini beradi. Harakatli o`yinlar uchun o`qituvchi monitoring daftarchasini tutishi foydalidir. O`qituvchi bu daftarchaga o`yinlarni kuzatishda o`yinchilar haqidagi ma’lumotlarni yozib boradi va shu yozuvlar orqali ularning hatolari va muvaffaqiyatlarini tahlil qiladi. Bu ish o`yinlarni o`rgatish metodikasini yaxshilash va uni sharoitlarga qarab o`zgartirish imkonini beradi. 35

II BOB. HARAKATLI O`YINLAR VOSITASIDA O`QUVCHILARNING JISMONIY SIFATLARINI RIVOJLANTIRISHNING DIDAKTIK SHART-SHAROITLARI 2.1. Harakatli o`yinlar vositasida o`quvchilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirish jarayonining mazmuni O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g`risida”gi Qonuni, “Sog`lom avlod” Davlat dasturi, “Jismoniy tarbiya va sport to`g`risida”, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining (O`zRVM) “O`zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi qarori( 1999y., 27 may) va bir qator hukumatimiz tomonidan chiqarilgan me’yoriy hujjatlarda mamlakatimiz fuqarolarining salomatliklarini yaxshilash va mustahkamlash, jismoniy jihatdan chiniqishlari uchun bir qator chora-tadbirlar belgilab berilganki, ular o`sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy va ma’naviy kamolotga yetaklashda, ayniqsa mehnat va mudofaa ishlariga doimiy ravishda tayyor bo`lishga dav’at etadi. Prezidentimiz Islom Karimov va Respublika hukumatining g`amho`rligi tufayli ta’lim tizimining barcha pog`onalarida sport ishlarini rivojlantirish uchun keng islohotlar o`tkazilmoqda. Bu islohotlar to`la ma’noda umumiy o`rta ta’lim maktablarining boshlang`ich sinflaridagi jismoniy tarbiya ishiga ham taalluqlidir. Umumiy o`rta ta’limning boshlang`ich sinflarida o`qitiladigan Jismoniy tarbiyadan DTS o`zining tuzilishi va mazmuniga ko`ra jismoniy tarbiyani o`qitish jarayonida o`quvchi shaxsi, uning jismoniy rivojlanishi, intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustuvorligidan kelib chiqadi, ammo amaldagi dasturlar bo`yicha tuzilgan o`quv qo`llanmalarda taqdim qilinayotgan topshiriqlar har doim ham harakatli o`yinlardan foydalanish orqali o`quvchining ma’naviy-ma’rifiy sohasini o`stirishga mo`ljallanmagan. Shu jihatdan olganda ularni tadqiqot doirasida takomillashtirish maqsadga muvofiq. Jismoniy tarbiya darslarida faqat ta’lim tarbiya vazifalari emas, balki insoniy fazilatlar, ya’ni diqqat e’tiborlik, intizomlilik, iroda, 36

saranjomlik, buyumlarni ehtiyot qilish, shuningdek mehnatsevarlik, qat’iyatlilik, sabot, matonat, maqsadga intiluvchanlik, mustaqillik va qiyinchiliklarni engishda qat’iylik tarkib toptiriladi. Jismoniy tarbiyadan DTS ta’lim mazmuni, shakllari, vositalari, usullarini, uning sifatini, baholash tartibini belgilaydi. Darslarni to`g`ri o`tkazish mustaqil ishning muvaffaqiyatini va o`qituvchining darslardan olinadigan malaka va ko`nikmalarni takomillashtirish bilan bog`liq bo`lgan turli topshiriqlarini o`quvchilar bajarishlarini ta’minlaydi. Bu topshiriqlarni o`quvchilar uyda yoki guruhlarda mustaqil bajaradilar. Shunday qilib, darslar o`quvchilarning shaxsan mustaqil yoki guruh mashg`ulotlarining asosi hisoblanadi. Darslarda, odatda, o`quvchilarni mashg`ulot o`tkaziladigan material bilan tanishtiriladi. Shundan darslar o`quv kun tartibidagi jismoniy tarbiya tadbirlarining ham asosi hisoblanadi. O`qituvchining dars paytidagi qisqa suhbatlaridan o`quvchilar jismoniy tarbiya va sportning vazifalari hamda ahamiyatini bilib oladilar. Ular darslarda o`zlari uchun yangi bo`lgan jismoniy mashqlar va o`yin turlari bilan tanishadilar, bolalarda gimnastika, sport o`yinlariga qiziqish tarbiyalanadi. Bularning barchasi boshlang`ich sinf o`quvchilarining to`garak va komandalarga jalb etishga ko`maklashadi, turli ommaviy jismoniy tarbiya va sport tadbirlariga jalb etadi. Shunday ekan, dars o`quvchilar bilan olib boriladigan barcha sinfdan tashqari ommaviy va sport ishlarining ham asosi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya darslarida qo`llaniladigan jismoniy mashqlar ichida hayotiy muhim, kundalik turmushda qo`llaniladigan mashqlar ko`p. Maktabning vazifasi o`quvchilarni jismoniy tarbiya vositalaridan har kuni o`qish, mehnat, dam olishning turli sharoitlarida foydalanishlariga odatlanishdir. Bularning barchasiga bolalar, avvalo, jismoniy tarbiya darslarida o`rganadilar. Jismoniy tarbiya darslari o`z mazmunining tashkil etilishiga ko`ra 37

o`ziga hos xususiyatlarga ega. Ular zalda, maydonchada, yo`lakda o`tkaziladi, bunday joyda bolalar harakati kamroq cheklangan bo`ladi, bu esa bolalarni uyushtirish va dars o`tkazishda alohida sharoit yaratadi. O`quvchilar jismoniy tarbiya darslarida odatdagi maktab formasida emas, balki maxsus sport kiyimlarida shug`ullanadilar. Bunda harorat ham, sharoit ham o`zgacha bo`ladi Dars paytida ular mashq bajarish uchun o`z joylarini qayta-qayta o`zgartirib turishlariga va bir-birlari bilan hilma-hil o`zaro hamkorlik qilishlariga to`g`ri keladi. Jismoniy tarbiya darslari boshqa darslardan ko`ra o`quvchilar organizmiga turli hil ta’sir ko`rsatishi bilan farqlanadi. Shu bois bu erda o`quvchilarga ko`proq yakkama-yakka yondashish lozim. Bu xususiyatlarning barchasi o`quvchilarning jismoniy tarbiya darslarini o`tkazish mas’uliyatini kuchaytiradi. O`rgatiladigan harakatlarni rejali ravishda mashq qildirish bolalarga jismoniy tayyorgarlikning eng yuqori natijalariga erishishlarida yordam beradi, ularni sog`lom qiladi, bilimlarini oshiradi, jismoniy sifatlarning tarkib topishiga xizmat qiladi. Dasturlar tahlili shuni ko`rsatadiki, harakatli o`yinlar orqali sog`lomlashtirish vazifalari ham tarbiyaviy vazifalar kabi har bir darsda hal etilishi lozim. Jismoniy tarbiya darslarini to`g`ri uyushtirish va o`tkazish, tegishli kiyim boshlar kiyib shug`ullanish, mashg`ulot joyida zarur sanitariya- gigiena holatini saqlash, darslarning ochiq havoda o`tkashilishi- bular sog`lomlashtirish masalasi doirasida muhim ahamiyat kasb etadi. Bu tahlillardan aniq bo`ldiki DTS va dasturlarda ko`rsatilishicha, ayrim ta’lim vazifalarini hal etish uchun nisbatan uzoq vaqt yoki qator ketma-ket darslar zarur, ayrimlarini hal etish uchun esa bir darsning o`zi kifoya qiladi. Jismoniy tarbiyadan dasturlarda Jismoniy tarbiya darslari ta’lim, tarbiya va sog`lomlashtirish vazifalariga ega,-deb belgilangan. Ta’lim 38

