Hayvonlar haqidagi ertaklarda obrazlar tarkibi va talqini - Pedagogika - Diplom ishlar

Hayvonlar haqidagi ertaklarda obrazlar tarkibi va talqini

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109.984375 KB

Ko'chirib olish

“Hayvonlar haqidagi ertaklarda obrazlar tarkibi va talqini” mavzusida BITIRUV MALAKAVIY ISHI

M U N D A R I J A KIRISH . .................................................................................................. ..........3 I BOB. HAYVONLAR HAQIDAGI ERTAKLARNING USLUB MEZONLARI VA TALQINIGA XOS ASOSIY XUSUSIYATLAR ...........................................6 I.1. Hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyat lar i…………….…..6 I.2. Hayvonlar haqidagi ertaklar personajlari tarkibining funksional xususiyatlari .....................................................................................................14 II BOB. HAYVONLAR HAQIDAGI ERTAKLARNING PERSONAJLAR TARKIBI VA TALQINIGA XOS ASOSIY XUSUSIYATLAR........................13 II.1 .Hayvonlar haqidagi ertaklarda yetakchi personajlar talqini .......................13 II.2. Hayvonlar haqidagi ertaklarda yordamchi personajlar talqini....................22 II.3. Hayvonlar haqidagi ertaklarda raqib personajlar talqini ..........................46 II.4. Hayvonlar haqidagi ertaklarda hokim yoki hukmdor obrazi talqini ..........54 XULOSA ............................................................................................................6 4 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .....................................67

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Ijtimoiy taraqqiyot XXI asrda yangi bosqichga ko‘tarildi. Kelajagi buyuk yoshlarni tarbiyalab voyaga yetkazish, ularga jahon andozalari darajasida bilim, ko‘nikma, malaka berish uchun xalq ta’limi tizimi tubdan isloh qilindi. Madaniyat va ma’rifatning ustuvor hodisa sifatida talqin etilishi insonning ma’naviy takomillashuv jarayonini, insoniylik mohiyatini belgilaydi. Shuning uchun Mamlakatimiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov ma’naviy sog‘lom, kuchli jamiyatgina islohotlarga tayyor bo‘lishini, buning uchun ilmiy va madaniy sohadagi mavjud imkoniyatlarni saqlab qolish zarurligini ta’kidlagan edi 1 . O‘zbekiston chinakam mustaqillikka erishishi uchun respublikani rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Bu jarayonda: «Avvalo, u milliy-tarixiy turmush va tafakkur tarzidan, xalq an’analari va urf-odatlaridan kelib chiqadi» 2 . Agar yoshlarimizni haqiqiy hurmatga loyiq insonlar qilib tarbiyalamoqchi bo‘lsak, ularga hozirgidan yaxshiroq tole, ezgulikni tilasak, ularni milliy qadriyatlarimiz, madaniy boyliklarimiz, o‘tmish ma’naviy merosimizdan bahramand etishimiz zarur. Jahon tarixi, madaniyati, ilm-fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimiz qoldirgan ilmiy va 1 Islom Karimov. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. –T.: O‘zbekiston, 1992. 23-bet. 2 Islom Karimov.O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li..–T.: O‘zbekiston, 1992. 11-bet.

madaniy meros barobarida xalq og‘zaki ijodi namunalarini ham ilmiy tahlil asosida puxta o‘rganish bugungi yoshlarning dolzarb vazifalaridan sanaladi. Xalq ta’limi tizimida tub o‘zgarishlar yuz berayotgan bugungi kunda xalq og‘zaki ijodi durdonalaridan pedagogik jarayonlarda unumli foydalanish milliy tarbiyani amalga oshirishning muhim shartidir. Negaki, Ta’lim to‘g‘risidagi qonun, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini amalga oshirishda xalq pedagogik qarashlarini o‘zida mujassam etgan xalq og‘zaki ijodi durdonalari yanada qimmatliroq tayanchga aylanmoqda. Respublikamizda davlat ta’lim standartlari pedagogik amaliyotga joriy etildi. Biroq tarbiya jarayonida umumiy standart tizimlarini joriy etib bo‘lmaydi. Chunki tarbiya jarayonida har bir millat, har bir elatning o‘z tarbiya usullari uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida mukammal shakllangan. Shuning uchun bu borada umumiy «qolip» lardan foydalanib bo‘lmaydi. Tarbiya usullari, tamoyillari har bir millatning o‘z turmush tarzi, milliy xususiyatlaridan kelib chiqadi. Unda ajdodlar tajribalariga, tarixan tarkib topgan urf-odatlarga tayaniladi 1 . Milliy istiqlol davrida xalq og‘zaki ijodi durdonalarida targ‘ib etilgan tarbiyaviy g‘oyalar yoshlarga milliy tarbiya berishda, milliy o‘zlikni anglashda asosiy vosita bo‘la oladi. Zero, «...ularda ifoda etilgan teran fikr va g‘oyalar, hayot falsafasi bizni bugun ham hayratda qoldirishiga yana bir karra amin bo‘lamiz» 2 . Shuning uchun ham yurtimizda bu bebaho madaniy meros «Ma’naviyatni shakllantiradigan asosiy mezonlar»dan 3 biri sifatida e’tirof etilmoqda. Folklorning epik turlaridan biri ertak janri hisoblanadi. «Ertaklar hayot haqiqatini xayoliy va hayotiy uydirmalar asosida tasvirlaganligi, tilsim va sehr vositalariga asoslanishi, voqea va harakatlarning ajoyib- g‘aroyib holatlarda kechishi, qahramonlarning g‘ayritabiiy jasorati bilan folk lorning boshqa janrlaridan farq qiladi» 4 . Ertaklar olami mo‘jizakor, 1 O‘zbek pedagogikasi tarixi / Asqar Zunnunov tahriri ostida. –T.: O‘qituvchi, 1997. 10-bet. 2 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. 31-bet. 3 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. 29-bet. 4 Imomov K. O‘zbek xalq ertaklari // O‘zbek folklorining epik janrlari. –T.: Fan, 1981. 62-bet.

o‘ziga xos rang-barang va ko‘p qirrali, shu bilan birga, maftunkor va murakkab jihatlari bilan dunyo yaralgandan buyon tafakkur egalarini o‘ziga jalb etib kelmoqda. Bu olamga kishi bolalik chog‘laridanoq sayohat qiladi. U dastlab hayvonlar haqidagi ertaklarni eshitib, undan estetik zavq oladi, tafakkur dunyosini boyitadi. Hayvonlar haqidagi ertaklar kompozitsion tuzilishiga ko‘ra sodda va oddiy, tili ixcham va ravon, so‘z va iboralar murakkabliklardan xoli. «Ertaklardagi dialoglar shunday o‘ylab, pishitilib berilganki, biror bir izohni zo‘rlab ham ularning orasiga kiritish mumkin emas» 1 . Hayvonlar haqidagi ertaklarning yana bir ajoyib xususiyati personajlar tarkibi va talqinida ko‘zga tashlanadi. Ta’kidlash joizki, o‘zbek ertakshunosligida persononajlar tarkibi va talqiniga xos asosiy xususiyatlar hanuzgacha yaxlit bir tizim asosida o‘rganilmagan. Rus va Yevropa folklorshunosligi bu borada ancha ilgarilab ketgan. Hayvonlar haqidagi o‘zbek xalq ertaklarining o‘ziga xos xususiyatlari va nafosatidan kelib chiqib, masalaga ilmiy-ijodiy yondashish asnosida va o‘zbek ertakshunosligida V.Y.Propp uslubi asosida personajlar tarkibi va talqiniga bag‘ishlangan ushbu tadqiqot ishimiz shu yo‘ldagi dadil qadamlardan biridir. Unda o‘zbek hayvonlar haqidagi ertaklarida ishtirok etuvchi personajlarning mukammal tasnifi ilmiy-nazariy xarakterda tadqiq etildi. Mavzuning dolzarbligi ana shu jihatlar bilan asoslanadi. BMIning maqsad va vazifalari: Hayvonlar haqidagi o‘zbek xalq ertaklarining o‘ziga xos xususiyatlari og’zaki ijod namunalarida sezilarli darajada saqlanib qolgan. Aslini olganda, tadqiqotchi xalq og’zaki ijodining qaysi bir turi, janrining tarixiy ildizlarini o’rganishga qo’l urmasin, u albatta, qadimiy tasavvurlar, marosim, urf-odatlar, xalqning mifologik tafakkuriga duch keladi. Shu sababli dunyo xalqlari folklori tarkibidagi barcha janrlarning tub ildizi bir zaminga borib taqaladi. O‘zbek folklorshunoslari har bir folklor asarlarining badiiy xususiyatlarini tahlil etish, janrlar bo‘yicha tasnif qilish va o‘rganish 1 Jalolov G‘. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. –T.: Fan, 1976. 36-bet

borasida tinimsiz izlanishlar olib bormoqdalar. Shunga muvofiq, hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etishda asar tarkibini ilmiy asosda yaxlit o‘rganish va tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Ishda bosh maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalarni bajarishga harakat qildik: – o‘zbek xalq hayvonlar haqidagi ertaklarida ishtirok etuvchi personajlarning asosiy semantikasini izohlash; – mifologiyaning hayvonlar haqidagi ertaklarda ishtirok etuvchi personajlar bilan uyg’un jihatlarini sharhlash; – o‘zbek xalq hayvonlar haqidagi ertaklarida ishtirok etuvchi obrazlar tahlilida ularning g’oyaviy-badiiy xususiyatlarini tarixiy asoslariga ko’ra o’rganish; – turkiy yodnomalar misolida totemistik dunyoqarash izlarining badiiy ifodasini o ‘zbek hayvonlar haqidagi ertaklarida ishtirok etuvchi personajlar misolida tahlil etish; - tasnif asosida hayvonlar haqidagi ertaklarning kelib chiqishi, personajlar tizimi va ularning sujet tarkibida tutgan o‘rni hamda ta’limiy, estetik vazifalari xususida muayyan xulosalarni ilgari surish. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi Mavzu tadqiqiga molik muhim jihatlaridan biri turkiy mif(asotir)larning obrazlar mazmunida alohida o’rin tutishida ko’rinadi. Bu borada personajlarning asosiy semantikasida ko’zga tashlanuvchi qadimiy tasavvurlar, inonch - e’tiqodlar izlari va ular tufayli paydo bo’lgan urf-odat, marosim, udumlar g‘oyaviy-badiiy jihatdan yuksakligi bilan e’tiborni tortadi. Ular mifologik tasavvurlar ning xilma-xil ko‘rinishlari sifatida namoyon bo‘l a di. Shuningdek, M. Afzalov, N. Ya. Bichurin, M. Bois, A. N. Veselovskiy, Ya. E. Golosovker, F. Jololov, K. Imomov, D. S. Lixachev, A. F. Losov, B. Ya. Pronn, B. Sarimsoqov, M.Jo’rayev, E. B. Taylor, K. M. Meletinskiy, G. P. Snesarev, M. Murodov, N. Rahmonov, B. To’xliyev kabi folklorshunos, etnograf va tarixchi olimlarning faktik materiallari va ilmiy xulosalari bu jihatdan ajralib turadi. Tahlil jarayonida ana shu jihatlarga e’tibor qaratildi.

BMIning yangilik darajasi : O‘zbek folklorshunosligida hayvonlar haqidagi ertaklarda ishtirok etuvchi obrazlarni tasniflashtirish, tarixiy-badiiy asoslari, badiiy o’ziga xos xususiyatlarini o‘rgani sh, tahlil qilish bilan bog’liq masalalar alohida diqqatga molikdir. O‘zbek ertakshunosligida hayvonlar haqidagi ertaklarda ishtirok etuvchi personajlar tarkibi va talqinini tarixiy-qiyosiy metod asosida tasniflashtirish va o’rganish, shu yo’nalish bilan obrazlarning tarixiy- maishiy asoslari, badiiy o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash tadqiqotning ilmiy yangiligini belgilaydi. BMIning predmeti va ob’yekti : Ishni yozishda M. Afzalov, N. Ya. Bichurin, M. Bois, A. N. Veselovskiy, Ya. E. Golosovker, F. Jololov, K. Imomov, D. S. Lixachev, A. F. Losov, B. Ya. Pronn, B. Sarimsoqov, E. B. Taylor, K. M. Meletinskiy, G. P. Snesarev, M. Murodov, N. Rahmonov, B. To’xliyev kabi folklorshunos, etnograf va tarixchi olimlarning faktik materiallari hamda ilmiy-nazariy xulosalariga tayanilgan holda folklor asarlarining ommaviy nashrlardagi manbalar tadqiq etildi. BMIning ilmiy ahamiyati : O‘zbek folklorshunosligida hayvonlar haqidagi ertaklarda ishtirok etuvchi obrazlarni tasniflashtirish, tarixiy-badiiy asoslari, badiiy o’ziga xos xususiyatlarini o‘rgani sh, tahlil qilishga bag’ishlangan ilmiy tadqiqod ishimizning nazariy xulosalari ertaklar tabiatining o’ziga xos xususiyatlari, genezisi va takomilini, shuningdek, obrazlar mohiyatini tadqiq qilishda muhim ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Umumlashtirilgan xulosalarni ta’limga tadbiq etish maqsadli yo‘nalishning xarakterli xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Zero, biz bugun auditoriyalarda tahsil olayotgan talaba kelajakda folklorshunoslik ilmining yetuk bilimdoni va ayniqsa, yuksak ma’naviyatli mutaxassis bo‘lishiga erishmog‘imiz lozim. BMIning tuzilishi va hajmi : Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

I BOB. HAYVONLAR HAQIDAGI ERTAKLARNING JANR TABIATI VA TALQINIGA XOS ASOSIY XUSUSIYATLAR I.1. Hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyat lar i Hayvonlar haqidagi ertaklarning badiiyati, obrazlar tizimi, kompozitsion qurilmasi o‘ziga xos uslubiyatga ega. Uning xarakterli belgilaridan biri sujetning hayvon bilan hayvon, hayvon bilan odam to‘qnashuvi asosiga qurilganligi bilan belgilanadi.Uning tarixiy ildizlari qadimiy dunyoqarash, mifik tushuncha ibtidoiy hayot an’analari, xususan, dualizm qatlamiga kirib boradi. Uning zamirida hayot haqiqati, yashash uchun kurash, qadimgi urug‘, qabilalararo ziddiyatli hodisalar yotadi. Boshqacha qilib aytganda, urug‘, qabila totemi sanalgan hayvon va qushlar o’rtasidagi to‘qnashuvlarni hikoya

qiluvchi voqealar urug‘ yoki qabilalararo dushmanlikning aks sadolari hisoblanadi 1 . Bunday ertaklarda doimiy ziddiyat, ma’naviy to‘qnashuv jang tusini olgan. Bir qabilaning ikkinchi bir qabiladan o‘zini yuqori qo‘yish an’anasi, kamsitishi, o‘ta go‘l, laqmalikda ayblashi bilan bog‘liq muxolafat badiiy ko‘chim jarayonida shartli personajlar, hayvon bilan hayvon to‘qnashuviga aylangan. To‘qnashuv ramziy ma’no kasb etib, estetik funksiyani ado etadi. Ko‘rinadiki, kishi e’tiborini tortgan, an’anaga aylangan mazkur muxolafat ilk bor ijtimoiy-maishiy ma’no kasb etib, badiiylik doirasida rivoj topgan, hayvon bilan hayvon to‘qnashuviga aylangan. Hayvonlar haqidagi ertaklar nutq motivi asosiga qurilgan bo‘lib, voqealar osoyishta kechishi bilan farqlanib turadi. Uning badiiyligi, shakliy tuzilishi barqaror emas, turli xil formada tovlanib turadi. Motiv vaqt, zamon jarayonida o‘zgara boradi, Biroq, mohiyat saqlanadi. Shartli ifodalangan asosiy motivlar sinov xarakteriga ega bo‘lib, voqealarni aks ettirishi mezoni bo‘rttirish, xayoliy uydirmalarda hikoya qilishga asoslanadi. Bunday talqin raqib personajning o‘ta go‘l, vahshiy , qonxo‘rligini oydinlashtiradi. Motiv voqealari maishiy, ayni paytda mafkuraviy funksiyani ado etgan. Ertak kompozitsiyasining o‘ziga xos xususiyati konfliktlar xarakteri bilan belgilanadi. Konflikt tasodifan yuz beradi va ijtimoiy-siyosiy, sof maishiy ma’no kasb etadi. Uning yechimi yovuzlik va zo‘ravonlikni fosh etib, kulgi yaratish, ma’naviy xulosa chiqarish tabiati bilan farqlanadi. Ba’zan u o‘git, pand-nasihat chiqarishga yo‘naltirilgan. Hayvonlar haqidagi ertaklarni mavzuiga ko‘ra uch xil tipga bo‘lish mumkin. 1. Oziq topish uchun kurash; 2. Do‘stlik, o‘ch olish uchun kurash; 3. Yaxshi natija uchun musobaqa. 1 Semenov Y.I. Kak vozniklo chelovechestvo. M., 1996. S. 514.

Bu xil ertaklarda muxolafat asosan hayvon bilan hayvon hamda hayvon bilan odam o‘rtasida yuz beradi. Konfliktlar mazmuni ijtimoiy-maishiy ma’no kasb etadi. 1.Oziq topish uchun kurash mavzuidagi ertaklarda konflikt maishiy ma’no kasb etib, to‘qnashuv hayvon bilan hayvon o‘rtasida sodir bo‘ladi. Raqib personaj vahshiy hayvonlar (sher, bo‘ri, tulki) dan tashkil topib, voqealar yechimi uning laqmalik, go‘llik kabi sifatlarini qoralab fosh etadi, voqealar hajviy xarakteri bilan ajralib turadi. Yetakchi obrazlar o‘ta ayyor, raqib personajlar sodda, o‘ta go‘l, laqma sifatlarni tashiydi. 2.Do‘stlik, o‘ch olish uchun kurash tipidagi ertaklarda to‘qnashuv vahshiy hayvon bilan uy hayvonlari o‘rtasida sodir bo‘ladi. Asosiy konflikt ijtimoiy ma’no tashib, muxolafat zulm, zo‘rlikka qarshi chiqish, qonxo‘r, beshafqat vahshiydan o‘ch olish, do‘stlik, o‘zaro yordamni ulug‘lash, yovuzlikni qoralash kabi g‘oyalarni tashiydi. Konflikt tasodifan paydo bo‘lib, yechim favqulodda yuz beradi. Bu xil ertaklar adolat va haqiqat uchun kurash mezonlarini belgilaydi. 3.Yaxshi natija uchun musobaqa tipidagi ertaklarda hayvon bilan hayvon, odam bilan hayvon to‘qnashadi. Bu ziddiyatda odam yetakchi figura, u faol harakati bilan ajralib turadi. Binobarin. U asosiy va hal qiluvchi rolь o‘ynaydi. Qarama-qarshi tomonlar sujet yaratadi, qolaversa, motivlar tizimini o‘zaro bog‘lash vazifasini ado etadi. Bu xil ertaklar aqliy sinov motivlariga asoslanib, raqib personajning o‘ta laqma, kaltabinlik xususiyatini fosh etadi, mehnat va to‘g‘rilikni ulug‘laydi. Ertak konflikti maishiy ma’no kasb etib, g‘oyaviy mazmunni oydinlashtiradi, ta’limiy-didaktik funksiyani bajarishi bilan farqlanib turadi. Yetakchi personajlar ikki xil tipda namoyon bo‘ladi. Biri o‘ta sodda, qo‘rqoq, ikkinchisi o‘ta ayyor, dono va omilkor. Biri passiv, ikkinchisi faol harakati bilan ajralib turadi. Har ikki tipdagi personajlarning funksional jihatlari asosan o‘zi va o‘zgalarni himoya qilishdan kelib chiqadi. Biri ishtirok etganda konflikt yordamchi

personaj faolligi, dono va tadbirkorligi bilan yechiladi. Ikkinchisi ertakda hal qiluvchi kuchga aylanadi. U faol, o‘ta dono, shum, tidbirkor sifatida harakat qiladi ( “ Ovchi bilan bo‘ri ” ertagidan. ). Kumulyativ ertaklar alohida guruhni tashkil etadi. Bu xil ertaklarning sujet tuzilishi xarakterli bo‘lib, bir xil harakat yoki bir xil voqea, hodisalarning bir necha bor takroridan tashkil topadi. Bunda faqat bosh personaj boradigan joy yoki to‘qnashadigan raqib nomi o‘zgaradi, xolos. Birinchi voqea ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi marta takror kelgan hodisalarning yuzaga kelishida belgilovchi vositaga aylanadi. Bu hodisa kumulyativ ertaklarning asosiy xususiyatini yoritadi. Shuning uchun ham bu xil ertaklarni takror kelgan hodisalari o‘zaro zanjirsimon ulangan sujetli voqealar asosiga qurilgan ertaklar deyiladi. Mazkur tipdagi ertaklar shakl, mazmun e’tibori bilan tabiat voqea va hodisalarning sababiyati haqidagi ibtidoiy tushunchalarni ta’kidlaydi. Konflikt ma’rifiy ahamiyati bilan ajralib turadi. Hayvonlar haqidagi ertaklar voqealarni o‘ziga xos aks ettirish mezoniga ega. Shunga ko‘ra tasvirlash xayoliy uydirmalarga asoslanadi. Bu xil ertaklarning obrazlari ko‘chma ma’no, aniqrog‘i, ramziy ma’no tashiydi, hayvon personajlar insoniy nutqda so‘zlab harakat qiladi, o‘ylaydi, munosabatda bo‘ladi. Bo‘rining o‘ta go‘l, laqmalik sifatlari, tulkining ayyor, makkorona harakatlari, echkining oqil, dono tadbirkorligi hayotiy sifatlar emas, balki ibtidoiy tushunchalarning badiiy ijod doirasida shakllangan ramziy belgilaridir. Binobarin, bu xil personajlar shartli obraz sifatida namoyon bo‘ladi. Shunga qaramasdan, ularda hayvonlarning hayotiy sifatlari, real voqealar bilan aloqadorligi saqlangan. «Ot bo‘riga qarabdi, uni iskamoqchi bo‘lganida bo‘ri ot tumshug‘idan tishlab olib turaveribdi. Ot shuncha urinsa hamki, bo‘ri qo‘yib yubormabdi. Bu munosabatda ko‘chma ma’no yo‘q. Mazkur voqea o‘z ma’nosida kelgan. Otning soddaligi, bo‘rining ayyorligi hayotiy belgi. Ertakdagi bunday hodisalar mazkur tip ertaklarni majoziy emas, hayvonlar haqidagi ertaklar deb nomlanishi uchun huquq beradi.

Hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘ziga xos belgilar i dan yana biri voqea va hodisalarning hayvon bilan hayvon to‘qnashuvidan tashkil topishidir. O‘zaro to‘qnashuv sababi ovqat topish, do‘stlik, birlashishga harakat, o‘ch olish, yovuzlikka qarshi chiqish, olam haqidagi tushuncha, tasavvurlar zamirida kechadi. Ertaklarda tabiat, fasllar aniq ko‘rinsa hamki, epik zamon noaniq, voqea va hodisalar o‘tgan zamonda, bir vaqtning o‘zida sodir bo‘ladi. Zamon va makon xayoliy, u yoki bu hayvon hayoti, munosabatida, voqea va hodisalar davomiyligida kechadi.Ertaklarda lirik ohangni kasb etgan she’riy parchalar obraz ruhiyatini belgilab, voqelikka munosabatini oydinlashtiradi. Asosiy vazifasi e’tiborni tortish va estetik zavq berish vazifasini ado etadi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning ta’sir kuchini oshirishda ertakchining roli alohida ahamiyat kasb etadi. Ertakchi voqea va hodisalarni o‘zi ko‘rganday, ko‘proq bolalar auditoriyasiga moslashtirgan holda yoritadi. O‘rni bilan u yoki bu hayvon harakati, yohud ovoz, tovushlariga taqlid qiladi. Bu narsa ko‘proq ertak boshlamasi, kulminatsiyasida yuz beradi. Demak, asosiy personajlari ramziy ma’no kasb etib, ma’rifiy, ta’limiy-didaktik g‘oya tashuvchi hikoyalar hayvonlar haqidagi ertaklar deb ataladi. Mazkur tip ertaklar o‘ziga xos xususiy belgilari bilan farqlanadilar. Bu belgilar birinchidan, ertaklarda hayvon personajlarning shartli qo‘llanishi, ramziy ma’no kasb etishida ko‘zga tashlanadi, ikkinchidan, ertak motivlarining real hayvonlar harakati bilan uyg‘un kelganligida namoyon bo‘ladi, uchinchidan esa motiv voqealarida tarixiy haqiqat, patriarxal-urug‘chilik tuzumi, shart-sharoitlari hamda urug‘lararo muxolafatning aks etishida namoyon bo‘ladi. Bu xil ertaklar fantastika asosiga qurilganligi bilan alohida ajralib turadi. Hayvonlar haqidagi ertaklarda naql va hatto, masal janriga yaqinlashib, majoziy ma’no kasb etgan mumtoz namunalari ham joy olgan. Ana shu tipdagi ertaklar ta’limiy ahamiyati hamda pand-nasihat, salbiy xususiyatni fosh etish kabi vazifalarni ado etishi bilan ajralib

turadi. Bu xil ertaklar asosan ertak-naql, shaklida ifodalanib, voqea va hodisalar sababini inkor etish yoki ma’qullash, uni o‘rnak deb tasdiqlashga moslashtirilgan. Ertaklarning majoziy ma’no kasb etgan namunalari keyingi davr, ijodkor ta’siri ostida shakllangan bo‘lsa, uning naqlga aylangan namunalari esa ertakni bolalarga moslashtirish, obraz va ta’limiy- didaktik g‘oyalarni kuchaytirish zamirida tashkil topgan. Hayvonlar haqidagi ertaklarning majoziy ma’no kasb etgan, ayni paytda naql janriga yaqinlashgan tipi kabilar ham ertak qolipida shakllangan ko‘chma ma’noli, majoz asosiga qurilgan ertak-naqllardir. Ertaklarning bu xil tipi o‘git asosiga qurilgan. Yuqoridagi fikrlardan quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1.Hayvonlar haqidagi ertaklar ning yaratilishida ibtidoiy insonlarning qadimgi totemistik qarashlari asos bo‘lgan. Ularda hayvonlar yetakchi personajlar bo‘lib, insonlar qiyofasida tasavvur etilgan va badiiy jonlantirilgan. Shunga ko‘ra ularning sujetida inson obrazi keyingi o‘rinda turadi, ko‘p hollarda voqelikka inson aralashmaydi. 2.Mazkur turdagi ertaklar o‘ziga xos xususiy belgilari bilan farqlanadilar. Bu belgilar birinchidan, ertaklarda hayvon personajlarning shartli qo‘llanishi, ramziy ma’no kasb etishida ko‘zga tashlanadi. Ikkinchidan, ertak motivlarining real hayvonlar faoliyati bilan uyg‘un kelganligida namoyon bo‘ladi. Uchinchidan esa motiv voqealarida tarixiy haqiqat, patriarxal-urug‘chilik tuzumi, shart-sharoitlari hamda urug‘lararo muholafatning aks etishida namoyon bo‘ladi. 3.Hayvonlar haqidagi ertaklarning mumtoz namunalari asosan ramziy ma’no kasb etib, qayta ishlangan, naqlga yaqinlashganlari esa majoziy ma’no anglatadi.Mazkur tipdagi ertaklar tom ma’nodagi masal va naqllardan tamoman farqlanadilar. Bu farq obrazlar tizimi, voqealarning maqsad-vazifalari, badiiyati, g‘oyaviy mazmuni, vazifasi va hikoya qilish uslubiyatida ko‘rinadi. Ertak bilan masal janrlari voqealarga munosabati va badiiy aks ettirish mezonlari bilan o‘zaro

ajralib turadilar. Naql, masal janri majozga asoslanib, voqealarga sabab hodisalarni izohlaydi. Hayvonlar haqidagi ertaklar esa asosan ramziy ma’noga asoslanib, voqealarni xayoliy uydirmalar yordamida aks ettiradi. I.2. Hayvonlar haqidagi ertaklar personajlari tarkibining funksional xususiyatlari Xalq ertaklarida personajlar tarkibi va talqiniga xos asosiy xususiyatlarni tasnif etish nazariy masalalardan biri bo‘lib, uni tadqiq etish jiddiy izlanishni talab etadi.Zero, personajlar tarkibi va talqiniga xos asosiy xususiyatlarni belgilash maqsadi janr tasnifining muayyan qismlaridan biri sanaladi 1 . Shuning uchun ham biror janrni belgilash maqsadi bilan amalga oshirilgan har qanday tasnif o‘sha janr belgilari, personajlari tarkibi, tabiatini aniqlash, ichki turga bo‘lishda alohida ahamiyat kasb etadi. Ana shu fikrdan kelib chiqib ertaklarni tasnif etish va personajlari tarkibini belgilashda mashhur folklorshunos olim V.Y.Proppning quyidagi fikriga amal qilish kerak bo‘ladi. U dastlab e’tiborni bir janrga mansub asarlarni jamlovchi uch asosiy belgiga qaratadi. Bular «poetik tizimning yaxlitligi, maishiy yo‘nalganligi, ijro shakli va muzikaga munosabati 2 dir. Ma’lumki, ayrim ertaklarni bir-biridan uzoqlashtiruvchi yoki o‘zaro yaqinlashtiruvchi belgilar tasnifga mos keladi yoki aksincha, monelik qilib qiyinchilik tug‘diradi. Shuning uchun ham alohida ahamiyatga ega bo‘lgan muhim belgini aniqlash, uning o‘zgarmay birdek tura berishi yoki o‘zgaruvchanligiga e’tibor berish, har xil talqin 1 Propp V.Y. Janroviy sostav russkogo folklora. -M.:1993. S. 301. 2 O‘sha asar. 299-bet.

