Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jismoniy tarbiya darslarida egiluvchanlik jismoniy sifatlarini rivojlantirish - Pedagogika - Diplom ishlar

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jismoniy tarbiya darslarida egiluvchanlik jismoniy sifatlarini rivojlantirish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

292 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI JISMONIY MADANIYAT FAKULTETI JISMONIY MADANIYAT NAZARIYASI VA METODIKASI KAFEDRASI ABDURAVIYEV SHUXRAT OG‘ANIYOZ O‘G‘LI 5112000-“Jismoniy madaniyat” ta`lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini o lish uchun Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jismoniy tarbiya darslarida egiluvchanlik jismoniy sifatlarini rivojlantirish mavzusida yozgan Ilmiy rahbar: o’q. Safarov A. “Himoyaga tavsiya etildi” Fakultet dekani: _______. “_____”____________ 201 5 yil

MUNDARIJA KIRISH ..................................................................................................................... 3 I BOB. YOSH SPORTCHILARNI JISMONIY TAYYORLASH VA UNING AHAMIYATI ........................................................................................................... 6 1.1. Yosh sportchilarni jismoniy tayyorlash tushunchasi, turlari, vazifalari va vositalari ................................................................................................................. 6 1.2. Jismoniy qobiliyatlarningumumiy tavsifi ........................................................ 8 1 .3. Jismoniy qobiliyatlar rivojlanishining asosiy qonuniyatlari .......................... 11 1.4. Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish tamoyillari .......................................... 18 II BOB. EGILUVCHANLIK VA UNI BOSHLANG‘ICH SINF JISMONIY TARBIYA DARSLARIDA RIVOJLANTIRISH ............................................... 39 2 .1. Egiluvchanlik haqida tushuncha .................................................................... 39 2. 2 . Egiluvchanlikning turlari va o’lchov mezoni ................................................ 39 2. 3 . Egiluvchanlikning rivojlanish darajasini aniqlovchi omillar ........................ 42 2. 4 . Egiluvchanlikni rivojlantirish uslubiyatining vazifalari va vositalari ........... 43 XULOSALAR ........................................................................................................ 48 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .......................................... 49

KIRISH Prezidentimiz I.A.Karimov va hukumatimiz rahbarligida O‘zbekistonda sog‘lom avlodni kamol toptirish, ta’lim – tarbiya berishning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi, jamiyatning rivojlanishida muxim ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy vazifalardan biri bo‘lib xizmat qilmoqda [1, 2, 3] . O‘zbekistonning buyuk kelajagini ta’minlash maqsadida a h olini tinchligi, yurt boyligi, ayniqsa iqtisodiyot, ijtimoiy madaniyat, ta’lim-tarbiya jarayonlarida tub islo h atlar o‘tkazilmoqda. Ularning samarali «Ta’lim to‘g‘risida», «Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi» (1997) , «Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida» gi Qonun (2000 y., yangi tahriri) va Qarorlarda o‘z ifodasini topgan [4, 5] . Mavzuning dolzarbligi. Maktab davri barcha harakat sifatlarini rivojlantirish uchun eng qulay vaqt hisoblanadi. Biroq muayyan yosh davrlarida harakat qobiliyatlarining tabiiy taraqqiy etish sur`atlari bir xil emas: bola organizmining jismoniy yuklamaga nisbatan javob reaksiyasi o’sish va rivojlanishning turli bosqichlarida turlicha bo’ladi. Jismoniy yuklama sezuvchan yoki sensitiv deb ataluvchi muayyan davrlarda ko’proq hamda uzoq muddat saqlanib turuvchi samara beradi. Shu davrlarda muhitning tanlab yo’naltirilgan ta`sirotlariga organizmning moyilligi ortadi [7] . Harakat sifatlarining rivojlanishida egiluvchanlik alohida o’rin tutib, uning yuqori darajada taraqqiy etishi bir qator murakkab va mas`ul kasblarni egallashda, shuningdek, ko’pgina sport turlarida yuqori natijalarga erishishda katta ahamiyatga ega. Ilmiy-uslubiy adabiyotlardan olingan ma`lumotlar hamda sport amaliyotining ko’rsatishicha, katta yoshda egiluvchanlik ni rivojlantirish – murakkab va kamsamarali jarayon, kichik maktab yoshi esa buning uchun qulay sharoit yaratadi [8]. Kichik maktab yoshi bolalarning jismoniy rivojlanishiga ijobiy ta`sir qiluvchi maqsadga yo’naltirilgan ta`sirotlar uchun eng qulay davr hisoblanadi. Basharti, aksar ko’pchilik sport turlarida ixtisoslashuvning boshlanishi kichik maktab davri bilan bir vaqtga to’g’ri kelishini nazarda tutsak, yuqoridagi

holat alohida ahamiyat talab etadi. Shu sababli , bu muammoning y echilishi o ’ quv jarayonini takomillashtirishda nihoyatda dolzarb sanaladi . Ish ning maqsadi – Boshlang’ich sinf o’quvchilarining egiluvchanlik sifatini rivojlantirish da ilg’or uslublarni o’rganish va tahlil qilish. Ishning vazifalari:  jismoniy tarbiya darslarini o’qitish jarayonida kichik sinf o’quvchilarining egiluvchanligini rivojlantirish darajalarini adabiyotlar tahlili asosida aniqlash va xususiyatlarini namoyon qilish;  boshlang’ich sinf jismoniy tarbiya darslari sharoitida boshlang’ich sinf o’quvchilari ning egiluvchanli gini rivojlantirish uchun ilg’or uslublardan maqsadga yo’naltirib foydalanish ni o’rganish ;  boshlang’ich sinf jismoniy tarbiya darslari sharoitida egiluvchanlik ni rivojlantirish dagi ilg’or uslublardan maqsadga yo’naltirib foydalanishni tajribaviy asoslash. Ishning ob`ekti : Qarshi shahridagi 23-o’rta maktabning boshlang’ich sinf o’quvchilari. Ishning i lmiy yangiligi:  Ishda boshlang’ich sinf o’quvchilari ning jismoniy tarbiya darslarida egiluvchanlik ni rivojlantirish uchun qo’llaniladigan ilg’or uslublar qiyosiy tahlil qilindi ;  boshlang’ich sinf o’quvchilari da o’quv jarayonida jismoniy tarbiya darslarida egiluvchanlik ni rivojlantirish darajasining dinamikasi aniqlandi;  boshlang’ich sinf jismoniy tarbiya darslari sharoitida egiluvchanlik ni rivojlantirish dagi ilg’or uslublardan maqsadga yo’naltirib foydalanishni tajribaviy asosla ndi . Ishning a maliy ahamiyati: 1. Boshlang’ich sinf o’quvchilari da egiluvchanlik ni rivojlantirish uchun dars vaqtidan unumliroq foydalanish imkonini beruvchi ilg’or uslublar tajriba yordamida asoslandi va amaliyotga tadbiq qilindi. 4

2. Jismoniy tarbiya o’qituvchilari uchun boshlang’ich sinf o’quvchilari da egiluvchanlik ni rivojlantirish bo’yicha amaliy tavsiyalar taklif qilindi . 5

I BOB. YOSH SPORTCHILARNI JISMONIY TAYYORLASH VA UNING AHAMIYATI 1.1. Yosh sportchilarni jismoniy tayyorlash tushunchasi, turlari, vazifalari va vositalari Yosh sportchilarni jismoniy tayyorlash sport mashg’ulotlarining eng muhim tarkibiy qismlaridan hisoblanib, organizmni har tomonlama rivojlantirish, sog’liqni mustahkamlash, jismoniy qobiliyatlarni takomillashtirish va tayyorgarlikning barcha boshqa turlari uchun mustahkam funksional baza yaratishga yo’naltirilgan jarayon sifatida tushuniladi [10] . Zamonaviy sport sportchilarning jismoniy tayyorgarligiga yuksak talablar qo’yadi. Buni quyidagi omillar bilan izohlash mumkin: 1) Sportdagi yutuqlarning o’sib borishi har doim sportchidan jismoniy qobiliyatlar rivojining yangi darajasini talab qiladi; 2) Jismoniy tayyorgarlikning yuqori darajasi mashg’ulot va musobaqa yuklamalarini oshirishning zaruriy sharti [8] . Qo’llaniladigan vositalarning ta`sir ko’rsatish xususiyati va yo’nalishiga ko’ra jismoniy tayyorgarlikni umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT), yordamchi hamda maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT) gurlariga bo’lib o’rganiladi. Yosh sportchilarning umumiy jismoniy tayyorgarligi (UJT) yuksak natijalarga erishish uchun poydevor, zarur asos hisoblanadi. U quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilgan: 1) yosh sportchilar organizmining funksional imkoniyatlarini oshirish; 2) jismoniy sifatlar – kuch, tezkorlik, chidamkorlik, epchillik va egiluvchanlikni rivojlantirish; 3) yosh sportchilar organizmining jismoniy rivojlanishidagi nuqsonlarni yo’q qilish. UJT tarkibiga nihoyatda turli-tuman vositalar kiradi; ular sirasida snaryadlar bilan bajariladigan, sheriklikda, maxsus qurilmalarda amalga oshiriladigan 6

mashqlar, har xil sport turlari – akrobatika, engil atletika, sport o’yinlari, suzish va boshqalarga xos umumrivojlantiruvchi mashqlar bor [8] . Yosh sportchilarning yordamchi jismoniy tayyorgarligi maxsus jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan samarali faoliyat uchun zarur bo’lgan funksional asosni yuzaga keltirishga mo’ljallanadi. U maxsus yo’nalishga ega bo’lib, quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilgan: 3) sportchining tanlangan sport turiga xos harakat faoliyatlarida namoyon bo’ladigan funksional imkoniyatlarini rivojlantirish; 4) organizmning yuqori darajadagi maxsus yuklamalarga chidamliligi qobiliyatini takomillashtirish; 5) tiklanish jarayonlarining kechish shiddatini orttirish [11] . Yosh sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi (MJT) tanlangan sport turi bo’yicha musobaqa faoliyatining xususiyatlari qo’yadigan talablarga qatiy rioya qilgan holda jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan. Yosh sportchilarni maxsus jismoniy tayyorlash quyidagi vazifalarni hal etadi: 1) tanlangan sport turi uchun xos bo’lgan jismoniy qobiliyatlarni takomillashtirish; 2) tanlangan sport turi bo’yicha muvaffaqiyatli texnik-taktik takomillashuv uchun zarur bo’lgan harakat ko’nikmalarini chuqurlashtirib rivojlantirish; 3) ixtisoslashtirilgan mashqlarni bajarishda ko’proq qatnashadigan alohida mushak guruhlarini tanlab rivojlantirish. Yosh sportchilarning MJT harakat ko’nikmalari tizimidagi eng muhim harakat sifatlarini rivojlantirishga yo’naltiriladi. Shuning uchun maxsus jismoniy tayyorgarlikning asosiy vositalari sifatida musobaqa mashqlari ularning sportchi organizmiga ta`sirini kuchaytiruvchi har turli murakkablashtiruvchi unsurlar bilan birgalikda qo’llaniladi [7] . Jismoniy tayyorgarlikning barcha turlari muayyan o’xshashliklarga ega. Yosh sportchilarning jismoniy tayyorgarligi sport ixtisosligi bilan chambarchas 7

bog’liq. Mashq jarayonida jismoniy tayyorgarlikning biror turiga etarlicha baho bermaslik oxir-oqibat sport mahoratining kuchayishiga to’sqinlik qiladi. Yosh sportchilarning mashg’ulotlarida UJT va MJT vositalari nisbati qo’yiladigan vazifalar, sportchilarning yoshi, malakasi, ularning alohida xususiyatlari, mashg’ulot jarayonining bosqich va davrlari, organizmning ayni paytdagi holatidan kelib chiqib o’zgartiriladi. Sportchining malakasi oshib borar ekan, MJT vositalarining hissasi ortib, UJT vositalarining xajmi shunga muvofiq tarzda kamayib boradi [8] . 1.2. Jismoniy qobiliyatlarningumumiy tavsifi Shaxsning jismoniy madaniyatini shakllantirish jarayonida shug’ullanuvchilar harakatlarni va ular bilan bog’liq bilimlarni o’zlashtiribgina qolmay, o’z jismoniy qobiliyatlarini ham rivojlantiradilar [18] . Hozirgi vaqtda insonning harakat imkoniyatlarini tavsiflash uchun “jismoniy qobiliyatlar” va “jismoniy sifatlar” atamalaridan foydalaniladi. Bu tushunchalar ma`lum ma`noda o’xshash bo’lsalarda, lekin bir xil emaslar. Afsuski, adabiyotlarda mazkur tushunchalarning ta`rifi va o’zaro aloqasi haqida birmuncha qarama-qarshi fikrlarni uchratish mumkin. Masalan, bir holatda jismoniy qobiliyatlar organizmning harakat faoliyatida ishtirok etayotgan hamda uning ta`sirini belgilaydigan funksional tizimlar layoqatining namoyon bo’lish shakllari sifatida tushuniladi, boshqasida hayotda, ayniqsa, harakat faoliyatida amalga oshiriladigan va asosini jismoniy sifatlar tashkil etadigan insonga xos imkoniyatlar nazarda tutiladi; uchinchisida qobiliyatlar deganda, organizmning ruhiy-fiziologik va morfologik xususiyatlariga asoslanuvchi rivojlangan tug’ma qobiliyat nishonalari tushuniladi [10] . Jismoniy qobiliyatlar insonning u yoki bu mushak faoliyati talablariga javob beradigan va uning samarali bajarilishini ta`minlaydigan ruhiy-fiziologik hamda morfologik xususiyatlari majmuasidir [8] . Inson harakat imkoniyatlarining alohida jihatlarini ifodalash uchun uzoq vaqt "jismoniy (harakatlantiruvchi) sifatlar" degan atama qo’llanilgan. Hozir 8