berish vazifalari bolalarni dasturda ko`zda tutilgan mashqlarni bajarishga, o`rganilgan mashqlarni rivojlantirishga, shuningdek malaka va ko`nikmalarni rivojlantirishga, o`rganilgan mashqlarni turli sharoitda qo`llashga o`rgatishdan iborat. Ta’lim vazifalarini izchil ravishda bajarish dasturdagi butun o`quv materialini izchil va mustahkam o`rganishga olib keladi. Jismoniy tarbiyadagi pedagogik jarayonning natijalari darslarda olib boriladigan o`quv va tarbiya ishining sifatiga bog`liq. Bunga har bir dars zaminidagi vazifalarni hal etibgina erishish mumkin. Masalan, arqonga ma’lum usulda tirmashib chiqish va bunda harakatlarni to`g`ri navbatlashtirishni bir darsda o`rgatish mumkin emas. Shunday ekan, bir darsda buni hal etib bo`lmaydi. Bu umumiy vazifa bo`lib, uni bajarish uchun darslar turkumi talab qilinadi. O`quvchilarni arqonni oyoqlari bilan ushlab tirmashib chiqishga bir darsda o`rgatish mumkin, bu kichikroq xususiy vazifa bo`lib, uni mazkur darsning aniq vazifalaridan biri sifatida qo`yish mumkin. Ta’lim vazifalari, shuningdek o`quvchilarning jismoniy tarbiya va sport, sog`likni saqlash, chiniqish, jismoniy mashqlarni to`g`ri bajarish haqida bilim olishlarini ham hal qiladi. Dasturlarning tahlilidan ko`rinib turibdiki, Jismoniy tarbiya darslari bilan bog`liq bo`lgan eng muhim masalalardan biri, uni qanday tuzish masalasidir. Darsning tuzilishi deganda alohida darsni tuzishda foydalaniladigan tahminiy reja tushuniladi. Darsning tuzilishi o`qituvchi mashqlarni oqilona tanlashga, materialni to`g`ri joylashtirish va darsdagi nagruzkani aniqlashga yordam beradi. Darsning tuzilishi dastur materialini izchil o`rganish asosida belgilangan vazifalarga bog`liq. Qo`yilgan vazifalarni bajarish uchun tegishli material tanlanadi, uni bajarish izchilligi va ta’limning metodik usullari belgilanadi. Har bir jismoniy tarbiya darsi quyidagi talablarga javob berishi 39

kerak: a) muayyan-umumiy va xususiy vazifalarga ega bo`lishi lozim. Umumiy vazifalar barcha dars yoki darslar turkumi jarayonida, xususiy vazifalar esa alohida olingan bir dars mobaynida bajarilishi kerak; b) dars metodik jihatdan va tabiiy jihatdan to`g`ri tashkil qilinishi kerak; v) oldingi mashg`ulotlarni izchil davom ettirishi va ayni paytda yahlit va tugallangan bo`lishi kerak, shu bilan birga u muayyan darajada bo`lg`usi darsning vazifa va mazmunini ko`zda tutishi zarur; g) o`quvchilarning tarkibi, ularning yoshi , jinsi, jismoniy rivojlanishi va jismoniy tayyorgarligi hisobga olingan bo`lishi lozim; d) har tomonlama jismoniy rivojlanishga, sog`liqni mustahkamlashga, qaddi-qomatni shakllantirishga yordam beruvchi mashqlar va o`yinlar bo`lishi darkor; e) dars o`quvchilar uchun qiziqarli bo`lib, ularni faoliyatga faol da’vat etish lozim; yo) jismoniy tarbiya darsi o`quv kun tartibidagi boshqa darslarga muvofiq tarzda to`g`ri qo`shib olib borilishi kerak. Darslar mazkur sinfning doimiy tarkibi bilan o`tkaziladi. Bu aniq sharoit shug`ullanuvchilarning tayyorgarligini hisobga olib, mashg`ulotlarni yaxshi tashkil etish va o`tkazish imkonini beradi. Jismoniy tarbiya darslari qat’iy kun tartibi bo`yicha ma’lum bir kun va hafta soatlarida muayyan vaqt mobaynida 45 daqiqa o`tkaziladi. Ular birgalikda dasturda ko`zda tutilgan bilim va malakalar minimumini egallashni ta’minlaydi, shunday qilib, o`quvchilarni har tomonlama jismoniy tarbiyalashning asosini tashkil etadi. Jismoniy tarbiya darsida har qanday pedagogik vazifani hal etish ko`pincha shug`ullanuvchilar organizmining zo`riqishini talab qiladi. Shuning uchun bu ishga organizm tegishli darajada 40

tayyorlangan bo`lishi kerak. Psixolog va fiziolog olim I. P. Pavlov organizmning qiyin vazifalarni hal etishga tayyor bo`lishi zarurligini ko`rsatib , sekin- astalik va mashq qilish klinika hamda pedagogikada asosiy fiziologik qoidadir, - degan edi. Bu ko`rsatma o`qituvchi zimmasiga shug`ullanuvchilardan katta kuch talab qiladigan pedagogik vazifalarni darsning boshida emas, o`rtasida bir qator tayyorgarlikdan so`ng hal etish majburiyatini yuklaydi. Darsning asosiy vazifalarini hal etish shug`ullanuvchilarni uyushtirishni, ularda zarur kayfiyat va bu vazifalarni bajarishga bo`lgan ishtiyoq uyg`otishni talab etadi. O`quvchilar darsning asosiy vazifasini hal qilishidan, eng qiyin vazifalarni bajarishga kirishishidan oldin ularda tegishli kayfiyat va istaklarni, tashkiliy tayyorgarlikni vujudga keltirish talab etiladi. Asosiy pedagogik vazifalarni bajarish ko`pincha shug`ullanuvchi zo`r berayotgan, ya’ni faollashgan davrga to`g`ri keladi. O`quvchilarning organizmi nisbatan katta zo`riqish va kuchli emotsional holatdan vazmin holatga birdaniga o`tishi mumkin emas. Shuning uchun dars tuzilishida hotirjam holatga asta- sekin o`tish va mashg`ulotni tashkiliy ravishda tugallash ko`zda tutiladi. Shunday qilib, har bir darsning juda qiyin vazifalarini hal etishga tayyorlaydigan tashkiliy qismi shartli ravishda kirish qismi deb ataladi. Ikkinchisi- darsning asosiy vazifalarini bajarishga yo`naltirilgan qismi, u shartli ravishda asosiy qism, deb yuritiladi. Uchinchisi - dars yakuni, u shartli ravishda yakunlovchi qism , deb ataladi. Darsni qismlarga bo`lish nisbiydir. Har bir dars o`z oldiga qo`yilgan vazifalaridan qat’iy nazar boshdan oxir yahlit bo`lishi lozim. Darsning barcha vazifalari va mazmuni o`zaro chambarchas bog`lab amalga oshiriladi. 41