etilishiga imkon bermaydigan bo‘lishiga diqqat qilish kerak 3 . Shundagina tasnif aniq va mukammal chiqadi. Tasnif uchun dastlab ertaklarni aniq va to‘liq belgilash, ichki turlarning o‘zaro farqini aniqlash, bir-biriga ta’siri, yashash, rivojlanish jarayonida birining ikkinchisiga tobelik mezonini oydinlashtirish kerak bo‘ladi. Nasriy turning mustaqil janrlaridan biri ertaklardir. Ertaklarning ichki turlari, genezisi, obrazlar tizimi, sujet asosida mavjud fantastikaning daraja-miqdoriga ko‘ra o‘zaro farqlanadilar, Biroq, badiiy-estetik funksiyani ado etishi bilan tenglashadilar. Demak, poetik tizimning yaxlitligi turli xil ertaklarni bir-biri bilan bog‘lab turadi yoki bir butun holda umumlashtiradi. Demak, ertaklarning yaxlit poetikasi, xususan, xayoliy va hayotiy uydirmalar uning asosiy va hal qiluvchi janriy belgilaridan sanaladi. Ichki turga oid ertaklarning bir-biriga yaqinligi, shakliy tuzilishi, tabiatining o‘xshashligi bir vaqtda yuzaga kelgani, yonma-yon yashab, o‘zaro ta’sir jarayonida rivojlanganidandir. Hayvonlar haqidagi ertaklarning sujet tuzilishi, o‘ziga xos xususiyati bilan sehrli ertaklarga yaqin turadi. Har ikki xil tipdagi ertaklarning fantastikaga asoslanishi ularni o‘zaro tenglashtirsa hamki, birining personajlari aql-idrok bilan, ikkinchisining obrazlari jismoniy kuch, sehr-jodu yordamida faoliyat ko‘rsatishi bilan o‘zaro farqlanadilar. Obrazlar tizimi ham har ikkisida boshqa-boshqa. Birida voqea va hodisalar hayvon bilan hayvon orasida, ikkinchisida esa odam bilan odam o‘rtasida kechadi. Bu belgi har ikki tip ertakni o‘zaro tafovutlab turadi va tasnifni yengillashtiradi. Shuningdek, u yoki bu hayvonning timsoliy ma’no kasb etishi ham hayvonlar haqidagi ertaklarga mos belgi sanaladi. Sehrli ertaklarda hayvon personaj shartli ifodalangan bo‘lib. aslida u jodu kuchi bilan sehrlanib, hayvon qiyofasiga evrilgan qahramon bo‘lib chiqadi. Bu xil 3 Propp V.Y. Folklor i deystvitelnost. M., 1976. S. 3-82.

personajlar mazkur tip ertaklar tabiati bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan va o‘zaro farqni oydinlashtirgan. Hayvonlar haqidagi ertaklar orasida «O‘tinchi chol bilan tulki», «O‘tinchi bilan sher», «Bo‘ri bilan mergan», «Kampir bilan shoqol», «Cho‘pon bilan ilon», «Tulkiboy» kabi ertaklar alohida guruhni tashkil etadilar. Bu xil ertaklarda boshqa guruhga mansub, belgi, didaktik ma’no kasb etgan obraz, motiv, epizodlarning qorishib kelish hodisasi kuzatiladi. Aytish mumkinki, mazkur tip ertaklar ma’lum ma’noda rivojlanishi, xususan, farqli belgilarining shakllanishi nihoyasiga yetmay qolgan ertaklardir. Bu xil ertaklarning obrazlari tipiklik darajasiga borib yetmagan, sehrli ertaklarning dastlabki, qorishiq, o‘zida u yoki bu ertak turiga xos xususiyatlarni tashigan, rivojlanishi to‘xtagan oraliq tipi hisoblanadi. Bu xil ertaklar sehrli ertaklar bilan hayvonlar haqidagi ertaklar orasida qolib, o‘zida har ikki turga mansub xususiyatlarni tashigan namunalardir. Bu hodisa mazkur turlarga oid ertaklarning qadimiyligidan, qolaversa, hayvonlar haqidagi ertaklar bilan birga yashab ta’sir o‘tkazganidan kelib chiqqan. Tarixiylik nuqtai nazardan tekshirganda ham ichki turga mansub ertaklar o‘zaro farqlanadi. Chunonchi, hayvonlar haqidagi ertaklar bilan sehrli, maishiy ertaklar badiiy-estetik funksiyasi va voqelikka munosabati, ertakchi bilan tinglovchining ertak voqealarga ishonmasligi, uydirma, yolg‘on deb munosabat bildirishi bilan o‘zaro tenglashadilar. Biroq, voqelikni aks ettirish prinsipiga kelganda esa o‘zaro alohidalik kasb etadilar. Sehrli ertaklar bilan hayvonlar haqidagi ertaklar fantastika, xayoliy uydirmalarga asoslanishi bilan maishiy ertaklardan farqlanadilar, maishiy ertaklar esa hayotiy uydirmalar asosiga qurilganligi bilan ajralib turadilar.Ichki turga mansub ertaklar mavzusi, kompozitsion qurilmasi, obrazlar tizimiga ko‘ra ham o‘zaro farqlanadilar. Maishiy ertaklarda konflikt ijtimoiy-siyosiy ma’no kasb etib, yechimi urushsiz, ma’naviy to‘qnashuvlarda yuz beradi. G‘alaba qahramonning aql-idroki, tadbirkorligi tufayli amalga oshadi. Bu belgi sehrli ertaklarda

yovuzlikning ezgulikka zid qo‘yilishida namoyon bo‘ladi. Konflikt ijtimoiy ma’no kasb etib, yechim jismoniy to‘knashuvlarda hal etiladi. Mazkur tip ertaklarda obraz, motiv, badiiy uydirmalarning tipologik o‘xshashligi yoki o‘zaro yaqinligi, bir vaqtda, bir-biriga parallel yashab kelgani, nihoyat g‘oyaviy-badiiy prinsipining yaqinligi va o‘zaro ta’sirning kuchliligi, bir-biri bilan bog‘liq holda yashagani, rivojlanganidan kelib chiqqan. Ma’lum bo’ladiki, guruhlarga mansub ertaklar barqaror belgilari bilan o‘zaro farqlanib, har biri alohida turkumni tashkil etish imkoniga ega. Ba’zi tasniflarda hayvonlar haqidagi ertaklarni majoziy ertaklar deb atash va tahlil qilish prinsipi 1 ko‘zga tashlanadi. Ildizlari eng qadimgi ibtidoiy jamiyatga borib taqaladigan mazkur turkumga doir ertaklarni ko‘pchilik ertakshunoslar hayvonlar haqidagi ertaklar atamasi bilan yuritishni ma’qul ko‘radilar. V.Y.Propp bu haqda shunday fikrni ilgari suradi. Keyingi vaqtda «ertaklardagi hayvonlar deganda, masallarda bor bo‘lgan odamlar tushuniladi degan fikr tarqalgan. Bunday tushuncha shubhasiz, xato fikrdir. Ertaklar masallardan farqli o‘laroq, majoziylikdan mutlaqo holi 2 . Folklorshunos olima V.A.Baxtinaning fikricha, hayvonlar haqidagi ertaklarda bor bo‘lgan ko‘chma ma’no istiora va ramzni o‘z ichiga olgan 3 . Ma’lumki, hayvonlar haqidagi ertaklar ibtidoiy ovchi, chorvadorning kuzatishlari, dualizm tartiblari zamirida tashkil topgan. Ertaklarning bu xili dastlab parranda, darrandalarning g‘ayrioddiy ko‘ringan harakati, belgi-xususiyatlarini hikoya qilgan. Uning hayvon- personajlari esa insoniy nutqda so‘zlab, munosabatda bo‘ladi. G‘alati, notabiiy ko‘ringan bu hodisa ibtidoiy kishilarning o‘simlik, hayvon va odamlarni bir narsa 4 deb bilishdan boshlangan. Ertaklarda 1 Yashin D.N. Udmurdskaya narodnaya skazka. M., 1965. S. 75; Anikin V.P. Russkaya narodnaya skazka. M., 1959. S. 65. 2 Propp V.Y. Problema komizma i smexa. M., 1976. S. 51-52. 3 Baxtina V.A. Esteticheskaya funksiya skazochnoy fantastiki. Saratov, 1972. S. 17. 4 Alekseyev N.A. Ranniye formi religii u tyurko yazichnix narodov Sibiri. Novosibirsk, 1980. S. 104.

hayvonlarning zoomorf, antropomorf qiyofalarda ta’riflanishi shundan dalolat beradi. Shunday qilib, ibtidoiy kishilarning u yoki bu parranda, darrandani odam deb bilishi «inson zoti o‘limidan so‘ng o‘z totem hayvoniga aylanadi 1 , - deb tushunishi zaminida yuzaga kelgan. Ko‘rinadiki, hayvon personajlar inson bilib-bilmagan holda ramziylikni kasb etgan. Shunga qaramasdan, ularda mavjud insoniy harakat, munosabatdan ko‘ra hayvoniy harakat va xususiyatlar ustunlik qiladi. Qolaversa, ertakdagi obrazlar tipiklik darajasiga ko‘tarilgan emas. Shuningdek, mazkur tip ertaklar mazmunida qadimgi ovchi, chorvadorning tajribalari, maqsad-orzulari hamda oilaviy-maishiy hodisalarning kuchli ta’siri o‘z ifodasini topgan.Demak, bo‘rining ungurga bekinishi, dumba deb qopqonga tushishi, gala bo‘lib hujum qilishi, otning orqa oyoqlab tepishi yoki bo‘rini hidlab ko‘rishi, ho‘kizning bo‘rini suzib qulatishi kabilar real, hayotiy hodisalardir. Bunday holat hayvon personajlar talqinida ramziylikdan ko‘ra hayotiylikni aniqroq ifodalaydi. Ertaklarda harakat qilgan buzoq, ho‘kiz, qo‘y, echki, tulki, it, ilon, turna, ot singari yetakchi obrazlarning totem, kult zamirida tashkil topganligi harakat, munosabatida sezilib turadi. Darhaqiqat, mazkur personajlar o‘ta dono, tadbirkor sifat tavsiflanadi. Ko‘rinadiki, bu xil belgilar bo‘rttirilgan va shartli ifodalangan. «Botir echki», «Tulkiboy», «Susambil», «Ovchi, ko‘kcha va dono» kabi ertaklarning yetakchi obrazlari ramziylik zaminida yaratilgandir. Qarshi qo‘yilgan raqib obrazlarni ham ibtidoiy jamoa tartibotlari, chorvachilik tuzumi bilan bog‘liq holda shakllangan timsoliy personajlardir. Dastlab totem sanalgan, ayni paytda, chorvadorga zarar keltirgan bo‘ri, sher, ayiqlar dual jamoa ta’sirida o‘ta qonxo‘r, laqma sifat ta’riflangan. Demak, mazkur tip ertaklarni hayvonlar haqidagi 1 Shternberg L.Y. Pervobitnaya religiya v svete etnografii. M., 1935. S. 97.

ertaklar deb nomlanishi tabiiydir, ularda mavjud ko‘chma ma’no ramziylikni kasb etgan. Obrazlarining shartli talqini shundan dalolat beradi. Avval ta’kidlab o’tganimizdek, ertak nasriy tur janrlari o‘rtasida yetakchi o‘rin tutadi. U rivoyat bilan naql janriga yaqin turadi. O‘zaro ta’sir esa mazkur janrlarni ertaklarga yaqinlashtirgan, o‘rtadagi farq qisqargan. Shunga qaramasdan, ichki turga mansub ertaklarning har biri alohidalik kasb etgan. Bu o‘rinda, ayniqsa, hayvonlar haqidagi ertaklar alohida diqqatga sazovordir. Hayvonlar haqidagi ertaklar xalq ertaklarining alohida ichki turlaridan biri hisoblanadi. Hayvonlar haqidagi ertaklar sujeti ixcham, bir yoki ikki epizoddan tashkil topib, voqelikni aniq, lo‘nda ifodalaydi. Voqealar xayoliy uydirmalar asosiga qurilgan, hajviy ma’no kasb etgan. Ba’zan sujet bir epizod takroridan paydo bo‘ladi. Bunday hodisa obrazlar harakati, munosabatiga urg‘u beradi, markaziy g‘oyani yoritadi. Har bir epizod yakunlangan. Ular bir-birini to‘ldiradi. Voqealar to‘qnashuv asosiga qurilgan. U qarshi qo‘yilgan timsoliy obrazlar qiyofasini to‘ldirib, xarakterli xususiyatini bo‘rttiradi. «Bo‘ri bilan tulki» ertagining birinchi epizodida bo‘ri bir bo‘lak go‘sht tishlab kelayotgan edi. Tulki: bo‘rivoy qayerdan kelayapsan? Bo‘ri: Popdan, deb og‘zidagi go‘shtni tushirib yuborishi bilan tulki ilib ketadi. Dialog ayyorlikni fosh etib, bo‘ridek ovsar, allegorik obrazni achchiq kulgi ostiga oladi, paydo bo‘lgan komizm yengilgan bo‘ri holatida yuz beradi. Epizod takrorlanadi. Endi tulki go‘sht tishlab kelayotgan edi. Bo‘ri: -tulkivoy, qayerdan kelayapsan? deb, so‘raganda u Popdan deyish o‘rniga, go‘shtni mahkam tishlagan holda G‘ijduvondan, deb qochib qoladi. To‘qnashuv takror epizodda o‘ta ayyorlik, kaltafahmlik illatlarini bo‘rttiradi, hajv qiladi. Bu xil ertaklarda qatnashgan ayrim personajlar – ma’lum ma’noda shakllangan, ramziy tiplar. Bo‘ri – laqma, ayni paytda qonho‘r, echki – oqil, tadbirkor, tulki o‘ta ayyor, qallob kishi qiyofasini aks ettiradi. Ramziy obraz talqinida hayotiy belgi

bilan poetik to‘qima uyg‘un keladi. Bu esa hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyatini belgilaydi. Tulki kuchsiz hayvon bilan to‘qnashganda yovuz, pismiq, salbiy obraz sifatida harakat qiladi. U bo‘ri bilan zid kelganda, makkor, tilyog‘lama, dog‘uli obrazida paydo bo‘ladi. Bo‘ri – yovuz, qonho‘r, Biroq, laqma. Bu uni mazax qilish uchun qo‘llangan belgi. Ertakdagi tanqid masxara qilish orqali ifodalangan, hayvonlarga xos harakat bilan insoniy munosabatlar uyg‘unligi obrazni allegorik ma’no bilan ta’minlab, dramatik vaziyatlar yaratadi.Sifatlash narsa, hodisa, obrazning o‘ziga xos belgilarini aniqlab ko‘rsatadi. Kirish qismda ta’riflangan «serka bobo», «botir echki», «ayyor tulki», «ola qarg‘a azonchi», «qora qarg‘a qozonchi», «dumi kalta bo‘ri bor», «och bo‘ri», «boboq xo‘roz» kabi hayotiy belgilar uydirma bilan o‘zaro uyg‘unlashib obrazning xulq-atvori, xatti-harakati, qiyofasining ayrim belgilarini, xususan, majoziy ma’nosini aniq ifodalash imkonini beradi. Epitet mazkur tip ertaklarning ta’sir kuchini oshiradi, majoziy obrazning tabiati, o‘ziga xos xususiyatini oydinlashtiradi, xarakterli obraz yaratadi. «Shum tulki», «Qo‘tir echki», «Qirchang‘i ot», «Qing‘ir shox ho‘kiz», «Qirq quloqli qozon» kabilar. Narsa va hodisa belgilarini yoritib, mazmunini chuqurlashtiradi, ta’sir kuchini oshiradi. «Bog‘ning torgina ombori bor edi», «ko‘m-ko‘k o‘t», «tiniq suvli ko‘l», «ser o‘t ko‘m-ko‘k vodiy», «barra maysa» kabilar jonli manzara yaratadi. Mazkur turdagi ertaklar boshqa tur ertaklaridan o‘ziga xos xususiyatlari bilan farq qiladi. Bu farqlilik personajlar tarkibi va talqini, g‘oyaviy mazmuni, konfliktlar xarakteri, badiiy – kompozitsion qurilishi, sujet tarkibi, fantastik uydirmalarning o‘rni va vazifasi, tili va uslubiy xususiyatlarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etishda asar tarkibini ilmiy asosda yaxlit o‘rganish va tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Bu borada V.P.Anikin, E.V.Pomeranseva, V.Y.Propp, M.I.Afzalov, K.Imomov, G‘.Jalolov, X.Egamov kabi qator yetakchi folklorshunos olimlarning nazariy qarashlari va xulosalaridan

kelib chiqish lozim. Ularning bu fikrlari biz tadqiq etmoqchi bo‘lgan masalalarning mohiyatini to‘g‘ri va chuqur anglab yetish imkonini beradi. Bu o‘rinda dastavval personajlarning funksional tarkibi xususida to‘xtalib o‘tishga to‘g‘ri keladi. Binobarin, mazkur turdagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish maqsadi birinchi galda personajlar tarkibini tadqiq etish bilan bog‘liq ba’zi masalalarga oydinlik kiritish vazifasini qo‘yadi. Shuni aytish kerakki, ertak personajlarining funksional tarkibi murakkab masala bo‘lib, u ertakshunoslikda ichki turlar xususiyatini belgilashda katta ahamiyat kasb etadi. Binobarin, personajlarning vazifasiga ko‘ra tarkibiy tizim bilan bog‘liq masala ertak qahramonlarining sujet yo‘nalishida tutgan o‘rni, voqelikka munosabati va badiiy ta’siri kabi bir qancha masalalarni qamrab oladi. Shunga ko‘ra, personajlarning funksional tarkibi tadqiqini xatti-harakat, holat, xususiyat va munosabatlar dialektikasi asosida tahlil etish maqsadga muvofiqdir. Bu borada taniqli rus folklorshunos olimi V.Y.Proppning ilmiy – nazariy xulosalari e’tiborga loyiqdir. U o‘zining «Ertaklar morfologiyasi» 1 nomli monografik ishida sehrli ertaklar personajlarining funksional tarkibini ularning harakat doirasiga ko‘ra muayyan guruhlarga ajratib tasnif qiladi va har bir guruhni izohiy alomatlariga asoslanib tahlil qiladi. Jumladan, uning kuzatishicha, sehrli ertaklarda personajlarning funksional tarkibi ularning harakat doirasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1) Qarama-qarshi, zarar yetkazuvchi kuchlar harakat doirasi: zararkunandalik yoki xavf solish, qahramon bilan jang qilish yoki turli shakllarda kurash olib borish, ta’qib qilish kabi vazifalarni qamrab oladi. 2) In’om etuvchi yoki hadya etuvchi qahramonlar quyidagi funksiyalarni o‘z ichiga oladi: sehrli vositalarni taqdim etishga hozirlik ko‘radi, qahramonga sehrli buyumlar in’om etadi. 3) Yordamchi kuchlar harakati. Musibat (falokat) yoki qashshoqlikni bartaraf etish, og‘ir vaziyatlarda yordam berish, 1 Propp V.Y. Morfologiya skazki. –Moskva: Nauka, 1969. –S.72-73.

ta’qiblardan himoya etish, mushkul masalani hal etishda ko‘maklashish kabi funksiyalarni o‘z ichiga oladi. 4) Malika va malika otasining harakat doirasi. Bu quyidagilarni qamrab oladi: mushkul vazifa topshiriladi, tamg‘alash, qoralash, topqirligini aniqlash, ikkinchi zarar keltiruvchini jazolash, to‘y va shu kabilar. 5) Yo‘llovchi (jo‘natuvchi, yuboruvchi)lar harakat doirasi. Faqat yo‘llash (yuborish) vazifasida keladi. 6) Bosh qahramon harakat doirasi. Quyidagilarni qamrab oladi: qidiruv uchun yuboriladi (izlab topish uchun yo‘lga tushadi), hadya (in’om) etuvchi tomonidan qo‘yiladigan talablarga javob, to‘y va shu kabilar. 7) Yolg‘onchi qahramon harakat doirasi. Yuqoridagi guruh vakillari singari qidiruv uchun yuboriladi, biroq hadya etuvchi tomonidan qo‘yiladigan talablarga har doim salbiy munosabatda bo‘lib keladi. Shu bilan birga, aldash, yolg‘on orqali firib berish uning o‘ziga xos funksional xususiyati sifatida namoyon bo‘ladi. Demak, yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, sehrli ertaklarda ishtirok etuvchi qahramonlar soni yettita bo‘lib, funksional tarkibiga ko‘ra murakkab tizimga ega 1 . Shunga muvofiq, mazkur tipdagi ertaklarning sujeti ham, kompozitsion tuzilishi ham murakkabdir. Bular sehrli ertaklarga xos asosiy xususiyatlarni xarakterlovchi belgilar hisoblanadi. Shu jihatdan olganda V.Y.Proppning tahliliy tadqiqoti muayyan asosda amaliy va nazariy ahamiyat kasb etadi. Binobarin, personajlar tarkibini ma’lum xususiyat va munosabatlardan tashkil topgan funksional hodisa sifatida talqin etish ertakshunoslikni yangi bir tadqiqot uslubi bilan boyitdi, boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, personajlar tahlilini amaliy bosqichdan nazariy bosqichga ko‘tarishga olib keldi. Bu esa ertakshunoslikdagi nazariy qarashlarga suyangan holda va shuningdek, 1 Propp V.Y. Morfologiya skazki. –Moskva: Nauka, 1969. –S.186.

ichki turga oid ertaklarning o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olgan holda ish ko‘rishni talab qiladi. Agar V.Y.Proppning tahliliy tadqiqot uslubiga asoslanib ichki turga oid ertak personajlarining funksional tarkibini guruhlarga ajratadigan bo‘lsak, ular o‘rtasida o‘zaro mutanosib jihatlar ko‘zga tashlana boradi. Bu mutanosiblik umumiy xususiyatlariga ko‘ra ichki tur ertaklarining barchasida bab-baravar amal qilaveradi. Biroq xususiy jihatlariga ko‘ra personajlar tarkibi ichki tur ertaklarning har birida o‘ziga xos mazmun va mohiyat kasb etadi. Masalan, bosh qahramon yoki boshqa qator personajlarning funksional xususiyati umumiy qarashda barcha turdagi ertaklar personajlari uchun shaklan muvofiq kelsa-da, biroq mazmunan bir-biridan sezilarli darajada farqlanib turadi. Binobarin, yuqorida keltirib o‘tganimiz – sehrli ertaklar qahramonlarining funksional xususiyati ayrim jihatlarini hisobga olmaganda, boshqa ichki turga oid ertaklar personajlari tabiatiga shaklan yaqin, umumiylik kasb etgani holda mazmunan ayrim o‘ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadi. Demak, ma’lum bo‘ladiki, ichki turga oid ertaklar personajlarining funksional tarkibi bilan mazmuniy tarkibi o‘rtasida nomutanosib jihatlar mavjud. Bu yerda mazmuniy tarkib tushunchasi ertaklar personajlariga xos xususiyat, xatti-harakat va munosabatlar majmuining g‘oyaviy, badiiy hamda tavsifiy jihatlarini qamrab oladi. Ammo shu o‘rinda izoh berib o‘tish joizki, personajlarning funksional tarkibi bilan mazmuniy tarkibini bir-biriga bog‘lanmagan hodisa sifatida tushunmaslik kerak. Binobarin, funksional tarkib mazmuniy tarkib bilan bog‘liq holda yashaydi. Qolaversa, personajlarning mazmuniy tarkibi ularning funksional tarkibini belgilab beradi. Bularning hammasi ichki turga oid ertaklar personajlari tabiatida o‘ziga xos tarzda amal qiladi. Xulosa qilib aytganda, yuqoridagi qaydlar ertak personajlarining funksional tarkibi va uning asosini belgilovchi mazmuniy tarkib tushunchasi haqida, bizningcha, ma’lum darajada tasavvur tug‘dira oladi. Quyida mazkur fikrlardan kelib chiqqan holda hayvonlar

haqidagi ertaklarda qatnashuvchi personajlar tarkibining funksional xususiyatlarini ularning harakat doirasiga ko‘ra qay yo‘sinda va qay tarzda amal qilishi xususida mulohaza yuritiladi. Hayvonlar haqidagi ertaklar qadimiy ertaklarning ichki turlaridan biri sifatida o‘ziga xos qator personajlar tizimiga ega. «Ularda yirtqich, vahshiy hayvonlar, uy hayvonlari, qushlar, hasharotlar insonlar hayoti bilan bog‘langan holda tasvirlanadi. Ertaklarda hayvonlar, ko‘pincha, o‘zaro yoki insonlar kabi so‘zlashadilar, turli munosabatda bo‘ladilar» 1 . Mazkur munosabatlar majmui o‘laroq (ertakda) voqealar mazmuni va talabiga ko‘ra hayvonlar turli xil vazifalarni bajarib keladi. Ana shu asos hayvon personajlarning funksional tarkibini xususiyat va talqiniy jihatlariga ko‘ra muayyan guruh atrofida birlashtirish hamda harakat doirasini belgilash imkonini vujudga keltiradi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning personajlari tarkibi funksional xususiyatlariga ko‘ra bir butun yaxlit tizimni tashkil etadi. Ular o‘z mazmuni va amal qilish tartibiga ega. Binobarin, personajlarning funksional tarkibi o‘z o‘rnida asosiy sujet chizig‘ining rivojlanishiga monand joylashgan bo‘lib, ularning ayrimlari sujet chizig‘ida hal qiluvchi o‘rinni egallasa, ayrimlari ertak voqealari davomida muhim burilish yasay olmaydi, biroq sujet rivojiga u yoki bu darajada turtki beradi. Shunga muvofiq, personajlar tarkibi sujet, konflikt va uning yechimida tutgan o‘rni hamda funksiyasiga ko‘ra asosiy va asosiy bo‘lmagan guruhlarga bo‘linadi. Asosiy personajlar guruhi yetakchi va raqib obrazlardan tashkil topadi. Ayni paytda asosiy bo‘lmagan personajlar guruhi ham ikki xil toifani tashkil etadi: yordamchi va hukmdor yoki hokim personajlar. Xullas, yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda hayvonlar haqidagi ertaklarda ishtirok etuvchi personajlar tarkibini munosabat 1 Afzalov M.I. O‘zbek xalq ertaklari. Ikki tomlik. 1-tom. –Toshkent: O‘zdavnashr, 1960.6-bet.

va harakat doirasiga ko‘ra shartli ravishda to‘rt guruhga bo‘lib tasnif qilish va o‘rganish mumkin: 1. Yetakchi personaj. Ijobiy xususiyatlarga xos sifatlarda talqin etiladi. Ertakarda u, asosan, kuchsizlarni himoya qilish funksiyasi bilan ajralib turadi. To‘g‘rilik, halollik, ezgulik va yaxshilikka rahnamo, ayni paytda, aqliy zukko, tadbirkor. U qobiliyat, iqtidor va imkoniyati jihatidan boshqa perasonajlarga nisbatan yetakchi o‘rinda turadi. Binobarin, u (echki) jabr-zulmlardan qutulish yo‘lini axtarib safarga chiqadi 1 , donolik, tadbirkorlik bilan harakat qilib, buzoq – buqa, uloq – serka, qo‘zi – qo‘chqorlarni yirtqich hayvon – bo‘rilar galasi changalidan saqlab qoladi 2 . Shuningdek, do‘stlari boshiga kulfat tushganda dono maslahati va aql- idroki bilan ularga yo‘l ko‘rsatadi 3 . 2. Yordamchi personajlar. Ular, asosan, ijobiy qahramon talqiniga xos sifatlar bilan tavsiflanadi. Qiyinchiliklarni bartaraf etishda, xavfli vaziyatlarda falokatlardan qutulib, omon qolishda yetakchi personajga yordam berish funksiyasi bilan ajralib turadi. Jumladan, (tulki) cho‘ponni ilondan saqlab qoladi 4 , yoki cholni bo‘riga o‘lja bo‘lish xavfidan o‘z vaqtida qutqarib qoladi 5 . «Tulki bilan xo‘roz» ertagida it yordamchi personaj sifatida namoyon bo‘ladi. U xo‘rozni tulki changalidan saqlab qoladi 6 . Yordamchi personajlarning harakat doirasi zanjirsimon voqealar tizmasida ham kechishi mumkin. Bunda personajlarning funsional xususiyati mohiyatan tashqi, zohiriy jihatlariga ko‘ra ko‘zga tashlanmaydi, biroq voqealar rivoji diqqat bilan kuzatilganda mantiqan ichki, botiniy jihatlari ularning yordamchi personaj sifatidagi xususiyatlarini ocha boradi. Bu hodisa, asosan, zanjirsimon sujetli (kumulyativ) ertaklar («Qo‘ng‘izoy», «Bit buvi o‘libdi»)da 7 uchraydi. 1 O‘zbek xalq ertaklari. Ikki tomlik. 1-tom. –Toshkent: O‘zdavnashr, 1960.32-36- betlar. 2 O‘sha asar. 26-28-betlar. 3 O‘sha asar. 12-16-brtlar. 4 O‘sha asar. 42-44-betlar. 5 O‘sha asar. 20-22betlar. 6 O‘sha asar. 73-75-betlar. 7 O‘sha asar. 78-79betlar.