ayrim mualliflar uni "jismoniy sifatlar" tushunchasining sodda formalastik mazmuni tufayli ilmiy muomaladan chiqarib yuborishni va ularning o’rniga faqat "jismoniy qobiliyatlar" atamasini qo’llashni taklif qilmoqdalar. Shunga qaramay, kundalik nutqda va ilmiy-usuliy adabiyotlarda mazkur atama ancha keng tarqalgan. Shuning uchun, ehtimol, bu ikki tushuncha orasidagi o’xshash va farqli tomonlarni aniqlash, ulardan foydalanish vaziyatlarini belgilab olish o’rinlidir [11] . Eng avvalo, qayd etib o’tish kerakki, "sifat" tushunchasi har doim biron-bir narsaga nisbatan qo’llanilib, uning boshqa narsalardan farqlab turadigan, mohiyatiga xos belgisini ifodalaydi, xususan, buyum, xom-ashyo, oziq-ovqat mahsuloti, hayot sifatlari, shaxsning, bilimning sifati va hokazo haqida shunday gapiriladi. Jismoniy tarbiya sohasida ham bu atamadan xuddi shu ma`noda foydalanish lozim [18] . Demak, insonning jismoniy sifatlarini uning harakat imkoniyatlariga xos ba`zi xususiyatlar singari jismoniy qobiliyatlar namoyon bo’ladigan u yoki bu shakllarga nisbatan qo’llab tekshirish, ya`ni ular to’g’risida amalga oshirib bo’lingan qobiliyatlar asosida fikr yuritish mumkin [11] . Inson sifat jihatidan bir-biridan farq kiluvchi turli-tuman qobiliyatlar egasi bo’lishi mumkin. Aynan shu turli jismoniy qobiliyatlarning sifatiy o’ziga xosligi uning jismoniy sifatlari to’g’risida guvohlik beradi. Turmushda, jismoniy tarbiya va sportda inson qobiliyatlarining sifatiga xos xususiyatlar "kuchli", "tezkor", "chakqon", "egiluvchan" degan iboralarda o’z aksini topgan. Bu sifatlarning hayotdagi ahamiyati ularni ayirib ko’rsatish mezoni hisoblangan. Aslida, jismoniy sifatlar alohida jismoniy qobiliyatlarning erishilgan darajasi, ularning aniqligi, o’ziga xosligi, ahamiyati ifodasi sanaladi. Masalan, insonning kuch qobiliyatlarini olaylik. Ular mushaklarning zo’riqish darajasi yuqori, qisqarish tezligi esa nisbatan uncha katta bo’lmagan kuch mashqlarida namoyon bo’ladi. Asli kuch qobiliyatlari "sust kuch'', "siquvchi kuch", "statik kuch" kabi kuch sifatlarini tavsiflaydi. Tezlik-kuch qobiliyatlari mushaklarning jiddiy zo’riqishi va ularning 9

yuqori qisqarish tezligini talab etuvchi mashqlarda yuzaga chiqadi. Tezlik-kuch qobiliyatlarining rivojlanishi, eng avvalo "portlovchi" kuch deb ataladigan sifatda aks etadi [8] . Yuqorida tilga olingan kuch sifatlari insonning kuch qobiliyatlarini yaxlit tarzda aniqlash va farqlashga imkon beradi. Xuddi shunday boshqa jismoniy qobiliyatlarning ham sifat tafovutlarini ifodalash mumkin. Jismoniy qobiliyatlar va sifatlar orasida ko’p ma`noli bog’liqlik bor. Bir xil qobiliyat turli jismoniy sifatlarni namoyon qilishi, turli qobiliyatlar esa ulardan faqat bittasini tavsiflashi mumkin. Masalan, «epchil» sifati asosida ko’pgina qobiliyatlar: muvofiqlash, tezkorlik , kuch va boshqalar yotadi. Tezlik-kuch qobiliyatlari faqat «kuch» emas, «tezkorlik» sifatida ham o’z aksini topadi [11] . Shunday qilib, insonning jismoniy sifatlari jismoniy qobiliyatlari bilan uzviy bog’liq bo’lib, turli harakatlar chog’ida ularning namoyon bo’lish xususiyatlari bilan belgilanadi, jismoniy qobiliyatlarning rivojlanish va namoyon bo’lish darajasiga bir tomondan atrof-muhit omillari (turmushning ijtimoiy- maishiy sharoitlari, iqlimiy va geografik sharoit mashg’ulot o’tkaziladigan joylarning moddiy ta`minlanganligi, ularni rivojlantirish uslubiyati va h.k.), ikkinchi tomondan esa organizmning turli ta`sirlarga o’ziga xos reaksiyasi bilan bog’liq bo’lgan irsiy omillar («motor» qobiliyat nishonalari) ta`sir o’tkazadi, jismoniy qobiliyat nishonalari sifatida inson organizmining anatomik, fiziologik va ruhiy xususiyatlari yuzaga chiqadi. Biror-bir faoliyatni bajarish jarayonida "motor nishonalar" organizmning moslashish o’zgarishlari asosida takomillashib, tegishli jismoniy qobiliyatlarga aylanadi [10] . Ta`kidlash zarurki, "motor nishonalar" ko’p funksiyali bo’lib, mushak faoliyati sharoitlariga qarab u yoki bu yo’nalishda rivojlanishi va u yoki bu shakldagi jismoniy qobiliyatlar rivojini ta`minlashi mumkin. Bunday shakllar harakat faoliyati turlari qancha bo’lsa, shuncha ko’p bo’lishi mumkin, chunki ularning har biriga o’ziga xos tuzilish, harakatlarning maqsadli yo’naltirilganligi, mushaklar muvofiqlashi, organizm faoliyati rejimi hamda uning quvvat bilan 10

ta`minlanishi kabi xususiyatlar xosdir. Shu sababli ham organizmdan chidamlilik yoki harakatlar tezkorligini rivojlantirishga javobgar bo’lgan qandaydir alohida mexanizmlarni izlash befoyda. Ularning takomillashuvi asosida inson organizmining morfofunksional ixtisoslashuviga olib keladigan moslashtiruvchi ta`sir, butun bir adaptiv reaksiya yotadi. Morfofunksional qayta qurishlar organizmni to’laligicha qamrab oladi. Biroq bu eng ko’p darajada va birinchi navbatda asosiy ish yuklamasini ko’taradigan mushak guruhlari hamda ularning ish qobiliyatini ta`minlovchi fiziologik tizimlarga taalluqlidir. Funksional ixtisoslashuvning bunday tanlash xususiyati, asosan, organizmning ma`lum faoliyat sharoitidagi ish rejimiga, uning yaqqol namoyon bo’lish darajasi esa jismoniy yuklamalarning shiddati va hajmiga bog’liq [8] . Hozirgi vaqtda jismoniy qobiliyatlarni besh asosiy turga ajratish qabul qilingan: kuch, tezkorlik va muvofiqlash qobiliyatlari, chidamkorlik va egiluvchanlik. Ularning har biri harakat faoliyatining har xil turlarida xilma xil shakllarda namoyon bo’ladi. 1 .3. Jismoniy qobiliyatlar rivojlanishining asosiy qonuniyatlari Barcha jismoniy qobiliyatlarning yo’naltirib rivojlantirilishiga xos qator qonuniyatlar mavjud. Ular tarkibiga quyidagilar kiradi: I. Harakat – jismoniy qobiliyatlar rivojlanishining y etakchi omili. Qobiliyatlarning shakllanishida ham tug’ma, ham atrof muhit omillari katta ahamiyatga ega. Biroq teng sharoitlarda jismoniy qobiliyatlarning rivojlanishida insonning ruhiy-fiziologik tabiatini takomillashtirishga qaratilgan harakat faolligi hal qiluvchi rol o’ynaydi. Shuning uchun ham jismoniy mashqlar bilan shug’ullangan kishilarda turli a`zolar va tizimlarning morfologik hamda funksional ko’rsatkichlari, harakat tayyorgarligi umuman yuqori bo’ladi. Organizmning funksional va morfologik takomillashuvi uchun zarur omil sifatida faoliyat, mashqning ahamiyatini birinchi bor Jan Lamark ko’rsatib bergan edi. O’zining "Birinchi qonuni" bo’lmish "mashq qonunini" tuzar ekan, u yozgan edi: "Biron-bir a`zodan tez-tez va susaytirmay foydalanish asta-sekin shu a`zoni 11

mustahkamlaydi, rivojlantiradi, yiriklashtiradi va unga qancha muddat foydalanilsa, shuncha uzoqqa etadigan kuch ato etadi, a`zodan muntazam foydalanmaslik esa uni sezdirmay zaiflashtirib qo’yadi, tanazzulga olib keladi, izchil ravishda qobiliyatlarni toraytirib, oxir-oqibat uning yo’qolib ketishiga sabab bo’ladi". Shu tariqa Jan Lamark tirik tabiatning umumiy qonunlaridan birini ifodalab berdi. Bu qonunning yana ham chuqurroq o’rganilishiga keyinchalik P.A. Lesgaft, A.A. Uxtomskiy, I.P.Pavlov, G.F.Folbort, N.N. Yakovlev va boshqalar katta hissa qo’shdilar [11] . II. Qobiliyatlar rivojining harakat faoliyati rejimiga bog’liqligi. Jismoniy qobiliyatlar ularning namoyon bo’lishinigina emas, ularni bajarishning muayyan rejimini ham talab qiladigan faoliyat jarayonida rivojlanadi. Rejim deganda, bir mashg’ulot yoki mashg’ulotlar tizimi doirasida qandaydir jismoniy mashqlarning bajarilishi va ular orasidagi dam olish tushuniladi. Kerakli tartibni o’rnatishda, eng avvalo, insonning ish qobiliyatidagi bosqichlar tebranishi muhim ahamiyatga ega. Jismoniy mashqlarni bajarish jarayonida organizmning quvvat va funksional zahiralari sarfi bilan bog’liq holda ishchanlik qobiliyati darajasi pasayadi. Dam olish chog’ida (mashq tugatilgach) ishchanlik qobiliyatining tiklanishi yuz beradi. Inson organizmi bu vaqtda bir necha holatlarni: ishchanlik qobiliyati susaygan bosqichni; ishchanlik qobiliyati to’la tiklangan bosqichni va, nihoyat, o’ta tiklangan, ya`ni ishchanlik qobiliyati kuchaygan bosqichni bosib o’tadi. Sanab o’tilgan bosqichlarning har biri boshqa sharoitlardan tashqari, bajarilgan ishning xususiyatlari, shiddati va davomiyligiga bog’liq bo’lgan muayyan uzunlikka ega bo’ladi. Har bir keyingi mashq dam olishning qaysi bosqichida takrorlanishiga qarab, harakat faolligining uch asosiy rejimini ajratib ko’rsatish mumkinki, ular jismoniy sifatlarning rivojlanishiga har xil ta`sir ko’rsatadi: 1-rejim: bunda darsdagi har bir keyingi mashq qisqa muddatli dam olish oraliqlari bilan, ya`ni ishchanlik qobiliyati to’la tiklanmagan bosqichda 12

takrorlanadi. Ishchanlik qobiliyatining barcha ko’rsatkichlari muntazam pasayib boradi. Ish va dam olishning bunday navbatlashish rejimi chidamlilikning rivojlanishiga mosdir. 2-rejim: ha r bir keyingi mashq organizmning bir qancha funksional ko’rsatkichlarini faoliyat ko’rsatishdan avvalgi darajaga qaytaradigan dam olish oraliqlari bilan, ya`ni ishchanlik qobiliyati to’la tiklangan bosqichda takrorlanadi. Bunday rejim tezkorlik, kuch va muvofiqlash imkoniyatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan darslarga xos bo’ladi. 3-rejim: bunda har bir keyingi mashq ishchanlik qobiliyati ortig’i bilan tiklangan bosqichga mos keluvchi ancha uzoq muddatli dam olish oraliqlari bilan takrorlanadi. Bunday rejimda mashq takrorlangani sayin insonning harakat imkoniyatlarida xar tomonlama o’zgarishlar kuzatiladi – mushak kuchi va tezkorlik oshib, chidamlilik pasayadi. III. Jismoniy qobiliyatlar rivojlanishining bosqichliligi. Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish dinamikasida– bir xil yuklamalarni uzoq muddat davomida, ko’p marotaba bajarishda – uchta nisbatan mustaqil bosqichni shartli ravishda ayirib ko’rsatish mumkin: Birinchi – qobiliyatlarning rivojlanish darajasini oshirish; Ikkinchi – qobiliyatlarni rivojlantirishda maksimal ko’rsatkichlarga erishish; Uchinchi - jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirshi ko’rsatkichlarining pasayishi. Birinchi bosqichda yuklama qo’llash natijasida organizmda har tomonlama moslashtiruvchi o’zgarishlar yuz beradi, ular harakat faoliyati xususiyatlari bilan bog’liq jismoniy qobiliyatlarning o’sishiga va funksional imkoniyatlarning asta- sekin kengayishiga sabab bo’ladi. Ikkinchi bosqichda moslashtiruvchi o’zgarishlar o’sib borgani sayin standart yuklama organizmda tobora kamroq funksional siljishlarga sabab bo’ladi. Bu moslashtiruvchi jarayonlarning turg’un adaptasiya bosqichiga o’tganligidan darak beruvchi bir belgidir. Tegishli qobiliyatlarning namoyon bo’lishi asosida yotuvchi 13

tana a`zolari va tizimlarining imkoniyatlari jiddiy tarzda kengayib boradi. Ularning faoliyatida tejamlilik va o’zaro muvofiqlashuv kuchayadi. Bularning barchasi qobiliyatlarning maksimal darajada namoyon bo’lishi uchun sharoit yaratadi. Uchinchi bosqichda mazkur yuklama organizmdagi funksional imkoniyatlarning kengayishi tufayli moslashtiruvchi siljishlarni yuzaga keltirmay qo’yadi, ya`ni uning rivojlantiruvchi ta`siri yo pasayadi, yoki umuman yo’qoladi. Qobiliyatlar rivoji yana davom etishi uchun qo’llaniladigan yuklamalarning xususiyatlari va mazmunini o’zgartirish (boshqa mashqlar tanlash, ish shiddatini oshirish, uning davomiyligi yoki mashqlarni bajarish sharoitlarini o’zgartirish), shu tariqa jismoniy qobiliyatlar uchun yangi, yuqoriroq talablar ko’yish zarur. Boshqacha aytganda, qobiliyatlar rivojini go’yoki birinchi bosqichga o’tkazish kerak. IV. Qobiliyatlar rivojining notekis va geteroxronligi (turli vaqtga mansubligi). Rivojlanishning notekisligi bir bosqichdagi jismoniy qobiliyat ko’rsatkichlarining o’sish darajasi boshqalardagiga qaraganda ancha jiddiy bo’lishi mumkinligini bildiradi. Bu uncha katta bo’lmagan vaqt kesmalari (masalan, bir necha hafta, oylik darslar) uchun ham, umuman rivojlantirish jarayoni uchun ham (aytaylik, bir necha yillik mashg’ulotlar uchun) to’g’ri bo’la oladi. Odatda, jismoniy qobiliyatlarning eng ko’p o’sishi jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishning boshlang’ich davrida kuzatiladi. Biron-bir qobiliyatning rivojlanish darajasi ko’tarila borar ekan, uning o’sish sur`ati pasayadi. Jismoniy qobiliyatlar rivoji ularning o’sish sur`ati pasayishi bilan bog’liq ekan, zarur siljishlarga erishish uchun rivojlanishning har bir keyingi bosqichida tobora ko’p vaqt kerak bo’laveradi. Jismoniy qobiliyatlarning rivojlanish ko’rsatkichlari o’zgarishlarida (o’sishida) geteroxronlik (turli vaqtga mansublik) hodisasi kuzatiladi. U alohida jismoniy qobiliyatlarning shiddatli o’sa boshlashiga mos keladigan lahzalarning vaqt nuqtai nazaridan o’zaro muvofiq kelmasligida namoyon bo’ladi. Maxsus 14