Darsni kirish qismi turgan joyda burilish, yurish, sanash, o`quvchilarning erkin harakati, topshiriq bergan holdagi mashqlar va o`yinlardan ham boshlanishi mumkin. Dars boshida shug`ullanuvchilarda tetik kayfiyat hosil qilish va ularni mashqlarni yaxshi bajarishga tayyorlash kerak. Yuqorida sanab o`tilgan mashqlardan o`qituvchi darsning vazifalari va mazmuniga muvofiq ravishda faqat tayyorlov qismini o`tish uchun zarur bo`lgan mashqlarni kiritadi. Birgalikda organizmga har tomonlama ta’sir etadigan mashqlar tanlanadi. Ular o`quvchilarga etarli darajada tanish bo`lishi lozim . Chunki ularni o`rganish ko`p vaqt talab qiladi. Umumrivojlantiruvchi mashqlar umumiy tayyorgarlik va darsning asosiy qismida o`rganiladigan mashq turlariga tayyorlaydigan vosita sifatida qo`llaniladi. Yordamchi mashqlar, odatda , tayyorlov qismi oxirida o`tkaziladi. Darsning tayyorlov qismida, keskin to`lqinlantirmaydigan saflanish elementlari bo`lgan uyushtiruvchi o`yinlar qo`llaniladi. Saflanish va darsning tayyorlov qismini o`tkazish muayyan darajada darsning qanday sharoitda o`tayotganiga bog`liq bo`ladi. Agar dars maydonda sovuq ob - havo sharoitida o`tadigan bo`lsa , o`qituvchi oldida yana bir qo`shimcha vazifa - oldin organizmni yaxshilab “ qizdirish” vazifasi paydo bo`ladi. Bunday holatda umumrivojlantiruvchi mashqlarning soni oshiriladi, bajarish sur’atini tezlatish taklif etiladi va darsning tayyorlov qismiga vaqt ko`proq sarflanadi. Darsning asosiy qismi. Darsning tayyorlov va asosiy qismi o`rtasida aniq chegara yo`q, albatta, biroq asosiy qismdagi mashqlar kirish qismidagi mashqlarning uzviy davomi bo`lishi lozim. Bu qismning nomi shartli bo`lsa-da, uning ahamiyatini belgilaydi. 42

Darsning asosiy qismiga dasturdagi har qanday materialni kiritish mumkin. Umumrivojlantiruvchi mashqlar bu erda ham o`rtacha fiziologik samaraga erishish hamda boshqa asosiy mashq turlariga tayyorlash uchun qo`llaniladi. Buyumlarsiz bajariladigan va qaddi-qomatni shakllantiruvchi mashqlar darsga xususiy vazifani hal etish uchun, ya’ni harakat turlarini o`rganish uchun kiritiladi. YUrish, yugurish, sakrash, uloqtirishning hilma-hil ko`rinishlari, tirmashish, muvozanat saqlash, osilish mashqlari, akrobatika mashqlari asosiy qismga aniq pedagogik vazifalarni hal etish, shuningdek ma’lum darajada fiziologik ta’sir ko`rsatish maqsadida kiritiladi. Darslarda doimo harakatli o`yinlar o`tkaziladi. Shuni aytib o`tish joizki, asosiy qism ichida amaliy materiallarning to`g`ri joylashishi katta ahamiyatga ega. Asosiy qismning boshida yangi materiallar hamda aniq bajarishni talab qiladigan mashqlar o`rganiladi. Organizmni zo`riqtiradigan mashqlar yengil mashqlardan so`ng o`tkaziladi. Bu bilan nagruzkani asta - sekin ko`paytirish qonun - qoidalariga rioya qilinadi. O`tilgan materialni takomillashtirish yangi material o`zlashtirib olingandan so`ng o`tkaziladi. Agar yangi material darsning asosiy qismiga kiritilmasa, o`tilganlarni takomillashtiriladi. CHunonchi, o`quvchilar ikki - uch dars oldin tanishgan gimnastika devoriga tirmashib chiqish malakasini, ancha ilgari orttirganlar. O`quvchilarning emotsional holatini kuchaytiradigan mashqlar asosiy qismning oxirida o`tkaziladi. O`quvchilarning o`yinlar tufayli yuzaga kelgan yuqori emotsional holati tehnik qiyin va aniq bajarish lozim bo`lgan mashqlarga halaqit bermasligi uchun shunday qilinadi. Jismoniy tarbiya darslarida o`tilgan materialning o`quvchilar tomonidan o`zlashtirish darajasi doim hisobga olib boriladi. Bunda dastlab mashqlarni 43

bajarishga tayyorlash amalga oshiriladi, so`ngra bilimlar, malaka va ko`nikmalar hisobga olinadi. Jismoniy tarbiya darslarining asosiy qismi to`g`ri o`tkazilishi tufayli bolalarning barcha a’zolarida biroz qo`zg`alish yuzaga keladi, ularning tomir urishi, nafas olishi tezlashadi. Endi o`quvchilarni boshqa faoliyat turiga tayyorlash uchun ular organizmini vazmin holatga keltirish zarur. Demak, nisbatan hotirjam holatga asta – sekin o`tish uchun quyidagilarni: oddiy saflanishlar, yurishlar, ritmik va chuqur nafas olish mashqlarini hamda osoyishta o`yinlarni bajarish orqali erishiladi. Darsning so`ngida o`quvchilar saflanishadi, o`qituvchi darsni yakunlaydi. U mashg`ulotning yutuq va kamchiliklarini ko`rsatadi, ayrim o`quvchilarga yo`l qo`ygan hatolarini aytadi hamda uyga vazifa beradi. Dars o`quvchilarning uyushgan holda zaldan chiqib ketishlari bilan tugaydi. Shuni qayd etish lozimki, o`quvchilarning sog`lig`ini faqat jismoniy tarbiya darslari hamda maktab sharoitida o`tkaziladigan maxsus tadbirlar hisobigagina mustahkamlash qiyin. Chunki bu jarayon ota-ona, tarbiyachi, butun pedagoglar jamoasining ishi bo`lib, sog`lomlashtirish bilan bolalarni muntazam ravishda olib borilishi shart. Sog`lom avlod deganda biz ham jismoniy, ham ma’naviy tomondan yetuk, bardam, har ishga qodir, ilg`or madaniyatli kishilarni ko`zda tutamiz. Darhaqiqat, shunday noyob fazilatlarga ega avlodni tarbiyalab voyaga yetkazayotgan xalq kelajakka ochiq ko`z, yorug` yuz, katta ishonch bilan qaraydi. Insonning kuch va qobiliyatlarini tahlil etganda, u uchga bo`linadi: jismoniy, aqliy va ahloqiy. Shunga binoan, insonning bu kuch-qobiliyatlarining taraqqiysi, yuksalishini ta’min etadigan tarbiya ham uch qismga ajraladi: badan tarbiyasi, aql tarbiyasi, ahloq tarbiyasidir. O`qituvchining darsga tayyorlanishi ularning muvaffaqiyatli o`tkazilishi garovidir. O`qituvchi darsga tayyorlanishini o`quv yili boshlanishidan ancha oldin boshlaydi. U dastur materialini o`rganib chiqadi, uni o`tish izchilligini o`ylab chiqadi. O`qituvchi dastur materialini maktabning ahvoliga, ob – havo 44

sharoitiga muvofiq ravishda rejalashtirishga alohida e’tibor beriladi.O`qituvchi darsga tayyorlanish jarayonida metodik adabiyotlar, boshqa pedagog o`qituvchilarning tajribasi bilan tanishadi va barcha ijobiy narsalardan o`z ishida foydalanadi. O`qituvchi navbatdagi darsga tayyorlanishda oldingi darslarning yakunlarini hisobga olish, qaysi materialni takrorlash, yana qanday yangi materialni o`rganishni belgilashi kerak. Darsga tayyorlanishda reja tuziladi va darsning aniq vazifalari belgilanadi. Vazifalar aniq va tushunarli bo`lishi lozim, masalan, “YOn tomonga qadamlab yoyilish bilan tanishtirish”, “ Orqadan elkadan oshirish usulida kichik to`pni uloqtirish bilan tanishtirish”, “Hamma o`z bayroqchasiga”, “Tarqaling” o`yini bilan tanishtirish va boshqalar. Bunday ifodalar alohida mashq turlari bo`yicha dastlabki darslarni o`tishda ayniqsa yaxshi samara beradi. Darsning boshlanishida “Balandlikka sakrashni qadamlash” usulida boshlash degan ifoda g`oyat aniq bo`ladi. Mashg`ulot davomida vazifa quyidagicha ifodalanadi: “YUgurib kelib uzunlikka sakrashni davom ettirish”. “to`pni nishonga uloqtirish malakalarini takomillashtirish” ifodalari ma’qul keladi. Agar bir turdagi mashqlar bir necha darsda o`tilsa, “takrorlash” ifodasi qo`llanishi mumkin. Lekin nima uchun va nima maqsadda takrorlanishi albatta ko`rsatiladi. Darsning aniq vazifalari belgilangach, avval asosiy qism so`ngra kirish va yakunlovchi qism uchun material tanlanadi. Materialni tanlashda takrorlash soni, mashqlarni bajarishga ketadigan vaqt miqdori belgilanadi. U og`irlik uchun ham, harakat malaka va ko`nikmalarini shakllantirish uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`ladi. Dars rejasida, shuningdek joriy hisob masalalari ham aks etadi, ya’ni uyga berish mumkin bo`lgan vazifa belgilanadi. 45