3. Raqib personajlar. Ularda salbiy munosabat va xususiyatlar mujassamlashgan. Raqib personaj ertaklarda doimo yetakchi qahramonlarga qarshi chiqadi, uning harakatlari yo‘lida to‘g‘anoq bo‘ladi, zid pozitsiyada turib ish ko‘radi. Binobarin, u yovuzlik qilish vazifasi bilan ajralib turadi. Turli xil hiyla-nayranglar qo‘llab, панд бериш, чув тушириш йўлини qidiradi. Jumladan, tulki kart dumba deb, bo‘rini qopqonga duchor qiladi 1 . O‘z nafsi yo‘lida do‘st tutingan laylakning bolalarini yeb qo‘yadi 2 . Keng yaylovda, maysali dalalar qo‘ynida o‘tlab yurgan beozor hayvonlar tinchligiga tahdid soladi 3 . Raqib personaj shu kabi xususiyatlarda ko‘zga tashlanadi. 4.Hukmdor yoki hokim personaj. Ertaklarda, asosan, o‘rmon hokimi, hayvonlar shohi, hukmdori sifatida namoyon bo‘ladi. Funksional xususiyatiga ko‘ra bir butun yaxlitlikni tashkil etadi. Binobarin, u barcha turdagi hayvonlar (yirtqich, beozor va b.) irodasini o‘ziga bo‘ysundiradi, ularni ma’lum harakatlarga undaydi. Boshqarish, buyruq berish, hukm etish, jazoga mahkum qilish, siyosat yurgizish (yoki siyosat qilish) kabi vazifalarni qamrab oladi. Jumladan, u (yo‘lbars podshoh) taxtda viqor to‘kib o‘tirarkan, qarshisidagi hayvon (tulki)ga: «Nimaga bugun ovqat topib kelmading?» deya siyosat qiladi 4 . Shuningdek, ochko‘zlik, xasislik va manfaatdorlik ustunligi zohir bo‘lganda hamrohlariga g‘azab qilishdan, qolaversa, ularni paqqos yeb qo‘yishdan ham toymaydi 5 . Shunday qilib ma’lum bo‘ladiki, hayvonlar haqidagi ertaklarda qatnashuvchi obrazlar soni funksional xususiyatiga ko‘ra, asosan, to‘rt xil personajlardan iborat bo‘lib, tarkibiy tuzilishida murakkab jihatlar ko‘zga tashlanmaydi. Mazkur hodisani shu turga oid ertaklar tabiati, mohiyati, kompozitsion tuzilishi va badiiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda izohlash mantiqan o‘rinlidir. 1 O‘sha asar. 37-41betlar. 2 O‘sha asar. 82-86betlar. 3 O‘sha asar. 47-56-betlar. 4 O‘zbek xalq ertaklari. Ikki tomlik. 1-tom. –Toshkent: O‘zdavnashr, 1960. 35-bet. 5 Afzalov M.I. O‘zbek xalq ertaklari haqida. –T.: Fan. 1964.29-bet.

Hayvonlar haqidagi ertaklarda, ko‘pincha, voqea qisqa va bir sujet chizig‘idan iborat bo‘lib, kompozitsion qurilishi ham shunga muvofiq holda oddiy va ixcham shaklga ega. Motivlar tarkibi esa, asosan, bir yoki ikki epizodik hodisalardan tashkil topadi. Xuddi ana shu asosga ko‘ra, personajlar qiyofasida bir qadar soddalik, bir qadar tabiiylik va ramziylik belgilari badiiy umumlashmalar vositasida uyg‘unlik kasb etadi.Bu kabi jihatlar mazkur turdagi ertaklarda ishtirok etuvchi personajlarning funksional xususiyatlarini sehrli yoki maishiy turdagi ertaklarda qatnashuvchi personajlardan farqlab turadi. Hayvonlar haqidagi ertaklarda personajlar tarkibi talqiniy xususiyatlariga ko‘ra ham o‘ziga xoslik kasb etadi. Chunonchi, ovchi yoki chorvadorga naf keltirgan hayvonlar guruhi ijobiy sifatlarda tavsiflangani holda vahshiy, zarar keltiruvchi hayvonlarga xos xususiyatlar salbiy belgilarda tasvirlanadi. Bu hol tabiiyki, ibtidoiy jamiyatning maishiy turmush tarzi bilan izohlanadi.

II BOB. HAYVONLAR HAQIDAGI ERTAKLARNING PERSONAJLAR TARKIBI VA TALQINIGA XOS ASOSIY XUSUSIYATLAR II.1.HAYVONLAR HAQIDAGI ERTAKLARDA YETAKCHI PERSONAJLAR TALQINI Mohiyatan ijobiy xususiyat kasb etuvchi hayvon personajlar, asosan, yetakchi personaj funksiyasida faoliyat ko‘rsatadi. Yetakchi obraz o‘ta oqil, ayyor, shum, tadbirkor, faol harakati bilan farqlanadi. Bu belgi shumlik, ayyorlik, dono va tadbirkorlik kabi axloqiy normalarni umumlashtiradi, tipik obraz yaratadi. Yetakchi obrazning uch xil tipi mavjud. Biri jismonan kuchli, ikkinchisi kuchsiz, Biroq, dono va tadbirkor, uchinchisi esa o‘ta sodda sifat tiplardan tashkil topgan. Kuchli personajlarni sher, buqa, burgut, ot, kuchsiz personajlarni echki-taka, qo‘zi-qo‘chqor, o‘ta sodda tiplarni esa mayna, hakka, bedana singarilar tashkil etadi. Mazkur personajlar ijobiy xislati bilan o‘zaro tipologik o‘xshashlikka ega bo‘lsa hamki, ertakdagi o‘rni va funksiyasiga ko‘ra farqlanadilar. Yetakchi obrazlarning asosiy funksiyasi kuchsizni himoya qilishdan iboratdir. Binobarin, ular himoyachi tiplar sifatida ajralib

turadi. Bu xil obrazlar guruhini echki-taka, qo‘zi-qo‘chqor, buqa, kiyik, qaldirg‘och, tulki kabilar tashkil etadi. Ularning himoya maqsadi qadimgi totem relikti, aniqrog‘i, muqaddas hayvon bilan bog‘liq mifologik kod, homiylikning badiiy ko‘chimi sifatida yuzaga kelib shakllangan. U yoki bu hayvonni aslida odam deb bilishni ifoda etgan mifologik tushuncha badiiy ramzga asos solgan. Bu xil obrazlar estetik funksiyani ado eta boshlaganda, mifologik e’tiqod, diniy funksiyasi tushib qolgan. Yetakchi personaj ertak voqealarida asosiy va hal qiluvchi figura – qahramon hisoblanadi. Shuningdek, u sujet chizig‘ida motivlar tuzilishini o‘zaro bir-biriga bog‘lash, g‘oyaviy mazmunini yaxlitlashtirish vazifasini bajaradi. Yetakchi personajning funksional xususiyati mazmuniy tarkibiga ko‘ra keng qamrovli xarakterga ega. Uning dastlabki, yetakchi xususiyati mohiyat e’tiboriga ko‘ra totemistik xarakterga ega bo‘lib, mazmuniy ifodasi qondosh, ajdodboshi, yaratuvchi hamda himoyachi kabi tushunchalarni izohlaydi. K.Imomovning ta’kidlab yozishicha, «Totem hayvonni himoyachi deb e’tiqod qo‘yish ertaklarda echki, taka, ho‘kiz va xo‘rozlarga dono va tadbirkor sifatlarini berishda namoyon bo‘ladi, zarar bergan hayvonlar esa o‘ta laqma va qo‘rqoq sifatida tasvirlangan. Demak, bu xildagi (ya’ni, hayvonlar haqidagi) ertaklarda u yoki bu totem hayvon asosiy personaj, u doimo yaxshilik qiladi, yordam ko‘rsatadi va voqealar rivojida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu xildagi ertaklar asosida ovchi yo chorvadorning ayrim hayvonlarga nisbatan e’tiqodini oshirish, uni muqaddas bilib, o‘ldirmaslikka chaqirish, o‘z homiysiga bo‘lgan ishonchni mustahkamlashdan iborat didaktik g‘oya yotadi» 1 . Shunga ko‘ra, yetakchi personajlarning totem, kult zamirida tashkil topganligi uning xatti-harakati va munosabatlaridan sezilib turadi. Binobarin, «Buzoq, echki va bo‘ri», «Botir echki», «Tulkiboy», «Susambil», «Ovchi, ko‘kcha va dono», «Ochko‘z bo‘ri» 2 kabi ertaklarda mavjud yetakchi personajlarning ijobiy 1 Imomov K.,T.Mirzayev.,Sarimsoqov B.,O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. –T.: O‘qituvchi, 1990.193-b. 2 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. –B.26-28, 32-35, 73-75, 47-56, 13-16, 80-81-betlar.

xususiyatlari (buzoq, echki, qo‘zi, o‘rni bilan tulki, qarg‘a, kaptar) ovchi va chorvadorlarning e’tiqodiy qarashlari negizida shakllangandir. Yetakchi, ayni paytda ijobiy personajlar ichida eng mashhuri taka obrazidir. «Echki asosiy personaj sifatida hayvonlar haqidagi ertaklarning deyarli har birida mavjud bo‘lib, turkiy xalqlar folklorida ham ko‘p uchraydi va asosiy hayvon personaj sifatida talqin etilgan. Shubhasiz, bu uning qadimda totem hayvon bo‘lganligidan dalolat beradi» 1 . Binobarin, mifologik afsonalarda echkining totemlik mohiyati va u bilan bog‘liq tasavvurlar turli xil shartli formalarda ilgari surilgan. Jumladan, «Turk asotir (mif)lari»da 2 hikoya qilinishicha: «To‘fon» haqidagi oltoyliklarning shunday afsonasi bor: To‘fon bo‘lajagini eng avval temir shoxli, ko‘k junli bir taka xabarlagan. Ko‘k taka yer yuzini yetti kun aylanib baqiradi: Yetti kun zilzila bo‘ladi, Yetti kun tog‘lar otash purkaydi. Yetti kun yomg‘ir yog‘adi, Yetti kun po‘rtana bo‘ladi, do‘l yog‘adi. Yetti kun qor yog‘adi» 3 . Shuningdek, ko‘kturklar afsonasiga ko‘ra, «Yashil jon itoatidagi urug‘ning o‘nguni (ya’ni totemi) echki edi. Echkining ulog‘i hitit afsonalarda ham uchraydi. Qirg‘izlarda «Chichon Ota» degan echkilarni qo‘riqlovchi bir avliyo bor edi» 4 . Yana bir misol. «Avesto» yozma yodgorligida mifologik motivlar talqini asosida yaratilgan afsonalarning ajoyib namunalari mavjud. Jumladan, kitobning «Bahrom Yasht» qismida g‘ayritabiiy hodisalarni aks ettiruvchi epizodlar talaygina bo‘lib, ulardan birida tasvirlanishicha, «Urush va g‘olibiyat ilohining o‘ng tazohiri Vartragna» 5 payg‘ambar Zardo‘sht qoshida turli xil qiyofalarda jonlanadi. Masalan, quyidagi epizodda Vartragna echki qiyofasida gavdalanadi: 1 Imomov K. va b. O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi.193-bet. 2 Turk asotir (mif)lari // Sirli olam, 1991. –№6. 17-20-betlar. 3 O‘sha asar. 18-bet. 4 O‘sha asar. 19-bet. 5 Avesto (Asqar Mahkam tarj.). San’at jurn. –T.: 1991. –№5. 16-bet.

«Axura bunyod aylagan, Vartragna to‘qqizinchi daf’a, Paydo bo‘ldi zardo‘sht qoshida, Yovvoyi echki qiyofasida, O‘tkir shoxli, g‘oyat go‘zal» 1 . Umumiy jihatdan olganda, mazkur epizod o‘zida ibtidoiy inson dunyoqarashining o‘ziga xos manzarasini qisman aks ettirgan. Binobarin, ibtidoiy sinkretik tafakkur hosilasi hisoblangan ilohiy hamda g‘ayritabiiy hodisalarga ishonch va e’tiqodning badiiy ifodasi yuqoridagi epizodning mazmun-mohiyatini belgilaydi. Biroq anglashiladiki, Vartragnaning turli xil ko‘rinishda, jumladan, uning echki qiyofasida jonlanishi bilan bog‘liq epizod o‘zining genetik asosiga ko‘ra arxaik mifologiyaga borib taqaladi. Fikrimizni voqea – sujet dinamikasini ta’minlagan evrilish motivi tasdiqlaydi. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish joizki, mifologik evrilishning subyekt qiyofasida yuz berish hodisasi totemistik va animis tik tasavvurlar genezisi zaminida vujudga kelgan bo‘lib, uning mohiyatida tabiatni jonlantirish, ilohiylashtirish, g‘ayritabiiy mavjudotlarni kult darajasiga ko‘tarib, ularga e’tiqod qo‘yish, mifik olamda ruhning bir ko‘rinishdan ikkinchi ko‘rinishga o‘tishi, odamning hayvonda va hayvonning odam qiyofasida paydo bo‘lishi haqidagi ibtidoiy qarashlar mujassamlashgandir. Odamning hayvonga qiyoslanishi yoki aksincha, hayvonning odam qiyofasidagi mifologik talqini totemistik tasavvurlarga asoslanadi va ramziy ma’no kasb etadi. Bunday tasavvurlar afsonalar shaklida ko‘p asrlar mobaynida kishilar o‘rtasida yashab keldi. Shu jihatdan olganda aytish mumkinki, qadimgi insonning «Odam va ibtidoiy ongda undan ajralmaydigan hayvonlarning paydo bo‘lishi» haqidagi falsafiy qarashlari, badiiy tafakkuri bevosita totemistik miflar shaklida ifodalangan. Totemistik miflar, asosan, ideologik funksiya bajaradi. Binobarin, uning vujudga kelishi, yashash shakli va mazmuniy mohiyati din va qadimgi insonning e’tiqodiy qarashlarini, 1 Avesto (Asqar Mahkam tarj.). San’at jurn. –T.: 1991. –№5. 18bet.

tasavvurlarini ideallashtirishga va targ‘ib etishga qaratilgandir. Shuning uchun ham qadimgi inson dunyoqarashi mif bilan bog‘liqdir. Totemistik miflarda ba’zi hayvonlar kishilarga qondosh, ajdodboshi, yaratuvchi, homiy va xaloskor kabi g‘ayritabiiy sifatlarda talqin etiladi. Binobarin, bu kabi sifatlar bilan e’zozlangan hayvon «totem» hisoblangan. Mazkur tasavvurlar natijasi o‘laroq, muayyan bir hayvonni totem sanagan qavm yoki qabila shu hayvonning ideal qiyofasini ilohiy tavsiflar vositasida, ramziy belgilarda «ijod etgan». Endi asosiy maqsadga ko‘chib, yuqorida tilga olingan echki – takaning totemlik mohiyati haqida hikoya qiluvchi turkiy xalqlar og‘zaki ijodida mavjud afsonalar xususida fikr yuritish o‘rinlidir. Afsonalarning bayoniy matnidan anglashiladiki, qadimda turkiylar tarkibiga kiruvchi ayrim urug‘lar o‘z sulolalarining ibtidosida ajdodboshi – echki totemining mavjud bo‘lganligiga ishonadilar. Ta’kid joizki, turkiy qavmlar tulup urug‘laridan birining taka deb nomlanishini ham shu bilan izohlash mumkin. Shuningdek, ko‘kturklar tangrisining to‘rt rang bilan to‘rt urug‘ni tamsil etgan to‘rt o‘g‘lidan biri Yashil Xon itoatidagi urug‘ echki – takani o‘z totemi deb qabul qilgan va unga nisbatan qondoshlik munosabatida bo‘lgan. Echki – takaning ajdodboshi, «yaratuvchi», homiy va xaloskor sifatidagi talqini yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, Oltoy turk larining «To‘fon» haqidagi mifologik afsonalarida ham uchraydi. Diqqatni tortadigan jihati shundaki, islom mifologiyasidan farqli o‘laroq, Oltoy asotirlarida to‘fon xabarini birinchi bo‘lib temir shoxli, ko‘k yolli taka yetkazadi. Bu o‘rinda echki – takaning «temir shox» va «ko‘k yol» sifatiy belgilarda talqin etilishi uning afsonaviy mavjudot ekanligidan darak beradi. Ko‘rinadiki, ko‘k taka oltoyliklar e’tiqodiga ko‘ra ko‘kdan ingan yaratiq. U ko‘rinmaslar olamidan xabar keltiruvchi, kelajak xavf-xatarlarini oldindan sezuvchi najotkor va xaloskor mifik mavjudot. Shu boisdan ham u o‘zi asos solgan qavm yoki qabilani turli xil balo-qazolardan omon saqlab qolishga, yovuz kuchlar tahdid solganda esa uning tinchligi va barqarorligi yo‘lida dadil

kurash olib borishga bel bog‘laydi. Bu, albatta, totemlarga xos xususiyat. Ayni paytda mifik hodisalarga nisbatan ibtidoiy insonning subyektiv qarashi, ya’ni boshqacha qilib aytganda, ibtidoiy-sinkretik tafakkurning real ifodasidir. Chunki mifologik e’tiqodlar relekti hal qiluvchi rol o‘ynagan davrlarda ibtidoiy odam mifologik obrazlarning g‘ayritabiiy xususiyatlarini (bizningcha, uydirma) haqiqat deb bilgan. Real hayot nuqtai nazaridan yondashganda bu xususiyatlar kishini ishontira olmaydi. Ayni tasavvur asotirlarda echki – takaning totemlik mohiyatini ilohiylashtirgan, ideallashtirgan, nihoyat, uni najotkor va xaloskor mifik qahramon sifatida ezgulik, mardlik, kuch va qudrat ramziga aylantirgan. Biroq asotir (mif)larda uning bajargan funksiyasi reallik kasb etmaydi. Binobarin, uning funksional harakatlari ideologik munosabatlar maqsadiga bo‘ysundirilgan bo‘lib, mohiyatan o‘z davrining totemik e’tiqod va tushunchalarini mustahkamlashga qaratilgan. Xuddi ana shu asos echki – taka personajining totemistik miflarda tutgan o‘rni, vazifasi, semantikasi, shuningdek, ertaklargacha bo‘lgan o‘sish, o‘zgarish evolyutsiyasiga tarixiy nazar tashlash imkonini beradi. Shuni aytish kerakki, hayvonlar haqidagi mif yoki afsonalarni ertakka ko‘chish jarayonining boshlanish nuqtasi totem personajlar funksiyasi va semantikasida keskin o‘zgarish yasadi. Bu jarayon jamiyatning ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyoti hamda ibtidoiy inson tafakkurining rivojlanishi va takomili bilan bog‘liq tarixiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Ta’kid joizki, chorvachilik munosabatlarining tarmoq sifatida shakl lanishi totem sanalgan hayvonlarning yaratuvchi va homiyligi haqidagi diniy e’tiqodlarni zaiflashtirib yubordi. Natijada qadimgi afsona, rivoyat va hayvonlar haqidagi bayoniy hikoyatlar mifologik tushunchalardan xoli bo‘la boshladi. Mifik hodisalar ichida harakat qiluvchi totem personaj o‘zining mifologik vazifasini yo‘qotib, badiiy ijodning ijtimoiy-estetik talablariga moslasha bordi. Shu tariqa personajlarning ijtimoiy xarakterida ideologik munosabatlar o‘rnini estetik zavq berish vazifasi egalladi. Yuqorida biz tilga olgan ta’kidlar, albatta, yetakchi personaj echki – takaning genetik asosi va tarixiy taqdiriga oydinlik kiritadi.

Ma’lum bo‘ladiki, hayvonlar haqidagi ertaklarda ishtirok etuvchi asosiy qahramon echki – taka obrazi totem personajlar negizida, aniqrog‘i o‘zining dastlabki, mifologik zaminidan uzilgan holda vujudga kelgan. Chunonchi, mazkur turdagi ertaklar o‘ziga xos xususiyati, voqelikni aks ettirish nisbati, eng muhimi, ijtimoiy xarakteriga, asosan, tarkibida mifik hodisalarning dastlabki – ilk mazmunini singdira olmaydi. Shu bois, personajlarning shakliy va mazmuniy ifodasi hamda bajaradigan vazifasi (funksiyasi) o‘zining arxaik, mifologik zaminidan, xususiyatlaridan uzoqlashgani holda badiiy ko‘chim doirasiga tushgan va moslashgan. Shunga muvofiq, mif va ertaklarda echki – taka personajiga xos asosiy xususiyatlar bir-biridan kes kin farqlanadi. Bu farqlilik, ayniqsa, uning homiylik xususiyatlarida o‘z ifodasini topgan. Homiylik – mifda ham, ertakda ham totem yoki yetakchi personajning harakat yo‘nalishini belgilovchi asosiy xususiyat sifatida ko‘zga tashlanadi. Biroq bu xususiyat mif va ertak personajlari tabiatida o‘ziga xos tarzda amal qiladi. Uning mifdagi ifodasi totem (yetakchi) personajni g‘ayritabiiy qudratga ega yaratuvchi, homiy sifatida reallashtirishga va gavdalantirishga qaratilgan. Masalan, «To‘fon» afsonasidagi takaning g‘ayritabiiy tarzda ko‘k – samodan inishi va ko‘rinmaslar olamidan xabar keltirib, odamzodni to‘fon halokatidan ogohlantirishi bilan bog‘liq homiylik harakatlari fikrimizning yaqqol dalili bo‘la oladi. Ertaklarda esa bu xususiyat sujet chizig‘ida voqealar dinamikasini ta’minlash va personajlar harakatini boshqarish uchun xizmat qilgan. Shu o‘rinda izoh berib o‘tish joizki, asotirlar semantikasiga xos mifologik homiylik tushunchasini ertak personajlari aynan qabul qilgani yo‘q, balki o‘z imkoniyati, tabiati va talablari darajasiga moslashtirib qabul qildi. Shunga muvofiq, miflardagi totemistik homiylik ertaklar tarkibida himoyachi shaklida o‘zlashgan. Ana shu asoslarga ko‘ra, turkiy miflardagi totem personaj – echki – takaning ertaklar tarkibidagi badiiy ko‘chimi homiy sifati bilan emas, balki himoyachi talqinida aks ettirilgan. Mifologik homiy – totem personajlarning ertak lar tarkibiga himoyachi shaklida o‘zlashishi tarixan jamiyat taraqqiyotining muayyan talablari

doirasida sodir bo‘lgan. Tabiiyki, bu hol ularning funksional mazmuniga ham sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatgan. Agar har ikki holatda, ya’ni mif va ertaklarda qatnashuvchi yetakchi personajlarning funksional mazmuniga diqqat qilinsa, ular o‘rtasida muayyan tafovutlar mavjudligi ma’lum bo‘ladi. Masalan, asotirlarda totem personajlarning homiylik harakatlari bilan bog‘liq funksiyasi ibtidoiy-sinkretik mafkuraning ustuvorligi, barqarorligi va g‘olibligini ta’minlashga qaratilgan bo‘lsa, ularning ertak lar tarkibiga ko‘chgan (namunasi) funksiyasi chorvachilik munosabatlari bilan bog‘liq ibtidoiy jamiyatning ideal g‘oyalarini badiiy tafakkur doirasida targ‘ib etishga bo‘ysundirilgandir. Binobarin, chorvachilik – ibtidoiy kishilarning asosiy iqtisod manbaiga aylangan bir davrda ertaklar sujetidagi real voqelik odam uchun ko‘proq foyda bergan uy hayvonlarini ijobiy tavsiflarda talqin etish, aniqrog‘i, ideallashtirish, zarar keltiruvchi yirtqich hayvonlarga nisbatan esa tanqidiy munosabat bildirish vazifasi hayvonlar haqidagi ertaklarda yetakchi personaj qiyofasida o‘zining badiiy ifodasini topdi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning asosiy qahramoni, yetakchi personaji echki – taka obrazi bilan ajralib turadi. «Echkining o‘ch olishi», «Botir echki», «Buzoq, echki, qo‘zi», «Echki, qo‘y va bo‘rilar», «Och bo‘ri» kabi ertaklarda echki personajining xarakterli xususiyati badiiy talqinlarda ifoda etilganligi bilan o‘ziga xoslik kasb etadi. Bu xil ertaklar mazkur tipdagi personajlarning o‘ziga xos xarakterli xususiyat va ramziy sifatlarda talqin etilganligi bilan farqlanadi. «Echki ertaklarda aqlli, tadbirkor va o‘ta chaqqon. U har qanday qiyin vaziyatda ham g‘alaba qiladi, qo‘y -qo‘zilarni o‘limdan saqlab qoladi» 1 . Bo‘ri changaliga tushgan echki unga qarab shunday debdi: «Men sizni hofiz deb eshitib yurardim. Endi hofizlik qilsangiz, tovushingizni eshitayin, undan keyin yesangiz armonim qolmaydi. Shundan keyin bo‘ri xotirjam bo‘lib, hadeb g‘ingshiy beribdi. Bo‘rining tovushini eshitib, to‘rtta it yetib kelibdi va bo‘rini oldiga solib quvib ketibdi» 2 . 1 Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. –T.: O‘qituvchi, 1990.193-bet. 2 O‘zbek xalq ertaklari. Ikki tomlik. 1-tom. –Toshkent: O‘zdavnashr, 1960.57-61-betlar.