tadqiqotlar va amaliy tajriba shuni ko’rsatadiki, inson hayotining muayyan yosh davrida qobiliyatlar rivojiga ta`sir ko’rsatadigan qulay imkoniyatlar mavjud bo’ladi, chunki ulardan ayrimlarining o’sish sur`atlari boshqa yosh davrlaridagiga nisbatan ancha yuqori bo’ladi. Bu davrlarni odatda sensitiv (hissiy) yoki kritik deb ataydilar, chunki ular organizmning rivojlanishida alohida ahamiyatga ega. Ayrim qobiliyatlarning rivojlanishida jismoniy tarbiyaning eng kuchli ta`siri ularning jadal sur`atda tabiiy rivojlanishi davriga mos kelishi aniqlangan. Boshqa yosh davrlarida mazkur qobiliyatga pedagogik ta`sir ko’rsatishning samaradorligi neytral yoki hatto salbiy bo’lishi ham mumkin. Shuning uchun muayyan jismoniy qobiliyatlarni takomillashtirishda eng qulay yosh davrlarini o’tkazib yubormaslik juda muhim, chunki keyinroq buni amalga oshirish ancha qiyin kechadi. Bolalarda alohida jismoniy qobiliyatlarning jadal rivojlanish davrlari rasmda ko’rsatilgan. Ko’rinib turibdiki, ularning xar biri o’z sensitiv davriga ega. Bu davrlarning vaqt chegaralari o’g’il va qiz bolalarda bir xil emas. Odatda, ko’pgina qobiliyatlarning jadal rivojlana boshlashi vaqti nuqtai nazaridan qizlar o’smir bolalardan 1-2 yilga oldinda boradilar. Ta`kidlash zarurki, turli mualliflarning ilmiy-usuliy adabiyotlarida u yoki bu qobiliyat rivojlanishining har xil sentitiv davrlari ko’rsatilganligiga duch kelish mumkin. Bunday tafovutlarning bir necha sababi bo’ladi: 1. Biron-bir qobiliyatni o’lchash uchun bir xil bo’lmagan testlardan foydalanish. 2. Jismoniy qobiliyatlar ko’rsatkichlarining o’sish sur`atlarini aniqlash uchun turli yondashuv va formulalarni qo’llash. 3. Tekshirish uchun tanlab olingan sinaluvchilarning bir turli emasligi (tekshirilayotgan kishilar sonining turlichaligi, ularning jismoniy rivojlanishi, tayyorgarlik darajasi, umumiy faoliyat rejimi va boshqalarning bir xil emasligi). V. Qobiliyatlar rivojlanish ko’rsatkichlarining qaytariluvchanligi. Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish natijasida erishiladigan funksional va tuzilishga xos o’zgarishlar qaytariluvchan bo’lib, ular teskari 15

rivojlanishi ham mumkin. Shug’ullanishda nisbatan qisqagina uzilish bo’lsa kifoya, shu zahoti funksional imkoniyatlar darajasi pasaya boshlaydi, tuzilishga xos belgilar teskari tomonga rivojlana boradi va oqibatda jismoniy qobiliyatlarning ko’rsatkichlari ham pasayadi. Birinchi navbatda, tezlik qobiliyatlari, keyinroq kuch va oxirida uzoq muddatli faoliyatga chidamlilik qobiliyatlari susayadi. Sportchilarni kuzatish shuni ko’rsatadiki, 5 oy davom etgan mashg’ulotlarni to’xtatish harakatlar maksimal sur`atining dastlabki darajasiga 4-6 oydan so’ng, mushak kuchi maksimal sur`atining dastlabki darajasiga 18 oydan so’ng, chidamlilikning xuddi shunday ko’rsatkichiga esa 2-3 yildan so’ng olib keladi. VI. Jismoniy qobiliyatlarning ko’chishi. Turli jismoniy qobiliyatlar bir- birlari bilan chambarchas aloqada rivojlanadi. Bir qobiliyatning rivojlanish darajasidagi yo’naltirilgan o’zgarish boshqasining rivojlanish darajasida o’zgarishlar sodir bo’lishiga olib keladi. Bu hodisa “ jismoniy qobiliyatlarning ko’chishi” deb ataladi. Ko’chish ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. Ijobiy ko’chishda bir qobiliyatning rivojlanishi boshqasining takomillashuviga ta`sir ko’rsatadi. Masalan, "portlovchi" kuchning ortishi – harakatlar tezligiga. Salbiy ko’chishning xususiyati shuki, bir qobiliyatning rivojlanishi ikkinchisining o’sishini sekinlashtiradi yoki uning rivojlanish darajasini pasaytiradi. Ko’chish bir tarkibli va har xil tarkibli bo’ladi. Bir tarkibli ko’chishda bir xil qobiliyat darajasining qo’llanilayotgan va qo’llanilmayotgan mashqlar orqali ortishi kuzatiladi. Masalan, osilib turgan holda qo’llarni bukib-yozish orqali kuch chidamliligi ortadi; xuddi shu qobiliyat qo’lga tayangan holda ularni bukib-yozish chog’ida xam rivojlanadi. Har xil tarkibli ko’chishda bir qobiliyatning rivojlanishiga olib keladigan mashg’ulot xuddi shu qatori boshqa jismoniy qobiliyatlar darajasining ham o’zgarishiga olib keladi. Masalan, blokli qurilmada shug’ullanganda qo’l bukuvchilarining izometrik kuchi ortar ekan, bu kuch chidamliligining ham oshishini ta`minlaydi. 16

Ko’chish yana ikki tomonlama (masalan, agar kuch qobiliyatlari rivojlantirilganda, tezlik qobiliyatlari ham takomillashsa, tezlik qobiliyatlari takomillashtirilganda esa kuch qobiliyatlari ham rivojlanib boradi) va bir tomonlama (masalan, harakat tezkorligi rivojlantirilganda, reaksiya vaqti ham takomillashadi, lekin reaksiya vaqtini yaxshilashga yo’naltirilgan mashqlar harakat tezkorligi rivojiga mutlaqo ta`sir ko’rsatmaydi) bo’ladi. Nihoyat to’g’ridan to’g’ri va bilvosita ko’chish turlari ajratiladi. To’g’ridan- to’g’ri ko’chishda bir qobiliyatning rivojlanish darajasi ko’tarilsa, bu boshqa qobiliyatning rivojida bevosita aks etadi. Masalan, qisqa masofalarga yuguruvchilar oyoq mushaklarining tezlik-kuch tayyorgarligi darajasi ortsa, yugurish tezligi ham kuchayadi. Bilvosita ko’chishda qobiliyatning takomillashuvi uchun faqat sharoit yaratiladi. Masalan, sprinter oyoqlarining maksimal kuchi tezkor yugurish iatijasi bilan hech qanday to’g’ridan -to’g’ri aloqaga ega emas. Lekin uning sakrash mashqlari bilan bog’liqligi borki, ularning natijalari, o’z navbatida, tezkor yugurish bilan ancha mustahkam aloqada hisoblanadi. Shuning uchun oyoqlarning maksimal kuchini rivojlantirishga yo’naltirilgan darslar tezlik-kuch qobiliyatlari uchun funksional baza yaratishga yordam beradi, ular esa pirovard natijada yugurish tezligini belgilaydi. Ko’chish turlarining ta`siri ko’pgina sport turlarida maxsus va umumiy jismoniy rivojlantirish vazifalarini hal etishda qo’llaniladi. Bir xil qobiliyatlarning boshqalariga ko’rsatadigan ta`sir kuchi va xususiyatlari ko’p jihatdan quyidagi omillarga bog’liq: 1. Pedagogik ta`sirotning ustun yo’nalishlari va ularni rivojlantirib navbatlashga (masalan, tezlik va kuch, chidamlilik qobiliyatlarini barobar talab qiluvchi mashqlardan iborat dars ulardan faqat bittasini hatto ikki barobar oshirilgan yuklama bilan rivojlantirishga qaratilgan mashg’ulotdan ko’ra yaxshiroq natija beradi). 2. Shug’ullanuvchilarning jismoniy tayyorlik darajasiga (jismoniy tayyorlik darajasi past bo’lganda, bir qobiliyatning rivojlanishi odatda boshqalarining ham rivojlanish darajasi ortishiga olib keladi, biroq keyinchalik qobiliyatlarning 17

bunday muvoziy tarzda o’sishi to’xtab qoladi). Jismoniy qobiliyatlarning "ko’chishi" jiddiy pedagogik ahamiyatga ega. Shu hodisa tufayli jismoniy mashqlarning nisbatan tor doirasi bilan shug’ullangan holda harakat faoliyatining har qanday turini muvaffaqiyatli o’zlashtirib olish mumkin. Bu imkoniyat jismoniy tarbiya amaliyotida kishilarni mehnat, sport faoliyatiga, harbiy ishga tayyorlashda qo’llaniladi. VII. Harakat malakalari va jismoniy qobiliyatlarning o’zaro aloqasi va birligi. Jismoniy qobiliyatlar faoliyat chog’ida namoyon bo’lar ekan, ularni harakat malaka va ko’nikmalaridan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Insonning u yoki bu harakat faoliyatini qay darajada o’zlashtirib olganiga qarab tegishli jismoniy qobiliyatlarini yuzaga chiqarish darajasi ham o’zgaradi. 1.4. Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish tamoyillari Harakatga o’rgatish va jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish jarayonlari, ularning ta`sir ob`ekti bitta – jismoniy mashklarni bajarayotgan muayyan odam bo’lishiga qaramay, turli qonuniyatlarga bo’ysunadi. Qonuniyatlarning o’ziga xosligi ularni ro’yobga chiqarish uchun tegishli pedagogik (usuliy) amallarni talab qiladi: harakatlarga o’rgatish uchun – bir xil pedagogik tamoyillar, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun boshqalari. Aytmoqchi, harakat faoliyatlarini o’zlashtirishda bu pedagogik jarayonning alohida xususiyatlaridan hisoblanadi. Jismoniy tarbiya sohasida pedagogik jarayonni olib boruvchi kishi uni faqat ta`lim va tarbiya tamoyillariga emas, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish tamoyillariga muvofiq ravishda qurishi kerak bo’ladi. Bunda shuni hisobga olish lozimki, jismoniy mashqlarga o’rgatish tamoyillari yagona talablarni o’zida aks ettiradi: har qanday pedagogik jarayon onglilik, faollik va boshqa tamoyillar asosiga qurilishi zarur. Ammo mazkur tamoyillarning aniq ro’yobga chiqarilishi (ya`ni vosita hamda usullarning tanlanishi) hal etiladigan vazifalarga (yo o’rgatishning, yoki jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishning vazifalariga) muvofiq bo’lishi shart. Deylik, harakat faoliyatini o’rgatishda tadrijiylik tamoyili hozirlovchi mashqlar tizimi qurish orqali, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda 18

esa jismoniy yuklama tizimi qurish orqali amalga oshiriladi. Demak, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishning har qanday uslubiyati didaktik tamoyillarning o’ziga xos tarzda amalga oshirilishini ko’zda tutishi lozim. Harakatlarga o’rgatish o’rganuvchiga berilayotgan jismoniy yuklamalarning ta`siriga bog’liq ekan, organizmning taxmin qilinayotgan yuklamalarga javob ta`siri qonuniyatlarini hisobga olish ehtiyoji paydo bo’ladi. Shuning uchun ham insonning holati bilan jismoniy yuklamalarning ularni vaqt nuqtai nazaridan tashkil etish bilan bog’liq tarzdagi aloqalari qonuniyatlarini ifodalovchi alohida, o’ziga xos tamoyillar mavjud. 1. Pedagogik ta`sirotning muntazamliligi tamoyili. Mazkur tamoyil insonning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanishi zaruriyatini ko’zda tutadi. Chunki qobiliyatlar, avvalo, o’zlari namoyon bo’ladigan faoliyat jarayonida rivojlanadilar va takomillashadilar. Mazkur tamoyil asosida shunday qonuniyatlar yotadiki, ular inson organizmida harakat hamda faoliyatlarning takroriy ta`siri, ishchanlik qobiliyati tiklanishining har bir bosqichida ish va dam olishning turlicha navbatlashuvi qanday aks etishini, shuningdek, mashg’ulotlar orasida o’zini oqlamaydigan darajadagi uzoq muddatli tanaffuslar yuz berganda, qobiliyatlar rivojining qaytariluvchanligini tavsiflaydi. Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda ta`sirotlarning mustaqilligi alohida dars doirasida u yoki bu mashklarni zarur tartibda bajarish, shuningdek, ma`lum vaqt mobaynida (hafta, oy, chorak, yil va h.k.) dars va ular orasidagi dam olish oraliqlarini to’g’ri navbatlash orqali ta`minlanadi. Alohida darsda harakat faoliyatini ko’p marotabalab bajarish hamda darslarning o’zini takrorlash natijasida inson organizmida funksional siljish yuz berib, ular tegishli ta`sirni tavsiflaydi. Har bir mashqni bajargandan so’ng yoki dars yakunida organizmda sodir bo’ladigan o’zgarishlarni tez muddatli (yaqin) ta`sir sifatida belgilaydilar. Bu ta`sir darhol yo’q bo’lmaydi, u ma`lum muddat saqlanib turadi. Avvalgi dars tugaganidan keyingi dars boshlanguniga qadar organizmning holatida 19

kuzatiladigan barcha o’zgarishlar chetga surilgan yoki shakli o’zgartirilgan ta`sir deb ataladi. Agar darslar orasida haddan tashqari uzoq tanaffus bo’lsa, bu ta`sir umuman yo’qolib ketishi mumkin, bu esa jismoniy qobiliyatlar rivojida jiddiy tarzda aks etmaydi. Shuning uchun jismoniy qobiliyatlar ko’rsatkichlarida ijobiy o’zgarishlar bo’lishi yoki ularning erishilgan darajasini saqlab qolish uchun tanaffuslarga yo’l qo’ymaslik kerak, ular darslarning ijobiy ta`sirini yo’qqa chiqaradi. Boshqacha aytganda, pedagog pedagogik jarayonni shunday qurishi kerakki, har bir avvalgi darsning "izlari" keyingi darsning ta`siri ustiga "qoplanishi" (unga qo’shilishi) zarur. Bunday ish olib borish natijasida jamg’ariluvchi (to’planuvchi) ta`sir yuzaga keladi, organizmda moslashish bilan bog’liq chuqur qayta qurishlar amalga oshib, ular tana a`zolari va tuzilmalarning sifat jihatidan yangi funksional darajaga o’tishiga erishish imkonini beradi. Demak, muntazamlik tamoyilini amalga joriy etishda jismoniy qobiliyatlar rivojlanishining asosini tashkil etuvchi funksional hamda tuzilishga oid moslashuv jarayonlarining uzluksizligi, ya`ni doimiyligini ta`minlash lozim. Bunga, eng avvalo, har bir qobiliyatni takomillashtirish uchun eng maqbul sanalgan harakat faolligi rejimiga rioya qilish orqali erishiladi, uning asosida esa, ma`lumki, ish va dam olishni u yoki bu tarzda navbatlash tartiblari yotadi. 2. Pedagogik ta`sirotlar natijasini o’stirishda yuksaltirib borish va moslashtiruv – adekvat chegaraviyligi tamoyili. Mazkur tamoyil jismoniy qobiliyatlar rivojlanishining bosqichma- bosqichligi va bir tekisda bormasligi qonuniyatlariga asoslanadi. Bu tamoyilga ko’ra, jismoniy qobiliyatlarni takomillashtirish jarayonida ikkita, bir qarashda o’zaro zid yo’nalishlarni uyg’unlashtirish zarur bo’ladi. Asta-sekin, darajama-daraja, ya`ni tadrijiy ravishda yuklamani ham alohida bir mashg’ulotda, ham qator mashg’ulotlar davomida oshirib borish inson organizmining ularga moslashishini osonlashtiradi, sodir bo’layotgan moslashuv jarayonlarini chuqurlashtiradi va mustahkamlaydi, shu tariqa yuklamalarning yangi, yuqoriroq darajasiga o’tish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. 20