Darsga tayyorlanishda mashqlarni o`tkazish uslubiyati bilan bog`liq bo`lgan masalalarga katta e’tibor beriladi. Buning uchun o`qituvchi qo`llanishi zarur bo`lgan turli metod va usullarni ikir – chikirigicha nazarda tutadi. O`qituvchi darsda mashqlarni o`tkazish chog`ida qaerda turishi, darsni qanday kuzatishi va o`quvchilarga rahbarlik qilishini oldindan hal etib olishi kerak. O`quvchilarni zarur bilimlardan habardor qilish uchun ular bilan avval qisqacha suhbat, keyin mashg`ulot o`tkaziladi. Shunda bolalar o`rnatilgan tartib va o`z majburiyatlari bilan amalda tanishadilar. Odatda, dars mazmunini rejalashtirishda tashkiliy - metodik ko`rsatmalar yoki izohlar ko`zda tutiladi. O`quvchilarni jismoniy tarbiyalashni darslardagina muvaffaqiyatli amalga oshirib bo`lmaydi, chunki haftada bo`ladigan ikki soatli mashg`ulot tegishli bilimlarni, jismoniy mashqlarga oid malaka va ko`nikmalarni mustahkam o`zlashtirishga kamlik qiladi. O`quv materialini o`zlashtirishda katta samaraga erishish uchun o`quvchilar ko`proq mustaqil tarzda ishlashlari zarur. Bunday faoliyat turidan biri uyga berilgan vazifani bajarishdir. Uyga vazifa o`tilgan materialni puhta egallashga, o`quvchilarda jismoniy mashqlar bilan muntazam shug`ullanish ko`nikmasini tarbiyalashga yordam beradi va ularning sog`ligi hamda jismoniy rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. O`quvchilar uyga vazifani mazmuni va bajarish qoidasini aniq tasavvur etishlari uchun u batafsil tushuntirilishi kerak. Ayni paytda uni bajarish tartibi va o`rni ham ko`rsatiladi. O`qituvchi vazifalarning bajarilishini talab qilsa, tekshirsa, baholasagina uyga vazifa berish o`zini oqlaydi. Bunday sharoitlarda uyga vazifa berish o`quvchilarni jismoniy tarbiyalash ishining muhim omiliga aylanadi. 46

2.2. O`quvchilarni harakatli uyinlar orqali jismoniy sifatlarini rivojlantirishda didaktik printsiplar, metodlar va vositalarga tayanish YUqori sinflarning Jismoniy tarbiyadan Davlat ta’lim standartlari talablarida harakatli o`yinlardan foydalanishda ta’limning turli metodlari qo`llanilishiga alohida e’tibor qaratilgan. Turli metodlarning qo`llanilishi o`zaro chambarchas aloqadadir. O`qituvchi ularni turli birikmalarda qo`llab, jismoniy tarbiyaning to`laqonli jarayonini ta’minlaydi. Metodlarni quyidagicha mumtoz (klassik) ravishda uch guruhga bo`lish mumkin: a) og`zaki (tushuntirish, hikoya, suhbat, buyruq, ko`rsatma) ; b) ko`rgazmali (ko`satish, ko`rsatma qurollardan foydalanish ) ; v) amaliy (mashqlar, musobaqalar ). Harakatli mashqlarni bajarishda, fikrimizcha, qat’iy reglament talab mashqlarni bajarish jismoniy ta’lim-tarbiya mazmunining barcha bosqichlarida amalga oshiriladi. Shu jihatdan olganda biz jismoniy mashqlarni bajarishda metodlarni quyidagicha tasnifladik. Qat’iy reglament talab mashqlarni bajarish metodlari ( metodlar tasnifi) Turli harakat ko`nikmalarini shakllantirish va takomillashtirishga qaratilgan metodlar * Analitik(tanlov) yondashuviga asoslangan metodlar Umumlashtiruvchi(integral) yondashuvga asoslangan metodlar * Tabaqalashtirilgan mashqlar metodi *Alohida jismoniy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan mashqlar metodi *Umumlashtirilgan mashqlar metodi *Qo`shimcha ta’sir ko`rsatish metodlari Aralash metodlar Standartlashtirilgan takrorlash * Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasida “mash q ” ikki hil ma’noda ishlatiladi: biri-jismoniy tarbiya vosita sifatida, ikkinchisi- h arakatli o` yinlarni takrorlash uchun zarur b o` lgan metodik jarayon ma’nosida qo` llaniladi (Muallif). 47

metodlari *Namoyish etish uslubi *Tushuntirish uslubi *O`z ustida ishlash, madaniyat va tafakkurni oshirish *Harakat tezligini oshiruvchi mashqlar metodi *Qismlar bo`yicha amaliy o`zlashtirish ko`nikmalarini shakllantirish metodi (Mazkur dissertatsiyaning uchinchi bob 1- paragrafiga qarang) *Harakat ko`nikmalarini shakllantirishga qaratilgan takrorlash mashqlari metodlari *Intervallar bilan mashqlarni takrorlash metodlari *Qisqa va uzoq intervallar asosida mashqlarni takrorlash metodi Tabaqalashtirilgan mashqlar metodi harakatlar amplitudasini to`g`ri tashkillashtirishni nazarda tutadi va harakatli o`yinlarni o`tkazishda barcha sinflardagi ta’lim uslublarining eng asosiysi sifatida qo`llaniladi. U mashqning mohiyatini ochib beradi, o`quvchilarda harakat haqida tasavvur hosil qiladi. Bunda alohida jismoniy sifatlarni shakllantirish uchun o`qituvchi tushuntirish uslubidan foydalanadi. Tushuntirish qisqa, tushunarli, obrazli, o`quvchilarning rivojlanish darajasiga mos bo`lishi lozim. Tushuntirishlar paytida bolalar ko`plab yangi so`zlarni o`rganadilar: “yonma – yon”, “oldinma –keyin” “qator bo`lib”, “turish”, “gimnastika devori”, “yog`och to`siq” va shu singarilar. Umumlashtirilgan mashqlar metodi bolalarni mashqlarning yangi turlari bilan tanishtirishda (sport hayotidan misollar); yagona syujetga birikadigan qator mashqlarni o`rganishda qo`llaniladi. Qo`shimcha ta’sir ko`rsatish metodlari esa o`rganiladigan materialni yaxshi o`zlashtirishga va mashqlarni sifatli bajarishga yordam beradi. O`qituvchi yo`l - yo`lakay savollar yordamida materialni o`zlashtirish darajasini aniqlaydi, shuningdek o`quvchilarda o`z fikrlarini aytish istagini qo`zg`aydi. Bu uslub o`tilgan materialni o`rganiladigan material bilan bog`lash, bayon etilgan material bolalarga qanchalik tushunarli bo`lganligini 48