Ko‘rinadiki, mazkur ertakda ibtidoiy ovchi yoki chorvadorning kuchsizni kuchlidan, xo‘jalik turmushida naf keltiradigan, shuningdek, ozuqa sifatida foydalaniladigan uy hayvonlarini vahshiy, yirtqichlardan himoya qilishga qaratilgan maqsadlari, orzu-o‘ylari yetakchi personaj – echkining xatti- harakatlarida o‘z ifodasini topgan. «Echkining o‘ch olishi » 1 ertagidagi mavjud yetakchi personaj (ona echki)ning harakat va munosabati ham shundan dalolat beradi. Mazkur ertakda yetakchi personajga xos donolik, ayyorlik, omilkorlik, zukkolik va tadbirkorlik kabi xususiyatlarni bo‘rttirish maqsadida shartli voqea, harakat va munosabatlar qo‘llanilgan. Binobarin, butun fikri-zikri bolalarini boqish bilan band bo‘lgan ona echkining mehribonligi, uning muloyim ovozi bilan bolalarni ashula aytib chaqirishi, qonxo‘r va yirtqich bo‘riga yem bo‘lgan uch bolasi uchun o‘ch olishga bel bog‘lashi, so‘ngra, aql, ayyorlik, shumlik va tadbirkorlik bilan ish ko‘rib ochko‘z bo‘rini turli xil og‘riq-azoblarga giriftor qilishi, oxir-oqibatda ana shu azob-uqubatlar ichida o‘ldirishi bilan bog‘liq epizodik voqealar tafsiloti yuqoridagi fikrlarning yorqin dalilidir. Yetakchi personajning asosiy xususiyatlaridan yana bir muhim tomoni – uning yo‘lboshchilik harakatlarida ko‘zga tashlanadi. U o‘ziga ishonadi, harakatlari erkin, u yoki bu tadbirni aql ko‘zi bilan belgilaydi. U nafaqat o‘zini, balki o‘z atrofidagi maslakdosh do‘stlari manfaatini ko‘zlab ish tutadi, qiyin vaziyatdan qutulish yo‘lini ko‘rsatadi, ularning har bir xatti – harakatini boshqaradi. Ko‘rinadiki, bu kabi tafsilotlar echki va echki tipidagi personajlarning yo‘lboshchi sifatidagi o‘ziga xos xususiyatlarini, qiyofasini yaqqol namoyon etadi.«Botir echki» 2 ertagida tasvirlanishicha, ochlik va qiyinchilik azobidan bezigan echki safarga chiqadi. U yo‘lda dastlab sovluq qo‘yga duch keladi. Ular o‘zaro dardlashib tog‘ tomonga borish maslahatini qiladilar. Yo‘lda ular ho‘kizni uchratadilar. Echkining niyati ho‘kizga ham ma’qul tushib, ular bilan birga borishga ahd qiladi. Toqqa yetib borishgach, keng yaylov bag‘rida hayot kechira boshlashadi. Biroq kunlardan bir kuni echki, sovluq qo‘y va ho‘kiz kutilmagan tasodif tufayli bo‘ri, arslon, tulki, 1 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom.62-63-betlar. 2 O‘zbek xalq ertaklari. Ikki tomlik. 1-tom. –T.: O‘zdavnashr, 1960. 32-36-betlar.

qoplon, sher va yo‘lbars kabi vahshiy, yirtqich hayvonlar to‘dasiga tushib qoladilar. Ammo echkining tadbirkorligi, qo‘llagan hiyla-nayrangi, dono va dadil harakatlari ularni yirtqichlar hujumidan omon saqlab qoladi. Vahshiy hayvonlar ikkinchi bor hujum qilganlarida ham dono echki zukkolik bilan ularga qarshi tadbir qo‘llaydi. «... Echki ularning kelayotganini bilibdi. Echki darrov qo‘y bilan ho‘kizning oldiga kelib, ularni chinorga chiqarib yuboribdi...O‘zi bir balandlikka chiqib turibdi. Echki qo‘y bilan ho‘kizga agar haligi vahshiy hayvonlar bizni izlab topolmay, shu yerda o‘tirib qolishsa, qattiq ovoz qilib chinordan o‘zlaringni tashlanglar, deb gap o‘rgatgan ekan» 1 . Shu tariqa echki do‘stlari sovluq qo‘y bilan ho‘kizning harakatlarini oqilona boshqarib, birgalikda vahshiy hayvonlar ta’qibidan qutulib qolishibdi. Ko‘rinadiki, mazkur tipdagi ertaklarning o‘ziga xos belgilaridan biri yetakchi personajlarga xos xatti-harakat va munosabatlarning badiiy umumlashmalar vositasida bo‘rttirilib, ideallashtirilib talqin etilganligida namoyon bo‘ladi. Chunonchi, bu o‘rinda yetakchi personajlarni aqlli, uddaburon va tadbirkor sifatida talqin etish maqsadi, birinchidan, dastlab qabila yoki urug‘ a’zolari orzu-irodasini ifodalashga qaratilgan bo‘lsa, ikkinchidan, yashash uchun kurash qonuniyati umumiy asoslarining hayotiy mohiyatini izohlashga bo‘ysundirilgan. Binobarin, ertaklardagi echki – taka singari yetakchi personajlar, dastavval totemik e’tiqodlar ustuvorligi zohir bo‘lgan davrlarda mifologik qudratga ega bo‘lgan yaratiq sifatida e’zozlagandir. 1 O‘zbek xalq ertaklari. Ikki tomlik. 1-tom. –Toshkent: O‘zdavnashr, 1960. 36-bet.

II.2. HAYVONLAR HAQIDAGI ERTAKLARDA YORDAMCHI PERSONAJLAR TALQINI Hayvonlar haqidagi ertaklarning sujet chizig‘ida yetakchi personajlar bilan bir qatorda yordamchi personajlar ham faol ishtirok etadilar. Yordamchi personajlar ertaklar sujetida tutgan o‘rni, vazifasi hamda ahamiyatiga ko‘ra o‘ziga xos alohida mavqeni egallaydi. Yordamchi personajlarning o‘ziga xos xususiyatlari, asosan, ularning funksional harakatlarida, ya’ni bajaradigan vazifalarining xarakterida ko‘zga tashlanadi. Binobarin, personajlar funksiyasining xarakteri va mazmuni ularning o‘ziga xos xususiyatlarini oydinlashtiruvchi asosiy mezon hisoblanadi. Shu jihatdan yondashganda V.Y.Proppning nazariy qarashlari katta ahamiyatga ega. U o‘zining «Ertaklar morfologiyasi» nomli kitobida sehrli ertaklarda ishtirok etuvchi yordamchi personajlarning xarakterli xususiyatlarini funksional harakatlari doirasida asoslaydi. Olimning e’tirof etishicha, sehrli ertaklarda yordamchi (kuchlar) qahramonlar «Musibat (falokat) yoki qashshoqlikni bartaraf etish, og‘ir vaziyatlarda yordam berish, ta’qib, ularni himoya qilish, mushkul masalalarni, vazifalarni hal qilishda ko‘maklashish» 1 kabi funksiyalarni bajaradi.Shunga ko‘ra, V.Y.Proppning tahliliy tadqiqini yordamchi personajlarning asosiy xususiyatlarini yoritishda eng to‘g‘ri yo‘l, deb baholaganimiz holda, unga ayrim aniqliklar kiritish orqali quyidagi mulohazalarni bayon qilishimiz o‘rinlidir: 1. Xoh sehrli ertaklar, xoh maishiy yoki xoh hayvonlar haqidagi ertaklar bo‘lsin, tarkibida ishtirok etuvchi yordamchi personajlarning funksional xususiyatlari, asosan, yetakchi yoki bosh qahramonlarga yordam, ko‘mak berish harakatlari bilan belgilanadi. 1 Propp V.Y. Morfologiya skazki. –Moskva: Nauka, 1969. –S.72.

2. Yordamchi personajlar ichki turga oid ertaklarning har birida hamma vaqt ijobiy sifatlarda talqin etiladi. Biroq mazmuniga ko‘ra, personajlar funksiyalarining amal qilish tartiblari, usullari va darajalari ichki tur ertaklarning o‘ziga xos tabiati, xususiyati va qonuniyatiga asoslanib voqe bo‘ladi. Masalan, V.Y.Proppning tahlilidagi yordamchi personajlar, asosan, ko‘p plandagi sarguzashtli voqealar va murakkab hodisalar ichida harakat qiladi. Binobarin, sehrli ertak lar kompozitsiyasining murakkabligi, sujet tarkibining keng ko‘lamdorligi, obrazlar talqinidagi ko‘p qirralik, zaminida xayoliy uydirmalarga asoslangan hodisalarning sarguzasht tipida voqe bo‘lishi kabi qator o‘ziga xos jihatlari tarkibidagi yordamchi va umuman, barcha personajlarning harakat doirasini o‘z imkoniyati hamda talablari darajasiga moslashtirib amal qilishni taqozo etadi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning yordamchi personajlari esa qisqa sujetli voqealar ichida harakat qiladi. Mantiqiy jihatdan yondashganda anglashiladiki, bu tur ertaklarning kompozitsion tuzilishi oddiy, sujet tarkibidagi konflikt va uning yechimini tashkil etuvchi epizodlar hajmi ixcham, personajlar tizimi va talqinida ko‘p qirrali xususiyatlar ko‘zga tashlanmaydi. Mana shu xususiyatlarga ko‘ra hayvonlar haqidagi ertaklarda ishtirok etuvchi qahramonlar, jumladan, yordamchi personajlar tabiatida sehrli yoki maishiy ertaklar personajlariga xos funksional ko‘lamdorlik va murakkablik ko‘rinmaydi. Bu narsa mazkur tipdagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyatlarini belgilaydi. Anglashiladiki, yordamchi personajlar ular qaysi turdagi ertaklarga mansub bo‘lishidan qat’iy nazar, funksional xususiyatlari o‘rtasida mazmuniy yaqinlik (og‘ir vaziyatlarda yordam beruvchi, mushkul vaziyatlarni hal qilishda ko‘maklashuvchi), tashqi jihatdan hattoki, mushtaraklik mavjudligi ko‘zga tashlanadi. Biroq ichki turga oid ertaklarning o‘ziga xos xususiyatlari va qonuniyatlariga ko‘ra funksional harakatlarning voqe (sodir) bo‘lish tartiblari o‘rtasida muayyan tafovutlar mavjudligi ma’lum bo‘ladi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning yordamchi personajlari tarkibi tulki, ot, it, xo‘roz, sichqon kabilardan iborat bo‘lib, funksional xususiyatlariga ko‘ra

yetakchi personajlarga yordamchi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Talqiniy jihatlariga ko‘ra esa ijobiy sifatlarda tavsiflanadi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning yordamchi personajlari tarkibida eng faol ishtirok etuvchi qahramonlardan biri tulki obrazidir. Tulki – yordamchi personajlarning eng ko‘zga ko‘ringan vakili sifatida ertaklarning aksariyat qismida katnashadi. U nafaqat o‘zbek yoki turkiy xalqlar ertaklarida, balki rus va boshqa qator Yevropa xalqlari og‘zaki ijodida ham ko‘p uchrovchi ommalashgan, mashhur obrazlardan sanaladi. Tulki obrazi va unga munosabat masalasi deyarli barcha xalqlar folklorshunoslari e’tiborini o‘ziga tortib kelayotgan mavzulardan biri hisoblanadi. Chunonchi, bu obraz, uning kelib chiqish tarixi – genezisi, ertaklar sujetida tutgan o‘rni, vazifasi, ijtiomiy xarakteri va o‘ziga xos xususiyatlari haqida V.P.Anikin, E.V.Pomeranseva, M.I.Afzalov, B.G.Tlexas, K.I.Imomov, A.Boymurodov kabi bir qator olimlar qiziqarli fikrlar bayon qilganlar 1 . Shuni e’tirof etish kerakki, tadqiqotlar mazmunida bir-birini to‘ldiruvchi va ayni paytda, bir-birini inkor etuvchi fikr lar tizimiga duch kelamizki, bu esa tulkining ko‘p qirrali, murakkab personaj ekanligidan dalolat beradi. O‘zbek folklorida mazkur obraz haqida ilk bor fikr bildirgan olim Mansur Afzalov shunday yozadi: «Tulki boshqa xalqlarning ertaklaridagi kabi bizda ham ayyor, olg‘ir, yolg‘onchi kishi obrazidir. Shuning uchun ham xalq orasida ayyor odamga nisbatan tulki laqabi beriladi» 2 . G‘.Jalolov «O‘zbek xalq ertaklari poetikasi» nomli asarida bu obraz haqida aytilgan aksariyat qarashlarga munosabat bildirib, 1 Anikin V.P. Russkaya narodnaya skazka. –M.: Uchpedgiz, 1959. –S.70-76; Pomeranseva E.V. Russkaya narodnaya skazka. –M.: Nauka, 1963. –S.78-79; Afzalov M.I. O‘zbek xalq ertaklari haqida. –T.: Fan, 1964. –B.28-29; Mamabetnazarov Q. Qaraqalpoq xaliq yertekleri. Filol.ilim.kand.ilmiy derrejeni aliu ushin usinilg‘an diss..., Nokis. 1966. – B.71,76, 79-81; Jalolov G‘. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. –T.: Fan, 1976. –B.30-32; Egamov X. Sovet Sharqi turkiy xalqlari ertakchilik an’analari aloqalari tarixidan ocherk lar. –T.: O‘qituvchi, 1982. –B.41-43; Cholokoshvili R.K. Gruzinskiy narodniy skazochniy epos o jivotnix. –Tbilisi: Nauka, 1985. –S.8-9; Abakarova F.Z. Avarskiye detskiye skazki (k voprosu janrovoy spetsifiki) // Janr skazki v folklore narodov Dagestana. –Maxachkala, 1987, –S.101; Tlexas B.G. Otrajeniye sotsial’nix otnosheniy v skazkax narodov Dagestana i Severnogo Kavkaza // Janr skazki v folklore narodov Dagestana. –Maxachkala, 1987. – S.121-124; Imomov K.I. Hayvonlar haqidagi ertaklar // O‘zbek folklori ocherklari. Uch tomlik. 1-tom. –T.: Fan, 1989. –B.83-84; Baymuradov A. Genezis i tipologiya turkmenskix skazok o jivotnix. –Ashxabad. 1991. –S.17-20. 2 Afzalov M.I. O‘zbek xalq ertaklari haqida. –T.: Fan, 1964. 28-bet.

«O‘zbek ertaklarida tulki obrazi faqat salbiy tip sifatida emas, balki ijobiy xarakter bo‘lib kelishini ham ....»ta’kidlaydi. Olim o‘z fikrini davom ettirib, «O‘zbek ertaklarida tulki obrazi xuddi shu xususiyatlari bilan rus va Yevropa xalq ertaklaridagi mashhur tulki obrazidan farq qiladi. Bu hol, bizningcha, qadimiy totemistik tushunchalar va mifologiya bilan bog‘liq bo‘lsa kerak» 1 , degan konsepsiyani ilgari suradi. Rus folklorshunosi V.P.Anikin o‘zining «Rus xalq ertaklari» nomli kitobida tulki personajini, asosan, salbiy xususiyatlari bilan talqin etadi. «Tulki, – deb yozadi u, – murosasiz, olg‘ir, yolg‘onchi, shafqatsiz, munofiq, tilyog‘lamachi, kek saqlovchi, firibgar, qasoskor, ayyor, (tadbirkor) ustamon, manfaatparast, berahm. Deyarli barcha ertaklarda u o‘zining ana shu xususiyatlari bilan namoyon bo‘ladi» 2 . Olim o‘zining nazariy qarashlarini «Mushuk, xo‘roz va tulki», «Choh ichidagi hayvonlar», «Tulki va quyon», «Tulki va zag‘izg‘on», «Mushuk va tulki», «Tulki qanday qilib uchishni o‘rgandi?», «Qo‘y, tulki va bo‘ri», «Ayiq va tulki» kabi rus xalq ertaklari tahlili asosida dalillaydi 3 . Atoqli folklorshunos E.V.Pomeranseva ham «Rus xalq ertaklari» nomli monografiyasida V.P.Anikinning tahliliy xulosasiga muvofiq keluvchi fikrlar bayon qiladi. Olima bu obrazning o‘ziga xos xarakterli xususiyatlarini yorita borib, «Tulki – eski oshnachilik unutiladi», «Choh ichidagi hayvonlar», «Bo‘g‘irsoq», «Qish hayvonlari» kabi ertaklarda asosiy qahramonlardan biri sifatida ishtirok etadi. Ertaklarda u firibgar, ayyor, yolg‘onchi kabi salbiy qiyofalarda tasvirlanadi... U bo‘ri, xo‘roz va ayiqni laqillatib aldaydi, zag‘izg‘on bolalarini ayyorlik bilan qo‘lga kiritadi, choh ichida hayvonlarni birin-ketin halok qiladi va hokazo. Biroq uning ayyorligi hamma vaqt ham ish beravermaydi: u insonga to‘qnash kelganda doimo mag‘lubiyatga uchraydi» 4 , – deydi. Ko‘rinadiki, E.V.Pomeranseva va V.P.Anikin tadqiqotlari mazmunida o‘zaro hamohang va mushtarak fikrlar mavjud. Binobarin, ikkala tadqiqotchi ham tulkini salbiy personaj sifatida e’tirof etadilar. Shu bilan birga, E.V.Pomeranseva tadqiqotida ko‘zga tashlangan jihat – tulki 1 Jalolov G‘. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. –T.: Fan, 1976. 32-bet. 2 Anikin V.P. Russkaya narodnaya skazka. –M.: Uchpedgiz, 1959. –S.73. 3 O‘sha asar. –B.72-73. 4 Pomeranseva E.V. Russkaya narodnaya skazka. –M.: 1963. –S.78.

personajiga berilgan so‘nggi ta’rif (ya’ni uning insondan mag‘lub bo‘lish motivi – S.J.) o‘zidan avval aytilgan fikrlarni ijodiy boyitib, rivojlantirib kelmoqda. Jumladan, rus folkloridagi «Choh ichidagi hayvonlar» («Zveri v yame») ertagida «Cho‘chqa, bo‘ri, ayiq, quyon, xo‘roz, tulki va boshqa hayvonlar chohga tushib qoladilar; Och qolib navbat bilan bir-birlarini yeydilar; Oxirida tulki qoladi; Yolg‘iz o‘zi chohdan omon chiqib ketadi 1 . Shu o‘rinda savol tug‘iladi: shuncha hayvonlar orasida tulki qanday qilib omon qoldi? Axir chohda bo‘ri, ayiq kabi kuchli, yirtqich hayvonlar ham bor edi- ku? Bunday savollarni yana davom ettirish mumkin. «Eski oshnachilik unutiladi» («Staraya xleb – sol zabiayetsya») ertagida esa tulki personajining sujet tarkibida tutgan o‘rni, funksiyasi va mazmuni tamomila o‘zgacha mohiyat kasb etadi. Mazkur ertakning sujeti quyidagicha: «Odam bo‘rini ovchidan qutqaradi (ayiq, ilon); xavf-xatar chekingach u, ya’ni bo‘ri odamni yemoqchi bo‘ladi; odam o‘tkinchi hayvondan yordam so‘raydi; Tulki bo‘rini qop ichiga tushishga majbur qiladi; odam uni o‘ldiradi; shu bilan u tulkini ham o‘ldiradi» 2 . Ko‘rinadiki, bu o‘rinda tulki inson oldida mag‘lub. Qizig‘i shundaki, yuqoridagi ertakning o‘zbekcha varianti («Bo‘ri bilan mergan», «Ilonning ishi zahar solmoq» ertaklari)da voqealar tafsiloti mutlaqo o‘zgacha yo‘sinda xotimlanadi: tulki sujet yechimida hal qiluvchi vazifani bajaradi: u odamni bo‘ri (ilon)dan qutulishiga yordam beradi 3 . Demak, har ikki xalq ertaklarining qiyosiy talqinidan shu narsa anglashiladiki, rus folklorshunoslarining tulki obrazi xususidagi fikrlarini o‘zbek ertaklarida qatnashuvchi tulki personajiga nisbatan tadbiq etib bo‘lmaydi. Mazkur xulosa, ayni paytda, G‘.Jalolov konsepsiyasini tasdiqlaydi. Binobarin, hayvonlar haqidagi o‘zbek xalq ertaklarida tulkining goh salbiy, goh ijobiy sifatlarda talqin etilishi, olim ta’kidlab o‘tganidek, «qadimiy 1 Sravnitel’niy ukazatel’ syujetov Vostochno – slavyanskaya skazka. –L.: Nauka, 1979. Sostaviteli: L.G.Barag, I.P.Berezovskiy, K.P.Kabashnikov, N.V.Novikov. –S.54. 2 Sravnitelniy ukazatel syujetov Vostochno – slavyanskaya skazka.– L.:Nauka,1979.Sostaviteli: L.G.Barag, I.P.Berezovskiy, K.P.Kabashnikov, N.V.Novikov. – S.79. 3 O‘zbek xalq ertaklari. Ikki tomlik. 1-tom. –T.: O‘zadabiynashr, 1960. –B. 20-23, 42-44.

totemistik tushunchalar va mifologiya bilan bog‘liq»dir. Zero, uning xarakter xususiyatiga xos xilma-xillik qadimiylikka daxldor bo‘lib, tarixiy ildizi ibtidoiy dual tushunchalarga borib taqaladi. Bu borada folklorshunos olim Komiljon Imomovning ilmiy qarashlari g‘oyatda o‘rinli va ahamiyatlidir. Uning fikricha, tulki qiyofasida salbiy xususiyatlarning «...shakllanishida demonologik tushunchalar, dual miflar, xususan, yovuzlik rahnamosi Axrimanning kuchli ta’siri sezilib turadi» 1 Bunday qarashlarning, ya’ni dual tasavvurlarning ayrim qoldiqlari ba’zi ertaklarda ko‘zga tashlanib turadi.«Tulkiboy» 2 ertagida dual tushunchalarning ilkin izlari ko‘zga tashlanadi. Ertakda tulki ayyor, olg‘ir, firibgar va «...mug‘ombirgina emas, kishilarni «yeb ketaman» deb qo‘rqituvchi zo‘ravon sifatida ham namoyon bo‘ladi» 3 . Tulki obrazi talqinidagi ijobiy xususiyatlar esa bevosita totemik e’tiqodlar ta’sirida shakllangan. Binobarin, mifologik e’tiqodlar ustun bo‘lgan zamonlarda «... tulki – kult, ... yovuz ruhlar kushandasi sifatida muqaddaslashtirilgaн» 4 . Jumladan, tarixiy manbalar tahlili shundan guvohlik beradiki, turk qavmlari orasida qadimgi tulki kultiga sig‘inish hollari mavjud bo‘lgan. Tulkiniнг totemlik mohiyatini ilohiylashtiruvchi va targ‘ib etuvchi asotirlar «ijod etilgan» 5 . Asotirlarda tulki magik qudratga ega bo‘lgan mavjudot sifatida tasvirlanadi. Tulkining g‘ayritabiiy qudratini ideallashtiruvchi afsonalar Islom mifologiyasida ham uchraydi. Bu xil afsonalarning eng yaxshi namunasi Abu Rayhon Beruniy (983-1048)ning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» («Osor al-boqiya») nomli kitobida qayd etilgan. O‘rta asrlar fanining yetuk olimi Abu Rayhon Beruniy oy-kunlarning taqvimiy tizimi, ularning mazmuni va xosiyatlari haqida so‘zlay turib, quyidagi afsonani keltirib o‘tadi: «Kayoniylar (Eron podshohlari) davrida tulkilar uchar ekan va shu sababli 1 Imomov K. Hayvonlar haqidagi ertaklarning oraliq tipi // O‘zbek tili va adabiyoti. – T.1991. –№ 2. –B.18. 2 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. –B.73-75. 3 Jalolov G‘. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. –T.: Fan, 1976. 32-bet. 4 Imomov K.Hayvonlar haqidagi ertaklarning oraliq tipi // O‘zbek tili va adabiyoti. – T.1991. –№2.19-bet. 5 Murot O‘roz. Turk asotir (mif)lari // Sirli olam. –Toshkent, 1991. –№6. 19-bet.

ularning zamonlari baxtli, ro‘zg‘orlari farovon bo‘lgan emish. Kayoniylar bilan birga bu tulkilar ham halok bo‘ldilar va ularning (inqirozi) sababli tulkilar ham inqirozga yuz tutdilar. Shuning uchun o‘sha kuni (ya’ni «Ozar moh» oyining birinchi kuni) tulkiga qarash tabarruk hisoblanadi. Uchar tulkilar deganni eshitgan kishi ajablanadi, bu ajablanarli emas. Men ishonadigan kishi Abul-Qosim Ali ibn Ahmad at-Tohiriy menga shunday xabar berdi» Isbijob hokimi uch yuz yetmish to‘qqizinchi yilda (milodiy 989- 990 y.) Xuroson hukmroni Nuh ibn Mansurga (Samoniylar sulolasi amiri (979-997)) ko‘rinib turgan ikkita shoxli bir ot va ikki yonida pat qanotlari bor tulki hadya qilgan. Agar unga (tulkiga) kishi yaqinlashsa, qanotlarini yozar, uzoqlashsa yig‘ib yoniga yopishtirar ekan. Abul Qosim bu tulkini qafasda turganini aytdi. Shu kuni podshohlar huzuriga ovqatdan oldin tulki, (ovqatdan) keyin esa popishak, jo‘ja, xo‘tik va gullarning qinlaridan chiqqan dastlabki mevalaridan topilganlari kirgizilgan. Aytishlaricha, bu kun xudo yaxshilik va yomonlikka hukm qilgan, burjlarni tuzgan va ularni yoritqichlarga taqsim etgan kundir. Al-Eronshahriy: «Armaniston olimlaridan bir qanchasi «tulki kuni» tongida katta tog‘ ustida yer va tashqi yer orasida oq qo‘chqor ko‘rinadi, u yilning faqat shu kunining ana shu vaqtidagina ko‘rinadi. U yerning aholisi agar u qo‘chqor ma’rasa, yilning hosildor bo‘lishi, ma’ramasa hosilsiz bo‘lishiga dalil qiladilar», deyayotganlarini eshitdim», – dedi. Ajamlik lar «tulki kuni» tongida bulutga qarashni barakali sanaydilar va bulutning tiniq, g‘uborli, latif va qalinligini yilning baxt, nahs, farovon va qurg‘oq bo‘lishiga dalil keltiradilar» 1 . Dastlabki qarashda, kitobda tilga olingan hodisalar muallif e’tirof etgani kabi «ajablanarli emas», ya’ni hayotiy asosga ega bo‘lgan haqiqatdek tuyuladi. Darvoqe, o‘sha davrlarda uchar tulkilar haqidagi g‘ayritabiiy tasavvurlar go‘yoki odamlarning amaliy faoliyati bilan bog‘lanib ketgan. Shu boisdan ham ular o‘z tasavvurlarida uchar tulkilarni «samoning va shu dunyoning qudratli sohibi» obrazida gavdalantirganlar, g‘oyalar esa jonli 1 Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. 1-tom. –T.: Fan, 1968.264-bet.

mavjudotga aylantirilgan. Beruniy, ehtimol, mana shularga asoslanib, uchar tulkilar haqidagi aqidalarning haqiqat ekanligiga «ajablanmaydi», balki uning haqiqatligiga ishora sifatida hodisalar tafsilotini muayyan tarixiy davrdagi konkret shaxslar nomi bilan dalillaydi. Darhaqiqat, afsonaning umumiy mazmuni va manzarasiga mifik tafakkur, ayniqsa, mifik ko‘z bilan nazar tashlaydigan bo‘lsak, bu ayni haqiqat, deb e’tirof etishimiz mumkin. Biroq ilmiy tafakkur nuqtai nazaridan yondashganda, anglashiladiki, manzaralar tafsiloti real voqelikka mutlaqo mos kelmaydi. Afsona mazmunini tahlil etganda shuni yodda tutish kerakki, birinchidan, unda tulkining ilohiy – mo‘jizaviy qudratini muqaddaslashtirish ko‘zda tutilgan; ikkinchidan, Kayoniy podshohlar hokimiyatini mustahkamlash va ideallashtirish maqsadi nazarda tutilgan; uchinchidan esa dunyoviy hodisalarga diniy tus berilib, tabiatni jonlantirish va ilohiylashtirish g‘oyasi ilgari surilgan. Ta’kid joizki, agar afsona yaratilgan davrning tarixiy manbalariga ularning diniy qobig‘ini bir chekkaga olib qo‘yib, yondashadigan bo‘lsak, hodisalar mohiyati qadimgi zamon kishilarining ibtidoiy-falsafiy tasavvurlariga batamom muvofiq bo‘lib tushadi. Demak, o‘z-o‘zidan ravshan bo‘ladiki, buyuk mutafakkir talqinida inkor etib bo‘lmas haqiqatga aylangan afsona mohiyat e’tiboriga ko‘ra qadimiylikka daxldor bo‘lib, tarixiy ildizlari arxaik mifologiya bilan bog‘lanadi. Afsona mazmunida totemistik miflar ta’siri, ayniqsa, sezilarli darajada o‘rin tutadi. Jumladan, unda tabiiy hodisalar o‘zining dunyoviy zaminidan ajratib olinib, diniy tasavvurlar qobig‘ida «uchar tulkilar»ning xosiyatli xususiyatlariga bog‘lab talqin etiladi; borliq go‘yoki uning ilohiy qudratidan bahra olib yashaydi; tabiatdagi o‘zgarishlar, yilning barakali yoki barakasiz kelishi, qurg‘oqchilik, hosilning qay darajada bo‘lishi kabi dialektik jarayonlar «tulki kuni»da sodir bo‘ladigan belgilarga asoslanib tamsil etiladi. Bu o‘rinda yana bir muhim asosga alohida diqqat etish lozim. U ham bo‘lsa, bir atamaning buyuk alloma qalamida ikki xil nom bilan qo‘llanilishi masalasidir.