Organizmdagi a`zolar va tizimlarning jismoniy imkoniyatlariga mos kelmaydigan, haddan tashqari baland talablar qo’yish, jismoniy qobiliyatlarni tez o’stirishga urinish (jadallashtirilgan mashg’ulotlar) teskari ta`sir ko’rsatib, salomatlik uchun zararli bo’lishi ham mumkin. Shuni yodda tutish kerakki, yuklama ta`sirida organizmdagi turli a`zolar, tizim va funksiyalarning morfologik takomillashuvi sur`atlari bir xil bo’lmaydi. Demak, shug’ullanish jarayonida turli yo’nalishdagi mashqlarni qo’llash har bir holatda yuklamaning o’ziga xos tarzda oshirib borilishini talab qiladi. Masalan, "shpagat" mashqi uchun bo’g’imlardagi harakatchanlikni oshirishda jiddiy yutuqlarga 3 oylik mashg’ulotlar davomida erishish mumkin, harakat apparatining bir necha mushak guruhlaridagina hajmni sezilarli kattalashtirish uchun kamida 6 oy zarur bo’ladi. Ayni vaqtda yurak-qon tomir va nafas tizimlari faoliyatini yaxshilash maqsadida 10-12 oy davomida muntazam shug’ullanish kerak. Jismoniy qobiliyatlar xususida so’z borganda, bu tafovutlarni sodda qilib quyidagicha ifodalash mumkin: egiluvchanlik kun sayin ortib boradi; kuch – hafta sayin; tezkorlik – oy sayin; chidamlilik esa yil sayin. Yuklamalarni oshirib borishdagi tadrijiylik chegaraviy (maksimal) yuklamalarning qo’llanilishini istisno etmaydi, balki ko’zda tutadi. Bunday yuklamalar muayyan sharoitlarda jismoniy qobiliyatlarning rivojlanish darajasida juda yuqori ijobiy o’zgarishlarga sabab bo’la oladi. Chegaraviy yuklama deganda, inson organizmining funksional zahiralarini to’la safarbar etadigan, lekin uning moslashish imkoniyatlari chegarasidan chiqmaydigan yuklama tushuniladi. U organizmning me`yorida faoliyat ko’rsatishiga zarar keltirmaydi, uning haddan ziyod zo’riqishiga sabab bo’lmaydi. "Chegaraviy" yuklama tushunchasi nisbiy ma`noga ega: tayyorlikning bir darajasida chegaraviy hisoblangan yuklama boshqasida bunday sanalmaydi. Shu tariqa muntazam mashg’ulotlar jarayonida organizmning funksional imkoniyatlari ortib borar ekan, ilgari maksimal bo’lgan yuklama odatdagiga aylanib boradi. Shunday qilib, maksimal yuklamaning haqiqiy ko’rsatkichlarini insonning 21

muayyan jismoniy holatiga nisbatangina aniqlash mumkin. Albatta, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda maksimal yuklamalarni shug’ullanuvchilarda tegishli tayyorgarlik mavjud bo’lganda, ularning yoshini, alohida xususiyatlarini, shuningdek, yuklamalarning ham o’ziga xos jihatlarini e`tiborga olgan, boshqa tamoyillarga rioya qilgan holda qo’llash zarur. Jismoniy yuklamaning kattaligi uning hajmi va shiddati bilan tavsiflanadi. Shunga ko’ra yuklama ish hajmini oshirish yoki uni bajarish shiddatini kuchaytirish yoxud bir vaqtning o’zida har ikkala ko’rsatkichni o’zgartirish hisobiga amalga oshiriladi. Amaliyotda yuklamani tadrijiy ravishda orttirib borishning turli shakllaridan foydalaniladi: to’g’ri chiziqli, ko’tariluvchi, pog’onali, to’lqinsimon va sakrovchan ravishda orttirish. 3. Turli xususiyatni pedagogik ta`sirotlarni vaqt mobaynida oqilona taqsimlash va uyg’unlashtirish tamoyili. Bu tamoyil bir mashg’ulot doirasida ham, mashg’ulotlar seriyasi doirasida ham kattaligi va yo’nalishi jihatidan turlicha yuklamalarning o’zaro aloqasi hamda navbatlashuv tartibining oqilona asoslanishi, maqsadga muvofiqligiga rioya qilinishini talab etadi. Uni joriy etish uchun ish va dam olishni navbatlash negizida yotuvchi qonuniyatlarni hamda jismoniy qobiliyatlarning "ko’chishi" qonuniyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish jarayonida ko’proq tanlab ta`sir qiluvchi va majmuali tavsifdagi, xar xil – katta, o’rta va kichik yuklamalardan foydalanish mumkin. Birinchi tilga olingan yuklamalar asosan alohida qobiliyatlarni, masalan, tezkorlik va kuch qobiliyatlarini, keyingilari esa turli faoliyat chog’ida tezkorlik va chidamlilik imkoniyatlarini izchil yoki muvoziy tarzda (ayni bir vaqtda) takomillashtirishni ko’zda tutadi. Alohida mashg’ulot yoki mashg’ulotlar seriyasi davomida ma`lum bir qobiliyatni rivojlantirishda bir xil yo’nalishdagi yuklamalardan foydalanish inson organizmiga majmuali yuklamalarga karaganda ancha chuqur, lekin chegaralangan ta`sir ko’rsatishi isbotlangan. Amaliyotda tanlab ta`sir ko’rsatuvchi 22

yuklamalarning turli uyg’unlikdagi variantlari ko’p uchraydi. Masalan, bir mashg’ulot mobaynida chang’ichi - poygachining aerob chidamliligini rivojlantirish uchun faqat motorli chang’ilarda harakatlanishdan foydalanish mumkin. Lekin bu mashqni turli usullar rejimida bajarish lozim: dastlab oraliqli, keyin esa bir me`yorli usul qo’llaniladi yoki, aksincha, bir usuldagi mashg’ulot tuzilishida bir yo’nalishli har xil vositalar majmuasidan foydalanish mumkin. Majmuali yo’nalishdagi yuklama organizmga ancha keng, ammo yuzakiroq ta`sir ko’rsatadi. Turli qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan majmuali yo’nalishdagi yuklamalarni qo’llashda, birinchi navbatda, quyidagilarga e`tibor berish zarur: 1) oqilona izchillikni, ya`ni har xil qobiliyatlarni rivojlantirishga ko’maklashadigan yuklamalarni mashg’ulotga kiritish tartibi va ketma-ketligini aniqlab olish; 2) yuklamalar hajmi va shiddatining oqilona nisbatini tanlash. Ma`lumki, tezkorlik xususiyatiga ega bo’lgan yuklamalar chidamlilikning ko’proq namoyon etilishini talab qiladigan yuklamalar uchun qulay fiziologik sharoit yaratadi. Ular esa o’zidan keyin bir necha soat mobaynida (agar jiddiy o’sish yuz bergan bo’lsa), tezkorlik mashqlarining bajarilishiga salbiy ta`sir ko’rsatadigan "iz" qoldirib ketadi. Yana shu ham aniqlanganki, tezkorlik yuklamalari kuch xususiyatlariga ega bo’lgan ta`sirotlar bilan yaxshi uyg’unlashadi, bunda ijobiy davomli ta`sir ma`lum sharoitda, ya`ni kuch mashqlari tezkorlik mashqlaridan avval bajarilgandagi holatda ham, ularning teskari ketma-ketligi holatida ham amal qilishi mumkin. Shuning uchun majmuali mashg’ulotlarda yuklamaning eng maqbul ketma- ketligini tanlashda ularning asosiy yo’nalishiga qarab quyidagi tartibda qo’llash mumkin: KUCH => TEZLIK => CHIDAMLILIK yoki TEZLIK => KUCH => CHIDAMLILIK 23

Bu tartib alohida mashg’ulot ichidagi mashqlar ketma-ketligi uchun ham, haftalik yoki unga davomiyligi jihatidan yaqin sikllardagi mashg’ulotlar ketma- ketligi uchun ham to’g’ri hisoblanadi. Albatta, ko’rsatilgan tartib jismoniy tarbiya va sport amaliyotida yagona emas. Bir qator omillarga (shug’ullanuvchilarning tayyorligi, qo’llanilayotgan yuklamalarning kattaligi va o’sib-o’zgarishlari, mashg’ulotlarning umumiy yo’nalishi va h.k.) bog’liq ravishda uyg’unlashtirishning boshkacha tartiblari ham uchrashi mumkin. Har bir muayyan holatda yuklamalarning hajmi va shiddati to’g’risidagi masala ularning xususiyatlari, yo’nalishi va qo’llanishidagi izchilligini, shug’ullanuvchilarning funksional holati, o’ziga xos alohida jihatlarini e`tiborga olib hal etiladi. Yuklamalarni majmuali-muvoziy tarzda tashkil etishga xos xususiyatlardan biri tayyorgarlikning qandaydir bosqichida bir vaqtning o’zida asosan har xil yo’nalishdagi yuklamalar ta`sirotidan foydalanishdir. Bunday tashkil etish tizimi, ish hajmi yoki shiddati ortishiga qaramay, organizmga bir me`yorli, yalpi ta`sir ko’rsatadi. Bunda yuklamaning maxsus tarkibiy qismlariga organizmning tabaqalashtirilgan moslashuv reaksiyalari sust ifodalanadi, chunki undagi moslashish jarayonlari umumlashtiruvchi xususiyatga ega. Natijada yuklamaning rivojlantiruvchi ta`siri tezgina yo’qolib, moslashuv jarayoni sekinlashadi, jismoniy qobiliyatning rivojlanish darajasi barqarorlashadi yoki hatto pasayadi. 4. Ta`sirotlarning maqsadga yo’naltirilganligi va moslashuv adekvatligi tamoyili. Jismoniy qobiliyatlarning shakllanishi va takomillashuvi asosida inson organizmining harakat faoliyati sharoitlariga uzoq muddatli moslashuvi mexanizmlari yotadi. Qobiliyatlarning izchil kuchayib borishiga javobgar bo’lgan organ va tizimlardagi moslashuv o’zgarishlarining foydaliligi ular jismoniy yuklamaga qanchalik adekvat bo’lsa, shunchalik yuqori bo’ladi. Yuklama tufayli organizmda biokimyoviy, morfologik, fiziologik va ruhiy o’zgarishlar yuz beradi, ular muayyan rivojlantiruvchi ta`sir ko’rsatadi. Jismoniy tarbiya jarayonida yuzaga 24

keladigan ko’pgina ta`sirlarning organizm tomonidan izchil tarzda to’planishi oqibatida qobiliyatlarning tadrijiy, uzluksiz o’sishi ta`minlanadi. Biroq faoliyatlar rivojlanish darajasining bunday o’sib borishi mashg’ulot ta`sirining maqsadga yo’naltirilganligi hamda (qo’yilgan maqsadga muvofiq) adekvatligi ta`minlangandagina yuz beradi. Shunga ko’ra jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda jismoniy faollikning eng maqbul rejimi tanlanar ekan, avvalo, jismoniy yuklamaning yo’nalishi va kattaligini, uning hajmi hamda shiddatini to’g’ri belgilab olish; bir mashg’ulot doirasida ham, mashg’ulotlar tizimida ham kuch, tezlik, muvofiqlash bilan bog’liq yuklamalarni dam olish bilan oqilona navbatlash uchun sharoit yaratish; muayyan vaqt davomida yuklamalarni oshirishning tegishli shakllarini hamda ularni almashlab qo’llash tartibini ko’zda tutish zarur. 5. Pedagogik ta`sirotning yosh adekvatligi tamoyili. Bu tamoyilga ko’ra pedagog shug’ullanuvchilarning qobiliyatlarini shakllantirishda ularning yoshiga muvofiq xususiyatlarni, ya`ni ontogenezning tabiiy ravishda almashinib turadigan davrlarini hisobga olib ish ko’rishi zarur. Albatta, bu organizmdagi turli a`zo va tizimlarda qonuniy tarzda kechadigan o’zgarishlar ketidan ko’r-ko’rona ergashishni bildirmaydi. Bu erda gap mazkur o’zgarishlarni e`tiborga olgan xolda ko’p yillik mashg’ulotlar davomida tegishli ruhiy-fiziologik funksiyalar, xususiyatlarga o’z vaqtida tanlab ta`sir ko’rsatilishini ta`minlash ustida ketyapti. Organizm voyaga etayotgan, ya`ni etilayotgan yillarda u yoki bu qobiliyatning shakllanishidagi krizisli davr boshlanganligini biladigan pedagog ularning rivojlanish darajasiga maqsadga muvofiq tarzda, samarali ta`sir ko’rsatishi, organizmning yashirin imkoniyatlaridan to’la foydalanishi mumkin. Keksa va katta yoshlilar organizmiga involyusion o’zgarishlar xos bo’lib, bu davrda jismoniy tayyorgarlik darajasini oshira borish emas, balki imkon qadar qobiliyatlar rivojidagi ortga qaytish o’zgarishlariga qarshi turish lozim. 6. Jismoniy qobiliiyatlarni rivojlantirishda o’zib boruvchi ta`sirotlar 25