aniqlash, o`quvchilar diqqatini faollashtirish uchun foydalaniladi. Alohida jismoniy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan mashqlar metodidan o`quvchilar jismoniy mashqlarni bajarayotganlarida va darsni o`tish jarayonida foydalaniladi. Alohida jismoniy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan mashqlar metodi o`quvchilarning mashqlarni yoki boshqa harakatlarni bajarishlari bilan bog`liqdir. Har bir buyruq mashqni bajarish va tugallashga ishora hisoblanadi. Bajarish ko`pincha mashqning ma’lum ritmini moslashtirib turuvchi sanoq jo`rligida olib boriladi. Buyruq va sanoqda ohang ahamiyatga ega, uning yordamida buyruq ifodali, mayin yoki keskin, erkin bo`lishi mumkin. Qo`shimcha ta’sir ko`rsatish metodlari umumiy o`rta ta’lim maktablarining barcha sinflarida qo`llaniladi. Ular boshlang`ich sinflarda me’yorlangan holda berib boriladi. O`qituvchi tomonidan beriladigan buyruqlar shakl jihatidan yagona va ularning ijrosi qat’iy belgilangan, barcha o`quvchilar uchun bir hil bo`lishi kerak. Darsni o`tishda qo`shimcha ta’sir ko`rsatish metodlardan o`quvchilarni uyushtirish uchun ham mahorat bilan foydalanish lozim. Shuni esda tutish kerakki, o`rinli va to`g`ri berilgan buyruq o`quvchilarga katta tashkiliy ta’sir ko`rsatadi va ularni intizomga chaqiradi. O`z vaqtida o`rinli berilgan ko`rsatmalar mashqlarni yaxshiroq bajarishga yordam beradi. Ko`rsatmalar qisqa, aniq, harakatga chorlaydigan, talabchan bo`lishi kerak. Ta’lim uslublari ichida eng tushunarlisi – namoyish etish uslubi hisoblanadi. Ko`rsatmali uslublarda mashqlarni namoyish etish yetakchi o`rinni egallaydi. Tanishish jarayonida yangi harakat aktiga kiradigan, hosil qilingan, ham tug`ma harakat avtomatizmlarini safarbar etishga yordam beruvchi ideomotor reaktsiyasining roli juda muhimdir. O`rganuvchilarning harakat qilish tajribasida ta nish, o`hshash elementlar qancha ko`p bo`lsa, yangi harakat qilish amali haqida tasavvur shuncha to`la va aniq bo`ladi. Shu jihat dan o`qituvchining mahorati 49

qo`yilgan harakat vazifalari bi lan o`quvchilarning bu boradagi tajribalari o`rtasida asso tsiatsiya yarata olishi bilan belgilanadi. Assotsiatsiya qancha to`la, obrazli, emotsionalliroq yaratilsa, o`rgatish shuncha osonroq va tezroq davom etadi. Mana shu «tayanch izlash» davrida (E. Hodjava) predmet xarakteridagi har qanday mumkin bo`ladigan taqqoslashlar va topshiriqlar nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. “Olamdagi hamma narsani biz faqat taqqoslash orqaligina bilib olamiz,- degan edi L.V. Zankov,— kishining butun bilish protsessida taqqoslashning bunday asosiy qonuniyati shuni ko`rsatadiki, didaktikada ham taqqoslash asosiy usul bo`lishi kerak”. Demak, tajribadan va taqqoslashdan foydalanish yo`li bilan bo`lajak harakat to`g`risida tasavvur, tushuncha va mulohaza yaratiladi, binobarin, bundan “kelajak ehtiyoji modeli” (N. A. Bernshteyn) sifatida “harakat vazifalari” yuzaga keladi. Y A n g i shartli harakat reflekslari birinchi navbatda his etish asosida paydo bo`ladi, lekin ular o`sha zahotiyoq; tushunib olinsa, bu reflekslarning paydo bo`lish jarayonini tezlashti- ladi. Harakatning to`g`ri bajarilayotganligini bilish reflek sni mustahkamlaydi, noto`g`ri harakat qilinayotganini bilish esa keraksiz harakat ta’sirining so`nishiga yordam bera di. O`qituvchi onglilik va aktivlik printsipiga amal kilib, bi rinchidan, o`rganuvchilar oldiga harakat vazifalarini asosli ravishda qo`yishi va ularning bajarilishi kerak bo`lgan nar sani aniq tushunishlariga erishishi; ikkinchidan, berilgan harakatni qanday bajarish kerakligi haqida tasavvur yaratishi kerak. Bu o`qituvchidan harakat ko`nikmalarini shakllantirishga qaratilgan takrorlash metodlaridan unumli foydalanishni talab etib, o`quvchilarni topshiriqni bajarishga psixologik jihatdan tayyorlashni ta’ minlaydi. Bunda topshiriqning bajarilishiga qarab uni takrorlashdan oldin o`quvchi nimalarni bilib olganligini va endi nimani o`rganishi kerakligini fikran solishtirishini talab qilish shart. Bunda o`ziga-o`zi baho berish, hara katning bajarilishini fikran qiyoslash katta ahamiyat kasb etadi. M. L. Ukranning fikricha: “Harakatni dastlabki o`rganishda o`qitishning ko`rgazmali bo`lishi harakatning asosiy fazalari haqida his va tasavvur hosil qilish 50

imkonini beruvchi hilma-hil metod va usullar yordami bilan ta’minlanadi”. Shu bois, obrazli tushuntirish, ta’sirli kilib ko`rsatish, har hil ko`rish orientirlari, ovoz signallari, harakatni sezishga asoslangan usullardan, jumladan, qo`shimcha kuchlardan foydalanish, predmet xarakteridagi topshiriqlar berish (nimanidir olish, cho`zilib nimagadir qo`l tekkizish, nimaningdir ustidan oshirib tashlash va hokazo), o`rganuvchida harakatlarni to`g`ri bajarganda yuzaga kelishi lozim bo`lgan sezgilarni aytib berish orqali erishiladi. O`quvchilar tomonidan harakatlarning faqat to`g`ri bajarilishini emas, balki, hatolarga yo`l qo`yib bajarilganini ham namoyish qilish maqsadga muvofiqdir. Bu tadbir o`quvchilarga hatolarni yaxshiroq va tezroq tushunib olishlarda yordam beradi. Tovush signallari asosiy kuch beriladigan paytni aytib berish, shuningdek harakat aktining ritm va sur’atini namo yish qilish uchun qo`llaniladi, harakatni dastlabki o`zlashti rishda bevosita yordam ko`rsatish juda katta ahamiyatga egadir, chunki bu yordam orqali to`g`ri yo`nalish, amplituda va tezlik his qilinadi va harakat aktidagi qo`pol buzilishlarning oldi olinadi. Bunday metod qo`llanganda, o`rganish ancha tez va sifatliroq o`tadi. Bu o`rgatish usulining undan ishning ko`zini bilib foyda lanilmagandagi salbiy tomonini ham nazarda tutish kerak. YOrdam o`quvchilarning faolligini susaytirishga olib ke lishi mumkin: ular o`qituvchining yordamiga ishonib, harakat larni bajarishda zarur darajada zo`r bermaydilar. Shuning uchun intervallar bilan mashqlarni takrorlash metodlaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. O`quvchilarning o`zlari shaxs iy zo`r berishga qanday o`rganib borishlariga qarab, yordam asta-sekin kamayishi va harakatlarni boshqarish xarakteriga ega bo`lishi kerak. Shuni ham nazarda tutish lozimki, boshqa larning yordam berishi bilan borliq bo`lgan qo`zg`alishlar (yordam beruvchining ushlab qolishidan, suyanchiq bo`lishidan, tor tib turishidan va shu kabilardan) signal ahamiyatini kasb eti shi va qo`zg`ovchilar sistemasiga kirishi mumkin, bu qo`zrg`ovchilar asosida po`stloq faoliyatining dinamik stereotipi hosil bo`ladi. U vaqtda yordamni tugatish — bu qo`shimcha qo`zg`ovchilarni istisno qilishi — stereotipniig buzilishiga olib keladi. Bu o`quvchilar topshiriqni mustaqil bajarish qobiliyatiga ega bo`lishlari bi lanoq yordamni to`htatish kerakligini yana 51