Qizig‘i shundaki, Beruniy bir o‘rinda «tulki kuni» iborasini «Hurmuzd kuni» jumlasi bilan almashib qo‘llaydi» 1 . Mantiqan yondashganda, afsonaviy qahramon Hurmuzdning «tulki kuni» yoki «uchar tulkilar»ga nima aloqasi bor? Umumiy asosda ular o‘rtasidagi mushtarak jihatlar nimalarda ko‘rinadi? kabi qator savollarning tug‘ilishi tabiiy, albatta. Ma’lumki, Hurmuzd qadimgi Eron va Turon xalqlari mifologiyasining ayrim namunalarida ilohiy qudrat sohibi – Oliy tangri qiyofasida aks ettiriladi. Xususan, eng qadimgi yozma yodgorliklardan biri hisoblangan «Avesto» asarida aytilishicha, Hurmuzd, ya’ni Axuru Mazda ezgulik olamiga homiylik qiladi. U Angra Manyu, ya’ni Axriman boshchiligidagi yovuzlik va zulmat dunyosiga qarshi kurash olib boradi 2 . Afsonalarda Hurmuzd, ya’ni Axura Mazda mifologik tasavvurlar zaminida, g‘ayritabiiy xususiyatlarda tasvirlanadi. Unga xos eng asosiy xususiyatlar faqatgina homiylik yoki rahnamolik harakatlari bilan cheklanmaydi. Binobarin, afsonalar mazmunida Hurmuzdning ilohiy qudratini tavsiflovchi yana bir xususiyat borki, bu uning yaratuvchi sifatidagi faoliyatida ko‘zga yaqqol tashlanadi. Mazkur hodisalar tafsilotini professor N.M.Mallayev «O‘zbek adabiyoti tarixi» nomli kitobida quyidagicha sharhlaydi: «Hurmuz... ikkinchi uch ming yillikda osmon, suv, yer, o‘simlik, hayvonlar va boshqalarni hamda birinchi insonni yaratdi» 3 . Mifologiyaga ko‘ra (bu yerda Qayumars haqidagi afsona nazarda tutilmoqda), Gayo Martan (Qayumars) yer yuzida paydo bo‘lgan birinchi odam bo‘lib, guyo u Axura Mazda (Hurmuz) tomonidan yaratilgan....» 4 . Bu haqda Abu Rayhon Beruniy shunday xabar beradi: «Eronliklarga kelganda, ular Qayumarsni birinchi inson deb ataydilar... Eronliklarning yil hisoblari Qayumarsdan...» 5 boshlanadi. 1 Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. 1-tom. –T.: Fan, 1968.264-bet. 2 Bu haqda qarang: Baraginskiy I.S. Iz istorii tadjikskoy narodnoy poezii. –M.: Nauka, 1956, – S.34-55; Tot je avtor. Iz istorii tadjikskoy i persidskoy literatur. –M.: Nauka, 1972. –S.46-129, 524; Makovelskiy A.O. Avesta. –Baku, AN AzR, 1960, –S.144; Snesarov G.P. Relikti domusul’manskix verovaniy i obryadov uzbekov Xorezma. –M.: Nauka, 1969. –S. 336; Mallayev N.M. O‘zbek adabiyoti tarixi. –T.: O‘qituvchi, 1976. –B.41; Jumaboyev I. O‘rta Osiyo etikasi tarixi ocherklari. –T.: O‘zbekiston, 1980. 24-38-betlar. 3 Mallayev N.M. O‘zbek adabiyoti tarixi. –T.: O‘qituvchi, 1976..44-bet. 4 Mallayev N.M. O‘zbek adabiyoti tarixi. –T.: O‘qituvchi, 1976. 45-bet. 5 Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar, 1-tom. –T.: Fan, 1968.127-bet.

Demak, mantiqan yondashganda shunday bo‘lib chiqadiki, Hurmuzd – mifologik subyekt. U Oliy tangri 1 maqomidagi yaratuvchi. Zero, ko‘kda va yerda hayotning, umuman, olamning boshlanishi uning karomatidan. U yer yuzida birinchi inson – Qayumarsni yaratdi. Bu bilan u inson va insoniyat hayotining hamda tarixining ibtidosiga asos soldi. Shu o‘rinda yetuk folklorshunos olim Bahodir Sarimsoqovning mifologik subyekt haqidagi klassik ta’rifini keltirib o‘tish ayni muddaodir. «Miflogik subyekt, – deb yozadi olim, – hamma vaqt dastlabki inson (pervochelovek), biror narsani birinchilardan bo‘lib yuzaga chiqargan yoki biror ishni eng birinchi bo‘lib amalga oshirgan shaxs sifatida talqin qilinadi va mifda ham ana shu ruhda tasvirlanadi» 2 . Olimning fikrlariga qo‘shimcha qilib yana shuni aytishimiz mumkinki, yuqorida qayd etilgan ta’kidlar mifologik subyektning ideallashtirilishi va biografiyasining ilohiylashtirilishini ham ta’minlaydi. Ayni xulosa tarixiy voqelikni shartli ravishda aks ettirish mezonlariga to‘la mos keladi. Shuningdek, «tulki kuni» mo‘jizalarining Hurmuzdga tamsil etilishi, (ya’ni «Hurmuzd kuni» ni muqaddas kun sifatida nisbatlanishi ) «Avesto» afsonalarida ta’riflangan yilboshi (ya’ni tarixning boshlanishi ) hodisalariga ishora deyish mumkin. Bu boradagi fikrlar nisbatini har ikki afsona mazmunida ko‘zga tashlanadigan umumiy jihatlar tasdiqlaydi. Unda qadimgi insonning borliqqa sinkretik munosabati, tabiatni dual tasavvurlar qobig‘ida tushunish, jonlantirish va ilohiylashtirish, mifologik subyekt (Hurmuzd) yoki totem personaj (uchar tulkilar)ning insonga homiyligi kabi mushtarak jihatlar nisbatan keyingi davrlarga xos mifologik tasavvurlar rivoji bilan bog‘liq holda tasvirlanadi. Shuni e’tirof etish kerakki, afsona qahramonlarini bir-biriga muqoyasa etganda, ular o‘rtasida genetik va funksional aloqadorlik mavjudligini sezish qiyin emas. Biroq shunga qaramay, personajlar semantikasida muayyan tafovutlar mavjudligi ma’lum bo‘ladi. Bunday tafovutlar, asosan, ularning ijtimoiy xarakterida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalaga aniqlik kiritish maqsadida ularga xos eng asosiy jihatlarni o‘zaro qiyoslash o‘rinlidir. Jumladan, Hurmuzd, birinchidan, mifologik 1 Braginskiy I.S. Iz istorii tadjikskoy i persidskoy literatur. –M.: Nauka, 1972. –S.115. 2 Sarimsoqov B. Epik janrlar diffuziyasi // O‘zbek folklori epik janrlari. –T.: Fan, 1981.119-bet.

subyekt; ikkinchidan, xalq ideali. U beqiyos kuch va ilohiy qudrat ramzi, tinchlik, mustaqillik, mardlik, qahramonlik, to‘g‘rilik, mehribonlik, adolatparvarlik, donishmandlik hamda yuksak ahloq egasi. Uning har bir faoliyati yagona maqsad – ezgulik yaratish tomon yo‘naltirilgan. Mazkur belgilar mifologik hodisalar fonida voqe bo‘ladi va ayni paytda, mifologik subyekt (Hurmuzd)ning makon va zamondagi ijtimoiy xarakterini tavsiflaydi. Tulki esa tamomila boshqacha mohiyat kasb etadi. Darvoqe, tulki ham ibtidoiy inson nazdida ideal hisoblangan. Biroq bu ideallik totemistik e’tiqodlar mujassami sifatida aks etadi. U ezgulik, homiylik, qondoshlik, ajdodboshi, yaratuvchi timsolida gavdalanadi. U ilohiy mavjudot. Uning g‘ayritabiiy tarzda Kayoniylar osmoni uzra parvoz etishi, ya’ni uchishi ko‘kdan ingan ilohiy yaratiq ekanligidan nishona. Biroq e’tirof etish kerakki, afsonada tulkining totemlik mohiyati biroz xiralashgan. Binobarin, uning mazmunida Kayoniy podshohlar hokimiyati negizlarini mustahkalash va ideallashtirish g‘oyalari ilgari surilgan. Hukmron tabaqa mana shu g‘oyalarni targ‘ib etish uchun arxaik mifologiyaga murojaat etgan hamda uning mohiyatini o‘ziga xizmat qiladigan tarzda o‘zgartirib, o‘zlashtirgan. Shu boisdan, uning ijtimoiy xarakterida dastlabki feodalizm munosabatlari aks etadi. Mazkur munosabatlar tarzi esa ibtidoiy ilohiy tushunchalar qobig‘ida, aniqrog‘i, totemistik mifologiya zaminida ifodalanadi. Bundan ma’lum bo‘ladiki, qadimgi Sharq xalqlari, xususan, turkiy xalqlar madaniyati, ijtimoiy-tarixiy va ma’naviy qarashlari tizimida tulkiga nisbatan totemik va muqaddas kult sifatida e’tiqod qo‘yish hollari mavjud bo‘lgan. Shu boisdan ham uning genetik va tarixiy taqdirida mifologik e’tiqodlar relekti asosiy o‘rinni egallaydi. E’tirof etish kerakki masalaning ana shu jihati muhimroqdir. Hayvonlar haqidagi ertaklarda tulkining totemlik mohiyati juda ham xiralashgan holda hozirga qadar saqlanib keladi. Masalan, «Bo‘ri bilan mergan» 1 , «Ilonning ishi zahar solmoq» kabi ertaklarda totemiylikka e’tiqodning ilkin izlari ko‘zga yaqqol tashlanadi. «Bo‘ri bilan mergan» ertagida tulki cholning bo‘ridan qutulishiga yordam beradi. Mazkur epizod quyidagicha tasvirlanadi: Bo‘ri cholga – «seni yeyman, deb turganida, ikkovining oldiga tulki kelib qolibdi, chol bechora yig‘lab: 1 O‘zbek xalq ertaklari. Ikki tomlik. 1-tom. –T.: O‘zdavnashr, 1960. 20-23-betlar.

– Mergan bo‘rini quvib kelayotgan edi, bo‘ri mendan o‘zini yashirib qo‘yishni so‘radi. Men uni qopga tiqib poxol yopib, bekitib qo‘ydim. Mergan kelib «chol, chol! bo‘rini ko‘rdingmi?» – deb so‘radi. Men bo‘ridan qo‘rqaman, o‘tgani yo‘q, dedim. Mergan ishonib ketdi. Poxolni olib bo‘rini qopdan chiqarib qo‘ysam, «seni yeyman» deb meni mushkul holda qoldirdi, – degan ekan, Tulki: – Ey, bo‘ri o‘rtoq, chol seni shunday o‘limdan qutqarsa-yu, sen shunday qari cholni yeysanmi? – deb doshnom beribdi. «Yur bo‘lmasam», deb bo‘ri tulki bilan birgalikda cholning oldidan «Xayr, ota» – deb jo‘nab ketibdi» 1 . Ushbu ertakning boshqa variantida hodisalar tafsiloti mutlaqo o‘zgacha ko‘rinishda kechadi. Bo‘ri cholni «yeyman» deb tahdid solib turganida, tulki kelib qolibdi. Tulki gap nimada ekanligini anglab: « – Men seni shu kichkina qopga siqqaninggga ishonmayman, sig‘maysan, – debdi. Bo‘ri, «ha, men sig‘dim» deb maqtanibdi va ko‘rsatish uchun qopning ichiga tushibdi. Tulkining ishorasi bilan chol qop og‘zini bog‘labdi. Qopni ko‘tarib yerga urib, bo‘rini halok qilibdi» 2 . «Ilonning ishi zahar solmoq» ertagida ham voqealar xuddi shu asnoda kechadi. «.... Tulki to‘xtab qarasa, bir katta ilon odam oyog‘iga chirmashib «chaqaman» deb yopishib turgan emish. Tulki: – Nima gap? – deb goh ilonga, goh cho‘ponga qarabdi. Cho‘pon so‘z boshlabdi: – Ey tulkivoy, men mana bu ilonni o‘limdan qutqarib qolgan edim. Endi u esa, meni chaqmoqchi, shu ham insofdanmi? – debdi. Tulki: – Qanday qilib uni o‘limdan qutqarding? – deb so‘rabdi. – To‘qayga o‘t ketgan ekan. O‘t ichida ilonni ko‘rib rahmim keldi, bir yog‘ochning uchiga mana bu xaltani bog‘lab, ilon tomon uzatdim, u xaltaga kirdi, tortib oldim, – deb javob beribdi. Shunda tulki qah-qah urib kulib yuboribdi va cho‘ponga: – Shu kichkina xaltaga katta ilonning siqqaniga men hayron bo‘lib kulib yubordim, – debdi. Ilon «ha men sig‘dim», – debdi. Tulki: 1 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 21-bet. 2 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 61-62-betlar.

– Bo‘lmasa, yana xaltaga tushib ko‘r-chi, sig‘armikansan yoki yo‘qmi? – debdi. Ilon maqtanib: – Mana ko‘r, men sig‘aman, – deb cho‘ponning xaltasiga kiribdi. Tulki cho‘ponga ko‘zini qisib: – Xaltaning og‘zini mahkam bog‘la, ko‘tarib aylantirib yerga ur! – debdi. Cho‘pon tulkining aytganini qilib, ilondan qutulibdi» 1 . Keltirilgan parchalar mazmunidan anglashiladiki, ertakdagi asosiy g‘oya, garchi bu ertaklar zaminida mifologik, aniqrog‘i, totemistik homiylik 2 yotgan bo‘lsa ham, mohiyati jihatidan ideologik munosabatlarni emas, balki ijtimoiy-estetik maqsadlarni ifodalashga xizmat qilgan. Bundan tulki totemi va xalqning u haqdagi e’tiqodiy qarashlari ertaklar tarkibiga o‘zining qadimiyligini nisbatan xiralashtirgan tarzda, aniqrog‘i, badiiy ko‘chim doirasiga tushish jarayonida o‘zining asl mohiyatidan uzoqlashgan holda yetib kelgan, degan xulosa chiqarish mumkin. Biroq aniq xulosaga kelishdan avval, ertaklarda ko‘zga tashlanuvchi ayrim o‘rinlarga diqqat qaratish lozim. Tadqiq etilayotgan ertaklar («Bo‘ri bilan mergan», «Ilonning ishi zahar solmoq») mazmun – mohiyatiga ko‘ra o‘zida, asosan, ibtidoiy tafakkur bosqichlarining so‘nggi ko‘rinishlarini namoyon etadi. Unda yashash uchun kurash qonuniyati umumiy asoslarining hayotiy negizlari ertak voqealari fonida, qadimgi kishilarning ibtidoiy-falsafiy qarashlari bilan bog‘liq holda aks ettiriladi. Shu bilan birgalikda, e’tirof etish kerakki, ertaklar semantikasida mifologik tasavvur izlari ham ko‘zga tashlanib turadi. Aniqrog‘i, sujet tarkibida mifologik tasavvurlar tizimiga asoslangan totemistik homiylik motivi mavjuddir. Biroq mazkur motivlar ertaklar sujetida miflardagi kabi o‘ziga xos mustaqil shakl va mazmunga ega bo‘lgan motiv sifatida emas, balki asosida ijtimoiy-maishiy munosabatlarni ifodalovchi epizod ko‘rinishida voqe bo‘ladi. 1 O‘zbek xalq ertaklari. Ikki tomlik. 1-tom. –T.: O‘zDavnashr, 1960. 43-44-betlar. 2 Tulki sehrli ertaklarda (Chol bilan tulki) tom ma’noda ijobiy. U yordamchi personaj sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Bu uning totemik ildizlarini belgilaydi.

Ularda tasvirlangan voqelik tulkining odamni (xirmonchi chol hamda cho‘pon) bo‘ri (ilon) changalidan qutqarishi, himoya qilishi bilan bog‘liq tahlikali vaziyat ichidagi hodisalarni aks ettiradi. Tulkining funksional harakatlarida ko‘zga tashlanadigan jihatlar aslida ertak voqealari talabi doirasida sodir bo‘ladi. Qiyin vaziyatga tushib qolgan odam bo‘ri (ilon)dan qutulish chorasini qidiradi. Ayni vaziyatda tulkining odamga duch kelishi tasodifiy hol sifatida izohlanadi. E’tirof etish kerak, mana shu tasodif sujet chizig‘ida asosiy va hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Binobarin, voqealar tuguni aynan shu o‘rinda yechiladi. Ta’riflangan tasodif natijasi ertakda ijobiy hosilani keltirib chiqaradi. Ijobiy hosilaning badiiy ifodasi esa ertakda ko‘zda tutilgan asosiy g‘oyalar – yaxshilik, ezgulik, insof va oqibat kabi tarixiy ildizlari dual miflar bilan tutashuvchi falsafiy tushunchalarni ilgari suradi. Bu masalaning bir tomoni. Diqqatni tortadigan yana bir tomon esa tulkining homiylik harakatlarida mujassamlashgan bo‘lib, mazkur hodisa ertakning o‘ziga xos mifologik zamini hisoblanadi. Binobarin, yuqorida izohlangan hodisalar: tulkining yordam berishi va himoya qilishi miflarda asosiy motiv bo‘lib, bosh planda turgan. Shuningdek, funksional mazmuniga ko‘ra totem va u bilan bog‘liq e’tiqodiy qarashlarni izohlashga xizmat qilgan. Biroq mazkur motiv an’ana doirasiga tushib, badiiy ko‘chimga aylangach, ertaklar tarkibida asosiy sujetga singib ketgan. Bu hodisa personajlarning funksional harakatlarida ham katta o‘zgarishlar yasagan. Natijada mifik homiy ertaklarda himoyachi talqinida, yordamchi personaj funksiyasida gavdalanadi. Ijtimoiy mazmuni maishiy-estetik ma’no kasb etadi. Talqiniy sifatlari, funksiyasi, milliy o‘ziga xos xususiyatlari badiiy jihatdan shakllanadi, takomillashadi. Tulki hayvonlar haqidagi ertaklarda ko‘p qirrali personaj bo‘lib, goh salbiy, goh ijobiy, goh betaraf, o‘rni kelganda ba’zi hollarda raqib obraz tarzida gavdalanadi. Shu jihatlariga ko‘ra, u folklorshunoslar diqqatini doimo o‘ziga tortib keladi. Bu borada ayniqsa, gruzin folklorshunosi R.K.Cholokoshvilining tahliliy tadqiqoti ham amaliy, ham nazariy asosiga ko‘ra g‘oyat qiziqarli va ahamiyatlidir. Uning fikricha, «tulki hayvonlar haqidagi ertaklarning to‘rt xil tipidato‘rt xil ma’no kasb etib, o‘ziga xos funksiyalarni bajarib keladi:

1. Tulki-ayyorlik va makkorlik yo‘li bilan o‘z do‘stlarini halok etadi, birgalikda qo‘lga kiritilgan o‘ljalarni esa o‘ziniki qilib oladi; 2. Tulki hiyla-nayrang ishlatib, qushlarni yemoqchi bo‘ladi, ba’zan bunga muvaffaqiyat bilan erishadi ham, lekin oqibatda baribir mag‘lubiyatga uchraydi va nihoyat, halok bo‘ladi; 3. Tulki yolg‘iz o‘zi muvaffaqiyatga erisha olmaydi va boshqa hayvonlarga yordam so‘rab, murojaat etadi; 4. Tulki qozi qiyofasida namoyon bo‘ladi va odamni qutqaradi, himoya qiladi» 1 . Olima o‘z fikrini davom ettirib, yana quyidagilarni ta’kidlab ko‘rsatadi: «Ayyor tulki ( bu o‘rinda R.K.Cholokoshvili birinchi guruhga mansub tulki obrazini nazarda tutayapti ) personaji – mulohazali, sezgir, chaqqon, aqlli, dovyurak kabi sifatlarda namoyon bo‘ladi. Biroq ana shu ijobiy sifatlar bilan birga, ertaklarda unga xos salbiy xususiyatlar ham ko‘zga tashlanadi. U o‘ta ayyor, o‘ta mug‘ombir, o‘ta xasis, o‘ta kekchi, shuningdek, ginachi, yolg‘onchi, o‘g‘ri sifatida ham gavdalanadi. Tulkining bu kabi xususiyatlari jam bo‘lgano‘rinlarda u doim mag‘lubiyatga uchraydi. Bu holat, asosan ikkinchi guruhdagi personaj qiyofasida aks etadi. Binobarin, ayni holat xalqning zulmga asoslangan ijtimoiy hodisalarga salbiy munosabatini ifodalaydi. Bu xil ertaklar birinchi guruhdagi ertaklarga qiyoslanganda, ularning nisbatan keyingi davrlarda paydo bo‘lganligi ma’lum bo‘ladi: unda xalqning orzu-umidlari va adolat tantanasiga ishonchi aks etadi» 2 . Tadqiqot mazmunidan anglashiladiki, gruzin folklorshunosi R.K.Cholokoshvili tulki obrazini talqiniy asoslariga ko‘ra guruhlashtirishda, asosan, ichki turga oid ertaklar tabiati va semantikasidan kelib chiqqan holda ish ko‘radi. Aniqrog‘i, tadqiqotchi bu o‘rinda hayvonlar haqidagi ertaklarning spetsifik xususiyatlariga tayanadi. Mazkur obrazning sujet chizig‘ida tutgan o‘rni va bajarishi lozim bo‘lgan funksiyasini bevosita voqealar ichida kuzatadi. Natijada shunday bo‘lib chiqadiki, tulki personaji hayvonlar haqidagi ertaklarda 1 Cholokoshvili R.K. Gruzinskiy narodniy skazochniy epos o jivotnix.–Tbilisi. 1985. –S.8. 2 Cholokoshvili R.K. Gruzinskiy narodniy skazochniy epos o jivotnix.–Tbilisi. 1985. – S.8-9.

badiiy talqini hamda funksional harakatlariga ko‘ra bir-biridan o‘zaro farqlanib turadi. Bu farqlilik tadqiqotchi talqinida to‘rt guruhga ajratiladi va nazariy asoslanadi. Ma’lum bo‘ladiki, tulki personajini ma’no-mohiyatiga ko‘ra guruhlashtirish asosi uning muayyan maqsadlar yo‘lidagi harakat doirasini, xarakterini aniqlash va unga xos bo‘lgan asosiy xususiyatini ta’kidlashga qaratilgandir. Binobarin, masalaning nazariy va amaliy ahamiyati ayni shu o‘rinda ko‘zga tashlanadi. Biroq o‘rni kelganda R.K.Cholokoshvili tadqiqotida ko‘zga tashlanadigan yana bir jihat xususida to‘xtalmoqchimiz. YA’ni uning xulosa o‘rnida keltirgan so‘nggi fikrida mazkur tulki personajiga nisbatan sinfiylik munosabati seziladi. Bir qarashda bu tabiiy holday tuyuladi. Darvoqe, mazkur personajga nisbatan majoziylik nuqtai nazaridan yondashish hamda uni ijtimoiy-sotsial tabaqa vakili sifatida baholash hollari nafaqat gruzin ertakshunosligida, balki rus, o‘zbek, boshqird, Shimoliy Kavkaz, Dog‘iston va boshqa ko‘plab xalqlar folklorshunosligida o‘z ifodasini topgan. Jumladan, dog‘istonlik folklorshunos B.G.Tlexasning fikricha, tulki personaji hayvonlar haqidagi ertaklarda yuqori tabaqa vakillariga xizmat qiluvchi xushomadgo‘y va tilyog‘lamachi tip sifatida namoyon bo‘ladi 1 . Qoraqalpoq folklorshunosi Q.Mambetnazarovning yozishicha: «... tulki obrazi orqali qiyomat kelsa qoim turadigan, hiylakor, shum, kambag‘al odamlarga pand berib taqir yerga o‘tirg‘izib ketadigan ustun sinf vakillarining yoki juzli odamlarning ( bizningcha, bu yerda olim juzli iborasi orqali turkiy qavmlar o‘rtasida yuksak mavqega ega bo‘lgan yuz urug‘i va shu urug‘ orasidan saylanadigan qabila oqsoqollari hamda amaldorlarni nazarda tutgan) biri sifatida tasvirlanadi» 2 . Turkiy xalqlar ertaklari tadqiqotchisi X.Egamov tulki obrazini majoziy xarakter kasb etuvchi satirik personaj sifatida baholaydi. «Tulkining har bir qilig‘i va qilmishida, – deb uqtiradi u, – insonning ma’lum harakati anglanadi. Bir xilida o‘z muxoliflari ustidan g‘alaba qilsa, ikkinchisida mag‘lub bo‘ladi. Hayvonlar haqidagi aksariyat o‘zbek (faqat o‘zbek ertak larigina emas) ertaklarida tulki o‘zidan 1 Tlexas B.G. Otrajeniye sotsial’nix otnosheniy v skazkax narodov Dagestana i Severnogo Kavkaza // Janr skazki v folklore narodov Dagestana. –Maxachkala, 1987. – S.121. 2 Mambetnazarov Q. Qaraqalpaq xaliq yertekleri. -Nokis, 1996. 79-80-betlar.

jismoniy jihatdan kuchliroq bo‘lgan, hukmron sinf vakillarini anglatuvchi muxoliflar ustidan doim g‘olib keladi va dushmanlari tahqir nayzasiga (satira) mahkum bo‘ladilar. Agar tulki o‘zidan jismoniy zaifroq, eziluvchi, quyi sinf vakillari bilan to‘qnash kelganda doim mag‘lub bo‘ladi va hazil qamchisiga (yumor) duch keladi. Shunisi xarakterliki, oxirgisi ushbu holatda satiraga aylanmasdan, balki achinish va afsuslanish hissini uyg‘otadi, xolos. Shu xususiyatlariga ko‘ra tulki obrazi hamma vaqt o‘zining satirik va yumoristik xislatlarini saqlab keladi» 1 . Tadqiqotchi mazkur hodisaning bosh omilini «Sinfiy jamiyat niqoblangan, allegorik kulgi formasini taqozo» 2 etganligida, deb ko‘rsatadi. Ko‘rinib turibdiki, har uchala tadqiqodchining yuqorida keltirilgan qator fikrlari o‘rtasida mantiqiy yaqinlik va o‘xshashlik mavjud. Hattoki, ularning masalaga yondashishi, tahliliy usuli, chiqargan xulosalari ham bir-biriga hamohangdir. Faqat bu xulosalar birinchisi Dog‘iston va Shimoliy Kavkaz xalqlari hayvonlar haqidagi ertaklaridagi, ikkinchisi Qoraqalpoq ertaklaridagi va nihoyat, uchinchisi O‘zbek ertakchiligidagi tulki personajiga nisbatan chiqarilgandir. Biroq shu o‘rinda e’tirof etish kerakki, o‘z mohiyati jihatidan X.Egamovning fikrlari yuqoridagilardan qisman bo‘lsa-da, farq qiladi. Unda olim tomonidan ilgari surilgan fikrlarning asosiy mazmuni va yo‘nalishini belgilovchi bir jihat borki, bu, ayniqsa, xarakterlidir. Mazkur jihat tulki personajining funksional harakatlarini, xususan, xarakteriga xos asosiy belgilarni qisqacha ifodalaydi. Binobarin, olim tahlil jarayonida yuqoridagi fikrlarni tadrijiy davom ettirib, yana quyidagilarni alohida ta’kidlab ko‘rsatadi: «u (ya’ni tulki ) o‘zining sezgirligi, shumligi bilan yo‘lbars, bo‘ri, ayiq kabilarni jazoga giriftor qiladi va o‘z navbatida qo‘y, echki, toychoq, eshak va boshqa parrandalar tufayli o‘zi ham ahmoqona holatga tushib qoladi» 3 . 1 Egamov X. Sovet Sharqi turkiy xalqlari ertakchilik an’analari aloqalari tarixidan ocherklar. –T.: O‘qituvchi, 1982.42-43-bet. 2 Egamov X. Sovet Sharqi turkiy xalqlari ertakchilik an’analari aloqalari tarixidan ocherklar. –T.: O‘qituvchi, 1982.42-bet. 3 Egamov X. Sovet Sharqi turkiy xalqlari ertakchilik an’analari aloqalari tarixidan ocherklar. –T.: O‘qituvchi, 1982.43- bet .