tamoyili. Uning mohiyati shundaki, foydalaniladigan pedagogik ta`sirotlar (vositalar, usullar va shakllar) shaxsning shu qobiliyatlari rivojlanish darajasiga muvofiq bo’lishi kerak. Biroq bu muvofiqlik mutlaq bo’lmasligi lozim. Jismoniy qobiliyatlarni uzluksiz rivojlantirib turish uchun tashqi ta`sirlar muayyan qobiliyatning ichki rivojlanishidan o’zib borishi kerak. Agar tashqi ta`sirlarning ichki rivojlanishlardan birmuncha o’zib boruvchi bunday muvofiqligi bo’lmasa, unda qobiliyatlar rivojida to’xtash, qotib qolish (turg’unlik) yuzaga keladi. Qobiliyatlar rivojlanishidagi turg’unlik, odatda, qolipga aylangan uslubiyatning, o’zib boruvchi muvofiqlik tamoyili amal qilmayotganligining, usuliy yo’llardan foydalanishning qobiliyatlar rivojidan ortda qolishining natijasidir. 7. Qobiliyatlarni rivojlantirishda mutanosiblik tamoyili. Inson hayotining har bir yoshiga xos rivojlanish bosqichida qobiliyatlar darajasidagi eng maqbul nisbatga rioya qilinishini ko’zda tutadi. U yoki bu qobiliyatlarning eng muvaffaqiyatli mutanosibligi alohida mashqlarda natijalarning yanada yuqori darajasini ta`minlaydi. Mashg’ulotlar jarayonida tayyorgarlikning turli vositalarini to’g’ri taqsimlash hisobiga alohida qobiliyatlar rivojida zarur mutanosiblikka erishish mumkin. 8. O’zaro bog’liq holda ta`sir ko’rsatish tamoyili. Bu tamoyil jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish va harakat ko’nikmalarini shakllantirish jarayonlarining o’zaro uzviy aloqasi hamda uni boshqarish imkoniyatiga asoslanadi. Bu tamoyilga ko’ra, mashg’ulotlar ta`siri zarur qobiliyatlarni rivojlantirishgina emas, ularni muayyan mashqning harakat tuzilmasida qo’llash malakasiga ham mos bo’lishi zarur. Bunga bir vaqtning o’zida kuch, chidamlilik va boshqa qobiliyatlarni, harakat ko’nikmasining alohida elementlarini yoki butun bir ko’nikmani shakllantirishga yo’naltirilgan maxsus mashqlarni tanlab olish yo’li bilan erishish mumkin. Suzishda qo’llar harakati 26

tuzilmasida ulardagi mushak kuchini rivojlantirish uchun sherikni shatakka olib yoki rezina tasma bilan uning qarshiligini engib qo’l bilan suzish tavsiya etiladi; engil atletikada ogirlashtirilgan belbog’ taqqan holda sakrash mashqlari, balandlikka va uzunlikka sakrashlar bajariladi. 9. Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda yosh xususiyatlari Yosh sportchilarni tayyorlash ishini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun rivojlanishning yosh xususiyatlarini, tayyorgarlik darajasini, tanlangan sport turi xususiyatlarini, jismoniy sifatlar rivojining o’ziga xos jihatlarini, harakat ko’nikma va malakalarining shakllanishini sinchiklab hisobga olish zarurdir. Trenerning yosh zonalarini bilishi ko’p yillik mashq jarayonini yaxshiroq tizimlashtirishga imkon beradi. Biroq yosh ko’p yillik mashg’ulotning oqilona tizimi qurishda e`tiborga olish zarur bo’lgan yagona omil emas. Sportchilarning alohida jismoniy qobiliyatlarini, jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun eng qulay davrlarni, shuningdek, texnik-taktik faoliyatlarni sifatli o’zlashtirish uchun moyillikni ham chuqur o’rganish lozim. Yoshlik davrida barcha jismoniy qobiliyatlar zahirasi mavjud bo’ladi. Buning uchun oqilona va muntazam pedagogik ta`sirotlar ta`minlangan bo’lishi kerak. Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan pedagogik ta`sirot yoshga mos rivojlanish jarayonining u yoki bu pog’onasida o’sishi eng yorqin ifodalangan qobiliyatlarning to’la namoyon bo’lishiga yordam beradi. 2-jadvalda maktab yoshidagi bolalar harakat faoliyatlarining rivojlanishidagi sezgi bosqichlari topografiyasi berilgan. Yuqoridagi qatorda o’g’il bolalarda harakat faoliyati rivojlanishining sezgirlik bosqichlari, pastki qatorda esa qizlardagi xuddi shunday bosqichlar ko’rsatilgan. Mazkur ma`lumotlarning hisobga olinishi trenerga u yoki bu jismoniy qobiliyatlarning o’sishidagi to’xtab qolishlarga barham berish imkoniyatini yaratadi. Jismoniy qobiliyatlar tushunchasiga aynan harakat faoliyatining namoyon bo’lishi bilan birga bu namoyon bo’lishning o’ziga xosligini belgilovchi ruhiy- 27

fiziologik xususiyatlar ham kiradi. Kuchning miqdoriy o’lchami sifatida mushak zo’riqishining kattaligi xizmat qiladi; tezkorlikning o’lchami – mushak qisqarishlari tezligi, uning yashirin davri, shuningdek, muayyan masofa kesmasida harakatlanish tezligi; chidamkorlikniki – mushak ishining bajarilish davomiyligidir. Periferik harakat apparati, ichki organlar faoliyatining holati, biokimyoviy jarayonlar har bir jismoniy sifatning namoyon bo’lishida o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Jismoniy sifatlarning takomillashuvida ongli irodaviy nazorat katta ahamiyat kasb etadi. Ma`lumki, tezlik chidamliligining namoyon bo’lishi bilan bog’liq ish jarayonida tang holatni engib o’tish malakasi 400-1500 m ga yugurishdagi muvaffaqiyatni jiddiy darajada oldindan belgilab beradi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishning tuzilishga xos asoslari tayanch-harakat apparati, markaziy va periferik asab tizimi, ichki a`zolardagi ijobiy morfologik hamda biokimyoviy o’zgarishlar bilan bog’liq. Demak, jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasi somatik hamda vegetativ faoliyatlarning muvofiqligiga to’g’ridan-to’g’ri aloqador ekan. Chidamlilik. Umumiy chidamlilik keng mushak guruhlarining ishtiroki bilan kechadigan aerob xususiyatli mushak faoliyatini uzoq muddat davomida bajarish qobiliyatidir (masalan, yugurish. chang’ida harakatlanish, suzish kabilar). Umumiy chidamlilikning rivojlanish darajasi asab va endokrin tizimlarining funksional imkoniyatlari, yurak unumdorligi, harakat hamda vegetativ apparatlar ishining sozlanganligi bilan belgilanadi. Maktabgacha yoshdayoq bolalar chidamlilikni rivojlantirishga yo’naltirilgan aerob xususiyatli nisbatan uzoq muddatli ishlarni bajarish qobiliyatiga ega bo’ladilar. 5-6 yoshli bolalar bir dars davomida 1,5 km masofani, bir yil muntazam shug’ullanganda esa 2,5 km gacha masofani yugurib bosib o’ta oladilar. Kichik maktab yoshida aerob yo’nalishdagi yuklamalar afzalroq sanaladi. Ular yurak qon tomir va nafas tizimlarining maqbul tarzda ishlashi uchun sharoit yaratadi. Bunday mashqlarning samaradorligi mashg’ulotlarning dastlabki 28

yillarida yuqori shiddatli maxsus yuklamalar beriladigan vaqtdagidan past bo’lmaydi. Demak, past shiddatli aerob yuklamalarni qo’llash bilan fiziologik faoliyatlarning haddan ziyod zo’riqishiga olib keladigan o’ta shiddatli yuklamalar yordamida erishiladigan natijalarga organizm uchun maqbul vositalar yordamida ham erishish mumkin. Chidamlilikni rivojlantiradigan sust shiddatli mashqlar ta`siriga, ayniqsa, 8-10 yoshli bolalar sezgir bo’ladi. 12 dan 15 yoshgacha bu mashqlarning samadorligi kamayib, chidamlilik barqarorlashadi yoki birmuncha pasayadi. Bolalar va o’smirlar chidamliligini rivojlantiruvchi fiziologik jihatdan vositalar sirasiga organizmning aerob unumdorligini oshiruvchi siklik mashqlarning har xil turlari kiradi. Bu jihatdan davomiyligi asta-sekin oshirib boriladigan mu`tadil quvvatli (maksimalning taxminan 60% i chegarasida) bir me`yorli yugurishning boshqa mashqlarga nisbatan afzal ekanligi malum bo’ldi. Shu maqsadda mashg’ulotlarga harakatli uyinlar va o’yin mashqlarini kiritish tavsiya etiladi. Maksimalning 75% darajasidagi tezlik bilan yurish davomiyligi bo’yicha testlar o’tkazilganda, o’g’il bolalarda 13-14 yoshda, qizlarda esa 10-13 yoshda chidamlilikning eng katta o’sishi kuzatiladi. O’smirlik davrida past shiddatli yugurish bilan bir qatorda tezligi o’zgaruvchan yugurish, 400-500 m ga (o’g’il bolalar uchun) va 200-300 m ga (qiz bolalar uchun ) tez sur`atli yugurish qo’llaniladi. Yugurishning haftalik hajmi 35-45 km gacha oshiriladi. Bolalik va o’smirlik yoshlarida umumiy chidamlilikni rivojlantirishga yo’naltirilgan jismoniy mashqlarga qo’yiladigan asosiy talab – yuqori hissiy ko’tarinkilik zaminida mashg’ulotlarning yumshoq, ehtiyotlovchi rejimini yaratishdir. Bu talabning bajarilishi yosh sportchilarda mashg’ulotlarga bo’lgan qiziqishni qo’llab-quvvatlash hamda keyingi ixtisoslashuv uchun sharoitni yuzaga keltirishning zarur sharti hisoblanadi. O’smirlik davrigacha maktab sport to’garaklari sharoitida maxsus chidamlilikni tarbiyalash uchun fiziologik poydevor paydo bo’ladi. 29

Chidamlilikni o’stirishga qaratilgan jismoniy yuklamalarga o’rtacha jismoniy rivojlanish darajasiga ega bo’lgan bolalar va o’smirlar tezroq moslashadilar. Jismoniy rivojlanish darajasi yuqori bo’lgan maktab o’quvchilarida tezlik va tezkorlik-kuch mashqlarini bajarish chog’idagi ishchanlik ularning jismoniy rivojlanish darajasi o’rtacha yoki past bo’lgan tengdoshlaridagiga nisbatan yuqoriroq bo’ladi. Jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlari past bo’lgan bolalar va o’smirlar umumiy chidamlilikda bo’lganidek, maxsus chidamlilik jihatidan ham tengdoshlaridan ancha orqada bo’ladilar. Jismoniy ishchanlik qobiliyatining eng maqbul ko’rsatkichlari nuqtai nazaridan jismoniy rivoji o’rtacha bo’lgan bolalar ajralib turadilar. Jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlari past yoki o’ta yuqori bo’lganlarda yurak-qon tomir tizimi, tayanch-harakat apparatiga xos funksional nosozliklar ko’proq uchraydi. Sport bilan muntazam shug’ullanishning alohida jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlariga ta`siri doim ham bir xil emas. Lekin, shubhasiz, jismoniy mashqlar organizmning shakllari va faoliyatini takomillashtirishga yordam beradi. Tezkorlik. Tezkorlik insonning tashqi ta`sirlarga bir zumda javob qaytarish hamda tez harakatlar bajara olish qobiliyatidir. Sport amaliyotida tezkorlik tezlik- kuch sifatlarining o’ziga xos shakllarida namoyon bo’ladi. Asab jarayonlarining harakatchanligi, mushakka berilgan asab impulsining amalga oshish tezligi va samaradorligi tezkorlikning fiziologik shartlari sanaladi. Tezkorlik sifatining namoyon bo’lishi ATF qisqarishlar quvvat manbaining resintezini ta`minlovchi biokimyoviy reaksiyalar tezligiga ham bog’liq. Katta tezlik bilan harakatlanishda insonning faqat funksional xususiyatlari emas, morfologik sifatlari: bo’yi, tana og’irligi ham katta ahamiyatga ega. Tezkorlikni tarbiyalashda qo’llaniladigan jismoniy mashqlar tuzilishiga ko’ra maxsus harakat ko’nikmalariga yaqin bo’lishi lozim. Boshqacha aytganda, sport ixtisoslashuvi doirasida tezkorlikni rivojlantirish uchun samarali vositalar sifatida texnik jihatdan mukammal harakat shakllarini tilga olish zarur bo’lib, ular maksimal tezlikda bajarilishi mumkin. Har bir mashqning davomiyligi shunday 30

bo’lishi kerakki, oxiriga borib uning tezligi pasaymasin. Tezlik pasaygach, mashqni takroran bajarish o’z ma`nosini yo’qotadi: tezlik ko’tarilmaydi. Toliqish asoratlari bo’lgan holda tezlik mashqlarini takrorlash tezlik chidamliligini rivojlantirish vositasi sanaladi. Bolalik va o’smirlik davrida tezkorlikni tarbiyalash vositalari turlicha. Bular yuqori tezliqda bajariladigan umumrivojlantiruvchi mashqlar, o’yinlar, o’yin mashqlari, qisqa masofalarga yugurish va boshqalar. Kichik maktab yoshidagi bolalarda 15m dan 30m gacha bo’lgan masofalarga toliqtirmaydigan qisqa muddatli tez yugurish tezlik-kuch sifatlarini rivojlantiruvchi samarali vosita hisoblanadi. Bu vositadan foydalanganda, rioya qilish zarur bo’lgan asosiy shartlar – yugurishning tabiiy shakllaridan uzoq bo’lgan yuqori sur`atli harakatlarni amalga oshirish, yuqori hissiy ko’tarinkilikni paydo qilish. 10-11 yoshli o’quvchilarda tezkor faoliyatni bir necha bor bajarish (qisqa masofalarga takroran yugurish) qobiliyati kuchayadi. 13-14 yoshli o’smirlarda yugurish tezligi va tana uzunligi orsida chambarchas aloqa kuzatiladi: baland bo’yli o’smirlar past bo’yli tengdoshlari oldida shubhasiz ustunlikka ega. 10-11 yoshli bolalarda bunday bog’liqlik yo’q: baland bo’ylilar ham, past bo’ylilar ham bir xil tezlikda yuguradilar. Demak, jismoniy etilish davrida tezlik sifatlari namoyon bo’lishida bunday etilish darajasi hamda u bilan bog’liq jismoniy rivojlanish saviyasi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Maktab yoshidagi bolalar qisqamuddatli tezlik-kuch yuklamalariga yaxshi chidaydilar. Ular bilan mashg’ulot o’tkazganda, sakrash, akrobatika mashqlari, gimnastika, snaryadlardagi dinamik mashklar keng qo’llaniladi. Shu bilan birga, bolalar nafasini qatiy nazorat qilgan holda turg’uun vaziyatlarni saqlab turishni bilishlari kerak. Mashqlarni bajarishda to’g’ri holatni tutib turish ehtiyoji tufayli turg’unlik mashqlarini qo’llash zaruriyati yuzaga keladi. Bu yoshda qad-qomatni shakllantirish uchun turg’unlik mashqlarining o’ziga xos o’rni bor. Qad-qomat orqadagi mushaklarning turg’unlik chidamliligi bilan chambarchas bog’liq. Shuning uchun uni rivojlantirish qomat buzilishining oldini oladigan vosita hisoblanadi. 31