bir karra tasdiq laydi. CHetdan bo`ladigan yordam tashqi kuchlar harakat akti strukturasini buzgan chog`larda ham o`rgatishga putur yetkazadi. Odatda, mashqlar bir necha marta namoyish etiladi. Birinchi namoyish mashq haqida umumiy tasavvur hosil qilish uchun kerak. Bolalarning mashqni o`zlashtirish darajasiga qarab, mashqning ayrim elementlari, qismlari qayta namoyish etiladi. Ko`rsatish doimo tushuntirish bilan birga qo`shib olib boriladi. Chunki o`quvchi yoshdagi o`quvchilar taqlid qilishga juda moyil bo`ladilar, shunday ekan, mashqni ko`rsatayotib, uni samolyot qanotiga, o`tin yoruvchiga, otning oyog`i, g`ozning qadamiga va boshqalarga qiyoslash yaxshi natija beradi. Bunday usul mashqlarni o`zlashtirishni yanada osonlashtiradi. Mashqni namoyish etish va tushuntirish turli variantlarda birga olib borilsa maqsadga muvofiq: 1) dastlab mashq namoyish qilinadi, so`ng tushuntiriladi; 2) dastlab mashq tushuntiriladi, so`ng namoyish qilinadi.; 3) namoyish qilish tushuntirish bilan bir vaqtda olib boriladi. YUqori o`quvchilari bilan olib boriladigan ishda dastlab ko`rsatish,so`ng esa tushuntirish qo`llaniladi. Tushuntirish bolalarni kuzatishga tayyorlash zarur bo`lgan holdagina qo`llaniladi. Harakatlar haqida to`g`ri tasavvur hosil qildirish uchun ko`pincha ko`rgazmali qurollar, elektron darsliklardan foydalaniladi. Ko`rgazmali qurollar rang – barang, sodda, qiziqarli bo`lishi kerak. Bunday buyum – nishonlar harakat tehnikasini egallashga yordam beradi. Jismoniy mashqlar-ta’limning asosiy vazifasi sifatida maydonga chiqib, shug`ullanuvchilarda mustahkam harakatlanish ko`nikmalarini shakllantirishdan iborat. Bu vazifani hal etish uchun o`rganiladigan harakatlarni ko`p marotaba takrorlash zaruriyati vujudga keladi. Harakat o`rganishda ikki usul: umumiy va qismlarga bo`lib o`rganish usuli qo`llaniladi. Ular shu bilan diqqatga sazovorki, dastlab mashq elementlarga bo`linmasdan, umuman ko`rsatiladi, so`ng mashq asoslarini o`zlashtirish darajasiga qarab asta – sekin alohida elementlar o`rganiladi. 52

Masalan, arqonga tirmashib chiqishga o`rgatishda dastlab mashq umumiy ko`rsatiladi. O`quvchilarda bu mashq haqida tasavvur hosil bo`lganidan keyingina ularni elementlar bo`yicha o`rganishga kirishiladi. Ularni egallash mashqni umuman to`g`ri bajarishga olib keladi. YUgurib kelib balandlikka yoki uzunlikka sakrashga o`rgatishda ham o`quvchilarga mashq dastlab to`la ko`rsatiladi, so`ng ular diqqati sakrashning alohida elementlariga qaratiladi. O`quvchilar bu tarkibiy elementlarni egallab olganlaridan keyin elementlarning majmuasini bajarishga, so`ng sakrashni yahlit holda to`g`ri bajarishga o`tadilar. «Didaktikadagi izchilik printsipiga binoan o`quvchilarni barcha murakkab harakatlarni birin-ketin o`rgatish maqsadga muvofiq». Vazifalar va organizmga ta’sir etadigan fiziologik nagruzka normalarini hisobga olish lozim, ayni paytda o`quvchilarga mashqni yahlit holda birdaniga takrorlash taklif etilmasligi darkor. Bundan tashqari, elementlarni o`rganish o`rniga butun mashqni tez – tez takrorlash noto`g`ri malaka hosil bo`lishiga olib kelishi mumkinki, bu keyinchalik uni tuzatishni juda qiyinlashtiradi. Murakkab mashqlar elementlarini tez va yaxshi o`zlashtirish uchun ularni yengillashtirilgan sharoitda bajarish lozim. Bu ta’lim nazariyasidagi onglilik va faollik printsipiga hamohang bo`lib, chunonchi, balandlikka sakrashga o`rgatishda tortilgan rezinadan sakrash tavsiya etiladi, muvozanat saqlash mashqlarini esa enliroq hamda pastroq joylashgan asbob – anjomda bajarish kerak. Bolalar topshiriqni yengillashtirilgan sharoitda bemalol bajara oladigan bo`lganlaridan so`ng, mashqni bajarish sharoitini murakkablashtirish mumkin. Shunday ekan, malaka va ko`nikmalar o`yin va musobaqalarda takomillashtiriladi. Musobaqa jismoniy mashqlarni takomillashtirish uslubi sifatida o`quvchilarda bir qadar malaka hosil bo`lgandan keyingina qo`llaniladi. Bu didaktikadagi nazariya bilan amaliyot birligi printsipi ga mos kelib, o`quvchilarning bilimlar, ko`nikma, malakalar va mahoratlarni egallashda qo`l 53

keladi. Musobaqalarda o`quv materialini o`tish davomida eng yaxshi jamoalar, guruhlar yoki ayrim o`quvchilar aniqlanadi. Musobaqalar o`quvchilarining qiziqishini oshiradi, mashqlarni yaxshi bajarish va ularning natijalarini yanada yaxshilashga yordam beradi, shuningdek qisqa vaqt oralig`ida organizmga bo`ladigan fiziologik nagruzkani keskin oshiradi. Bundan tashqari, jamoali o`ynaladigan o`yinlar bolalarda hamdardlik, mehr-oqibat hissini tarbiyalaydi. Biroq musobaqa uslubi ayrim o`quvchilarda (ayniqsa g`oliblarda ) manmanlik, hudbinlik illatlarini ham keltirib chiqarishini ham unutmaslik kerak. «Musobaqa uslubidan ehtiyotkorlik bilan foydalanish lozim, chunki u mashqlarni bajarish aniqligini pasaytirishi hamda o`quvchilarda juda katta asabiy va jismoniy zo`riqishni vujudga keltirishi mumkin». Demak, Jismoniy tarbiya va madaniyat o`qituvchisi o`quvchi yoshdagi o`quvchilarga harakatli o`yinlar tehnikasini o`rgatishda ularning sog`lom o`sishi va to`g`ri kamol topishi uchun jismoniy tarbiya vositalaridan o`rinli foydalanishi zarur. Bunda jismoniy tarbiya vositalari uch turga bo`linadi. Birinchi turi- gigiena omillari, ikkinchi turni tabiatdagi sog`lomlashtiruvchi kuchlar, uinchi turni esa jismoniy tarbiya vazifalarini hal etish yo`naltirilgan jismoniy mashqlar tashkil etadi. Sanitariya-gigiena omillariga rioya qilish jismoniy tarbiya tizimida alohida o`rin egallaydi, u bola a’zolariga foydali ta’sir ko`rsatadi. Jismoniy tarbiya vositalaridan ko`pchiligi o`quvchining kundalik rejimini tashkil etadi. Qat’iy kun tartibiga amal qilish har bir kishi hayotida katta o`rin tutadi. Bu tana a’zolarining bir maromda ishlashiga odatlantiradi. «Kun tarbiga rioya qilmaslik- o`z vaqtida ovqatlanmaslik, etarlicha uhlamaslik, dam olmaslik, aqliy va jismoniy mehnatning batartibligi-bularning hammasi a’zoi badanni bo`shashtiradi, tana ho`jayralarining, xususan bosh miya ho`jayrasining ishlashini susaytirad». Shu sababli, jismoniy tarbiya va madaniyat o`qituvchisi, ota-onalar bilan hamkorlikda muayyan yoshdagi bola kun tartibining uyda ham, maktabda ham muntazam amalga oshirilishini kuzatib borishlari shart. Tabiat omillaridan jismoniy mashg`ulotlar o`tkazish hamda mustaqqil shug`ullanish uchun muhim vosita sifatida foydalaniladi. 54