Agar X.Egamovning mazkur o‘rinda keltirgan mulohazalarini R.K.Cholokoshvili xulosalariga qiyoslaydigan bo‘lsak, fikr lar tizimida mantiqiy uyg‘unlik ko‘zga tashlanadi. Faqat ifoda uslubida farqlilik mavjud. Binobarin, agar diqqat bilan razm soladigan bo‘lsak, tulkining obraz sifatida ikkilangan, ziddiyatli xususiyatga ega ekanligi X.Egamov tadqiqotida umumiy tarzda ifodalansa, R.K.Cholokoshvili tadqiqotida guruhlashtirish, ya’ni tasniflashtirish asosida tahlil etilganligida ayon bo‘ladi. Bu o‘rinda gruzin olimasi R.K.Cholokoshvilining tahliliy xulosalarini tadqiqotimiz obyektidagi personajning o‘ziga xos xususiyatlarini yoritishda birdan-bir to‘g‘ri va mukammal asosga ega bo‘lgan yo‘l sifatida baholaymiz hamda uni hayvonlar haqidagi o‘zbek xalq ertaklarida ishtirok etuvchi tulki obraziga qanchalik monand kelishini tahliliy prinsip asosida tadbiq etishga harakat qilamiz. Mazkur holatda tulki personajining o‘zbek xalq ertaklaridagi funksional harakati, sujet tarkibida tutgan o‘rni hamda milliy o‘ziga xos xususuiyatlarini nazarda tutgan holda ish yuritish lozim. Bizningcha, shu ma’noda tulkining xatti- harakati, u yoki bu personajga bo‘lgan munosabati, xususiyati hamda holatini quyidagi asosda tasniflashtirish maqsadga muvofiqdir: 1) tulki ustasi farang mug‘ombir. U o‘z nafsi va manfaati yo‘lida maslakdosh do‘stlarini halok etadi va yolg‘iz o‘zi omon qoladi; 2) tulki hiyla ishlatib, har xil qushlar va parrandalarni yemoqchi bo‘ladi, ba’zan bunga muvaffaqiyat bilan erishadi ham. Lekin oxir-oqibatda baribir halokatga uchraydi; 3) tulki yolg‘iz o‘zi muvaffaqiyatga erisha olmaydi. Shuning uchun ham u boshqa hayvonlarni yordamga chaqiradi; 4) tulki o‘ta aqlli va ayni paytda, o‘ta xushomadgo‘y. Ayyorlikka o‘rin qolmagan taqdirda u tadbirkorlik bilan ish ko‘radi; 5) tulki qozi. U odamni himoya qiladi; 6) tulki ochko‘z va o‘g‘ri. Biroq uning butun hiyla-nayranglari odam tomonidan fosh etiladi va u mag‘lubiyatga uchraydi.

Ko‘rinadiki, hayvonlar haqidagi o‘zbek xalq ertaklarida tulki personajiga xos asosiy xususiyatlar olti xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi va har biri o‘ziga xos alohida mustaqil ma’no kasb etadi hamda bu hodisa olti xil tipdagi sujetlarda aks etadi. Funksional harakatlarida esa hayvoniy odat va munosabatlar mujassamlashgan bo‘lib, talqinida majoziylikdan ko‘ra hayotiy hamda ramziy belgilar yetakchilik qiladi. Shuningdek, uning ertaklar sujetida tutgan o‘rni, asosan, yordamchi personaj vazifasida tavsiflanadi. Tulkining birinchi guruh ichida jam bo‘lgan xususiyatlari, asosan, uning salbiy personaj sifatidagi qiyofasini aks ettiradi. Bu o‘rinda u sujet tarkibida harakat qiluvchi asosiy, ya’ni yetakchi va ayni paytda, raqib personaj talqinida namoyon bo‘ladi va yovuzlik funksiyasini ado etadi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodida keng tarqalgan «Tulkiboyning ishi» 1 , «Ochko‘z, ayyor tulki» 2 ertaklarida ayni holatni kuzatish mumkin. «Ochko‘z, ayyor tulki» ertagida ochko‘z tulki chuqur g‘orning to‘rida ko‘ringan bir oq toshni quyruq moyi, deb o‘ylab, o‘zini uning ustiga tashlaydi. Biroq tishlab ko‘rsa-ki, tosh. Nafs balosiga aldangan tulki: «... g‘ordan qanday qilib chiqishini bilmay yotaveribdi. Bir vaqt u g‘orning labidan qarab turgan shoqolni ko‘ribdi. Tulki unga: Boylar bozor boribdi, Quyruq moyi olibdi. Qanjag‘aga 3 bo‘sh boylab, G‘orga tushib qolibdi. Shoqol oshna kel yeymiz, – debdi. Shoqol ham o‘zini g‘orga tashlabdi. Shu tariqa birin-ketin g‘or og‘ziga kelib qolgan bo‘ri, jayra, arslon, yo‘lbars kabi hayvonlar tulkining aldoviga ishonib, o‘zlarini chuqur g‘or tubiga 1 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 51-52-betlar. 2 O‘zbek xalq ertaklari. 2-tom. 23-24-betlar. 3 Qanjag‘a – qoziq.

tashlayveribdilar. Ular g‘or ichida yotaveradilar. Biroq oradan uch kun o‘tgach, ularning qorni nihoyatda ochiqib ketadi. Shunda tulki: – Kelinglar, bir maslahat qilaylik, axir hammamiz ochdan o‘lib qolmaylik. Hammamiz mening gapim bilan shu ahvolga duchor bo‘ldik. Shuning uchun men nima desam, yo‘q demanglar, deya qo‘shiq boshlabdi: – Tulki sizning jo‘rangiz, Yo‘lbars bizning to‘ramiz. Arslon bizning qarindosh, Jayra bizning bo‘lamiz 1 . Bo‘ri bizning jiyanimiz, Ot qo‘yinglar yeymiz. – deb uni ushlab yeb qo‘yishibdi». Xullas, g‘or ichidagi hayvonlar tulkining maslahatiga ko‘ra navbat bilan bir-birlarini yeb qo‘yadilar. Eng oxiri tulkining yolg‘iz o‘zi tirik qoladi va g‘ordan omon chiqib ketadi 2 . Ko‘rinadiki, yuqoridagi ertakda asosiy voqea tulkining faol ishtiroki va harakati natijasida sodir bo‘ladi. Unda ochko‘z tulkining makr-hiyla qobig‘ida mujassamlashgan ayyorlik va tadbirkorlik xususiyatlarini ta’kidlash hamda bo‘rttirish maqsadida shartli voqea, harakat va munosabatlar qo‘llangan. Bu holat ikki bosqichdan iborat bo‘lib, asosan takrorlanuvchi epizodlar tizmasida voqe bo‘ladi. Ertakdagi «dumba yog‘i» detali hayvonlarning g‘orga tushib qolishlariga sabab – bahona bo‘lib, u bilan bog‘liq hodisalar kompozitsion qurilma markazidagi asosiy epizod hisoblanadi va navbatdagi vaziyatlarga keng yo‘l ochadi. Binobarin, ayyor tulki makriga ilingan hayvonlarning birin- ketin g‘or to‘riga tushib qolishi birinchi bosqich ichidagi epizodlarning takror kelishidan tashkil topgan. Tulkining maslahatiga ko‘ra hayvonlarning navbatma-navbat o‘zaro o‘lja bo‘lishi bilan bog‘liq takrorlanuvchi epizodlar esa ikkinchi va ayni paytda, hal qiluvchi yakuniy bosqich ichida sodir bo‘ladi. Shu o‘rinda aytish joizki, hayvonlarning takroriy epizodlardagi xatti- harakatlari o‘ta ayyorlik va o‘ta laqmalik xislatlarini ta’kidlaydi hamda fosh 1 Bo‘lamiz – jiyan, xolavachcha. 2 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. –B.64-66-betlat.

qiladi. Demak, mavzu doirasida xulosa qilib aytganda, tulkining ustasi farang mug‘ombir va ayyor ekanligi ertakning umumiy mazmunida takroriy epizodlar vositasida qayta-qayta qayd etiladi. Biroq u beozor qushlar va parrandalarga to‘qnash kelganda, uning butun hiyla-nayranglari fosh etiladi hamda jazoga mahkum bo‘ladi. Masalan, uni xo‘roz 1 (boshqa variantida tovus) chuv tushirib ketadi 2 , laylak esa (uning) boplab ta’zirini beradi 3 , bedana o‘limga mahkum etadi, qarg‘a ham uni laqillatib ketadi. Shu o‘rinda e’tirof etish kerakki, ertaklar ekspozitsiyasida tulki dastlab qushlardan ustun keladi. Ayyorlik bilan ularni yemoqchi bo‘ladi. Ba’zan bunga muvaffaqiyat bilan erishadi ham. Biroq oxiri baribir mag‘lubiyatga uchraydi. Masalan, «Hiylagar bedana» ertagida tulki zag‘izg‘onga do‘q qilib, har kuni bitta bolasini yeb ketadi. Shu tarzda to‘rt kun deganda zag‘izg‘onning to‘rtta bolasini yeb qo‘yadi. Navbat so‘nggi, beshinchi bolasiga yetganda, unga bedana duch keladi. «Yig‘lab o‘tirgan zag‘izg‘onga ko‘zi tushib, bedana uning holini so‘rabdi. Zag‘izg‘on o‘z ahvolini so‘zlab beribdi. Dono bedana zag‘izg‘onning nodon va qo‘rqoqligiga ko‘p achinibdi. Keyin unga shunday deb o‘rgatibdi: – E, zag‘izg‘on, tulki yana sening oldingga kelib: «Do‘lanangni to‘miraman, qonlaringni shimiraman», – deb do‘q qilsa, sen, «to‘mirsang to‘miraver, shimirsang shimiraver» deb tura ber. Qolgan bolangni tashlama» debdi 4 . Shunday qilib, zag‘izg‘on dono bedananing maslahati bilan ayyor tulkidan qutulibdi. Biroq endi tulki bedanani ta’qib qilishga tushibdi va ustalik bilan uni tutib olibdi. «Bedana: – E, tulki, meni nima qilmoqchisan? – degan ekan, tulki: 1 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 60-61-betlar. 2 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 62-63-betlar. 3 O‘zbek xalq ertaklari. –T.: O‘zbekiston, 1990.17-20-betlar. 4 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 67-bet.

– Sen zag‘izg‘onga gap o‘rgatganing uchun u bolasini tashlamadi. Endi seni yemoqchiman, – debdi. Bedana tulkiga aytibdi: – Meni yeganing bilan hech bir baraka topmaysan, qorning ham to‘ymaydi, mening bir barmoqchalik ham etim yo‘q. Sen meni yemasang, seni yaxshilab to‘ydiraman», – deydi va to‘yga ketayotgan xotinlar oldida paydo bo‘lib, ularning e’tiborini tortadi. Xotinlar bedanani tutmoqchi bo‘lishganda, tulki ularning dasturxonini ochib, qornini to‘yg‘azadi. Ertasiga tulki bedanani ko‘rib qolib yana do‘q qiladi. Bedana tulkini yana to‘yg‘azadi. Shu tarzda tulki har kuni do‘q qilaveradi. Oxiri toqati toq bo‘lgan bedana tulkini to‘yg‘azish bahonasida cho‘pon qo‘ygan qopqonga ro‘para qiladi. Ayyor tulki nafs balosida o‘z tumshug‘idan ilinadi. Bedana tulkidan qutuladi» 1 . Demak, tulki qanchalik ayyor va mug‘ombir bo‘lmasin, o‘zidan kuchsiz parrandalar bilan to‘qnashganda mag‘lub bo‘ladi, bedana yanglig‘ mitti qushning firibiga chap berolmay, tuzoqqa ilinadi. Yana bir guruh ertaklarda esa tulki yolg‘iz o‘zi muvaffaqiyatga erisha olmaydi. Shuning uchun ham u boshqa hayvonlarni yordamga chaqiradi. Jumladan, u shudgorda quyruqni ko‘rib, o‘zi unga tegmaydi, chunki undan xavfsiraydi. Laqma bo‘rini ishga soladi, bo‘ri qopqonga tushgach, tulki mazza qilib quyruqni yeb ketadi» 2 . Ko‘rinadiki, bu o‘rinda tulki o‘zidan kuchli hayvonlarga firib beradi va ulardan ustalik bilan foydalanadi. Tulki ertaklarda vaziyatga qarab ish ko‘radigan, o‘ta aqlli va tadbirkor personaj sifatida ham namoyon bo‘ladi. Ayyorlikka o‘rin qolmagan taqdirda u tilyog‘lamalik qilib, ustamonlik bilan ish ko‘radi 3 . Tulkining yordamchi, ayni paytda, ijobiy xarakterdagi xususiyatlari uning odamni himoya qilishi, yordam berishi harakatlarida ko‘zga tashlanadi 4 . 1 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 67-69-bet. 2 Jalolov G‘. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. –T.: Fan, 1976. –B.31. 3 O‘zbek xalq ertaklari. 1 tomlik. –B.37-41. 4 Rahbari avval. O‘zR FA Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozmalar fondi. Inv. №668. –B.34- 35.

Bunda u ikki qutb (odam va bo‘ri; odam va ilon) munosabatini adolat tarozisida o‘lchab, «adolatli hukm» chiqaruvchi odil hakam – qozi qiyofasida namoyon bo‘ladi. Shu o‘rinda izoh berish kerakki, ayni holat va vaziyatlarda tulkining odamni himoya qilishi bilan bog‘liq harakatlari totemistik e’tiqodlarga borib tutashadi. Tulkining zarar keltiruvchi sifatidagi funksiyasi uning odamga nisbatan ayyorlik harakatlarida aks etadi. Tulkining bunday harakati oxir-oqibatda uning o‘zini jazoga giriftor qiladi. Masalan, «Dehqon bilan tulki» 1 ertagida ochko‘z tulki bir kuni qo‘shchi dehqonning tushlik ovqatini o‘g‘rincha yeb ketadi. Bundan jahli chiqqan dehqon biroz damini olib, och holida yana qo‘sh haydashga tushadi. Bu hol ertasi kuni ham sodir bo‘ladi. Oxiri toqati – toq bo‘lgan dehqon erta bilan turib, kampiriga: – Bugun sutni ko‘zachaga quyib bergin, – debdi. Kampir: – Nima gap? – deb so‘ragan ekan, chol unga: – Har gal olib borgan ovqatimni bir ochko‘z tulki yeb ketayapti, – debdi. Kampir sutni ko‘zachaga quyib beribdi. Chol ko‘zachani olib yana yer haydashga jo‘nabdi». O‘g‘ri tulki odatdagiday yana cholning ovqatiga keladi, biroq bu gal u tumshug‘idan ilinadi.Shunda tulki ko‘zadan qutilish uchun «... daryoga borib, suvga tiqqan ekan, ko‘zaning ichiga suv kiribdi va tulkini suv tagiga tortib ketibdi» 2 . Shunday qilib, chol ochko‘z va o‘g‘ri tulkidan qutiladi. Ko‘rinadiki, tulki personaji hayvonlar haqidagi o‘zbek xalq ertaklarida turli xil talqin, xarakter va xususiyatlarda, turli xil funksiyalarni bajarib keladi. Biroq uning sujet tarkibidagi faol yo‘nalishi bedana singari, asosan, yordamchi personaj sifatidagi harakatlarida ko‘zga tashlanadi. Binobarin, tulki bilan bedananing yordamchi personaj sifatidagi funksional xususiyatlari sujet yechimida hal qiluvchi vazifani bajarishi bilan tavsiflanadi. Yordamchi personaj – tulki va bedananing talqiniy sifatlarini belgilovchi xususiyatlar (ayyor, mug‘ombir, tilyog‘lamachi, ustamon, tadbirkor...) 1 O‘zFA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining folklor arxivi. Inv. №1657 – 48.D.2 / 3. 2 O‘zbek xalq ertaklari. 1 tomlik. –B.37-41.

ertaklarda salbiy ma’no kasb etgandek tuyuladi. Biroq ertaklarning umumiy mazmuni va xulosasida shu narsa seziladiki, bu kabi xususiyatlar yordamchi personaj maqsadiga mos tushadi va raqibini aldash, ahmoqlikda ayb lash, laqillatish hamda mag‘lubiyatga uchratib, jazoga giriftor etishda qo‘l keladi. Yetakchi personajni himoya qilish, yordam berish, qutqarish yoki har xil chora-tadbirlarni qo‘llash, maslahat berish kabi aqliy va jismoniy harakatlar bevosita yuqoridagi talqiniy xususiyatlar asosida amalga oshadi. Binobarin, yordamchi personajning ertaklar sujetida tutgan o‘rni va ahamiyati ham qayd etilgan asoslarga ko‘ra belgilanadi. II.3. HAYVONLAR HAQIDAGI ERTAKLARDA RAQIB PERSONAJLAR TALQINI Hayvonlar haqidagi ertaklarning personajlari tizimida raqib obraz alohida o‘rin tutadi. Raqib personajlar ertak lar sujetida yetakchi yoki yordamchi qahramonlar harakati va maqsadiga zid, ya’ni qarama-qarshi munosabatda turib harakat qiluvchi, talqinida salbiy xususiyatlarni mujassamlashtirgan

muxolif yoki raqib kuch qiyofasida namoyon bo‘ladi. Biroq bu muxoliflik mohiyat e’tiboriga ko‘ra ijtiomiy-siyosiy ma’noda emas, balki maishiy-estetik mazmunni ifodalovchi voqelik sifatida aks etadi. Binobarin, mazkur turdagi ertaklarda konfliktlar xarakteri aynan shu holat bilan izohlanadi. Raqib personajlarning u yoki bu darajadagi xatti-harakatlari sujet tizimida alohidalik kasb etadi. Ularning funksional harakatlarida ko‘zga tashlanuvchi eng asosiy jihatlar sujet dinamikasini ta’minlovchi ziddiyat va to‘qnashuvlarni keltirib chiqarishi bilan tavsiflanadi. Ayni hodisa yetakchi yoki yordamchi personajlar xarakterini ochishda, talqiniga xos ijobiy sifatlarini rivojlantirish va to‘ldirishda bosh vosita bo‘lib xizmat qiladi. Demak, to‘qnashuv ikki tomon sifatlarini belgilaydi va umumlashtiradi. Raqib personajlar tarkibi bo‘ri, shoqol, o‘rni bilan tulki, ilon, qarg‘a kabi parranda-darrandalardan iborat bo‘lib, bo‘ri shu guruh vakillari orasida faol harakati va o‘ziga xos qator xarakterli xususiyatlari bilan ajralib turadi. Turkiy xalqlarda, jumladan, o‘zbek folklorshnosligida bo‘ri obrazi, uning tarixiy kelib chiqish asosi – genezisi, ayniqsa, qadimiy turkiylar madaniyati, diniy-e’tiqodiy qarashlari tizimida tutgan o‘rni va ahamiyati bir qator ilmiy monografik hamda ilmiy-tarixiy tadqiqotlar mazmunida keng, va atroflicha yoritilgan 1 . Bo‘ri hayvonlar haqidagi ertaklarda, asosan, salbiy xislatlar bilan ko‘zga tashlanuvchi obraz sifatida mashhurdir. Ilmiy adabiyotlardan, yirik folklorshunoslarning tadqiqotlaridan ma’lum bo‘lishicha, bo‘rining ertaklardagi muayyan shaklga kirgan badiiy obrazi o‘zining afsonalardagi 1 Bichurin N.Y. Sobraniye svedeniy o narodax obitavshix v Sredney Azii v drevniye vremena. T.1. –M. –L. 1950. –S.382; Sakali M.A. Turk menskiy skazochniy epos. – Ashxabad: –Izd-vo AN Turkmenstana. –S.46; Xodi Zarif. Folklor va arxeologiya materiallarini qiyosiy o‘rganish masalasiga doir // O‘zbek tili va adabiyoti, 1958. –№1. – B.29-30; Afzalov M.I. O‘zbek xalq ertaklari haqida. –T.: Fan, 1964. –B.24-25; Jalolov G‘. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. –T.: Fan, 1976. –B.19-20; Imomov K.I., Mirzayev K., Sarimsoqov B.,Safarov O. O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. –T.: O‘qituvchi, 1990. –B.44- 45; Rahmonov N. Urxun-Yenisey yodnomalari va turkiy eposlar. –T.; 1991. –B.89-91,95, 195-213, 223, 225;O‘roz M. Turk asotir (mif)lari // Sirli olam, 1991. –№.7. –B.10;Jo‘rayev M. O‘zbek xalq ertaklarida «sehrli» raqamlar. –T.: Fan, 1991. –B.112; Jo‘rayev M . Ko‘k bo‘ri avlodlari // Fan va turmush, 1983. –№3. –B.12-13; Jo‘rayev M. Boysun – bo‘ri qabilasi // Guliston, 1991. –№8. –B.27-28.

o‘tmishdoshidan farqli o‘laroq hech bir asosda ijobiylik kasb etmaydi 1 . Bundan sehrli ertaklar mustasno, albatta 2 . Chunki sehrli ertaklarda bo‘rining totemistik e’tiqodlar bilan bog‘liq jihatlari muayyan darajada saqlanib qolgan, ya’ni afsonalarda asos solingan mifologik totem sifatidagi umrini sehrli ertaklar tarkibida davom ettirib, yashab kelmoqda. Biroq e’tirof etish kerakki, uning badiiy ko‘chim doirasiga tushgan dastlabki, arxaik shakli va mazmuni sehrli ertaklar talabi hamda tabiatiga moslashgan holda voqelikka aylangan. Hayvonlar haqidagi ertaklarda esa bo‘riga bo‘lgan mifologik e’tiqod izlari saqlangan. U salbiy personaj sifatida namoyon bo‘ladi. Ertaklarda «Bo‘ri, – deb yozadi M.I.Afzalov «O‘zbek xalq ertaklari haqida» nomli monografik tadqiqotida, – eng ochko‘z, mug‘ombir, ahmoq, go‘l sifatida tasvirlanadi» 3 . K.Imomov ham xuddi shunday fikr bildirib, «Bo‘ri obrazi talqinida ikki xil belgi aniq ko‘rinadi. Biri, bo‘ri-qonxo‘r, ikkinchisi esa bo‘ri-laqma. Laqmalik belgisi ijtimoiy hayotning chorvachilik bosqichida vujudga kelgan uydirma. U zarar keltirgan hayvonlardan qasd olish, mazax qilish niyatida to‘qilgan va u an’anaga aylangan» 4 , ekanligini ta’kidlab ko‘rsatadi. Ko‘rinadiki, hayvonlar haqidagi ertaklarda bo‘rining salbiy personaj sifatida konkretlashuvi jamiyatdagi ijtimoiy -iqtisodiy jarayonlar mahsuli tariqasida yuzaga kelgan. Binobarin, avval ta’kidlaganimizdek, chorvachilik munosabatlari iqtisodiy tarmoq sifatida qaror topgach, totem-yaratiq – bo‘riga nisbatan ishonch va e’tiqod kuchsizlangan hamda yo‘qola borgan. Natijada mifik hodisalarning poetik transformatsiyasi o‘z mohiyatini xiralashtirib, maishiy-estetik ma’no kasb 1 Jalolov G‘. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. –T.: Fan, 1976. 22-bet. 2 Hodi Zarif. Folklor va arxeologiya materiallarini qiyosiy o‘rganish masalasiga doir // O‘zbek tili va adabiyoti, 1958. –№1. –B.29-30; Imomov K. Sehrli ertaklar // O‘zbek folklori ocherklari. –T.: Fan, 1989. –B.87; Imomov K., Mirzayev X., Sarimsoqov B., Safarov O. O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. –T.: O‘qituvchi, 1990. –B.197; Rahmonov N. Urxun-Yenisey yodnomalari va turkiy eposlar. Fil. fan. dok. diss. –T., 1991. –B.196-197; Afzalov M.I. O‘zbek xalq ertaklari haqida. –T.: Fan, 1964, –B.24. 3 Afzalov M.I. O‘zbek xalq ertaklari haqida. –T.: Fan, 1964, –B.28. 4 Imomov K. Hayvonlar haqidagi ertaklar // O‘zbek folklori ocherklari. 3 tomlik. 2-tom. – T.: Fan, 1989. 84-bet.

etgan va ibtidoiy chorvachilik munosabatlaridan kelib chiqadigan real voqelik, hayvonlar haqidagi hikoyatlar, fantastik uydirmalar vositasida aks ettirila boshlangan. Demak, bo‘ri qiyofasida salbiy xususiyatlarning yuzaga kelish hamda shakllanish jarayoni, asosan, chorvachilik munosabatlarining qaror topishi va totemik e’tiqodlarga bo‘lgan ishonchning yo‘qola borishi bilan aloqadordir. Uning raqib personaj sifatidagi faoliyati esa dual miflar ideologiyasi ta’sirida shakllangan. Bundan tashqari, uning mazmunida urug‘, qavm yoki qabilalararo ziddiyat va raqobatning ilkin izlari aks etadi. Shuning uchun ham mazkur personajning ertaklardagi badiiy talqini hamma vaqt salbiy xislatlarda gavdalanadi. «Undagi bu xislatlar satirik prinsip talablari asosida bo‘rttirilib tasvirlanadi» 1 . Ertaklarda bo‘ri ishonuvchan, laqma, ayni paytda, ochko‘z va yirtqich sifat ta’riflanadi, «... laqmalik esa uni mazax qilish uchun qo‘llangan belgi» 2 . Shu boisdan ham u o‘zidan kuchsiz, ojiz va zaif hayvonlardan har doim mag‘lub bo‘ladi. Jumladan, echki bor kuchi bilan suzib, boplab adabini beradi 3 , tulki uni tavbasiga tayantirib, jazoga giriftor etadi 4 , laqmaligi tufayli hatto qo‘zi, xo‘roz kabi beozor jonivorlar ham aldaydi... 5 Shunisi qiziqki, yuqorida qayd etilgan ta’kidlarni hududiy, etnik va madaniy jihatdan yaqin bo‘lmagan, ya’ni bir-biridan tamomila farqlanuvchi hamda turli xil til oilasiga kiruvchi xalqlar ertaklaridagi bo‘ri obraziga nisbatan ham bemalol qo‘llash mumkin 6 . Mazkur o‘rinda R.K.Cholokoshvilining fikr va xulosalari diqqatga sazovordir. U hayvonlar haqidagi gruzin xalq ertaklarida ishtirok etuvchi bo‘ri 1 Egamov X. Sovet Sharqi turkiy xalqlari ertakchilik an’analari aloqalari tarixidan ocherklar. –T.: O‘qituvchi, 1982. 43-bet. 2 Imomov K.Hayvonlar haqidagi ertaklar //O‘zbek folklori ocherklari, 3 tomlik. 2-tom. –T.: Fan, 1989. 82-b. 3 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. –B.26-28, 32-36-betlar. 4 O‘zbek xalq ertaklari, 1-tom. 20-23, 37-41; 82-86; 17-20-betlar. 5 O‘zbek xalq ertaklari, 1 tom. 80-81-betlar.. 6 Anikin V.P. Russkaya narodnaya skazka. –M.: 1969, –S.62-63, 70-71; Anikin V.P., Kravsova N.I. Russkoye narodnoye poeticheskoye tvorchestvo. M.: Prosvesheniye, 1971. – S.105-106; Propp V.Y. Russkaya skazka. –L., 1984. –S.310-311; Kostyuxin YE.A. Tipi i formi jivotnogo eposa. –M.: 1987, –S.112; Cholokoshvili R.K. Gruzinskiy narodniy skazochniy epos o jivotnix. Avtoref. diss... kand. filol. nauk. –Tbilisi, 1985. –S.9-10.

personajini mazmun jihatdan olib qaraydi va tahlil asosida quyidagi uch guruhga bo‘lib tasniflashtiradi: 1) bo‘ri ayyor tulkidan yengiladi; 2) uy hayvonlari bo‘rini hech narsasiz qoldiradi; 3) bo‘ri uy hayvonlarining bolalarini o‘g‘irlagani uchun jazoga giriftor bo‘ladi 1 . Ko‘rinadiki, tadqiqotchi tasniflashtirish jarayonida, dast avval, bo‘ri obrazining funksional harakatlarini e’tiborga oladi. Ikkinchidan, uning salbiy obraz sifatidagi strukturasi va semantikasini hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘ziga xos ichki xususiyatlaridan kelib chiqqan holda belgilaydi. Tabiiyki, bu o‘z navbatida bo‘rining harakat va holatini, u yoki bu personaj bilan qarama-qarshi, zid munosabatini ertaklar sujeti, konfliktida tutgan o‘rniga ko‘ra guruhlashtirish imkonini beradi. Shu jihatdan olganda e’tirof etish kerakki, R.K.Cholokoshvilining masalaga yondashish uslubi ertakshunoslikda ilmiy- amaliy ahamiyat kasb etadi. Shu o‘rinda aytish joizki, olima talqinida ilgari surilgan guruhlashtirish prinsipini turkiy xalqlar, xususan, o‘zbek ertaklarida qatnashuvchi bo‘ri obraziga nisbatan ham tadbiq etish mumkin. Chunki bo‘ri bilan bog‘liq ertaklarning ilmiy asoslangan talqini gruzin, o‘zbek, rus va boshqa qator xalqlar folk lorshunosligida umumiy asosda o‘xshash, mushtaraklik kasb etadi. Biroq e’tirof etish joizki, obrazlar tabiatida milliy o‘ziga xos xususiyatlar mavjud bo‘lib, bu esa muayyan xalqning madaniy, maishiy va ijtimoiy turmushi bilan bog‘liq hodisa hisoblanadi. Yuqorida aytilgan fikrlardan kelib chiqqan holda hayvonlar haqidagi o‘zbek xalq ertaklarida ishtirok etuvchi raqib personaj – bo‘ri obrazining mazmuni va funksional xususiyatlarini quyidagicha ichki guruhlashtirish va tadqiq etish mumkin: 1. Bo‘ri ayyor tulkidan yengiladi: 1 Cholokoshvili R.K. Ko‘rsatilgan asar.