11-12 yoshli bolalarda tezlik-kuch sifatlarining shiddatli o’sishi kuzatiladi. Tezlik-kuch sifatlarini rivojlantirishda portlash xususiyatiga ega bo’lgan dinamik mashklarga ustunlik beriladi. Chuqurlikka sakrashdan so’ng yuqoriga sakrab chiqishning samaradorligi juda yuqori. 12-14 yoshlar orasida asosan tezlik-kuch sifatlarining rivojlanishi hisobiga harakatlanish tezligi ham jadal sur`atlar bilan o’sib boradi. Shuning uchun tezlik-kuch mashqlaridan keng foydalanish mazkur sifatning kuchayishiga qulay sharoit yaratadi. O’smirlik davrida tez yugurish texnologiyasini o’rganish uchun fiziologik imkoniyatlar paydo bo’ladi. Tezkorlikni rivojlantirish vositalari sirasiga imkon chegarasidagi yoki chegara oldi tezlik bilan 20 m dan 60 m gacha yugurish, mayda qadamlab yugurib, keyin tezlashish, shuningdek, mushaklarning zo’riqishiga ko’ra bir-biriga zid mashqlar kiradi. 14-15 yoshlarga borib, tezkorlik asosidagi yosh bilan bog’liq funksional va morfologik qayta qurishlarning sur`atlari susayadi. Shu sababli tezlik va tezlik-kuch mashqlarining samaradorligi ham pasayadi. 15 yoshdan keyin faqat maxsus mashqlar yordamidagina tezlik-kuch sifatlarining ijobiy o’zgarishlariga erishish mumkin. Mushak kuchi. Mushak kuchi mushakning zo’riqish darajasi, shuningdek, tashqi qarshilik yoki og’irlikka qarshi harakatlar kattaligi bilan tavsiflanadi. Mushak kuchining morfologik asosi mushak tolasidagi qisqartiruvchi oqsil miqdori, mushak tolalarining yo’g’onligi hisoblanadi. Kuch sifatining maksimal namoyon bo’lishida natijaga ruhiy hozirlik ko’rish, iroda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Mushak kuchining namoyon bo’lishi, shuningdek, mushak tolalarining tezkor yoki sust turiga ham bog’liq. Agar mushaklarda tezkor tolalar ko’proq bo’lsa, inson yuqori sur`atli tezlik-kuch harakatlarida maksimal quvvatni rivojlantirishga, portlash xususiyatiga ega bo’lgan faoliyatni bajarishga qodir bo’ladi. Sust motor birliklarining ko’proq bo’lishi uzoq muddat mobaynida mushak zo’riqishini saqlab turish imkonini beradi. Bunday kishilarda kuch chidamliligi portlash tipidagi kishilarnikiga qaraganda ancha baland bo’ladi. 32

Muntazam mashg’ulotlarda maksimal mushak kuchi mushaklarning mutlaq (anatomik) ko’ndalang o’lchami o’sishiga, shuningdek, faoliyatga jalb qilingan asab-mushak (motor) birliklarining safarbar etiladigan fiziologik zahiralari hisobiga ortib boradi. Turli og’irliklar (maksimal, katta, o’rta, kichik) bilan ishlashning dinamik rejimida rivojlantiriladigan zo’riqish maksimaldan kamroq bo’ladi. Demak, dinamik kuchning mutloq qiymatlari uni o’lchash mumkin bo’lgan sharoitlarda har doim maksimaldan birmuncha kichikroq bo’ladi. Asab-mushak birliklari maksimal miqdorining ishchi holatini ta`minlash uchun chegaraviy yoki chegara oldi darajasidagi og’irliklar zarur. Ular kuchni nisbatan kam quvvat sarflab rivojlantirish uchun sharoit yaratadi. Chegaraviy bo’lmagan og’irliklardan foydalanish mushak kuchini oshirishda u qadar samarali emas, biroq ular mushak massasini o’stirish uchun qulay imkoniyat tug’diradi. Yosh sportchi irodasining maksimal darajada namoyon etilishi talab qilinadigan musobaqa vaziyatlari maksimal kuchning rivojlanishida katta natija beradi, ammo bu o’ta keskir quroldan uning tayyorligini qatiy individuallashtirib baholashda foydalanish kerak. Kichik og’irliklar (maksimal vaznning 10% dan kam) kuchni rivojlantirishda maqsadga muvofiq emas. Ular mushak kuchini orttirish uchun zarur sharoit yaratmaydi, bu holatda me`yoridan ortiq tiklanish ta`siri (effekti) juda kichik. Kuchni rivojlantirish uchun qulay morfologik hamda funksional sharoit 9- 10 yoshlarda yuzaga keladi. O’g’il bolalarda dinamik kuch mashqlariga yuqori sezgirlik 2 davrdan iborat bo’ladi: 9-10 yoshdan 10-12 yoshgacha va 14 dan 17 yoshgacha. Qiz bolalarda 11 yoshga kelib kuch chidamliligi 15-16 yoshli qizlarning ko’rsatkichlariga etib oladi. 7-10 yoshli o’quvchilarda turg’un kuchlanishlar toliqishning tez rivojlanishi bilan kechadi. Maktablarda 5-8- sinflarning jismoniy tarbiya darslarida kichik og’irliklar (1-2 kg) bilan dinamik kuch mashqlari, arqonga chiqish, yuk tashish, cho’yan to’p irg’itish kabilardan muvaffaqiyat bilan foydalanilmoqda. 15-16 yoshda kuch chidamliligining ortishi munosabati bilan 2-3 kg li og’irliklar bilan o’tkaziladigan 33

mashqlar soni ko’payadi, arqonga vaqtga qarab chiqish, kurash elementlari ko’llaniladi. Bu yoshdagi qizlarda kuch mashqlari nisbiy mushak kuchining kamayishi tufayli chegaralanadi. O’smirlar bilan o’tiladigan mashg’ulotlarda turg’un vaziyatlarni, dastlabki holatlarni, osilib, tayanib turishlarni talab etuvchi mashqlardan foydalanish ) lozim. Bolalarni maksimal kuchning namoyish etilishi bilan bog’liq sport turlariga erta jalb etish o’zini oqlamaydi. Epchillik. Epchillik muvofiqlash nuqtai nazaridan murakkab harakatlarni bajarish, ularni tez o’zlashtirish, yuzaga kelgan vaziyatga qarab harakatlarni o’zgartira olish qobiliyati bilan tavsiflanadi. Epchillikni rivojlantirish uchun harakatlarni faqat oqilona va tez o’zlashtirish emas, ularni o’zgaruvchan vaziyatlarda maqsadga muvofiq tarzda qo’llash kabi usullar fiziologik asoslangan sanaladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda buning uchun harakatli o’yinlar, sport o’yinlari elementlari (masalan, mini futbol), o’yin mashqlar, estafetadan foydalaniladi. Epchillikni tarbiyalashda harakat ko’nikmalari zahirasini muttasil yangilab turishga alohida e`tibor berish kerak. Bu yangi harakatlarning shakllanishida miya po’stlog’i "ijodiy" faolligining yuqori darajasini ta`minlaydi. O’smirlik davrida asosan alohida sport turlariga xos bo’lgan jismoniy mashqlar epchillikni tarbiyalash vositalari sanaladi. Masalan, basketbolda epchillikni tarbiyalash uchun sportchini texnik usullar hamda taktik harakatlar bilan yaxshi "qurollantirish" kerak. Biroq ma`lum darajada umumiy xususiyatlarga ega bo’lgan epchillikni tarbiyalash usullari ham bor. Masalan, bo’shashish malakasi barchaga zarur sifat – epchillikning namoyon bo’lish sharti sanaladi. Kutilmagan qo’zg’atuvchi uchun javob ta`siriga sarflanadigan vaqt vaziyat o’zgarganda harakatlar tezkorligini ifodalaydi. To’satdan berilgan signalga harakat javobini rag’batlantirish yo’li bilan maqsadli ravishda uni qisqartirish epchillikni tarbiyalashning fiziologik asoslangan usuli hisoblanadi. 34

Epchillikni tarbiyalashda makonda mo’ljal olishni, shuningdek, harakatning makoniy va vaqt bilan bog’liq xususiyatlarini tahlil etishni takomillashtirish muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Epchillikni rivojlantirish usuli hamda o’ziga xos ta`sir sifatida berilgan balandlikka yuqoriga sakrash, turgan joydan uzunlikka (muayyan shartlar bilan chegaralab) sakrash, "bumerang" hamda "slalom" tipida yugurish (murakkab shakllar tizimida) kabi mashqlar qo’llaniladi. Epchillikni majmuali tarzda rivojlantirishning eng samarali vositalari sport va harakatli o’yinlardir. Ularda bu sifatni takomillashtiruvchi elementlar eng mutanosib tarzda jamlangan. Egiluvchanlik Egiluvchanlik bo’g’imlar harakatchanligi darajasini ko’rsatadi. Harakatchanlikning miqdoriy ifodasi – harakatlar amplitudasi. Egiluvchanlik uloqtirishlarda, ayrim sakrash turlarida, gimnastik hamda akrobatik mashqlarda, yangi harakat shakllarini yanada samarali egallashda shiddat natijalarining ko’tarilishiga ko’maklashadi. Kichik maktab yoshida egiluvchanlikni shakllantirish uchun qulay sharoit mavjud. Bu, eng avvalo, tayanch-harakat apparatining morfologik xususiyatlariga bog’liq va mushaklarning yuqori cho’ziluvchanligi, umurtqa pog’onasining harakatchanligi demakdir. 7-10 yoshli bolalarda egiluvchanlikning rivojlanish sur`atlari tabiiy ravishda juda yuqori ekanligi kuzatiladi. 11-13 yoshli qizlarda va 13-15 yoshli o’g’il bolalarda faol egiluvchanlik maksimal kattaliklarga erishadi. 7 dan 10 yoshgacha bo’lgan davr harakatlar epchilligining rivojlanish sur`atlari yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Bunga MAT ning (markaziy asab tizimi) moslashuvchanligi, harakat analizatorining shiddatli takomillashuvi yordam beradi, u xususan, harakatning makoniy hamda vaqt xususiyatlarida ifodalanadi. Maktabdagi jismoniy tarbiya darsida yuzaga kelgan o’yin vaziyatiga qarab faoliyatni qo’qqisdan o’zgartirishni talab qiladigan o’yinlarni qo’llash, turli anjomlar bilan mashqlar bajarish, shuningdek, tananing alohida qismlari bilan muvofiqlashgan harakatlarni bajarish kabi murakkablashtirilgan topshiriqlar berish epchillik sifatining takomillashuviga yordam beradi 35

O’smirlik davrida egiluvchanlikni takomillashtirish uchun cho’zilishga oid maxsus mashqlar, to’la amplitudali va sherik bilan bajariladigan mashqlar ko’p qo’llaniladi. Bu yoshda ma`lum sport turiga xos jismoniy mashqlar egiluvchanlikni tarbiyalashning asosiy vositalari sanaladi. Juda erta go’daklik davridanoq to’g’ri qad-qomatni tarbiyalashga katta ahamiyat berish kerak. Fiziologik jihatdan to’g’ri qomat nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish tizimlari, tayanch-harakat apparatining eng maqbul faoliyatini ta`minlaydi. To’g’ri qomat harakatlar muvofiqligini engillashtiradi. Ko’pgina sport mashqlarini (masalan, gimnastikada) noto’g’ri rivojlangan qomat bilan bajarib bo’lmaydi. To’g’ri qomatni shakllantirish uchun uning buzilishi oldini oladigan choralarni qo’llash zarur. Bular qatoriga, eng avvalo, bir turli, uzoq muddat saqlab turiladigan vaziyatlarga barham berish, bir qo’lda yuk ko’tarmaslik, yumshoq o’rinda uxlamaslik kabilar kiradi. Qomat buzilganda, umurtqa burmalarining shakli o’zgaradi, bosh egilib. elkalar bir-biriga yaqinlashadi. Kuraklarning asimmetrikligi ko’zga tashlanadi. Nafas olish, qon aylanishi, ovqat hazm qilinishi, harakatlar muvofiqligi va, umuman, tashqi ko’rinish yomonlashadi. Qomat buzilishining eng keng tarqalgan turlari - egilib yoki shalvirab yurish va umurtqaning qiyshayishi. Agar dastlabki ikki turga| maxsus tahrirlovchi mashqlarga hojat bo’lmasa, umurtqa qiyshayishida albatta maxsus davolovchi jismoniy tarbiya bilan shug’ullanish zarur. To’g’ri qomatni saqlab turishga yo’naltirilgan jismoniy mashqlarni shunday tanlash kerakki, bunda bosh, elkalar, gavdaning holati to’g’ri bo’lishi, gavda va bo’yin, qo’l-oyoq mushaklarining kuchini rivojlantirish lozim. Boshda har xil buyumlarni tutib turish, tayanch yuzasini kichraytirgan holda mashqlar bajarish, muvofiqlashni to’g’ri ushlash, turg’unlik mashqlari to’g’ri qomat refleksini mustahkamlashga ko’maklashadi. Mashqlarni bajarayotganda doimo tana holatini tahrir qilish, bolada to’g’ri qomat (ayniqsa, uning buzilishi bilan yuzaga keladigan 36