Maktab sharoitida jismoniy tarbiya vositalari orasida eng ko`p qo`llanadigan jismoniy mashqlardir. Jismoniy mashqlar gavda muskullarining o`sishi va mustahkamlanishiga, yurak-qon tomir tizimi faoliyatining va nafas olish a’zolarining yaxshilanishiga samarali ta’sir ko`rsatadi. Harakatli o`yinlar orqali o`quvchilarda irodaviy sifatlarni shakllantirish mumkin. Buning uchun unga katta iroda talab qilinadigan (yoshiga mos ravishda) o`ta og`ir mashqlarni bajarish topshiriladi. Bunday mashqlar irodaviy sifatlarni maqsadli tarbiyalashga yordam beradi. Jismoniy mashqlar asablar majmuasining faoliyatiga ham, xususan, bosh miya qobig`idagi harakatlanuvchi qismga ham ta’sir etadi, natijada harakatlarning bir-biriga uyg`unligi yaxshilanadi, harakatlarda muvofiqlik, aniqlik zaruriy kuch va ritm hosil bo`ladi. O`quvchi aynan shu ta’sirlar natijasida tuzilishi jihatidan murakkab bo`lgan harakatlarni, katta tezlikdagi harakatlarni oson o`zlashtirib oladi, bu esa jismoniy mehnat mashg`ulotlari uchun muhimdir. Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat o`qituvchisi o`quvchilarga jismoniy fazilatlarni singdirar ekan, Vatan ostonadan, oiladan, mahalladan boshlanishini, Vatan tushunchasi har bir insonning yuksak darajadagi his-to`yg`ulari, sadoqatli, fidoiy mehnati, o`zaro izzat-hurmat kabi insoniy fazilatlarida namoyon bo`lishini anglatib bormog`i lozim. Bu o`rinda respublika sportchilarining Xalqaro sport maydonlaridagi, ayniqsa, Olimpiya o`yinlaridagi ishtiroki, g`alabasi ana shu hislatlar tufayli ustuvor ekanligini anglatib borish joiz. Ayniqsa, yurtimiz bayrog`ini uzoq o`lkalarda viqor bilan ko`tarilishi, madhiyamizning baland yangrashi, sportchilarning ona-Vatan sharafi uchun kurashgan va hissa qo`shganligining timsoli ekanligini bolaga yoshligidanoq o`rgatib borish zarur. Buning boisi shundaki, o`shanday g`olib sportchilar, ularning murabbiylari, qolaversa sport tashkilotlari, jamiyatlari hodimlari hamda jismoniy tarbiya va sport sohasida mutahassislarga taqlid qilish hissini shakllantirish o`quvchi yoshidagi bolalar tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. «Sog`lom avlod uchun» Davlat dasturida belgilanganidek, sog`lom avlodni etishtirish uchun eng avvalo onalar sog`lom bo`lishi va o`z farzandlarining 55

sog`lom o`sishi uchun barcha shart-sharoit va imkoniyatlardan foydalanishi zarurdir. Bunda bolalarni eng kichik yoshdan boshlab oila, bog`cha va maktablarda jismoniy tarbiya bilan shug`ullanishga odatlantirish alohida ko`zda tutilgan. Bu jihatlarni amalga oshirishda jismoniy tarbiya va sport o`qituvchilari astoydil ish olib borishlari lozim. Shunday qilib, Jismoniy tarbiya darslarida harakatli uyinlardan foydalanishda didaktik printsiplar, metodlar va vositalarga tayanish ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshiradi, o`qituvchining didaktik vazifalarning hammasini bir butun holda ongli ravishda amalga oshirishga xizmat qiladi. XULOSA 56

Bitiruv malakaviy ishimizning mazmunida umumta’lim maktablarida o`quvchi yoshdagi o`quvchilarning harakat faoliyatlarini rivojlantirish g`oyasi yotadi. So`ngi o`n yilliklar ichida uning ustida ko`pgina mutahassislar faol ish olib borganlar. Ma’lumki harakatli o`yinlar o`quvchidan o`zining turli jismoniy imkoniyatlarini faol namoyon etishni talab qiladi. Ayni vaqtda o`yin vaziyatlari va u bilan o`zaro faoliyatlar shaxsning takomillashuviga, jismoniy va ruhiy rivojlanishiga doimiy ta’sir ko`rsatadi. O`quvchi yoshdagi o`quvchilarni jismoniy sifatlarini rivojlantirishda harakatli o`yinlardan foydalanish jarayonida bir qator muammolarni hal etish lozim: o`quvchi yoshdagi o`quvchilarda asosiy jismoniy sifatlarning shakllanish yillik dinamikasiga hos yosh jins xususiyatlarini aniqlash; harakatli o`yinlardan foydalanib o`quvchi yoshdagi o`quvchilarni jismoniy sifatlarni rivojlantirish uslubiyati ishlab chiqish. 5-8 sinf o`quvchilari bilan harakatli o`yinlarni o`tkazishga ayniqsa astoydil tayyorgarlik ko`rish kerik. O`quvchi-bolalarni tayyorgarliklarini e’tiborga olgan holda, har tomonlama harakat qiladigan, har hil sport turlarini harakat elementlari bilan bajariladigan harakatli o`yinlardan foydalanish zarur: kurash elementlari va qarshilik ko`rsatish, yengil atletika, sport gimnastikasi, sport o`yinlari elementlari bilan bajariladigan, qiz bolalar bilan esa, agarda imkoniyat bo`lsa raqs elementlari bilan musiqali o`yinlar o`tkazish mumkin. O`qituvchi o`quvchilarni sport o`yinlariga qiziqishlarini orttirishda faqat sport o`yinlari elementlarini harakatli o`yinlarda qo`llash bilan amalga oshirish mumkin. Shuningdek, masalan basketbol va qo`l to`pi o`yini o`rniga o`quvchilarga «To`pni to`tish», «To`p uchun kurash», «To`p o`rtadagiga», to`pni olib yurish bilan estafeta va xalqaga tashlash va boshqalar. 57

O`quvchilar o`yinda sport jihozlari va asbob-anjomlaridan foydalanadilar. O`yinni yaxshi tashkil qilinganda o`yinda to`ldirma to`pni nafaqat uzatish balki bir-birlariga oshirishda ham foydalanish mumkin. Harakatli o`yinda yugurish masofasi, sakrash balandligi, uloqtirish va boshqa harakatlar 5-8 sinf o`quvchilari uchun belgilangan nazariy me’yorlari chegarasida bo`lishi kerak. O`quvchi-bolalar mustaqil, tashabbuskorlik bilan harakat qilishni yaxshi ko`radilar. Ularni mustaqil harakat qilishlarini hisobga olgan holda, uni o`yinda foydalanishi kerak. O`quvchilarga o`yinda harakat qilish rejasini raqib bilan kurashish rejasini o`zlari to`zishlarini topshiriladi. Joylarda o`yinni o`tkazilishiga bo`lgan bunday munosabat ayniqsa qimmatli bo`lib, bunda o`quvchilarni ijodiy tashabbuskorliklaridan juda kengroq foydalanish mumkin. O`quvchilarga o`yinni yangi variantlarini, qoidalarini to`zishni topshirish juda yaxshi bo`ladi, ularga o`yinni mustaqil o`tkazishga o`rgatish zarur. O`quvchilar o`yinda o`qituvchi qiyofasida xuddi o`qituvchiday qilib bajarishni hohlaydilar, ayniqsa agar ular uni yaxshi ko`rsalar va hurmat qilsalar. Albatta bu o`qituvchini o`yin usullarini ko`rsatishda uni diqqat bilan kuzatib borishi kerakki, chunki to`g`ri bajarishi shart, buning uchun o`quvchilarga har tomonlama namuna bo`lishi zarur. Harakatli o`yinlarda berilayotgan to`g`ri yuklama, haddan oshmaslikka yordam beradi, o`quvchilarda bunday holat bo`lmaydi. Ular o`zlarini imkoniyatlariga ortiqcha baho berib yuborishadi. O`qituvchi har doim o`quvchilarni o`yinda kuchlarini to`g`ri taqsimlashga berilayotgan yuklamani 58