a) dastlabki holatda bo‘ri tulkidan manfaatdor bo‘ladi. Ayni paytda uning hiylasiga ishonib, tavbasiga tayangunga qadar kaltak yeydi 1 ; b) tulki bo‘rini kart dumba bilan mehmon qilish bahonasida shudgordagi qopqonga duchor qiladi. Ayyor tulkining hiylasiga ishongan ochko‘z va laqma bo‘ri jazoga giriftor bo‘ladi 2 . Biroq ayni daqiqada tasodifan kelib qolgan tulki vaziyatga o‘z ta’sirini o‘tkazadi: aql bilan tadbir qo‘llab, uning o‘zini o‘limga mahkum etadi 3 . 2. Uy hayvonlari bo‘rini hech narsasiz qoldiradi: a) bo‘rilar qo‘y, echki, eshak, ho‘kiz va xo‘rozni ko‘rib xursand bo‘lganidan «Xudo bizga go‘sht yetkazdi», deb qo‘shiq boshladilar 4 ; b) biroq echkining siyosatidan qo‘rqib sarosimaga tushdilar 5 ; v) bo‘ri qo‘zi, xo‘roz va otni yemoqchi bo‘ldi, ammo ot tuyog‘idagi xatni o‘qiyman, deb tepki zarbidan til tortmay o‘ldi 6 . 3. Bo‘ri uy hayvonlarining bolalarini o‘g‘irlagani uchun jazoga giriftor bo‘ladi: a) bo‘ri echki bolalarini yeb qo‘yadi; b) echki bo‘ridan ayovsiz o‘ch oladi 7 . Shunday qilib, tasnif mazmunidan anglashiladiki, bo‘rining ertaklardagi harakat doirasi har uch holatda ham salbiy ma’noni izohlaydi. U o‘zidan jismoniy ojiz bo‘lgan raqiblari oldida hamma vaqt ahmoqona holatga tushib qoladi va albatta, mag‘lubiyatga uchraydi. Shuningdek, uning to‘qnashuv jarayonida, ayniqsa, vaziyat ichidagi harakatlari nisbatan sodda, ayni paytda hajviy fonda tasvirlanadi. Binobarin, to‘qnashuv jarayonida yuzaga kelgan vaziyat raqib 1 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom.37-41-betlar. 2 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom.36-38-betlar. 3 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 20-23-betlar. 4 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 26-28, 47-56-betlar. 5 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 29-31-betlar. 6 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 80-81 -betlar. 7 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 57-61-betlar.

personaj – bo‘rining o‘ta go‘l, axmoq va laqmaligini umumlashtirib, yaxlit bir belgi sifatida namoyon etadi. Mazkur o‘rinlarda epizodlar ziddiyat asosiga qurilgan bo‘lib, u turli xil shakllarda takrorlanib keladi. Takroriy epizodlar esa bo‘rining harakati va holatiga urg‘u beradi hamda asosiy maqsadni aniqlashtiradi. Masalaning yana bir tomoni shundaki, ziddiyat asosiga qurilgan epizodlar qarshi qo‘yilgan personajlar (tulki, echki, qo‘y, qo‘zi, xo‘roz, xachir, ot...) xususiyatini tipiklashtirish va sujet tarkibida tutgan o‘rnini belgilash vazifasini ham ado etadi. Jumladan, tasniflashtirishning birinchi guruhida e’tirof etilgan holatlar raqib personaj (bo‘ri)ning o‘ta go‘l, qo‘pol va qizg‘anchiqligini bo‘rttirib ko‘rsatgani holda yordamchi personaj (tulki)ning o‘ta ayyor va dono sifatini belgilab beradi. Mazkur holatda bo‘rining funksional harakati passiv ifodalanadi. Ikkinchi guruh tahlilida bo‘ri chorvaning ashaddiy dushmani, qo‘y- qo‘zilarning ofati sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda bo‘rining funksional harakatlari uning xarakteri bilan bog‘liq holda ifodalanadi. Shu boisdan to‘qnashuv epizodlarida asosiy urg‘u uning ochko‘zlik, qonxo‘rlik va yirtqichlik xususiyatlariga qaratilgandir. Masalan, «Bo‘ri bilan qo‘zi» 1 ertagida qo‘zi, xo‘roz, xachir va otga «Seni yeyman», deb tahdid solishi, «Buzoq, echki va qo‘zi» 2 ertagida esa: «... ularni ko‘rib, o‘ziga uch kunlik ovqat deb mo‘ljallab xursand ...» bo‘lishi yoki Susambil yaylovlarida erkin o‘tlab yurgan jonivorlarga hujum qilishi 3 kabi epizodik hodisalar ikkinchi guruhdagi raqib personaj talqiniga mos tushadi. Mantiqan yondashganda, bunday to‘qnashuvlarda bo‘ri chorva mollarini, albatta, yengadi, mag‘lub etadi. Biroq ertaklarda mazkur hodisalarning aksi yuz beradi. Yuzaga kelgan vaziyat bo‘rining salbiy xususiyatlarini ochib tashlaydi va kulgi mo‘ljaliga nishon qiladi. U yetakchi qahramon (echki, qo‘y, xo‘kiz...) yoki yordamchi personaj (ot, eshak, sichqon...) hiyla-nayrangi va uydirmasiga aldanadi, ular siyosatidan qo‘rquvga tushib, qochib ketadi. Chunki bunday 1 O‘zbek xalq ertaklari, 1-tom. 80-81-betlar. 2 O‘sha asar. 26-28-betlar.. 3 O‘sha asar. 47-56-betlar.

vaziyatlarda hiyla ishlatish, ayyorlik bilan tadbir qo‘llash yetakchi yoki yordamchi personajlar maqsadiga mos tushadi va raqibini aldash, sarosimaga tushirish, ahmoq qilib jazolash uchun qo‘l keladi. Shu motiv bo‘ri obrazining uchinchi tipi bilan bog‘liq ertaklarda ham uchraydi. «Echkining o‘ch olishi» 1 ertagida hikoya qilinishicha, Ona echkiga tahdid solib, maqsadiga erisholmagan keksa, ochko‘z bo‘ri hiyla-nayrang ishlatib uning bolalarini yeb ketadi. Buning uchun ona echki bo‘ridan ayovsiz o‘ch oladi: ochko‘z bo‘ri jon talvasasida ming bir azobga duchor bo‘ladi. Anglashiladiki, ertakda bo‘ri o‘zidan kuchsiz bo‘lgan hayvon – ona echki bilan to‘qnashuvda mag‘lubiyatga uchraydi. Bu o‘rinda bo‘rininng mag‘lub bo‘lishi ertak sujetida tasvirlanayotgan voqealar yechimini ta’minlashga qaratilgandir. Qolaversa, bu holat «Bo‘ri bilan echki» turkum ertaklarining o‘ziga xos xarakterli xususiyatlarini ham belgilaydi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, bo‘ri obrazining uchinchi tipi o‘ziga xos talqiniy asosiga ko‘ra tasniflashtirishning birinchi va ikkinchi tipiga kiruvchi bo‘ri personajlaridan bir muncha farqlanadi. Bu farqlilik, asosan, uning funksional harakatlarida ayyorlik va laqmalik xususiyatlarining zid holatda kelishida ko‘rinadi. Jumladan, yuqorida keltirilgan ertakda ham xuddi shu hodisaga duch kelamiz. Dastlabki holatda bo‘ri echki bolalarini qo‘lga tushirish maqsadida ayyorlik bilan ish tutadi. Biroq ertakning ikkinchi qismida yuzaga kelgan vaziyat bo‘ri obrazining funksional harakatlariga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bunda bo‘ri qiyofasida mujassamlashgan ochko‘zlik, ayyorlik va mug‘ombirlik belgilari endilikda soddalik, o‘ta go‘llik va laqmalik sifatlari bilan almashadi. Shuni e’tirof etish kerakki, bo‘ri talqinidagi soddalik, laqmalik belgilari «Bo‘ri bilan tulki» turkumiga oid ertak larda bo‘lgani kabi odatiy, an’anaviy xarakterdagi takroriy epizodlar mubolag‘ali tasvirlar vositasida ifodalanadi. 1 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 57-61-betlar.

Bu o‘rinda mubolag‘ali tasvirning maqsad, vazifasi raqib personaj – bo‘ri qiyofasidagi salbiy xususiyatlarni yanada bo‘rttirib, aniqlashtirib ko‘rsatishga qaratilgandiр. Shuningdek, mubolag‘ali tasvir ertakda fantastik va realistik xarakterdagi uydirmalar bilan birgalikda fosh etish funksiyasini ham bajarab keladi. Bu holat, ayniqsa, qarshi qo‘yilgan personajlar o‘rtasidagi to‘qnashuvlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Jumladan, «Bo‘ri bilan echki» ertagida ona echkining bo‘rini suzib qornini yorishi, bo‘ri qornidan ikki echkichaning tirik chiqishi yoki bo‘rining hamma yog‘i kuyib, jizg‘anak bo‘lishi, garimdori va tuz surtib dodlashi, nihoyat, chaqir tikanak ustiga yumalab, ming azob ichida jon berishi kabi epizodik (ko‘rinishlar) hodisalar fikrimizni to‘la-to‘kis asoslaydi. Ularda mubolag‘a bilan uydirmaning uyg‘un kelishi, birinchidan, voqea va hodisalar mantiqiga mos ma’noni umumlashtiradi. Ikkinchidan, obrazlar talqinidagi ramziy ma’noni oydinlashtiradi. Uchinchidan, salbiy obrazlar, xususan, raqib personajlar qiyofasidagi ochko‘zlik, ayyorlik va zo‘ravonlik soyasida qolgan laqmalik hamda ahmoqlik kabi illatlarni fosh etadi. Ma’lum bo‘ladiki, hayvonlar haqidagi o‘zbek xalq ertaklarida bo‘ri obrazi raqib personaj sifatida faoliyat ko‘rsatadi va u funk sional harakatlariga ko‘ra uch xil tipda namoyon bo‘ladi. E’tirof etish kerakki, har uch holatda qayd etilgan xulosalar u yoki bu asosda mazkur turga oid ertaklarda qatnashuvchi boshqa qator raqib personajlar (bo‘ri, shoqol, o‘rni bilan tulki, ilon, qarg‘a)ning o‘ziga xos talqiniy jihatlarini to‘la-to‘kis tavsiflaydi. Bu esa o‘z navbatida hayvonlar haqidagi o‘zbek xalq ertaklarining spetsifik xususiyatlarini (obrazlar tarkibi va talqini nuqtai nazaridan) belgilaydi. Binobarin, raqib personajning funksional xususiyati sujet tarkibida to‘qnashuv va ziddiyatlarni keltirib chiqarishi bilan xarakterlanadi. To‘qnashuvlar mohiyati esa mantiqan sof maishiy va ijtimoiy-maishiy ma’nolarni ifodalaydi. Sujet tarkibidagi to‘qnashuv va uning yechimi, asosan, raqib personajning mag‘lubiyati bilan xotimalanadi. Ayni holat hayvonlar haqidagi ertaklarda ishtirok etuvchi raqib personajning mohiyatini belgilaydi.

II.4. HAYVONLAR HAQIDAGI ERTAKLARDA HOKIM YOKI HUKMDOR OBRAZI TALQINI Hayvonlar haqidagi ertaklarda ishtirok etuvchi personajlardan yana biri hokim yoki hukmdor obrazidir. Mazkur obraz o‘ziga xos alohida belgi-xususiyatlari va funksional harakatlari bilan boshqa personajlardan tubdan ajralib turadi. Hokim personaj o‘zida hukmdorlik munosabatlarini ifoda etuv chi, hayvonlar manfaatlarini himoya qiluvchi va ayni paytda, ular joniga tahdid soluvchi, shuningdek, ba’zi jihatlari bilan masal qahramoniga yaqin turuvchi, goh ijobiy, goho esa salbiy qiyofalarda namoyon bo‘luvchi ko‘p qirrali obrazlardan sanaladi. Hokim personaj ertaklar mazmunida asosiy bo‘lmagan obraz sifatida tasnif etiladi. Bunga sabab, mazkur personaj ertaklar konfliktida tutgan o‘rni hamda vazifasiga ko‘ra kam ishtirok etadi va sujet tarkibida u yoki bu darajada faollik ko‘rsatmaydi. Binobarin, uning hukmdor yoki o‘rmon hokimi sifatidagi qiyofasi, xarakter xususiyati, buyruq berish funksiyasi, harakat va holati, nutqiy munosabati, ko‘pincha, ommaviy epizodlarda – guruhlashgan personajlar tarkibida voqe bo‘ladi. Hayvonlar haqidagi ertaklarda ishtirok etuvchi hukmdor personajlarni yozma adabiyotdagi shoh va shohlikka aloqador talqinlarning boshlamasi sifatida baholash mumkin. Bundan anglashiladiki, ertaklarda qatnashuvchi hukmdor personajga berilgan ta’rif ijtimoiy mohiyati va mantiqiy asosiga ko‘ra nisbatlangan xarakterga ega. Chunonchi, inson tafakkurining boshlang‘ich tabiati taraqqiyotning ibtidoiy bosqichlariga xos cheklangan

va shaklan oddiy tuzilishga ega bo‘lib, uning badiiy ijoddagi in’ikosi ham voqelikni o‘ziga xos sodda, ixcham va cheklangan tarzda aks ettirishi bilan tavsiflanadi, bu birinchidan. Ikkinchidan, bu tipdagi personajlarning yaratilish tarixi va o‘sish, o‘zgarish evolyutsiyasi, transformatsiyalanish xususiyatlari, shuningdek, ramziylikka daxldor jihatlari yozma adabiyot uchun asos-zamin bo‘lganligini ko‘rsatadi. Mana shunday ta’kidlarga asoslanib, hayvonlar haqidagi ertaklarda ishtirok etuvchi hokim yoki hukmdor personajlarni quyidagi yo‘nalishda tahlil va talqin etish maqsadga muvofiqdir: a) hukmdorlikka aloqador talqinlarning o‘ziga xos ohoriy jihatlarini ko‘rsatish maqsadida hokim (hukmdor) obrazi qiyofasini belgilash, ahamiyatini aniqlash; b) hukmdorlik talqinini ertak talabi nuqtai nazaridan oydinlashtirish. Ta’kidlash joizki, ertaklarda hukmdor (hokim) obrazi goh yo‘lbars, goh sher, goh arslon tipida uchrashi sababli, bu boradagi fikrlarimiz yaxlitligi va mukammalligini ta’minlash maqsadida har uch personaj harakatini umumiy holatda baravar tahlil etib boramiz. Darhaqiqat, hayvonlar haqidagi ertaklarda hukmdorlikka aloqador talqin va xususiyatlar yo‘lbars, sher, arslon tipidagi kuchli hayvonlar qiyofasida namoyon bo‘ladi. Bu obraz, uning kelib chiqishi va yaratilish asosi, ertak sujetida tutgan o‘rni, funksional harakatlari va talqiniy jihatlari folklorshunoslikda jiddiy tadqiq etilishi lozim bo‘lgan masalalardan biri hisoblanadi. Chunonchi, ertakshunosligimizda u yoki bu yo‘na lishda obrazlar tahliliga bag‘ishlangan bir qancha ilmiy tadqiqotlar mavjudligiga qaramay, mazkur personaj xususida jiddiy kuzatish olib borilmagan. Bildirilgan fikr va mulohazalar esa umumiy mazmundagi munosabat xarakteriga ega bo‘lib, o‘zida mavzu mohiyatini to‘la qamrab ololmaydi. Masalan, M.I.Afzalovning fikriga ko‘ra, hayvonlar haqidagi ertaklarda arslon tipidagi «... kuchli, yirtqich hayvonlar obrazi orqali o‘tmishdagi xon, podsholarning ochko‘zligi, zolimligi, o‘z shaxsiy

manfaatlarini ko‘zlaganligi fosh etiladi» 1 . F.Akramov esa «Totemistik miflar» nomli maqolasida bu obraz (yo‘lbars)ning tarixiy ildizi – genezisini totemistik e’tiqodlarga bog‘lab talqin etadi. Uning yozishicha, «O‘zbek totemistik miflarida katta mehr-muhabbat bilan tasvirlangan ajdodboshi hayvonlar orasida yo‘lbars totemi ajralib turadi». Olim o‘z fikrini davom ettirib, «U (yo‘lbars ) xalq qahramonining homiysi, rahnamosi, yovuz kuchlarni yengishda hamkori 2 , deb qo‘shimcha qiladi. Dastlabki qarashda har ikkala tadqiqotchining yuqorida keltirilgan qator fikrlari u yoki bu darajada ilmiy-amaliy qiymatga egadek tuyuladi. Darhaqiqat, bu kabi fikr va xulosalar arslon, yo‘lbars tipidagi (hukmdor) personajlarning tarixiy-badiiy xususiyatlarini o‘rganish hamda tadqiq etishdan ko‘zlangan maqsadni muayyan darajada oydinlashtiradi ham. Biroq diqqatimizni masalaning asosiy tomoniga qaratadigan bo‘lsak, olimlar fikrida bir yoqlamalik va xulosalarning yetarli, aniq dalillar bilan asoslanmaganligi ko‘zga tashlanadi. Jumladan, M.I.Afzalov qarashlarida hokim personaj – arslonning hukmdorlikka aloqador jihatlari o‘zining tabiiy harakat va holatidan ajratib olinib, sinfiy munosabatlar qobig‘ida izohlanadi. Shu boisdan, olim talqinida arslon (hokim) obrazi tom ma’nodagi majoziy personaj sifatida ta’riflanadi. Bu esa o‘z navbatida mavzu atrofida chigal xulo - salar chiqarishga olib keladi. Holbuki, hayvonlar haqidagi ertak larda ishtirok etuvchi obrazlar mazmunida mavjud ko‘chma ma’no majoziylikdan ko‘ra ko‘proq ramziylikka daxldor. Ramziylik ertaklarda mavjud g‘oyaviy mazmun va ijtimoiy-estetik maqsadning ta’sirchanligini oshirishda hamda obrazlar semantikasini badiiy umumlashtirishda faol vositalardan biri sanaladi. Boshqacha qilib aytganda, ramziylik badiiy tafakkur mezonlari va qonuniyatlarining shakllanishi hamda qaror topishida muhim ahamiyat kasb etadi. 1 Afzalov M.I. O‘zbek xalq ertaklari xaqida. –B.29. 2 Akramov F. Totemistik miflar // O‘zbek tili va adabiyoti, 1978. №3. 40 -bet. .

Tafakkur tarixidan ma’lumki, ibtidoiy dunyoqarash va olamni badiiy anglash mezonlari, asosan, ramziy obrazlar vositasida aks ettiriladi. «Ramziy obrazlar, – deb yozadi N.Rahmonov «Urxun-Yenisey yodnomalari va turkiy eposlar» nomli doktorlik tadqiqotida, – obrazlilikni yuzaga keltiruvchi vosita va ko‘chimning bir ko‘rinishi bo‘lib, ramziy obrazlar ostidagi mazmun mifga borib taqaladi. Demak, ... bunday anglashga asos mifologik fikrlashdir, mifologik fikrlash esa aksariyat holatlarda urf-odatlarga tayanadi. Barcha badiiy tasvir vositalari ana shu tarixiy jarayonni bosib o‘tadi» 1 . Olim yuqoridagi ta’kidlariga aniqlik kiritish maqsadida yana «...Ramzlar ...urf-odatlar zaminidagi mifologiyaga tayanadi...» 2 deb uqtiradi. Bundan anglashiladiki, ibtidoiy inson qabila yoki qavm doirasidagi real hayotni g‘ayritabiiy tasavvurlarga bog‘lab ilohiylashtirish maqsadida uni urf-odatlar mazmuniga ko‘chirgan. Uning bayoniy ifodasini esa mif-asotirlar ko‘rinishida ramziylashtirgan. Ko‘rinadiki, hodisalar bir-biriga bog‘liq, biri ikkinchisini keltirib chiqaradi. Demak, ramziy obraz lar asosida yotuvchi mifologik tasavvurlarning o‘zi ham qabilaviy urf-odatlar va diniy-e’tiqodiy qarashlar negizida shakllangan. Masalan, bo‘rining totemistik e’tiqod ramzi sifatida ulug‘lanishi, tulkining kult darajasida ilohiylashtirilishi, ilonning donishmandlik yoki qaldirg‘ochning sadoqat ramzi sifatida tavsiflanishi bilan bog‘liq miflarning yaratilish asosi yuqoridagi hodisalarga borib taqaladi. Xuddi shunga o‘xshash yo‘lbars (arslon, sher) ramziy obrazi ham dastavval mifologik tafakkur doirasida bo‘lgan va ramziylashtirilgan. Biroq G‘ulom Akramov e’tirof etganichalik, «... katta mehr-muhabbat bilan tasvirlangan ajdodboshi hayvon ...» darajasida emas, balki kuch- qudrat ramzi sifatida aks ettirilgan. Chunki qadimgi turkiylar, jumladan, 1 Rahmonov N.A. Urxun-Yenisey yodnomalari va turkiy eposlar.–Toshkent: Fan, 1991. –B.188. 2 O‘sha asar, o‘sha bet.

o‘zbek xalqi madaniy hayoti va ijtimoiy-tarixiy qarashlari tizimida yo‘lbars (sher, arslon) totemi mavjud bo‘lmagan. Binobarin, afsonalarda, ayniqsa, tarixiy ashyolarda yo‘lbarsning ramzga aylangan tasviri uni beqiyos kuch-qudrat va jasorat timsoli, tinchlik, mustaqillik, mardlik, qahramonlik, to‘g‘rilik, adolatparvarlikning ramziy ifodasi sifati da xarakterlaydi. Bu haqda taniqli tarixshunos olim V.I.Avdiyev «Qadimgi Sharq tarixi» nomli yirik tadqiqotida g‘oyat qiziqarli ma’lumotlarni keltiradi. Jumladan, uning yozishicha, O‘rta Osiyo bo‘ylab o‘tkazilgan arxeologik qazishmalar vaqtida muqaddas otashkada /otashkurak – sajdagoh topilgan. Unda to‘rt oyoqli va quloqli hamda qanotli sherlar haykali solingan bo‘lib, sajdogoh olovga topinish bilan bog‘liq otashparastlik zamonida o‘rnatilgan 1 . Anglashiladiki, sajdagohga aynan sher tasvirining tushirilishi bejiz bo‘lmagan, albatta. Bizningcha, bu hol otashparastlik dinining qudrati va buyukligini targ‘ib etishga ishora bo‘lsa kerak. Bundan tashqari mifologik sher (yo‘lbars, arslon)ning ramziy tasviri podshohlik e’tiqodi va unvonlari 2 , muhrlari, tangalar, suvoriylarning kamarlari, qilich dastasi va qalqonlarida, shuningdek, saroy, ark hamda shohlik devonining muhtasham devorlarida ham o‘z ifodasini topgan. Jumladan, I.V.Avdiyevning ta’kidlab ko‘rsatishicha, qadimgi Misr podshohlari «...ko‘pincha, odam boshli zabardast sher (sfinks) sifatida tasvirlangan» 3 . Shunga o‘xshash holatlarni qadimgi turkiylar tarixida ham uchratish mumkin. Masalan, K.V.Treverning yozishicha, «Qadimgi Kushon tangalarida yaratuvchi – Tangri tasviri sher bilan birga tushirilgan ...Kushon imperiyasining – so‘nggi davrlarida zarb etilgan tangalarda esa shoh Xuvishka yo‘lbarsga minib o‘tirgan xudo qiyofasida, ikki oyog‘ini bir tomonga uzatib 1 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi. –Toshkent: O‘qituvchi. 1964. –B.645. 2 O‘sha asar. 332-bet. . 3 Avdiyev V.I. O‘sha manba, o‘sha bet.

turgan holida tasvirlangan. Uning pastki qismiga esa «Nono» so‘zi ilova qilingan» 1 . Shu o‘rinda yana xalq baxshilarining alp bahodirlarni «sher yurakli, arslon bilakli» kabi sifatlarda ta’riflashi bejiz emasligini alohida ta’kidlash lozim. Chunonchi, unda qo‘llanilgan iboralar mazmuni, asosan, ramziylikka daxldordir. Atoulloh Husayniy o‘zining «Badoyi’ us-sanoyi’» («Aruz vazni va badiiy vositalar haqida») nomli risolasida yuqoridagi holatni quyidagicha izohlaydi: «SHer derlar va yuraklik kishi sherga o‘xshag‘anlig‘i asoslanib, andin yuraklig‘ kishini iroda etarlar» 2 . Demak, bu yerda olim e’tiborni so‘zning tub ma’nosiga emas, balki ko‘chma ma’nosiga qaratish lozimligini uqtiradi. Masalaga xuddi shu asosda yondashsak, o‘xshash belgilar bilan hayotiy tushunchalarning ko‘chim hosil qilishdagi o‘zaro munosabati, ayni paytda yuzaga kelgan ko‘chma ma’noning qiyoslanuvchi obyekt va hodisalar mazmuniga mos kelishi bilan bog‘liq holatlar oydinlashganday bo‘ladi. Bu holatni Atoulloh Husayniy ilmiy – nazariy asosda shunday ta’riflaydi: «Majozning turli nav’lari bordur. Jumladan, istiora uldurkim, yasoq va iroda etilgan ma’no orasindag‘i aloqa o‘xshashliqtur: sher lafziyu yuraklig kishi ma’nosidag‘idek» 3 . Anglashiladiki, olim ramzni majozning bir nav’i – turi sifatida olib qaraydi va uning manbaini qiyoslanuvchi (yasoq va iroda etilgan) tushunchalar o‘rtasidagi ma’no o‘xshashligiga bog‘laydi. Darhaqiqat, «Istiora va ramzlar ham ko‘chma ma’no anglatadi» 4 . Ko‘chma ma’noning yuzaga kelishi va voqelikka aylanishida shartlilik asosiy mezonlardan biri sanaladi. Binobarin, «yasoq va iroda etilgan» tushunchalar (narsa, hodisa, obyekt )ning o‘zaro qiyoslanishi ularning funksional mazmunida nisbiy 1 Trever K.V. Pamyatniki greko-baktriyskogo iskusstva / Snesarev G.P. Relikti domusulmanskix verovaniy i obryadov u uzbekov Xorezma. –M.: Nauka, 1969. –S.259. 2 Atoulloh Husayniy. Badoyi’ us-sanoyi’ (Aruz vazni va badiiy vositalar haqida. A.Rustamov tarj.). –Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981. – B.219. 3 Atoulloh Husayniy. O‘sha manba, o‘sha bet. 4 Baxtina V. A. Esteticheskaya funksiya Spodochnoy fanatiki. –Saratov, 1972. –S.17.

xarakterdagi shartlilikni vujudga keltiradi. Jumladan, sher (arslon, yo‘lbars) ramziy obrazining hukmdor personaj sifatdagi talqini shundan dalolat beradi. Hukmdor personaj talqinida hayotiy belgi bilan («yasoq», – «sher – o‘rmon hayvonlari shohi» ) badiiy to‘qima («iroda etilgan» tushuncha – «hukm chiqaruvchi, siyosat yurgizuvchi shoh-hokim timsoli») o‘zaro uyg‘unlashib keladi. Bu esa o‘z navbatida ramziy obraz – hukmdor personaj mantiqiga mos ijtimoiy-estetik ma’noni yanada aniqlashtiradi. Masalan, «Botir echki» 1 ertagida yo‘lbars podshohning barcha hayvonlarni o‘z izmiga bo‘ysundirib; taxtda viqor to‘kib o‘tirishi, «Yo‘lbars va Ona chumchuq» 2 ertagida ta’riflangan parranda-yu darrandalar ustidan o‘z zulmini o‘tkazishi, «Tulkining ishi» ertagida esa tulki tilidan «yo‘lbars bizning shohimiz, unga yetar kim» 3 deya tavsiflanishi yoki «Serka-boboning hiylasi» 4 ertagida echkilarning arslonga ochko‘z bo‘ri ustidan arz qilishi va «Arslonning jahli chiqib, sochlari tik bo‘lib: – Qaysi dovyurak mendan qo‘rqmay fuqorolarimga zulm qilar ekan?» – deb g‘azab otiga minishi bilan bog‘liq epizodik vaziyatlar Arslon, sher, yo‘lbars tipidagi hokim personajlar qiyofasida hukmdorlikka aloqador talqinlarning o‘ziga xos ohoriy jihatlarini yorqin aks ettiradi. Ramziy ma’nodagi hukmdor personajlar bilan bog‘liq voqea-hodisalar tavsifida va konflikt mazmunida ijtimoiy-maishiy hamda maishiy-estetik munosabatlar o‘z ifodasini topgan. Masalan, «Yo‘lbars va ona chumchuq» ertagida hikoya qilinishicha, hoqon yo‘lbarsbek o‘z nafsi uchun «Boshqa hayvonlarning topgan oziq-ovqatini zo‘rlik bilan tortib olar ekan» 5 . Bundan bezigan o‘rmon hayvonlari yig‘ilishib, o‘zaro kengash o‘tkazishibdi. Shunda bir ona chumchuq (bu yerdan) manzilgohlaridan ko‘chib ketish taklifini o‘rtaga 1 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 17-18-betlar. 2 O‘zbek xalq ertaklari. 2-tom. 26-28-betlar. 3 O‘sha manba. 30-32-betlar. 4 O‘sha manba.41-43-betlar.. 5 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 61-62-betlar.