noxush asoratlar) to’g’risida aniq tasavvurlar hosil qilish, qomatni noto’g’ri tutib turishdan noqulaylik his etishga o’rgatish kerak. Bu o’tirganda ham, yurganda ham, jismoniy mashqlar bilan shug’ullanganda ham to’g’ri holatni saqlashga imkon beradi. Qomatni muntazam nazorat qilib borishni, uy vazifasi uchun mashqlarni to’g’ri tanlashni jismoniy tarbiya o’qituvchisi amalga oshirishi lozim. To’g’ri qomatni shakllantiruvchi hamda tahrirlovchi mashqlarni bajarish jismoniy tarbiya darslari vaqtida ham, uydagi mustaqil mashg’ulotlarda ham o’quvchilarning ehtiyojiga aylanishi zarur. Yoshlik davridagi jismoniy tayyorgarlik tarkibiga to’g’ri qad-qomatni, harakat ko’nikmalarini shakllantirish, har tomonlama jismoniy rivojlanish, texnik harakatlarni o’zgartirish uchun zarur bo’lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirish va boshqalar kiradi. 12-14 yoshlarda tezkorlik, epchillik hamda egiluvchanlikni rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. 15-16 yoshli o’smirlarda kuch rivojlanib, tezlik-kuch mashqlarini bajarish qobiliyatlari paydo bo’la boshlaydi. 16-18 yoshlarda kuch va tezlikni talab etuvchi mashqlarni o’zlashtirish oson bo’ladi. Chidamlilikni takomillashtirish uchun sharoit paydo bo’ladi. Chidamlilikni boshqa jismoniy sifatlar bilan bir vaqtning o’zida rivojlantirish kerak. Professor V.P.Filin (1980) "Bu yoshda chidamlilikka qaratilgan uzoq muddatli va bir tomonlama mashg’ulotlarda yoshlarga xos bo’lgan tezlik yuklamalariga moslanganlik darajasi pasayadi", - deb ogohlantirgan edi. 12-15 yoshlarda kuchni rivojlantirish, asosan, shug’ullanuvchining o’z tana massasi, to’ldirma to’plar, gantellar, gimnastika snaryadlarida bajariladigan mashqlar yordamida amalga oshiriladi. Og’irliklar sifatida xar xil og’irlikdagi toshlar hamda shtanga ko’llaniladi. Professor V.P.Filinning tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, 13 yoshdan boshlab bo’g’imlardagi harakatchanlikda o’sish boshlanadi, 15 yoshda u eng yuqori darajaga erishadi, 16-17 yoshlarda ko’rsatkichlar iasayadi. Shunga ko’ra, 37

o’spirinlik davrida egiluvchanlik va bo’gimlardagi harakatchanlikni oshiradigan mashqlarni qo’llash shart. 12-13 yoshlarda egiluvchanlik hamda bo’g’imlardagi harakatchanlikni anjomlarsiz va kichik og’irlikdagi anjomlar (gimnastika tayog’i, gantellar, to’ldirma to’plar) yoki sherik bilan o’tkaziladigan, ta`sirni kuchaytiruvchi va shu tariqa asta-sekin harakatlar amplitudasini oshirib boradigan faol-sust xususiyatli mashqlar rivojlantiradi. Shuningdek, kattalarga qaraganda ko’pro q qomatni shakllantiruvchi mashqlar qo’llaniladi. Shunday q ilib, turli-tuman vositalar har tomonlama jismoniy tayyorgarlikni ta`minlaydi. 38

II BOB. EGILUVCHANLIK VA UNI BOSHLANG‘ICH SINF JISMONIY TARBIYA DARSLARIDA RIVOJLANTIRISH 2 .1. Egiluvchanlik haqida tushuncha Egiluvchanlik – harakat-tayanch apparatining majmuaviy morfologik xususiyati bo’lib, inson gavdasining alohida bo’g’imlaridagi bir-biriga nisbatan bo’lgan harakatdir. “Egiluvchanlik” atamasini gavdani yoki umumiy harakat zanjirini ulovchi deb tavsiflash maqsadga muvofiqdir. Masalan umurtqa pog’onasi harakatini ba`zan egiluvchan deb atashadi. Alohida bo’g’imlar haqida gap ketganda, ularning harakatchanligi ustida gapirib o’tish kerak (elka bo’g’imlari, tizza bo’g’imlari harakatchanligi). Rivojlanish darajasining ko’rsatkichlariga ko’ra harakat amplitudasi juda keng. U burchak darajasi goniometri vositasida yoki santimetr chizg’ich yordamida o’lchanadi. Amplitudaning turli harakatlardagi ma`lumotlarini aniq olish uchun turli optik usullar: kinoga olish, video yozuv, stereosiklografiya, rentgen - televizor yoki ultra tovushli lokasiyalar qo’llaniladi. Jismoniy tarbiya va sport amaliyotida egiluvchanlikning rivojlanishini tekshirishda turli testlardan foydalaniladi. 2. 2 . Egiluvchanlikning turlari va o’lchov mezoni Egiluvchanlik faol va sust bo’ladi. Faol egiluvchanlik – harakatning katta amplitudasiga erishgan inson qobiliyati bo’lib, bo’g’imlardan o’tuvchi mushak guruxlarining qisqarishi tufayli paydo bo’ladi. Masalan "qaldirg’och" muvofiqlashida oyoq ko’tarishning amplitudasi. Sust egiluvchanlik - harakatning eng katta ampli-tudasi bo’lib, ya`ni gavdaga, harakatlanayotgan qo’shimcha tashqi kuchning ta`siridir. Masalan biror yuk, snaryad, sherikning yordami. Sust egiluvchanlikning ko’rsatkichlari, birinchi navbatda qo’yilgan 39

kuchning kattaligi natijasida (ya`ni paylar va mushaklarning ko’shimcha kuch ta`sirida cho’zilish darajasi) ayrim shaxslardagi og’riqni sezish va bu yoqimsiz holatga chidashiga bog’liq. Sust egiluvchanlikning hajmi faol egiluvchanlikdan katta. Farqlar qancha katta bo’lsa, shuncha cho’zilish zahiralari yuqori bo’ladi va harakatning amplitudalari ko’payadi. Egiluvchanlikni takomillashtirish kerak bo’lgan holdagina harakatning sust amplitudasini ko’paytirish qo’llanadi. Faol egiluvchanlik turli jismoniy mashqlarni bajarishda ishlatiladi, shuning uchun u amaliyotda sust egiluvchanlikka nisbatan yuqori o’rinda turadi. Faol egiluvchanlik va sust egiluvchanlik o’rtasidagi aloqa juda kuchsizdir. Egiluvchanlik faolligi yuqori darajada bo’lgan odamlar juda ko’p uchraydi, lekin ularda sust egiluvchanlik etarli bo’lmaydi yoki buni aksi bo’lishi mumkin. Sust egiluvchanlikka nisbatan faol egiluvchanlikning rivoj-lanishi 1,5-2 marta sekin kechadi. Egiluvchanlik umumiy va maxsus bo’lishi mumkin. Umumiy egiluvchanlik - inson gavdasining hamma bo’g’imlaridagi harakatchanlik bo’lib, yuqori amplitudada turli harakatlarni bajarishdir. Maxsus egiluvchanlik - alohida bo’g’imlardagi juda katta harakat bo’lib, alohida faoliyat turidagi talablarga mos keladi. Egiluvchanlikni rivojlantirish darajasi bo’g’imlarni shakliga, bo’g’im tog’aylarining qalinligiga, mushaklarning egiluvchanligiga, chandirlarga, paylarga, bo’g’im boshchasiga bog’liq. Bo’g’imlarning faolligi inson mushaklarining qisqarishiga va harakat ta`sirida cho’zilgan mushaklarning bo’shashishiga ta`sir qiladi. Mushak-antagonistlarning mashqlar davomida noto’g’ri bo’shashishi egiluvchanlikni og’irlashtiradi. Cho’zilgan mushaklarning bo’shashishi hisobiga 12-14% gacha harakatchanligi ortadi. Shunday fikrlar borki, mushaklar kuchining o’sishi bo’g’imlardagi harakatchanlikni yomonlashtiradi. 40

Kuch sifatlari bilan faol egiluvchanlik orasidagi o’zaro munosabatlarning to’g’ri va qaytish aloqasi kuzatiladi: dinamik kuch qanchalik ko’p bo’lsa, shunchalik bo’g’imlardagi harakat uzoqlashib ketadi, faol egiluvchanlik ko’p bo’lsa, inson o’z kuchlarini ko’rsata olishi mumkin. Shu bilan birga kuch sifatlari sust egiluvchanlikning oshishiga o’z-o’zidan ijobiy ta`sir o’tkazmaydi. Ba`zi mualliflarning ma`lumotlariga ko’ra, kuchlarning ko’payishi bo’g’im harakatining yomonlashishiga, ya`ni mushak gipertrofiyasiga olib keladi. Boshqa tomondan esa sust egiluvchanlik ko’rsatkichlari yuqori bo’lsa, mushaklar cho’ziluvchanligini namoyon qiladi, demak turli sharoitda ular kuchlarini ko’rsata oladi. Jismoniy tarbiya amaliyoti faqat egiluvchanlik va kuch rivojlanishining yuqori darajasiga erishmasdan, ular o’rtasidagi rivojlanish sifatlarining muvofiqligini ta`minlashi kerak. Buning uchun, odatda mushaklarning kuch imkoniyatlarini ko’rsatuvchi va bo’g’imlardagi harakatni oshiruvchi mashqlar qo’llanadi. Harakat faoliyatining turlari egiluvchanlikning rivojlanishiga har xil talablar qo’yadi. Masalan suzishda to’piq va elka bo’g’imlarining harakati kerak, «brass» suzishida tos-son suyagi, tizza va to’piqlarning harakati, gimnastikachilarga umurtqa pog’onasi tirsak, tizza, to’piq va tos-son bo’g’imlarining maksimal harakati kerak. Inson bir xil bo’g’imlarida ko’proq, ikkinchisida ozroq maksimal harakatlarni amalga oshirishi mumkin. Egiluvchanlikning rivojlanish darajasiga qarab inson harakatlarini natijali amalga oshiradi. Bo’g’imlardagi harakatning kamligi tezlik, kuchlilik, muvofiqlashgan qobiliyatlar faolligini ochib berolmaydi, shuningdek, ishlarni iqtisodiy tomondan pasaytirib, harakatni chegaralab qo’yadi vv mushaklarni jarohatlanishiga olib keladi. 41

2. 3 . Egiluvchanlikning rivojlanish darajasini aniqlovchi omillar Egiluvchanlik shug’ullanuvchilarning yoshiga va jinsiga bog’liq. Faol egiluvchanlik 10-14 yoshda, sust egiluvchanlik 9-10 yoshda kuzatiladi. Egiluvchanlik o’sishining turli bosqichlari bor. Qizlarda 14-15 va 16-17 yoshda egiluvchanlik o’sishining yuqori sur`atlari belgilangan, o’g’il bolalarda esa 9-10, 13-14 va 15-16 yoshdir. 13-15 yosh turli bo’g’imlarning harakatchanligi rivojlanadigan paytdir. Egiluvchanlikni rivojlantirish ustida ishlash kichik va maktab yoshidagi bolalarda kattalarga nisbatan oson kechadi. 12-20 yoshdan keyin harakat amplitudasi kamayadi va yosh o’zgargan sari tayanch-harakat apparati rivojlanishi qiyinroq bo’ladi. Qizlarda o’g’il bolalarga nisbatan 20-30% yuqori bo’ladi. Bu farq erkaklarda va ayollarda ham kuzatiladi. Egiluvchanlik organizm holatida tashqi sharoitda (ko’p vaqtda atrof-muhit harorati) etarlicha katta oraliqda tez o’zgaradi. Egiluvchanlikning pasayishi ertalab uyqudan keyin kuzatiladi va u asta- sekin kuchayib, kunduzi yuqori nuqtasini egallaydi, lekin kechga borib, yana pasayadi. Egiluvchanlikning eng ko’p o’sishi 12 .00 -17 .00 bo’lgan vaqt oralig’ida kuzatiladi. Badan qizdirish, uqalash, isituvchi muolajalar (issiq vanna, qaynoq dush) harakat amplitudasini ko’taradi. Bo’g’imlardagi harakatning pasayishi ovqat egandan keyin mushaklarning sovib qolishidan hosil bo’ladi. Mushaklarning charchab qolish darajasi egiluvchanlikka har xil ta`sir qiladi: faol egiluvchanlik kamayadi va sust egiluvchanlik ko’payadi. Hayajonlanish yuqori bo’lgan paytda (musobaqa vaqtida) harakat amplitudasi o’sadi. Egiluvchanlik qaysidir manoda genetik omillarga ham bog’liq. Shunday odamlar borki, ularning bo’g’imlaridagi harakatchanlik tug’ma chegaralangan bo’ladi, boshqalarida esa buning yuqoriligi kuzatiladi. Bu esa egiluvchanlik muhim bo’lgan sport turlari uchun bolalarni tanlashga yordam beradi. 42

2. 4 . Egiluvchanlikni rivojlantirish uslubiyatining vazifalari va vositalari Jismoniy tarbiya jarayonida egiluvchanlik rivojlantirishni o’ta kuchaytirib yuborish bo’g’imlar, paylarning deformasiyalanishiga va gavda tuzilishining buzilishiga, shuningdek, boshqa jismoniy qobiliyatlarni ko’rsata ololmaslikka olib keladi. Uni shu darajada olib borish kerakki, harakatni bajarishga to’sqinlik qilmasin. Buning uchun egiluvchanlik amplitudasining kattaligi ortiqcha bo’lishi, ya`ni egiluvchanlikni saqlab, ehtiyot qilib ishlatish lozim. Bu esa harakatlarni ortiqcha zo’riqishsiz, mushaklarga ziyon etkazmasdan bajarishiga yordam beradi. Egiluvchanlikning rivojlanishida umurtqa pog’onasining (birinchi navbatda ko’krak qismi) tos son suyaklarining va elka bo’g’imlarining kattalashishiga e`tibor berish kerak. Egiluvchanlikni rivojlantirishda pedagog quyidagi vazifalarni hal qilishi zarur: 1. Egiluvchanlikning har tomonlama rivojlanishini ta`minlash uchun turli harakatlarni kerakli amplituda bilan, tayanch-harakat apparati ruxsati orqali hamma yo’nalishlarda bajarish. 2. Egiluvchanlikning rivojlanish darajasini oshirishda ish faoliyatning (kasbga xos, sport bo’yicha) talablariga mos kelish . 3. Inson yoshining turli bosqichlaridagi egiluvchanlikning ushlab turish darajasi. 4. Kasallik, lat eyish va boshqa sabablarga ko’ra yo’qotilgan egiluvchanlikni tiklash. Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun harakat amplitudasini ko’paytiruvchi mushak cho’zuvchi mashqlardan foydalanish kerak. Bu mashqlar mushaklarning qisqarish mexanizmiga tasir ko’rsatishiga emas balki (mushaklarni birdan-bir xususiyati o’z uzunligiga nisbatan ikki marta ko’p cho’ziladi va yana o’z holatiga qaytadi) mushak to’qimalarini bog’lab turuvchi paylar va chandirlarga qaratilgandir. Ular cho’zilish xususiyatiga ega emas va egiluvchanlikning rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. 43