to`g`ri nazorat qilib borishi zarur va o`z vaqtida o`zini ta’sirini ko`rsata bilishi kerak. O`quvchilar bilan o`yin mashg`ulotini asosiy vazifasi quyidagicha: o`quvchilarning shaxsiy holda o`yinni takomillashtirishi; o`zining o`ynaydigan jamoasida javobgarlik his-tuyg`usini tarbiyalash; o`yinda qoidani bo`zilishiga yo`l qo`ymaslikni tarbiyalash; o`ynaydigan jamoada o`zini joyini topa bilish; jamoada qiziqishni uyg`otishda; idrok bilan tavakkalchilik qilishni; jamoada o`zaro yordam berish malakasini tarbiyalash; komandali o`yinlarda tashkilotchilik qilish malakasini tarbiyalash; sport o`yinlariga yaqinroq bo`lgan, murakkab harakatli o`yinlarda hakamlik qilish malakasini tarbiyalash; harakatda tezda nishon olishni, diqqatni taqsimlashni, o`zini tuta bilishni, aniq bir maqsadga yo`naltirilgan harakatni yo`naltirish; yugurishda tezlikni va chidamlilikni har hil sakrashlarda, katta va kichik koptoklarni otishda va ilib olishda malakalarini mustahkamlash va takomillashtirish; yengil atletika va gimnastika malakalarini voleybol, qul to`pi, basketbol uchun to`pni egallash malakalarini mustahkamlash va takomillashtirish. Bu barcha vazifalar o`quvchilarni o`zlashtirishiga bog`liq holda ketma-ket hal etiladi, malakasi kichik sinflarda o`ynalgan o`yinlarda egallagan malakalari bazasida sekin-asta tarbiyalab boriladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 59

1. Karimov I.A. Yuksak malakali mutaxassislar-tara qq iyot omili. – Toshkent: O`zbekiston, 1995. – 24 b. 2. Karimov I.A. Vatan ravna q i uchun h ar birimiz mas’ulmiz. Asarlar to`plami. – T oshkent : O`zbekiston, 2001. – 440 b. 3. Karimov I.A. Yoshlarimiz – xalqimizning ishonchi va tayanchi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2006. – 96 b. 4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008 . – 176 b. 5. Karimov I.A. «Sport – barkamol avlodni tarbiyalashning muhim vositasi». (8 noyabr, 2005 yil Oqsaroyda O`zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg`armasi Homiylik kengashining navbatdagi yig`ilishida). // «Xalq so`zi» gazetasi, 9 noyabr, 2005. 6. O`zbekiston Respublikasining «Ta’lim to` g` risida»gi Q onuni. Barkamol avlod – O`zbekiston tara qq iyotining poydevori. – T oshkent : Sharq, 199 7 . – 64 b. 7. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod - O`zbekiston tara qq iyotining poydevori. – Toshkent: S h ar q , 1997. – 64 b. 8. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T oshkent : O`zbekiston, 2003. – 36 b. 9. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: «O`zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida». (27 may, 1999 yil, № 271). qq «Sport» gazetasi, 28 may, 1999. 10. O`zbekiston Respublikasining Qonuni: «Jismoniy tarbiya va sport to`g`risida». (YAngi tahriri, 27 iyun, 2000 yil). qq «Sport» gazetasi, 28 iyun, 2000. 11. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 3 iyun 2003 yil «O`quvchi va talaba yoshlarni sportga jalb qilishga qaratilgan uzlukiz sport musobaqalari tizimini tashkil etish to`g`risida»gi 244-sonli qarori. 12. Abdumalikov R.A., Alibekov S h ., Norqulov S h . Xalq milliy o`yinlari 60

mazmunida ma’naviyat masalalari. T., 1995. 9-bet. 13. Ahmatov M. «O`zbekiston Respublikasining sport muassasalari, inshootlari va boshqa jismoniy tarbiya va sport ob’ektlarining xarakteristikasi» ma’lumotlar bazasi, O`zbekiston Respublikasi Davlat patent idorasi 5 (43), 2003, 182-bet. 14. Ahmatov M. Ommaviy sport musobaqalarida boshqaruv tizimi va uni takomillashtirish. «Iqtisod va ta’lim». 2003 yil, № 1, 60-69-b. 15. Ahmatov M. Umumta’lim maktablari o`quvchilarining «Umid nihollari» sport musobaqalarining yangi tashkiliy asoslari. «Xalq ta’limi», 2004 yil, № 1, 4-11-b. 16. Ahmatov M.S. Uzluksiz ta’lim tizimida ommaviy sport-sog`lomlashtirish ishlaring samarali boshqarish. T., 2005. 278-b. 17. Davletshin M.G. Qobiliyat va uning diagnostikasi. T., «O`qituvchi», 1979. 18. Kudratov R.K., Pulatov A.A. O`zbekistonda jismoniy tarbiya va sportning ahvoli va soha bo`yicha kadrlar tayyorlash doirasini kengaytirish zaruriyati. «Fan –sportga». № 1, 2005 y. 13-17-b. 19. Musurmonova O. Ma’naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi. T., «O`qituvchi», 1996. 20. Qudratov R.K. «Universiada» kashfiyoti yohud sport malikasi istiqboli ishtirokchisi. SPORTQFUTBOL. 1-son (6550). 2002. 21. Qudratov R.K. Bolalar sport murabbiylari kasb faoliyatiga qo`yiladigan zamonaviy talablar. «Fan − sportga», № 1, 2004. 7-10-b. 22. Qudratov R.K. Ishbilarmonlar va o`quv o`yinlarini jismoniy tarbiyada qo`llash. O`zbekiston mustaqilligi – uning fani va tehnologiyalarini rivojlantirish kafolati mavzusidagi beshinchi respublika ilmiy konferentsiyasi ma’ruzalar to`plami. II tom. T., 2001. 246-250-b. 23. Qudratov R.K. Jismoniy tarbiya – sog`lomlashtirishda sport turlarining xususiyati. Sog`lom avlod yiliga va 2000-yil Sidneyda bo`lib o`tadigan XXVII Olimpiya o`yinlariga tayyorgarlik masalalariga bag`ishlangan V Respublika ilmiy-amaliy anjumani (ilmiy maqolalar to`plami). T., 2000. 61

24. Qudratov R.K. O`quv faoliyati – ijtimoiy hodisa. «Xalq ta’limi», № 4, 2002. 58-61-b. 25. Qudratov R.K., Abdumalikov R.A. O`zbekiston sporti istiqlol davrida jismoniy tarbiya va sport nazariyasi hamda amaliyotining muammolari. (Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari). T., 2001. 66-bet. 26. Qudratov R.K., Abdumalikov R.A., Xoldorov T.H. Sog`lom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya va sport. O`quv-uslubiy qo`llanma. T., 2003. 90-b. 27. Salamov R.S. O`quvchilarni jismoniy tayyorlash jarayonida harakatli o`yinlar. «Fan – sporga», 2005 y. 3-bet. 28. Salamov R.S. Sport mashg`ulotining nazariy asoslari. T., 2005 y. 238-b. 29. internet saytlari: www.ziyonet.uz ; www.pedagog.uz ; www.ref.uz ; www.istedot.uz ; www.edu.uz ; www.google.uz ; www.sport.uz 62

O'xshashlar

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jismoniy tarbiya darslarida egiluvchanlik jismoniy sifatlarini rivojlantirish

“Daryolar” mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitishga doir

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

O`zbekistonda kutubxonachilik ishi tarixi

Boshlang'ich sinflarda o'zlashtirmovchilikni yuzaga keltiruvchi omillar