tashlabdi. «Ular ketishayotganda oldilaridan yo‘lbars chiqib qolibdi. Hamma har tomonga qochib qolibdi». Biroq ona chumchuq boshqalarni himoya qilaman, deb yo‘lbarsga tutqin bo‘libdi. Albatta, bunday vaziyatda (to‘qnashuvda) kuchsiz hayvon – chumchuq mag‘lub bo‘ladi, kuchli hayvon – yo‘lbars uni bir yamlab yutib, maqsadga erishadi. Biroq ertakda voqea tamoman boshqacha tusda kechadi: «Chumchuq qarasa, undan qutulmaydigan. – Mayli, bo‘lmasa meni yeng. Lekin bir marta fatvo o‘qisangiz, yoryg‘ dunyodan bearmon ketardim, – debdi chumchuq». Uning gapiga ishongan yo‘lbars duo o‘qib, fotihaga qo‘l ochgan ekan, chumchuq «pir» etib uchib ketibdi. Yo‘lbarsni ojizgina parranda – chumchuq tomonidan aldanishi – mag‘lub bo‘lishi ertak (voqealari) talabi doirasida sodir bo‘ladi. Binobarin, hayvonlar haqidagi ertaklarning spetsi fik xususiyatlaridan biri – yirtqich hayvonlarning kuchsiz hayvonlardan yengilish hodisasi yuqoridagi ertak sujetiga asos bo‘lgan. Yo‘lbars tabiatidagi ishonuvchanlik – laqmalik esa uni mazax qilish uchun qo‘llangan belgi bo‘lib, ayni holat ertak voqealarining emotsionalligini kuchaytirish va ta’sir doirasini kengaytirishga ham qaratilgandir. Shuni e’tirof etish kerakki, «Yo‘lbars va ona chumchuq» tipidagi o‘xshash sujetlar «Bo‘ri bilan mergan» 1 , «Tulki bilan tovus» 2 , «Och bo‘ri» 3 kabi ertaklarda ham uchraydi. Biroq bunday umumiylikdan qat’iy nazar voqealar ularning har birida personajlar xarakteriga xos – spetsifik xususiyatlar vositasida tasvirlanadi. Binobarin, yuqoridagi ertakda voqea-hodisalar bayoni hukmdor personaj tabiati (nutq, munosabat, harakat, holat) bilan uzviy bog‘liq holda tasvirlanadi. Nisbatan keyingi davrlarda yaratilgan ertak namunalarida ba’zi bir obrazlar, xususan, hukmdor personaj talqini yangi mazmun bilan boyidi. Unda ramziylik bilan birga majoziylikning dastlabki elementlari paydo bo‘la boshladi. Bunga sabab, «An’anaviylik kasb etgan ramziy obrazlar davr o‘tgan sari yangi mazmun kasb eta bordi. Chunki ijtimoiy muhit, 1 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 23-bet. 2 O‘sha asar. 62-63-betlar. 3 O‘sha asar. 80-81-betlar .

har bir davr adabiyotida yuzaga keladigan adabiy oqim mazkur ramziy obrazlarga o‘z ta’sirini o‘tkazadi» 1 . Natijada ramziy obrazlarning hayotiy mazmuni majoziy tusga aylana bordi. Shu asosga ko‘ra, ayrim ertaklar masallarga yaqin turadi. Biroq mazkur ertaklarda ishtirok etuvchi personajlar masal qahramonlaridan bir qancha xususiyatlari bilan farqlanib turadi. Chunonchi, «Xalq ertaklaridagi ijtimoiy allego riya sof shartli forma olish darajasiga qadar olib borilmagan. Ularda biz masallar darajasidagi qochiriq, kinoyalarni ko‘rmaymiz. Ertaklarda masallardagidek mavhum allegorizmning yo‘qligi ularning ma’nosini badiiy, lo‘nda qiladi. Ertaklardagi allegoriya abstrakt xususiyatdan xoli bo‘lib, to‘laqonlidir. Bu hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri hisoblanadi» 2 . Shunga muvofiq, ertak personajlariga chuqur sotsial (ijtimoiy) ma’no yuklatish mantiqan joiz emas. Ko‘rinadiki, ayni xulosa M.Afzalov qarashlarini muayyan darajada rad etadi. Bu o‘rinda «Serkaboboning hiylasi» 3 ertagini tahlil etish xarakterlidir. Ertakda uy hayvonlari (echkilar)ning yirtqich hayvonlar (bo‘ri va o‘rmon hokimi Arslon)ga munosabati va kurashi aks etadi. Serkabobo echkilar tinchligiga tahdid solayotgan ochko‘z bo‘ri ustidan arz qilish uchun ular nomidan Arslon podshohga vakil bo‘lib boradi. Voqeadan xabar topgan shoh Arslon darg‘azab bo‘lib, bo‘rini tilka-pora qiladi. Bi roq «Ertasi tong otib, hali kun chiqmagan paytda Arslon kelib hamma echkilarni bir joyga to‘plab: – Men kecha bo‘rini o‘ldirib, sizlarni o‘limdan qutqardim. Shu katta xizmatim evaziga har kun ertalab bir echkini nonushtam uchun uyimga yuborib turinglar. Agarda bo‘yin tovlab, yubormasangiz, bir kechada hammangizni o‘ldiraman, debdi». Shu yerda ahvol o‘zgaradi, dramatik vaziyat yuzaga keladi va u echkilar holatida aks etadi: Arslonning qaltis sharti 1 Rahmonov N.A. Urxun-Yenisey yodnomalari va turkiy eposlar. –Toshkent: Fan, 1991. –B.196. 2 Jalolov F. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. –Toshkent: Fan, 1976. 34-bet. 3 O‘zbek xalq ertaklari. 1-tom. 101-bet.

ularni sarosimaga soladi. Biroq dono Serkaboboning aql bilan qo‘llagan tadbiri tufayli echkilar Arslondan ham qutuladilar: Serkaboboning hiylasiga ishongan «Arslon o‘zining va Serkaboboning suvdagi aksini ko‘rib, echkini olib qo‘ygan arslon deb o‘ylabdi va o‘zini quduqqa otibdi». Anglashiladiki, ertakda hukmdor personaj – Arslonning funk sional harakati va badiiy talqini uning ikkilangan, ziddiyatli xarakterga ega ekanligini ko‘rsatadi. Binobarin, dastlabki holatda u qo‘l ostidagi hayvonlar manfaatini himoya qiluvchi, ular xavfsizligini ta’minlovchi odil hukmdor – podsho qiyofasida namoyon bo‘ladi. Bu bilan u hukmdorlikka xos adolatparvarlik sifatlarini namoyish etadi. Jumladan, u o‘z hukmi ostidagi hayvon (echki)larga zulm va tahdid soluvchilarni ayovsiz tarzda jazolaydi. Uning harakatlarida qat’iylik va isyonkorona ruh ustuvor. Biroq ertakning ikkinchi qismida hukmdor personaj talqinida salbiy xususiyatlar ko‘zga tashlana boradi. Bu o‘rinda uning xatti-harakati va nutqiy munosabati yagona maqsad tomon, ya’ni mutloq ustunlikka yo‘naltirilgan. Chunonchi, ertakda arslon echkilarni ochko‘z bo‘ri tahdidan qutqarib, o‘rmonda tinchlik va adolat o‘rnatishi barobarida, endi uning o‘zi ularga nisbatan zo‘rlik siyosatini yurgiza boshlaydi. Ta’kid joizki, ayni holat hukmdor personajni majoziy obraz darajasiga yaqinlashtiradi va mazmunida ijtimoiy-maishiy ma’noni mujassamlashtiradi. Sujet tarkibida tutgan o‘rniga ko‘ra esa fosh etish, tanqid qilish funksiyasini bajaradi. Ertakda hukmdor personajning majoziylikka daxldor jihatlarini bo‘rttirib ko‘rsatish maqsadida shartli voqea, harakat va munosabatlar qo‘llangan. Biroq funksional mazmunida realistik xarakterdagi o‘ziga xos hayotiy xususiyatlari ham saqlangan. Masalan, ertaklarda arslon kuchli va yirtqich hayvon, ayni paytda majoziylikka yaqin turuvchi obraz sifatida hukmdor yoki shoh talqinining yorqin ifodasi sanaladi. Bu esa uning o‘ziga xos belgisi hisoblanadi.

Demak, hayvonlar haqidagi ertaklarda hukmdor personajlar talqini o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. Bu farqlilik unga xos bo‘lgan nutq, munosabat, harakat va holatda yaqqol ko‘rinadi. Shu bilan birga, uning ertak sujetida tutgan o‘rni, ahamiyati va g‘oyaviy-badiiy mazmuni ham alohidalik kasb etadi. XULOSA O‘zbek xalq ertaklari qadimiyligi va o‘ziga xosligi jihatidan ma’naviy qadriyatlarimiz tizimida alohida o‘rin tutadi. Ularda ajdodlarimizning badiiy- estetik va tarbiyaviy qarashlari, tushunchasi o‘z ifodasini topgan, shuningdek, xalqimizning hayot haqidagi eng yaxshi, go‘zal orzu-umidlari aks etgan. Hayvonlar haqidagi ertaklar – xalq badiiy ijodi janrlaridan biri sifatida hayot haqiqati bilan bog‘liq bo‘lib, falsafiy-ta’limiy g‘oyalar hamda hayotiy muammolar asosiga qurilgan badiiy to‘qima va uydirmalardan xoli bo‘lmagan og‘zaki hikoyalar hisoblanadi.

Janr xususiyatlariga ko‘ra hayvonlar haqidagi ertaklar o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Hayvonlar haqidagi ertaklar mustaqil tur sifatida kompozitsion tuzilishi, sujet tarkibi, til uslubi, badiiy vositalarning qo‘llanilishiga ko‘ra alohida ajralib turadi. Ertaklar tarkibida ishtirok etuvchi personajlar tizimini ilmiy asosda o‘rganish, tahlil qilish folklorshunoslikning dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Hayvonlar haqidagi ertaklar personajlari tizimini tadqiq etishda asar tarkibini ilmiy asosda yaxlit o‘rganish va tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Tahlil jarayonida chiqarilgan ilmiy-nazariy fikrlar bayonidan quyidagicha umumiy xulosalarga kelish mumkin: 1. Hayvonlar haqidagi ertaklar o‘zbek xalq ertaklarining ichki turlaridan biri sifatida o‘ziga xos qator personajlar tizimiga ega. Ertaklarda hayvon – personajlar voqelik talabiga ko‘ra turli xil vazifalarni bajarib keladi. Ana shu asos hayvon-personajlarning funksional tarkibini xususiyat va talqiniy jihatlariga ko‘ra muayyan guruh atrofida birlashtirish hamda harakat doirasini belgilash imkonini beradi. 2. Hayvonlar haqidagi ertaklarning personajlari tarkibi funksional xususiyatlariga ko‘ra bir butun yaxlit tizimni tashkil etadi. Ular o‘z mazmuni va amal qilish tartibiga ega. Binobarin, personajlar tarkibi o‘z o‘rnida asosiy sujet chizig‘ining rivojlanishiga monand joylashgan bo‘lib, ularning ayrimlari sujet chizig‘ida hal qiluvchi o‘rinni egallasa, ayrimlari ertak voqealari davomida muhim burilish yasay olmaydi, biroq sujet rivojlanishiga u yoki bu darajada turtki beradi. 3. Shunga muvofiq personajlar tarkibi sujet, konflikt va uning yechimida tutgan o‘rni hamda funksiyasiga ko‘ra asosiy va asosiy bo‘lmagan guruhlarga bo‘linadi. Asosiy personajlar guruhi yetakchi va raqib obrazlardan tashkil topadi. Ayni aytda asosiy bo‘lmagan personajlar ham ikki xil guruhni – yordamchi va hukmdor yoki hokim obrazlarni tashkil etadi. 4. Personajlar talqini fantastik uydirmalarga asoslanib belgilanadi. Binobarin, fantastik uydirmalar personajlar mantiqiga xos asosiy xususiyatlarni badiiy tasvir vositalari orqali umumlashtiradi. Shuningdek, uydirma voqea-hodisalar

mazmuniga jonlilik baxsh etadi, ayni paytda personajlarning xatti-harakatlarida fosh etuvchi kulgi yaratadi va tanqidiy vazifa bajaradi. 5. Voqea-hodisalar, xususan, personajlar talqinida ramziylik bilan birga majoziylik o‘zaro uyg‘unlashib keladi. Biroq er taklar tarkibidagi personajlarning aksariyati ramziylikka daxldor bo‘lib, ijrochi tomonidan ko‘proq ishlanganlari esa majoziylik kasb eta borgan. Anglashiladiki, hayvon personajlarning majoziy ma’no kasb etgan namunalari mazkur tipdagi ertaklar tabiati bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan. Shunday qilib, xalq ertaklarining obrazlari tarkibini tasniflashtirish va talqiniy jihatlarini o‘rganish murakkab masala bo‘lib, u ertakshunoslikda ichki turlar xususiyatini belgilashda katta ahamiyatga egadir. 6. Kelajakdagi ulug‘vor vazifalarga nazar tashlar ekanmiz, ularni amalga oshirishda o‘z milliy xususiyatlarimizni hisobga olishimiz, milliy-ma’naviy me’rosimiz va qadriyatlarimizga tayanib ish yuritishimiz zarurligini anglaymiz. Folklorning barcha janrlari ustida, xususan, xalq ertaklarining shu paytgacha to‘la o‘rganilmagan jihatlariga qayta va yana qayta murojaat etishimiz ana shu zaruratdan kelib chiqmoqda. Shunga ko‘ra, yuqorida zikr etilgan ilmiy-amaliy talqinlar mohiyatini chuqur o‘rganish va ta’limga tadbiq etish maqsadga muvofiqdir. Bu esa kelajagi buyuk mamlakatning kelajagi buyuk yoshlarini milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalab voyaga yetkazishda muhim ahamiyat kasb etishi tayin. ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1.Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. –176 b.

2.Islom Karimov. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori (Oliy Majlisning 7-chaqiriq IX sessiyasida so‘zlangan nutqi). –T.: Sharq, 1997. 3.Islom Karimov. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. –T.: O‘zbekiston, 1992. 4.Abakarova F.V. Avarskiye detskiye skazki (k voprosu janrovoy spetsifiki) // Janr skazki v folklore narodov Dagestana. –Maxachkala, 1987. – S.94-104. 5.Avesto (Asqar Mahkam tarjimasi) // San’at. –1991. №5. –B17-20; №7. – B.21-23. 6.Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi. –Toshkent: O‘qituvchi, 1964. –844 b. 7.Akromov G‘. Totemistik miflar // O‘zbek tili va adabiyoti. –1978. –№3. –B.39-41. 8.Afzalov M.I. O‘zbek xalq ertaklari xaqida. –T.: Fan, 1964. –120 b. 9.Anikin V.P. Russkaya narodnaya skazka. –M.: Uchpedgiz, 1959. –S.70- 76. 10. Bardaxanova S.S. Buryatskiye skazki o jivotnix. Aftoref. diss... kand. filol. nauk. –L., 1972. –22 s. 11. Baymuradov A. Genezis i tepologiya turkmenskix skazok o jivotnix: Avtoref. diss... kand. filol. nauk. –Ashxabad, 1991. –22 s. 12. Beruniy, Abu Rayhon. Tanlangan asarlar. 1-tom. –T.: Fan, 1968. –488 b. 13. Bichurin N. Sobraniye svedeniy o narodax, obitavshix v Sredney Azii v drevniye vremena. Tom 1. –M. –L.: Nauka, 1950. –384 s. 14. Baraginskiy I.S. Iz istorii tadjikskoy i persidskoy literatur. –M.: Nauka, 1972. –524 s. 15. Valixanov Ch.CH. Sledi shamanstva u kirgizov // Sobr. Soch. T. 1. – Alma-ata, 1961. –S.477-487. 16. Veselovskiy A.N. Mif i Simvol // Russkiy folklor. –M. – L., 1979. – S.19-21. 17. Jalolov G‘. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. –T.: Fan, 1976. –156 b.

18. Jumayeva S. Ta;lim jarayonida mifologik obrazlarni o’rganish. –Qarshi: Nasaf, 2014. –96 b. 19. Jumanazarov U. O‘zbek folklori va tarixiy voqelik. –T.: Fan, 1991. – 232 b. 20. Jo‘rayev M. O‘zbek xalq ertaklarida «sehrli» raqamlar. –T.: Fan, 1991. –153 b. 21. Jo‘rayev M. Boysun – bo‘ri qabilasi // Guliston. –1991. –№8. –B.27-28. 22. Zarifov H. O‘zbek xalq dostonlarining tarixiy asoslari bo‘yicha tekshirishlar / O‘zbek xalq ishlari bo‘yicha tadqiqotlar. –T.: Fan, 1976. –B. 65-99. 23. ZO‘FA, inv. № –O‘zR FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti. H.T.Zarifov nomidagi o‘zbek folklori arxivi. 24. Imomov K. O‘zbek xalq prozasi. –T.: Fan, 1981. –104 b. 25. Imomov K. O‘zbek xalq ertaklarining tarixiy asoslariga doir // O‘zbek tili va adabiyoti. –1983. –№1. –B.36-40. 26. Imomov K. O‘zbek xalq proza janrlarining tarixiylik prinsiplari // O‘zbek tili va adabiyoti. –1984. –№5. –B.34-38. 27. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi: un-t va ped. ins-t stud. uchun darslik. –T.: 1990. –304 b. 28. Imomov K. O‘zbek xalq nasri poetikasi. –Toshkent: Fan, 2008. 252 b. 29. Kenja botir. –T.: Fan, 1973. –83 b. 30. Kosven M.O. Ibtidoiy madaniyat tarixidan ocherklar. –T.: Fan, 1960. – 242 b. 31. Kostyuxin YE.A. Tipi i formi jivotnogo eposa. –M.: Nauka, 1987. –272 s. 32. Mallayev N.M. O‘zbek adabiyoti tarixi. –T.: O‘qituvchi, 1976. –664 b. 33. Mambetnazarov Q. Qaraqalpaq xaliq yertekleri. F.f.n. kand.diss... – Nokis, 1996. –B.79-80. 34. Mifologiya drevnego mira. –M.: Nauka, 1977. –456 s. 35. Pomeranseva E.V. Russkaya narodnaya skazka. –M.: Nauka, 1963. – 128 s. 36. Propp V.Y. Morfologiya skazki. –Moskva: Nauka, 1969. –168 s.

37. Propp V.Y. Folklor i deystvitelnost. –Moskva: Nauka, 1976. –328 s. 38. Rahmonov N.A. Urxun-Yenisey yodnomalari va turkiy eposlar. Filol. fan. dok. diss. –Toshkent, 1991. –293 b. 39. Sakali. M.L Turkmenskiy skazochniy epos. –Ashxabad: Nauka, 1956. – 156 s. 40. Sarimsoqov B.I. Epik janrlar diffuziyasi // O‘zbek xalq ijodi buyicha tadqiqotlar. –T.: Fan, 1981. –B.97-148. 41. Sokolova Z.P. Kult jivotnix v religiyax. –M.: Nauka, 1972. –216 s. 42. Snesarev G.P. Relikti domusulmanskix verovaniy i obryadov u uzbekov Xorezma. –M.: Nauka, 1969. –336 s. 43. Taylor E.B. Pervobitnaya kultura. –M.: Politizdat, 1989. –573 s. 44. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. –T.: Fan, 1964. –440 b. 45. Tursunov YE.D. Genezis kazakskoy bitovoy skazki. –Alma-ata: Nauka, 1973. –216 s. 46. Urmanchiyev F. Zolotaya volchya golova na znameni: k voprosu o proisxojdeniye obraza volka v drevno tyurkskom epose // Sovetskaya tyurkologiya. –Boku: 1987. –№3. –S.68-73. 47. Folklor i etnografiya: svyazq folklora s drevnimi predstavleniyami i obryadami / Sbornik statyey. –L.: Nauka, 1977. –200 s. 48. Xaytun D.YE. Totemizm, yego sushnost i proisxojdeniye. –Stalinabad, 1958. –151 s. 49. Cholokoshvili R.K. Gruzinskiy narodniy skazochniy epos o jivotnix. – Tbilisi: Nauka,1985. –24 s. 50. Egamov X. Sovet Sharqi turkiy xalqlari ertakchilik aloqalari an’analari tarixidan ocherklar. –T.: O‘qituvchi, 1987. –344 b. 51. O‘zbek xalq ertaklari. Ikki tomlik. 1-tom. –T.: O‘zdavnashr, 1960. –604 b. 52. O‘zbek folklori ocherklari. Uch tomlik. 2-tom. –T.: Fan, 1989. –320 b. 53. O‘roz M. Turk asotir (mif)lari // Sirli olam. –1991. –№6. –B.17-20; –№ 7. –B.8-11.

54. G‘ulomov Y.G‘. Xorazmning sug‘orilish tarixi. –T.: Fan, 1959. –326 b. 55. Husayniy, Atoulloh. Badoyi’ us-sanoyi’ (Aruz vazni va badiiy vositalar haqida. A.Rustamov tarj.). –Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981. –B.219. 56. www.edu.uz 57. www.ziyo-net.uz 58. www.istedod.uz 59. www.literature.uz 60. www.markaz.uz BOYQULOVA MUNIRANING HAYVONLAR HAQIDAGI ERTAKLARDA OBRAZLAR TARKIBI VA TALQINI mavzusidagi bitiruv malakaviy ishining annotatsiyasi Tadqiqot mavzusining dolzarbligi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning o’ziga xususiyati personajlar tarkibi va talqinida ko‘zga tashlanadi. Ta’kidlash joizki, o‘zbek ertakshunosligida persononajlar tarkibi va talqiniga xos asosiy xususiyatlar hanuzgacha yaxlit bir tizim asosida o‘rganilmagan. Rus va Yevropa folklorshunosligi bu borada ancha ilgarilab ketgan. Hayvonlar haqidagi o‘zbek xalq ertaklarining o‘ziga xos xususiyatlari va nafosatidan kelib chiqib, masalaga ilmiy-ijodiy yondashish asnosida va o‘zbek ertakshunosligida V.Y.Propp uslubi asosida personajlar tarkibi va talqiniga bag‘ishlangan ushbu tadqiqot ishimiz shu yo‘ldagi dadil qadamlardan biridir. Unda o‘zbek hayvonlar haqidagi ertaklarida ishtirok etuvchi personajlarning

mukammal tasnifi ilmiy-nazariy xarakterda tadqiq etildi. Mavzuning dolzarbligi ana shu jihatlar bilan asoslanadi. Ilmiy izlanishning maqsad va vazifalari. O‘zbek folklorshunoslari har bir folklor asarlarining badiiy xususiyatlarini tahlil etish, janrlar bo‘yicha tasnif qilish va o‘rganish borasida tinimsiz izlanishlar olib bormoqdalar. Shunga muvofiq, hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etishda asar tarkibini ilmiy asosda yaxlit o‘rganish va tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Ishda bosh maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalarga e’tibor qaratildi: – o‘zbek xalq hayvonlar haqidagi ertaklarida ishtirok etuvchi personajlarning asosiy semantikasini izohlash; – mifologiyaning hayvonlar haqidagi ertaklarda ishtirok etuvchi personajlar bilan uyg’un jihatlarini sharhlash; – o‘zbek xalq hayvonlar haqidagi ertaklarida ishtirok etuvchi obrazlar tahlilida ularning g’oyaviy-badiiy xususiyatlarini tarixiy asoslariga ko’ra o’rganish; – turkiy yodnomalar misolida totemistik dunyoqarash izlarining badiiy ifodasini o ‘zbek hayvonlar haqidagi ertaklarida ishtirok etuvchi personajlar misolida tahlil etish; - tasnif asosida hayvonlar haqidagi ertaklarning kelib chiqishi, personajlar tizimi va ularning sujet tarkibida tutgan o‘rni hamda ta’limiy, estetik vazifalari xususida muayyan xulosalarni ilgari surish. Tadqiqot natijalarining ilmiy jihatdan yangilik darajasi : Ishda ‘zbek xalq hayvonlar haqidagi ertaklarida ishtirok etuvchi personajlarning asosiy semantikasini izohlash, tadqiq etish asnosida ertaklarning xalq og’zakida tutgan o’rni, ahamiyati haqida so’z yuritildi.Tahlil jarayonida mifologiyaning o’zbek ertakchiligi taraqqiyotiga ta’siri ilmiy xulosalar bilan asoslandi. Tadqiqot uslubiyati va uslublari: Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov va amaldagi Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning asarlari, soha olimlarining ilmiy nazariy qarashlari tadqiqot uslubiyatini

tashkil qiladi. Tahlilda qiyosiy- tarixiy, ilmiy tadqiqot usulidan foydalanildi.Tadqiqotning predmeti va ob’ekti. O‘zbek xalq hayvonlar haqidagi ertaklarida ishtirok etuvchi obrazlar tahlili va badiiy xususiyatlarini tadqiq qilishda M. Afzalov, N. Ya. Bichurin, M. Bois, A. N. Veselovskiy, Ya. E. Golosovker, F. Jololov, K. Imomov, D. S. Lixachev, A. F. Losov, B. Ya. Pronn, B. Sarimsoqov, E. B. Taylor, K. M. Meletinskiy, G. P. Snesarev, M. Murodov, N. Rahmonov, B. To’xliyev kabi folklorshunos, etnograf va tarixchi olimlarning faktik materiallari hamda ilmiy-nazariy xulosalariga tayanilgan holda folklor asarlarining ommaviy nashrlardagi manbalar tadqiq etildi. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati : O‘zbek folklorshunosligida hayvonlar haqidagi ertaklarda ishtirok etuvchi obrazlarni tasniflashtirish, tarixiy-badiiy asoslari, badiiy o’ziga xos xususiyatlarini o‘rgani sh, tahlil qilishga bag’ishlangan ilmiy tadqiqod ishimizning nazariy xulosalari ertaklar tabiatining o’ziga xos xususiyatlari, genezisi va takomilini, shuningdek, obrazlar mohiyatini tadqiq qilishda muhim ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati ana shu jihatlarda ko’rinadi. Tadqiqotning hajmi : Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Tadqiqotning xulosasi : O‘zbek ertakchiligi yan gicha tamoyillar asosida taraqqiy etdi. Ayniqsa, hayvonlar haqidagi ertaklarning taraqqiyot yо‘nalishida mifologik dunyoqarash, obrazlar va mo tivlaridan foydalanish tajribasi uning badiiy strukturasini boyitib, xalqchilligini va milliy ruhini kuchaytirishga xizmat qildi. Umumlashtirilgan xulosalarni ta’limga tadbiq etish maqsadli yo‘nalishning xarakterli xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Zero, biz bugun auditoriyalarda tahsil olayotgan talaba kelajakda folklorshunoslik ilmining yetuk bilimdoni va ayniqsa, yuksak ma’naviyatli mutaxassis bo‘lishiga erishmog‘imiz lozim.

O'xshashlar

Boshlang`ich o`quvchilarining Tabiat jismlari haqidagi tushunchalarni kengaytirishning o`ziga xos yo`llari

Ta’limiy lug‘atlar va ularni yaratish tamoyillari

Tabiatshunoslik darslarida о‘quvchilarga “Ona zaminimiz” haqida tushunchalarni shakllantirish

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini didaktik o‘yinlar orqali mantiqiy fikrlashga o‘rgatish metodikasi