Hamma cho’zilish mashqlari mushaklarning ishlash tartibiga ko’ra 3 guruhga bo’linadi: I. Dinamiklashtirilgan. II. Statiklashtirilgan. III. Aralash. Bulardan ba`zilari mushaklarni zo’riqtirib cho’ziltiruvchi kuchlarga, ba`zilari esa tashqi kuchlarga ta`sir qiladi. Dinamik faol mashqlarda turli yuklar – amortizatorlar bilan gavdani har tomonga bukib siltanish, sakrash tashlash kabi harakatlar bajariladi. Dinamik sust mashqlar sherikning yordami ta`sirida, o’z gavdasi bilan yoki qo’shimcha kuch ishlatib tashqi qarshilikni engishdir. Statik faol mashqlar gavdani ma`lum holatda ushlab turadi. Statik faol mashqlar mushaklar cho’zilgani holda tanani ma`lum holatda saqlab turishni nazarda tutadi. Bunda mushaklar bug’imlarni o’rab turgan va harakatni ta`minlayotgan paylar qisqarishi hisobiga cho’zilib maksimalga yaqin bo’ladi. Mushaklar 5-10 sekund davomida cho’zilgan holda bo’ladi. Statik sust mashqlar gavda holatini tashqi kuchlar ostida – sheriklar, snaryadlar va o’z gavdasining kuchi yordamida tik tutib bajariladi. Mushak cho’zilishidagi sust mashqlarning bajaradigan vazifasi bir xil emas, statik holatda dinamikaga nisbatan ko’proq. Statik sust mashqlarning dinamikaga nisbatan ta`siri kam. Aralash mashqlar mushak cho’zilishida xdm tashqi, ham ichki kuchlarni ta`minlaydi. Ularni bajarishda faol va sust harakatlarni almashtirib turishi zarur. Masalan sherik yordamida asta-sekinlik bilan oyoqlar oldinga ko’tariladi va 3-4 sekund davomida ushlab turgan holda orqaga sakraladi. Egiluvchanlikni rivojlantirishning asosiy usuli takrorlash, ya`ni mashqlar bajariladi va dam olib, yana bajariladi. Shu holatni ma`lum oraliqda takrorlash ishchanlik qobiliyatini tiklash uchun foydalidir. Bu usulning turli variantlari bor: dinamik mashqlarni takrorlash usuli va statik mashqlarni qaytarish usuli. 44

Egiluvchanlikni rivojlantirishning statik mashqlar yordamidagi usuli «stretching» nomini olgan. Oxirgi yillarda egiluvchanlikni rivojlantirishining yangi noan`naviy usuli paydo bo’ldi. Masalan mushaklarni biomexanik qo’zg’atish usuli. U biopotensial energiya va to’lqin tebranishlar nazariyasiga asoslangan, ya`ni mushak kuchlanishining qayishqoqlik energiyasi. Elektromexanik vibrator mushak guruxlarini chastotasini (5-50 gs va undan ko’p) to’g’rilaydi. Vibrator ta`sirida qisqarayotgan mushaklar berilgan chastotada cho’zilishga majbur bo’ladi. Bu usul yordamida egiluvchanlik rivojlanishi 10 martagacha tezlashadi. Bundan tashqari biomexanik qo’zg’atish seanslaridan keyin mushaklardagi harakat darajasining saqlanish vaqti an`anaviy usulga nisbatan ancha ko’p bo’ladi. Usul muallifning ta`kidlashicha, vibrasiya vaqti-vaqti bilan mushak tomirlarida o’z-o’zidan modda almashinishi va qonning shakliy elementlarining ular orkali o’tishiga sabab bo’ladi. Vibrasiya mexanoreseptorlarni juda kuchli qo’zg’atadi va MATga ta`sir kilib, bosh miya po’stidagi harakat zonalarida qo’zg’alishning mustahkam manbalarini hosil qiladi. Egiluvchanlik rivojlanishining navbatdagi usuli elektrostimulyasiya va vibrostimulyasiya bilan bog’liq. Elektrovibrostimulyasiyali usul shunga asoslanganki, mushak cho’zilishiga mashq bajarilayotganida vibrostimulyasiya mushak-antagonistlarga yo’liqadi, elektrostimulyasiya esa mushak-sinergistlarga uchraydi. Bu harakat amplitudasini amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega, chunki tayanch harakat apparatida faol harakat yuzaga keladi. Mushak-sinergistlar va mushak-antagonistlarni bir vaqtda rag’batlantirishi u yoki bu bo’g’imdagi harakatning eng qulay tizimi shakllanishiga ta`sir qiladi va faol egiluvchanlik sust egiluvchanlik ko’rsatkichlari bilan yaqinlashadi. Bu usulning samaradorligi yuqori chunki, qisqa vaqt ichida 30% harakat darajasini ko’taradi. Egiluvchanlikni rivojlantirishning aralash usuli. 45

Ulardan biri sust mushak cho’zilishining dastlabki usuli bo’lib, faol statik kuchlanishni kamaytiradi (bo’shashtirish) va keyinchalik cho’zadi. Chet el adabiyotlarida «kontraksiyasi, relaksasiyasi va cho’zilish usuli» nomini olgan. Uning asosida mushaklar cho’zilganidan keyin nafaqat kuchli qisqaradi, balki yana xam egiluvchan bo’ladi. Egiluvchanlikning rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan mashqlarni rejalashtirganda bir qator usuliy talablarga rioya qilish kerak. Amplitudani oshirishdagi yuk bilan bajariladigan sust mashqlarda alohida e h tiyotkorlikni saqlash kerak. Harakat amplitudasini ko’proq egallash uchun ma`lum maqsadlar belgilab olinadi (ma`lum bir balandliqda osilgan to’pga oyoq kaftini tekkizish. shpagat ochish, oldinga egilib kaftni polga tekkizishi). Harakat amplitudasi pasayishi va mushaklarda kuchli og’riq paydo bo’lishi bilan cho’zilish mashqlarini to’xtatish kerak. Vaqt-vaqti bilan bo’g’imlardagi harakatning yaxshilanishini chizg’ich, goniometr, devordagi belgilar bilan tekshirib turish kerak. Egiluvchanlik mashqlarini bajarish to’xtatilganda uning darajasi asta-sekin pasayib, 2-3 oydan keyin avvalgi holatiga qaytadi. E giluvchanlikni rivojlantirish ustida ishlaganda, kuch sifatlariga oid mashqlar bilan birgalikda olib borish kerak. Qo’shimcha yuk qo’llangan bo’g’imlardagi harakatchanlikning kattaligi 50% dan oshmasligi kerak. Egiluvchanlikni rivojlantirishda cho’zilishga ta`sir qiladigan turli mashqlarning munosabati. Egiluvchanlik mashqlarini mashg’ulotlarning turli qismlariga: tayyorlov, asosiy yoki yakuniy qismida majmuaga 6-8 mashqni kiritishi mumkin. Bo’g’imdagi harakatni rivojlantirishda muhim bo’lgan hayotiy harakatlarda katta rol o’ynaydigan mashqlar orqali bo’g’imlar faolligini rivojlantirish kerak. Mushaklarni cho’zish mashqlarini bir kunda 2 marta (ertalab va kechkurun ) bajarish juda katta natija beradi. Bo’g’imlardagi harakatni yuqori darajaga etkazish uchun mashg’ulotlarni 46

bir xaftada 3-4 marta o’tkazish kerak, takrorlash soni mushak guruhlarining ko’pligiga, mashq bajarishdagi cho’zilishiga, shug’ullanuvchining yoshiga va tayyorgarligiga bog’liq ( 1 -jadval). Egiluvchanlik mashqlarini dastlab yaxshi qizib, ter paydo bo’lguncha bajarish kerak, shunda mushaklarning jarohat olishi kuzatilmaydi; mashqlarning amplitudasini asta-sekin kuchaytirgan xolda, avval sekin, so’ngra tezroq bajarish kerak. 1 -jadval Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun mashqlarning taxminiy me`yori. (B.V.Sermeev bo’yicha) Tanani asosiy qismiga mashqlar Shug’ullanuvchilar toifasi 15 yoshgacha boshlang’ich 15 yoshli ixtisoslashgan Takomillashgan sportchilar elka tos qismi umurtqa pog’onasi tizza-tovon 40-50 45-50 50-60 15-20 50-60 60-70 80-90 20-25 90-100 60-70 20-25 20-25 Egiluvchanlik mashqlarini mustaqil tur sifatida uyga vazifa qilib bergan ma`qul. Dinamik faol - 40-45%, statik - 20%, sust-35-40%. Bolalar bilan o’tkazilgan mashg’ulotlarda statik mashqlar ozroq, dinamik mashqlar ko’prok bo’lishi kerak. Shuningdek, mushakdagi kuchlanishni pasaytirish va bo’shashtirish uchun ruhiy sozlash mashg’uloti usullarini ishlatish kerak. 47

XULOSALAR 1. Adabiyotlar tahlili asosida egiluvchanlik – jismoniy fazilat, va u harakat tayanch apparatining morfofunksional xususiyatlari ekanligi, va b u xususiyatlar shu apparat zvenolarining harakatchanligi, uning maksimal amplitudasi (og’ishi, egilishi, buklanishi, cho’zilishi, qayishqoqligi, buralishi va hokazolar) bilan o’lchan ishini o’rgandik . 2. Egiluvchanlik aktiv, passiv bo’lishi mumkin ekan, ya`ni m uskul kuchi evaziga bo’ladigan egiluvchanlik aktiv; tashqi qarshilikni iner t siya yoki og’irligi evaziga tashqi ta ` sir kuchi va hokazolar hisobiga namoyon qilinadigan egiluvchanlik passiv egiluvchanlik deyil ishi aniqlandi . 3. Umurtqa pog’onasining tos son va elka bo’g’inlarining harakatchanligini boshlang’ich sinf o’quvchilari jismoniy tarbiya jarayonidagi ahamiyati beqiyos ekan degan to’xtamga keldik . 4. Egiluvchanlikni boshlang’ich sinf o’quvchilarida rivojlantirish uchun maksimal harakat amplitudasidagi cho’zish, eshish, buklana olishni oshiradigan jismoniy mashqlardan foydalani sh kerak . 5. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida emo t sionallik , ko’tarinki kayfiyat va boshqalar egiluvchanlikning namoyon bo’lishiga ijobiy yoki salbiy ta ` sir ko’rsatishi ni jismoniy tarbiya darslari jarayonida tajribaviy amaliyotda isbotla ndi . 6. Egiluvchanlikni rivojlantirish ustida ishlash boshlang’ich sinf o’quvchilari da kattalarga nisbatan oson kech ishi, 12 yoshdan keyin harakat amplitudasi kamay ishi va yosh o’zgargan sari tayanch-harakat apparati rivojlanishi qiyinroq bo’l ishi, q izlarda o’g’il bolalarga nisbatan 20-30% yuqori ligi kuzatildi va tajribaviy asoslandi. 7. Bolalik yoshida egiluvchanlikni rivojlantirish oson bo’lgani sababli , boshlang’ich sinf yosh i dagilardan boshlab bu sifatni rivojlantirishni chuqurlashtirib rejalashtirish unumli samara beradi degan xulosaga keldik . 48

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Karimov I. A.. Yuksak ma`naviyat – y engilmas kuch. T., “Ma`naviyat” nashr., 2008 26-b . 2. Karimov I. A. «So g’ lom avlod bizning kelaja g imiz» . So g’ lom avlod dasturini tasdi q lashga ba g’ ishlangan majlisda s o’ zlagan nut q i. T. 2000 y. 3. Karimov I. A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T:. O’ zbekiston nashr. 199 8 y. – 60 b . 4. Barkamol avlod– O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.T., 1998. 6-b. 5. O’zbekiston Respublika Prezidentining “Bolalar sportini rivojlantirish to’g’risida”gi Farmoni. Toshkent, 2002 yil 24 oktyabr. 6. “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi Qonun (yangi tahriri) 2000 y, 27 iyun, Xalq so’zi-1-2 betlar. 7. A. Abdiyev, N. Xolmirzayev. Jismoniy sifatlarni tarbiyalash unumli mehnat kafolatidir. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. 2005 y. 8. Vardiashvili I . R va boshq .. Talabalarning ilmiy bilish faoliyatlari . Qarshi , “ Nasaf ” nashriyoti , 2006. 7- b . 9. Goncharova O . V . “ Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish”. T., O’zDJTI matbaa nashriyoti bo’limi, 2005 y. 57-b. 10. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati. Prof. R.Salomovning umumiy tahriri ostida. 1 tom. T., “ITA Press” nashr., 2014. 78-b. 11. Kerimov F.A. «Sport kurashi nazariyasi va usuliyoti» . Toshkent, 2001 y. 12. Kerimov F.A. Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar. T., “Zarqalam” nashr., 2004. 112-b. 13. Nasritdinov F.N., Qosimov A.Sh. O’zbek xal q milliy o’yinlari. T., 1 to’plam. 1993. – 27 b. 49

14. Po’latov A.A. O’rgatish uslubiyatiga noan`anaviy yondoshish masalalari. O’qituvchilar va talabalar ilmiy konferentsiyasi to’plami. T., 1994. 32- b. 15. Usmanxo’jayev T.S. Sog‘lom bola – el boyligi // Kichik yoshdagi bolalarning jismoniy tarbiyasi t o’ g‘risida. Toshkent «Yangi asr avlodi». 2005. – b.61. 16. Usmonxo’jaev T., Xo’jaev F.. 1001 o’yin. T., “Ibn Sino”nomidagi nashr., 1990. 45-b. 17. Usmonxo’jaev T.S., Xo’jaev F. Harakatli o’yinlar. T.: O’qituvchi, 1992.- 80- b. 18. Xo’jaev F., Usmonxo’jaev T. Boshlang’ich sinflarda jismoniy tarbiya darslari. T., 1996. 123-b. 19. Internet saytlari: www.ziyonet.uz . www.uzsport.uz . www.yandex.ru . 50

O'xshashlar

Harakatli o`yinlardan maqsadli foydalanish asosida o`quvchi yoshdagi o`quvchilarini jismoniy sifatlarini rivojlantirish

Milliy istiqlol g‘oyasi asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida vatanga e’tiqodni tarbiyalash

Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash jarayoni

O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi mavzusini o’qitish texnologiyasi (8-sinf

O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi