Sharq allomalari asarlarida oiladagi shaxslararo munosabatlar masalalari - Pedagogika - Diplom ishlar

Sharq allomalari asarlarida oiladagi shaxslararo munosabatlar masalalari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

292 KB

Ko'chirib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKULTETI PSIXOLOGIYA KAFEDRASI “5 2 10200 psixologiya” ta`lim yo`nalishi bitiruvchisi Ibodova Zilola ning bakalavr darajasini olish uchun yozilgan “ Sharq allomalari asarlarida oiladagi shaxslararo munosabatlar masalalari ” mavzusida gi Ilmiy rahbar. dots.M.Fayziyeva “Himoyaga tavsiya etildi” Pedagogika fakulteti dekani _______ dots. Sh.O’.Nurillayeva “_____”____________ 2017 yil Qarshi 2017 yil 1

Mundarija Kirish........................................................................................................................3 I – BOB. Oila mustaxkamligida shaxslararo munosabatlar ta’sirining milliy psixologik xususiyatlari…………………………………………………………..8 1.1.O‘zbekiston psixologlari tomonidan oila mustaxkamligini psixologik omillarini tadqiq etilishi……………………………………………………………8 1.2. Oila mustaxkamligida shaxslaro munosabatlar ta’sirining psixologik xususiyatlarini ilmiy o‘rganish…………………………………………………...18 II BOB. Sharq mutafakkirlari asarlarida oilaviy munosabatlar masalalarining amaiy jixatlari………………………………………………….25 2.1. Hozirgi zamon oilalari shakllanishining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari……………………………………………………………………….25 2.2. Oiladagi shaxslararo munosabatlarda sharq mutafakkirlarining ijtimoiy psixologik qarashlari……………………………………………………………...40 2.3. Oilaviy munosabatlarning muvofiqlashtirishning psixologik asoslari…………………………………………………………………………….51 Xulosa…………………………………………………………………………….58 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati…………………………………………… . 60 2

K I R I SH Mavzuning dolzarbligi. Oilaviy muammolar qizining ko‘p qirraliligi bilan alohida xususiyat kasb etib, jamiyat taraqqiyotini belgilashda, ma’nan barkamol, ruhan sog‘lom avlodni voyaga yetkazish jarayonida ularning ijobiy yechimi katta ahamiyatga egadir. Agar har bir oilani tashkil etuvchilar o‘z muammolarini bahamjig‘atlik bilan, o‘zaro kelishuv asosida hal qilsalar, oiladagi tinchlik kafolatlanib, uning ma’naviy asoslari mustahkam bo‘ladi. Alohida ta’kidlash joizki, er-xotin, qaynona-qaynota, kelin-kuyov munosabatlarida, fikrlar va qarashlardagi paydo bo‘ladigan ayrim kelishmovchiliklar, qarama-qarshiliklar, ziddiyatlarni uni tashkil etuvchi shaxslar o‘zaro kelishib, muammoni konstruktiv tarzda yechishga qodir bo‘lsalar, oiladagi ijtimoiy-psixologik hamda ma’naviy muhit yosh avlod ongida insoniy munosabatlar to‘g‘risida teran va ijobiy tasavvurlar shakllanishiga imkon beradi. Shu bois ham mamlakatimizda oila va uning tarbiyaviy imkoniyatlari qadriyat sifatida yuksaklarga ko‘tariladi. Respublikamizning birinchi Prezident I.A. Karimov, oilada hukmron bo‘lishi lozim bo‘lgan ma’naviy muhit va noyob udumlarimizning xosiyatlari haqida fikr bildirib: “ U Bunda o‘zaro hurmat va qattiq tartib bo‘lmasa, oilaning barcha a’zolari o‘z burchlarini ado etmasa, bir-birlariga nisbatan ezgulik bilan mehr oqibat ko‘rsatmasa, yaxshi va munosib tarzda yashash mumkin emas... o‘zbeklarning aksariyati qizining shaxsiy farovonligi to‘g‘risida emas, balki oilasining qarindosh-urug‘lari va yaqin odamlarning, qo‘shnilarining omon- esonligi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Bu esa eng oliy darajada ma’naviy qadriyat, inson qalbining gavharidir” deb ta’kidlaganlar. Shuni alohida ta’kidlash joizki, oilaviy munosabatlar har doim ham bir tekisda silliq, risoladagidey kechavermaydi. Uy-ro‘zg‘or yumushlarini ado etish, er-xotinlik burchlari, ota-onaning farzandlar oldidagi majburiyatlari, farzandlarning kattalar oldidagi huquq va burchlarini ado etish jarayonida murakkab rollararo muomala va muloqot jarayonlari kechadiki, ularning deyarli barchasida shaxsiy va ijtimoiy manfaatlar to‘qnashadi, ayrim xolatlarda fikr va 3

qarashlardagi ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar, kelishmovchiliklar, anglashilmov- chiliklar shaxslararo nizolar tarzida namoyon bo‘ladi. Oilaning ma’naviy-psixologik muhitini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda oilaviy baxt yoki kelishmovchiliklar to‘g‘risida ijtimoiy tasavvurlarning shakllanganlik darajasi undagi ma’naviy muhit va oila a’zolarining sog‘lom fikrlashi darajasiga bog‘liq ekanligi isbotlangan. Biz tanlagan muammoning dolzarbligi yoshlik davrining noyobligi bilan bog‘liq bo‘lib, aynan shu davrda bola ongida shakllanadigan ijtimoiy tasavvurlar tizimida oilaviy o‘zaro munosabatlarda namoyon bo‘ladigan ziddiyatli, nizoli xolatlar, ularning kelib chiqish sabablari va ularni bartaraf etish yo‘llari to‘g‘risidagi tasavvurlar alohida o‘rin tutadi. Bu tasavvurlar majmui shaxsni nafaqat oilaviy o‘zaro munosabatlarda o‘z o‘rnini topish va muammoli vaziyatlardan chiqishning optimal yo‘lini belgilashga imkon beradi, balki, bu davrdan keyingi mustaqil taraqqiyot davrida jamiyat miqyosidagi ijtimoiy munosabatlarga, jumladan, istiqboldagi oilaviy hayotga ham tayyorlaydi. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, oilaviy nizolarning ham konstruktiv (ijobiy oqibatli) ham destruktiv (salbiy oqibatli) asoratlari bo‘lib, ularni idrok etishdan hosil bo‘lgan obrazlar yoshlarning ijtimoiy xulqidagi salbiy va ijobiy yo‘nalishlarini belgilaydi. Aynan shuning uchun ham oilaviy nizolarning namoyon bo‘lishi, shakllari, oqibatlarini ilmiy jihatdan o‘rganish ijtimoiy psixologiya uchun amaliy ahamiyatga molikdir. Olimlar tomonidan to‘plangan ilmiy dalil va xulosalarning barchasi mohiyatan o‘zbek muhitiga to‘g‘ri kelmasligi aniq. Negaki, bir millatning urf- odati, an’ana va milliy qadriyatlari boshqasinikiga mos kelmaydi. Muhimi, O‘zbekistonda oila va undagi o‘zaro munosabatlar alohida qadriyat sifatida qaralishi ham bu borada yurtimizgagina xos bo‘lgan ma’lum qonuniyatlarning borligini dalillaydi. Shu bois ham, mavjud muammoni xududiy va etnopsixologik xususiyatlarni inobatga olgan holda o‘rganish zarur. Tadqiqotning maqsadi. Oila barqarorligida shaxslararo munosabatlar ta’siri to‘g‘risidagi ijtimoiy tasavvurlarning shakllanishida oila muhitining, xususan, ota- 4

onalarning o‘zaro munosabatlari, ularning farzand tarbiyasidagi mas’uliyati hamda har bir oila a’zosining ijtimoiy-psixologik mavqei, oilaviy munosabatlarga tayyorligi xususiyatlarini o‘rganish ilmiy ishning maqsadi hisoblanadi. Ilmiy tadqiqotning predmeti Oila mustaxkamligida shaxslararo munosabatlarning milliy – psixologik xususiyatlarini milliy xududiy sharoitda o‘rganish. Tadqiqotning obyekti sifatida Qarshi shahridagi Kat maxallasida istiqomat qiluvchi jami 10 ta oila tanlab olindi. Tadqiqot vazifalari. Bitiruv malakaviy ishi quyidagi vazifalarni amalga oshirish zaruratini taqozo etadi: 1. Oilaviy barqarorligida shaxslararo munosabatlar ta’sirining ijtimoiy – psi’ologik xususiyatlarini aniqlashga bag‘ishlangan ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish. 2. Oilaviy o‘zaro munosabatlar sharoitida er-xotin munosabatlari negizida shakllangan konstruktiv sabablarini aniqlash. 3. Yoshlarda oilaviy treninglar orqali oilaviy hayot haqidagi tasavvurlar darajasini aniqlovchi ijtimoiy-psixologik usul va so‘rovnomalarni ishlab chiqish, mavjud test va metodikalarning maqsadga muvofiq modifikatsiyalarini tanlash, amaliyotda sinash, tadbiq etish. Tadqiqotning metodologik asosi. Bosh metodologik asos bo‘lib mamlakatimizning birinchi Prezidenti I.A. Karimovning oilaviy tarbiya masalasiga bag‘ishlangan hamda ma’naviy-ma’rifiy islohotlarni chuqurlashtirishga yo‘naltirilgan qarorlari, S. Moscovisi, J. Jodelet, L.C. Kovar, P.S. Rosendlatt kabi olimlar tomonidan taklif etilgan ijtimoiy tasavvurlar konsepsiyasi; M.G. Davletshin, G‘.B. Shoumarov, V.M. Karimova, E.G‘. G‘oziyev, Sh.R. Barotov, B.M. Umarov, S.A. Oxunjonova, N.A. Sog‘inov, X. Uzoqov, X.K. Karimov, M.X.Fayziyevalarning oilaviy munosabatlar sohasini tadqiq etish bo‘yicha ishlab chiqqan nazariy yondoshuvlari xizmat qildi. Bundan tashqari, tadqiqotda 5

Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi tomonidan ishlab chiqilgan “Oila konsepsiyasi” g‘oyalari o‘ziga xos metodologik manba sifatida foydalanildi. Tadqiqotning qisman ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy jihatdan yangiligi quyidagilar bilan izohlanadi: Bitiruv malakaviy ishida oila barqarorligida shaxslararo munosabatlar ta’sirining ijtimoiy – psixologik xususiyatlari tadqiqot predmeti sifatida tanlab olindi; 1) Ilk marotaba “Ota-ona – farzand” munosabatlari tarkibida ota-ona-lik ustanovkalari bolalardagi oilaga nisbatan ijtimoiy ustanovkaning darajasi bog‘liq ravishda tahlil etildi; 2) Yoshlar shaxsining shakllanish bosqichlarida oilaviy munosabatlarda shaxslararo munosabatlarning o‘ziga xosligi aniqlandi. Tadqiqotning nazariy ahamiyati. Tadqiqotning nazariy ahamiyati shundaki, unda qo‘lga kiritilgan ilmiy tahlillar va xulosalar “Psixologiya” fanining “Ijtimoiy psixologiya”, “Etnopsixologiya”, “Shaxslararo munosabatlar psixologiyasi”, “Umumiy psixologiya” hamda “Oila psixologiyasi” kabi sohalariga oid bilimlarni yanada boyitishga xizmat qiladi. Shuningdek, to‘plangan nazariy ma’lumotlar joylardagi oilaviy maslahatlar bo‘lim-laridagi amaliy psixologlarga psixokorreksion - tuzatish dasturlarini ishlab chiqishda nazariy asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotda qo‘lga kiritilgan ilmiy xulosa va tavsiyalardan joylarda tashkil etilgan “Psixologik xizmat” bo‘limlaridagi amaliy psixologlar faoliyatida foydalanish mumkin. Shuningdek, nazariy xulosalardan “Oila psixologiyasi”, “Etnopsixologiya” kurslarini o‘qitishda, ota-ona va yoshlarga amaliy maslahat berishda, keng jamoatchilik, aholi o‘rtasida ijtimoiy-psixologik bilimlarni targ‘ib qilishda foydalanish mumkin. Bundan tashqari, Bitiruv malakaviy ish natijalari ma’naviy- ma’rifiy ishlarning samaradorligini oshirish, oilalarni mustahkamlash amaliyotiga tadbiq etilishi mumkin. Tadqiqotda qo‘lga kiritilgan empirik natija va nazariy 6

xulosalar “Psixologiya” fanining “Ijtimoiy psixologiya”, “Etnopsixologiya”, “Shaxslararo munosa-batlar psixologiyasi”, “Umumiy psixologiya” hamda “Oila psixologiyasi” “Sotsial trening va amaliyot” kabi sohalariga oid bilimlarni yanada boyitishga xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi: Bitiruv malakaviy ishi 2 ta bob , 4 ta paragraf , xulosa va tavsiyalar , foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat bo‘lib , jami 61 betni tashkil etadi 7

I – BOB. Oila mustaxkamligida shaxslararo munosabatlar ta’sirining milliy psixologik xususiyatlari 1.1. O‘zbekiston psixologlari tomonidan oila mustaxkamligini psixologik omillarini tadqiq etilishi. Ijtimoiy-tarixiy va ilmiy manbalarning guvohlik berishicha, o‘zbek oilasining hayoti, undagi o‘zaro munosabatlar, uning urf-odatlari, an’analari va qadriyatlari, turmush tarzi, madaniyati, tarbiyaviy muhiti va mehnat shart- sharoitlari jiddiy ilmiy muammolar sifatida XX asrning 60-70 yillaridan e’tiboran o‘rganila boshlandi. Ana shu yillardagi dastlabki tadqiqotlar ko‘proq falsafiy, tarixiy, etnografik yo‘nalishdagi va oilaning tarbiyaviy va mehnat shart- sharoitlarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lsa, keyingi tadqiqotlar o‘z xarakteriga ko‘ra, oilaning madaniy, huquqiy, tibbiy, uning turmush tarzi, undagi tarbiya muhitining ahamiyati, o‘zaro munosabatlarning psixologik qonuniyatlarini o‘rganishga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Mazkur tadqiqotlar sirasiga quyidagilarni keltirib o‘tish o‘rinlidir. Jumladan, X.Toshtemirov (1977, 1980), L.S.Yaxyoyev (1980), G.M.Hamidova (1984), T.T.To‘ychiyeva (2000), M.Xolmatova (2000)lar tomonidan oilaviy turmushning falsafiy jihatlari, oila-nikoh munosabatlarining takomillashish an’analari va hozirgi zamon o‘zbek oilasining turmush tarzi o‘rganilgan. Sh.A.Isroilov (1979), F.M.Otaxo‘jayev (1995) va boshqalar o‘z tadqiqotlarida o‘zbek ayollarining huquqiy masalalari, oila-nikoh munosabatlarining huquqiy jihatlarini o‘rganganlar. M.R.Bo‘riyeva (1997) o‘z tadqiqotlarida o‘zbek oilasining demografik jihatlarini tadqiq etgan. B.Z.Umarov (1986) esa o‘z ishlarida o‘zbek oilasining sotsiologik jihatlarini tadqiq etgan. Ayniqsa, Respublikamiz pedagog olimlarining mazkur sohada amalga oshirgan tadqiqotlari e’tiborga loyiqdir. A. Q. Munavvarov (1984, 1994), M. I. Sangilov (1986), O.Musurmonova (1999), H.Uzoqov (1992,1994), O.To‘rayeva (1990) va boshqalar o‘z tadqiqotlarida o‘zbek oilasining o‘ziga 8

xosligi, tarbiyaviy imkoniyatlari va shart-sharoitlari, o‘zaro munosabatlar shakllanishining ma’naviy asoslarini keng o‘rganganlar. Oilaviy hayot psixologiyasi, oila-nikoh munosabatlari, oiladagi o‘zaro munosabatlar, undagi ziddiyatlar, ajralishlar va uning oqibatlari keyingi yillarda psixologiya fanining keng tadqiqot obyektiga aylanib bormoqda. Bu sohada psixolog olimlardan G‘.B.Shoumarov (1986, 1990, 1994, 2001), YE.A.Morshinina(1986), E.G‘oziyev (1994, 2002). V.M.Karimova (1987, 1994, 1999), M.G.Davletshin (1993,1994), N.A.Sog‘inov (1990), S.A.Oxunjonova (1991), A.Shojalilov (1994), T.M.Adizova (1994), E.Usmonov (1993), X.Karimov (1994), Sh.SH.Jo‘rayeva (1994), R.S.Samarov (1997), O.Shamiyeva (2000) N.Salayeva (2001), F.R.Ro‘ziqulov (2002) va boshqalar olib borayotgan ilmiy tadqiqot ishlari diqqatga sazovordir. Respublikamizning yetakchi psixolog olimlaridan G‘.B.Shoumarov (1990, 1994, 2000) o‘z tadqiqotlari natijalariga tayanib, oilaning mustahkam bo‘lishi, er- xotinning baxtiyor hayot kechirishlari va tinch-totuv yashashlarida ularning o‘zaro qovushishi muhim rol o‘ynaydi (165) deb ko‘rsatadi. U o‘zaro qovushuvlarni shartli ravishda 3 tarkibiy qismga bo‘linishni e’tirof etadi. Ular: 1) biologik qovushuv, 2)psixologik qovushuv, 3)sotsial qovushuv. Ba’zi hollarda mijoz turi jihatidan kelin-kuyovlar mos kelmasa-da, lekin ular orasidagi hissiyot kuchi, psixologik-pedagogik bilim saviyasi, oilaviy hayotni mustahkamlashga intilish, tarbiya va madaniy saviya darajasi, o‘zaro munosabat maromlari ularning o‘zaro qovushishini, oilaning mustahkamligini ta’minlay oladi. Kelin-kuyovlarda alturizm (mehr-muhabbat) xudbinlikdan ustun bo‘lsa, har qanday tafovut, kelishmovchilik oilaviy turmush uchun xavf tug‘dirmaydi (165;49). Shuningdek, psixologik qovushuvda markaziy o‘rinni shaxs psixologiyasining tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan fe’l-atvor va xarakter egallashi alohida ta’kidlanadi. Muallif tadqiqotlarida oilada er bilan xotin orasida yuzaga keladigan kelishmovchiliklarni psixologik tahlil qilib, ularning asosiy sabablari kelin- kuyovning kasb-faoliyati va oilaning qadr-qimmatini o‘lchashlari unda yetakchilik 9

mavqeini qo‘lga kiritish uchun kurashishlari, bir-birini psixologik xususiyatlarini tushunib yetmasliklari, uy-ro‘zg‘or ishlarini bajarishga tayyor emasliklari, jinsiy tarbiyaga oid bilimlarning yetarli emasligi, bolalarni tarbiyalashdagi kelishmovchiliklari, mijozlarning mos kelmasligi, jinsiy masalalarda kelisholmasliklari, farzandsizlik, rashk va ishonchsizlik ekanligini ko‘rsatib o‘tadi. Shuningdek, oila barqarorligiga salbiy ta’sir etadigan eng muhim omillardan biri - bu qaynona-kelin orasidagi kelishmovchiliklar ekanligi haqida to‘xtalib, buning muhim sabablari: qizlarda nikohgacha oilaviy hayotga, qaynonaga va qaynona kelin munosabatlariga nisbatan salbiy tasavvurlarning shakllanganligi; qaynona va kelinning dunyoqarashlari, o‘y-ro‘zg‘or tutishlari orasida kelishmovchiliklarning paydo bo‘lishi; ba’zi kelinlarning kelinlik va onalik vazifalarini bajarishga tayyor bo‘lmasligi; ayrim hollarda qaynona-kelin bolalar tarbiyasi masalasida kelisholmay qolishlari: ba’zan katta xonadonlarda ovsinlar qaynona iltifoti uchun bir-biri bilan kelisholmasligi; ba’zi hollarda qaynona-kelinning yosh xususiyatlari, qiziqishi, orzu-havaslari, ishlashi yoki o‘qishini hisobga olmasligi; ayrim kelinlarning yangi oilaga moslashishining qiyin kechishi (165;73-44) ekanligi keltirib o‘tilgan. E.G‘oziyevning (1992, 2002) oilaviy hayot muammolari sohasida olib borilayotgan tadqiqotlari diqqatga sazovordir. Olimning ta’kidlashicha, oilaviy munosabatlar turli negiz; iqtisodiy, mafkuraviy, hissiy irodaviy, axloqiy-aqliy, qarindosh-urug‘chilik, yaqinlik va do‘stlik- birodarlik asosida quriladi. Ana shu negizlar baquvvat oilada er-xotin totuvligi, oila barqarorligi, oilaning baxti va farovonligi ta’minlanadi. Olimning fikricha, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda yoki yangi oilalar qurishda ana shu muhim asoslarga e’tibor berish va ba’zi bir narsalardan ogoh bo‘lish zarur. "Oila but bo‘lishi uchun birinchi navbatda, shaxslararo tenglikni qaror toptirish kerak. Ikki yosh, ya’ni bo‘lg‘usi kuyov-qayliqlar bir-birlarini chuqurroq o‘rganishlari, ayrim nuqsonlardan ko‘z yumushlari zarur. Yoshlarni qiyinchiliklarni yengishga, o‘zgacha shart-sharoitga ko‘nikishga bolalikdan o‘rgatib borish lozim. Eng muhimi ular o‘rtasida chin 10

muhabbat bo‘lishi darkor. Oilada mehnat taqsimotini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish ayni muddaodir"(147;104). E.G‘oziyev o‘z tadqiqotlarida oilada yuzaga keladigan ziddiyatlar va oila buzilishlari haqida ham alohida to‘xtalib, uning muayyan sabablari: er-xotinning xarakter jihatidan mos tushmaganligi, farzand ko‘rmaslik, kelinning ma’naviy va jismoniy jihatdan haqoratlanganligi, moddiy ta’minotdagi kamchiliklar, tarbiyaviy qashshoqlik, oilada ortiqcha an’ana va marosimlarning mavjudligi, ichkilikka ruju qo‘yish, rashk, madaniy hordiq chiqarish imkoniyatining yo‘qligi, qarindosh- urug‘chilikdagi ko‘ngil buzar ishlar mavjudligini ko‘rsatib o‘tadi. Shuningdek, E.G‘oziyevning bu sohadagi ishlari bilan tanishar ekanmiz, ularda o‘zbek oilasidagi shaxslararo munosabatning o‘ziga xosligi, oila barqarorligining ijtimoiy- psixologik mezonlari haqida ham qimmatli ma’lumotlar borligini ko‘ramiz. V.M.Karimova (1987, 1994) o‘zbek yoshlarida oila to‘g‘risidagi ijtimoiy tasavvurlar shakllanishi, o‘zbeklarning oilaviy psixologiyasining o‘ziga xos tomonlari haqida salmoqli tadqiqot ishlarini olib borgan. Muallif tadqiqotlari davomida o‘zbek xalq og‘zaki ijodida, islom dinining muqaddas manbalarida, sharq mutafakkirlari asarlarida, taniqli pedagog va psixolog olimlar asarlarida nikoh va oila, oilaviy hayot muammolariga doir materiallarni izchil o‘rganib, psixologik tahlillari asosida bir qator ilmiy g‘oyalarni ilgari surgan. Muallifning fikricha, oilaviy-ijtimoy tasavvurlar murakkab va ko‘p komponentli psixologik tizimlar bo‘lib, ularning tarkibiga oilaning umumiy qadriyatlari, shaxslararo munosabatlarga xos tasavvurlar, erkak va ayol fazilatlari, ularning oilaviy munosabatlardagi o‘rni va ahamiyati to‘g‘risidagi, oilaviy rollar va ularni amalga oshiruvchi ijtimoiy ustanovkalar, reproduktiv tasavvurlar va boshqa ijtimoiy-psixologik tushunchalar kiradi. Oilaviy-ijtimoiy tasavvurlar asosan shaxs ijtimoiylashuvining dastlabki davridanoq shakllana boshlaydi va uning o‘zgarishida ijtimoiy-psixologik omillar, ta’lim-tarbiya, oila muhiti, milliy-ma’naviy va axloqiy qadriyatlar, shaxsning muloqot muhiti va shaxsiy faolligi muhim rol o‘ynaydi. Oilaviy-ijtimoiy tasavvurlar har bir oila a’zosining bilish tizimida shakllangan ong tarkiblaridan 11

iborat bo‘lib, shaxsning ijtimoiy va individual tajribasi sifatida uning oilaviy hayotga tayyorligini ta’minlaydi (66;54). V.M.Karimova tadqiqotlarida oilaviy ijtimoiy tasavvurlar shakllanishida bola shakllanayotgan oila va undagi o‘zaro munosabatlar xarakteri muhim ahamiyat kasb etishi, ya’ni oilaning katta yoki kichikligi, to‘liq yoki noto‘liqligi, undagi rollar, jinsiy o‘zaro munosabatlar haqida va reproduktiv tasavvurlar xarakterini belgilashi va shaxsiy ijtimoiy ustanovkalar yo‘nalishida aks etishi aniqlangan. Oiladagi o‘zaro munosabatlarning asosini tashkil etgan oilaviy rollarga oid tasavvurlar va ularning differensiatsiyasi o‘zining yosh, hududiy va jinsiy xususiyatlariga ega bo‘lib, ular avvalo har bir oilaning ruhiy ma’naviy muhiti, u yerdagi milliy qadriyatlar, an’analar, rasm-rusumlar qanchalik saqlanib qolganligiga ham bog‘liqligi asoslangan. Muallif nikoh yoshigacha bo‘lgan yoshlar bilan oilali er-xotinlarning oilaviy ijtimoiy tasavvurlari o‘rtasidagi asosiy farqlarni psixologik nuqtai nazardan tahlil qilib, uning sabablarini ko‘rsatib o‘tgan. M.G.Davletshin (1993,1994)tadqiqotlarida o‘zbek oilasining etnopsixologik muammolari keng qamrovli o‘rganilgan, shuningdek, ta’lim tizimida o‘quv- tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda etnopsixologik omillarni e’tiborga olish masalalari, etnopsixologik xususiyatlarning O‘zbekiston psixologiya fanida o‘rganilganlik darajalari nazariy yo‘nalishda tahlil qilinadi. N.A.Sog‘inov (1990) o‘z tadqiqot ishlarida o‘zbek oilalarida kuzatiladigan ajralishlarning etnopsixologik xususiyatlari, ajralishga olib keluvchi muhim omillar, uning motivlari va sabablarini ilmiy asoslashga harakat qilgan. Muallif, hozirgi davrda oila buzilishining umumiy sabablariga to‘xtalar ekan, o‘zbek milliy- madaniy muhitida ana shu sabablarning qaysi birlari kuchliroq ta’sirga ega ekanligini o‘zbek qishloq va shahar oilalari misolida hamda erkak va ayollarda qanday kechish holatini aniqlashga erishgan. M.A.Sog‘inovning ta’kidlashicha, o‘zbek oilalarida er-xotinlarni yoki ulardan birini ajralishga undovchi muhim sabablar sirasiga: turmush o‘rtog‘ining qo‘polligi, turmush o‘rtog‘ini hurmat qilmasligi: yosh oila hayotiga ota-onalarning 12

noo‘rin aralashuvi: turmush o‘rtog‘ining oilaning umumiy masalalariga befarqligi va boshqalar kiradi. Muallifning e’tirof etishicha, o‘zbek oilasidagi ajralish sabablari, motivlari va ularning qanday holatlarda "sabab" va qanday holatlarda "bahona" rolini o‘ynashi, ana shunday holatlarda ularning oldini olish choralari haqida to‘xtalib, mutasaddi xodimlarni yordamga chaqirish, yoshlarga esa zarur maslahatlar berish lozim (137). A. Shojalilov (1994) tadqiqotlarida ham oila va oila-nikoh munosabatlari o‘rganilgan. Ba’zi bir yoshlar oila qurib ota-onalik funksiyasini yetarli darajada bajara olmasliklari, bu holat esa yosh oilalarda bir qator qiyinchiliklar va muammolarga sabab bo‘layotganligi ko‘rsatib o‘tilgan. Shunga binoan, tadqiqotda yoshlarni oilaviy turmushga tayyorlash ishlarini kuchaytirish, ularning shu sohaga oid vazifa va burchlarini bajarishi murakkab hamda ko‘p qirrali jarayon ekanligi ta’kidlanib, oila qurgan yoshlar turmush tarzini kuzatib borish asosida undagi ixtiloflarning oldini olish va bartaraf etish uchun psixoproflaktik chora-tadbirlarni keng qo‘llash zarurligi ta’kidlangan. E.Usmonov (1993) o‘z tadqiqot ishlarida oila barqarorligini ta’minlaydigan omillarning qarama-qarshisi bo‘lgan omillar ta’sirida kelib chiqadigan o‘zbek xotin-qizlari orasida o‘z joniga qasd qilish kabi hodisalarning oila-nikoh munosabatlariga salbiy ta’sirini ilmiy-psixologik jihatdan o‘rgangan. o‘zbek xotin- qizlarida o‘z joniga qasd qilish ko‘pincha o‘ziga olov qo‘yish ko‘rinishida sodir bo‘lib, bu oilaviy turmushda qadimdan ma’lumligi va takrorlanib kelishi, hozirgi kunda esa o‘z joniga qasd qiluvchilar qishloq joylarida istiqomat qiluvchi xotin- qizlar tomonidan ko‘proq sodir etilayotganligi hayotiy muammo sifatida qaralishi ta’kidlab o‘tiladi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, bunday hodisalar ko‘proq noto‘liq oilalar hayotida uchraydi va uning eng muhim sabablari: oiladagi muntazam tus olgan nizolar, kelishmovchiliklar, qarshi taassurotlarga chiday olmaslik, ibo, hayo, iffatning ustunlik qilishi yoki irodasizlik, o‘zini o‘ldirish orqali g‘olib ko‘rsatish kabi hissiy-emotsional psixologik xususiyatlar ta’sirida yuzaga kelishi ilmiy asoslab berilgan. 13

X.Karimovning (1994)ilmiy ishlarida o‘zbek oilasida er-xotin orasidagi nizolar boshqa millat vakillari (rus, ukrain va boshqa) oilalaridagi nizolardan farqlanishi, ya’ni o‘ziga xos etnopsixologik xususiyatlarga ega ekanligi aniqlangan o‘zbek oilalaridagi er-xotin orasida nizolarning kelib chiqishiga milliy-madaniy muhitiga xos bo‘lgan nikoholdi omillarining xususiyatlari: ya’ni ba’zida tanishish imkoniyatining bo‘lmasligi yoki qisqaligi ham ta’sir etishi, natijada yuzaga kelgan nizo sabablarini tomonlar o‘zidan qidirmasligi, uni bartaraf etishda ota-onalarga tayanish, oiladagi o‘zaro munosabatlar qo‘pollik asosiga qurilishi va boshqa bir qator salbiy holatlar yuzaga kelishi ko‘rsatib o‘tiladi. X.Karimov tadqiqot ishlari natijalariga tayanib er-xotin o‘rtasidagi yuz beradigan nizoli holatlarning klassifikatsiyasini ishlab chiqqan. Nizolar klassifikatsiyasini asoslashda nizo sabablari, unda ishtirok etganlar soni, uning ifodalanish darajalari, nizo o‘chog‘i, yo‘nalganlik xarakteri, bosqichlari va boshqalar asos qilib olingan. Shu bilan bir qatorda, muallif tadqiqotlariga tayanib oilaviy nizolarning oldini olish yo‘llari, bartaraf qilish choralari, unda o‘zaro murosabatlar barqarorligini ta’minlashga bog‘liq tavsiyalarni ham ilgari suradi. SH.SH.Jo‘rayevaning (1994)ilmiy tadqiqot izlanishlarida tojik oilasida nikohdan qoniqishning ijtimoiy psixologik xususiyatlari o‘rganilgan. Tadqiqotda tojik oilasining nikoholdi omillari: - sovchilar yordamida oila qurish, qizlarning nikohgacha bo‘lgan fe’l-atvorining qat’iy chegaralanganligi, nikohgacha tanishish davrining nihoyatda qisqaligi, bo‘lg‘usi er-xotinda o‘z mehrini ifoda etish saviyasining pastligi kabi milliy psixologik xususiyatlar bo‘lg‘usi oila barqarorligi uchun shubha tug‘dirishi ehtimol qilinadi. Yosh tojik oilasida nikohdan qoniqish saviyasi unda bolalarning borligi, uning moddiy ta’minlanganligi bilan belgilanishi, aksariyat hollarda erning manfaatlari va mavqei muhim rol o‘ynashi ko‘rsatib o‘tilgan. Tojik oilalarida barqaror nikoh zamirida nikohdan qoniqish holati doim ham yetarli saviyada bo‘lavermasligi aniqlangan. Muallif buning asosiy sabablari sifatida yosh tojik oilalarida jinsiy savodxonlikning quyi darajada ekanligini, er-xotin muloqotlarida o‘zaro tenglikka asoslangan mehr 14

ifodalanishining tanqisligini, erkaklarning ota-ona ta’siriga ko‘proq berilganligini va boshqa shunga o‘xshash xususiyatlarni sanab o‘tadi. SH. Jo‘rayevaning o‘zbek va rus oilalarida nikohdan qoniqish sohasida olib borilgan izlanishlari natijalari bilan solishtirgan holda tojik oilasi bilan o‘zbek oilalarida nikohdan qoniqishning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari juda yaqinligini (milliy-madaniy muhitning uyg‘unligi sababli), rus millatiga mansub oilalarning ana shunday xususiyatlaridan alohida ajralib turishini ta’kidlab o‘tgan. R.S. Samarovning (1997) ilmiy izlanishlarida tojik oilasida er-xotin nizolarining ijtimoiy va etnopsixologik xususiyatlari o‘rganilgan. Tadqiqotda mustahkam (barqaror) va nizoli tojik oilalarida er-xotin o‘rtasidagi nizolar o‘ziga xos ijtimoiy-psixologik va etnopsixologik xususiyatlarga ega ekanligi ilmiy nuqtai nazardan asoslangan. Muallif tojik oilasida nizolar vujudga kelishining etnopsixologik xususiyatlariga: yoshlar hayotiga ota-ona va yaqin qarindoshlarni noo‘rin aralashuvi: ularda oilaviy muommolarni yechishga xos bilimning yetarli emasligi: oilada erkaklarning roli ustunligi: yoshlarning ota-onalarga kuchli bog‘langanligi: unda ayollar faolligi va yetakchilikka intilishini erkaklar tomonidan tan olinmasligi: ajralish madaniyatining pastligi, oilaviy rollar taqsimotida kelisha olmaslik omillarini kiritadi (127:10). Muallif tojik oilalarining mustahkam va barqarorligiga ta’sir etadigan muhim ijtimoiy-psixologik omillar - oilada erning mavqeini muhim deb bilish: er-xotinni oila qurish motivlarining uyg‘unligi: oilaviy turmushda yuzaga keladigan muammolar va hayotiy masalalarni er-xotin tomonidan hamkorlikda yechilishi, tojik oilasida bola tarbiyasida, qaynona-kelin o‘rtasida, shuningdek, rashk qilish borasida nizolarning kam uchrashi yuzasidan xulosaga kelgan. O.Shamiyevaning (2000y) tadqiqotlari rahbar ayollar shaxsining ijtimoiy- psixologik xususiyatlariga bag‘ishlangan bo‘lib, unda rahbar ayollarning faoliyati ularning ijtimoiy-psixologik tuzilmasini ijtimoiy vaziyatlarga nisbatan xulqni muvofiqlashtirish jarayonida tarkib topishi, takomillashishi va rivojlanib borishi ilmiy asoslangan. Shuningdek, rahbarga xos shakllangan sifat va fazilatlar 15

(ijtimoiy, psixologik va madaniy) oilada shaxslararo munosabatlarning barqarorlashuviga, undagi tarbiyaviy-psixologik, muhitning yanada yaxshilanishiga ijobiy ta’sir etishi ko‘rsatib o‘tilgan. N.Salayevaning (2001) tadqiqotlarida Xorazm oilalarining etnopsixologik xususiyatlari o‘rganilgan. Muallifning fikriga ko‘ra, xorazm oilalari milliy madaniyatida etnik xususiyatlarga rioya qilingan holda vorislik saqlanib kelmoqda. Xorazm oilalarining etnopsixologik xususiyatlari o‘zbek xalqi istiqomat qilayotgan boshqa hududlardan o‘zining tarixiy kechishi, makoni, madaniyati va turmush tarzi bilan muayyan darajada farqlanishga ega. Mazkur xususiyatlar, oilaviy turmush jarayonida o‘zining psixologik, ijtimoiy va iqtisodiy qirralarini namoyon qiladilar. Ulardagi psixologik muhitning muayyan shaklda saqlanib turishiga ta’sir ko‘rsatadigan kelinlarning o‘rni, nufuzi, hududda bir muncha tafovutga ega. Tadqiqotda ko‘rsatilishicha, Xorazmda to hozirgacha saqlanib kelayotgan va bir qancha yo‘nalishlarni o‘z ichiga olgan "qalin" muammosi shaxslararo munosabatga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. "qalin to‘lash" va "qalin olish" turli holatlarga ega bo‘lib, bu masalaning yechimi shakllanayotgan yangi oilaviy munosabatlar tizimini qay yo‘sinda ketishini belgilaydi. Xorazm oilalarida hozirgacha saqlanib kelinayotgan kelinning yangi qarindoshlaridan "qochib" yurishi holati yoki kelinga nisbatan "ta’qiq"lar ham oilaviy munosabatlar tizimiga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatish aniqlangan (126;139;). N.Salayeva tadqiqotlari natijalariga tayanib, hozirgi o‘zbek xalqining oilaviy munosabatlarida etnopsixologik xususiyatlarga amal qilinishiga qarab quyidagicha oila toifalarini farqlashni taklif etadi: 1.Urf-odatlar oilaviy munosabatlarda qonun darajasida qabul qilingan oilalar. 2.Urf-odatlar oilaviy munosabatlarda hayotiy me’yor darajasida qabul qilingan oilalar: 3.Urf-odatlar oilaviy munosabatlarda o‘z aksini topmagan oilalar (126; 141;) 16

F.R.Ro‘ziqulov (2002) ilmiy izlanishlarida o‘zbek oilalarda ajralishning ijtimoiy-psixologik asoratlarini ilmiy asoslashga harakat qilgan. Muallif muayyan darajada ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot davomida oila-nikoh munosabatlari, uning barqarorligini ta’minlashning ba’zi omillari to‘g‘risidagi ilg‘or qarashlarni va hozirgi kunda respublikamizda amalga oshirilayotgan davlat ahamiyatidagi tadbirlarni tahlil qilarkan, oila-nikoh munosabatlarining jiddiy jihatlaridan biri sifatida hali ham oilalarning buzilishi - ajralishlar borligini alohida ta’kidlab o‘tadi. F.Ro‘ziqulov ajralish miqdori haqida gapirar ekan, "Ajralish respublikamiz hududida istiqomat qilayotgan oilalarda Fransiya, Angliya, Germaniya, AQSH, Boltiq bo‘yi davlatlari, Rossiya va boshqa MDH mamlakatlaridagiga qaraganda, bir necha marotaba kam bo‘lsa-da, biroq o‘zbek oilalarida ajralish asoratlari nihoyatda ayanchli, noxush holatlar, kechinmalar, hodisalar keltirib chiqarishni hisobga olsak, uning miqdoriy ko‘rsatkichlari quyi ekanligi xotirjamlikka asos bo‘la olmaydi (121;5), deb ko‘rsatib o‘tadi. Muallifning tadqiqot xulosalariga ko‘ra, ajralish va uning asoratlari o‘zbek oilalarida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ko‘p bolalilik, uning murakkab tuzilmaliligi, qarindosh-urug‘chilik aloqalarining kuchliligi, oila-nikoh munosabatlarining etnik xususiyati ko‘proq saqlanib kelganligi, o‘zbek oilasida ajralish boshqa xalqlarnikiga nisbatan qoralanishi, er-xotinlarning turmush darajasi, bilim saviyasi, muloqot madaniyati va shu kabilar bilan asoslanadi. Shuningdek, o‘zbek oilalaridagi ajralish erkaklarga nisbatan ayollarda, shahar oilalariga nisbatan qishloq oilalarida muammoli va salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi, er-xotin va ularning yaqinlari orasida nizolar hamda ziddiyatli holatlarning keskinlashuvi saqlanib qolishi, ajralish tufayli yuzaga kelgan, noto‘liq oilalar bolalari shaxsiga, ularning ruhiyatiga jiddiy salbiy ta’siri ilmiy asoslangan. Mamlakatimiz psixolog olimlari tomonidan olib borilgan yuqoridagi qator ilmiy tadqiqotlarida oilaviy turmush masalalarining, oila-nikoh muammolarining juda ko‘p jihatlari o‘rganilgan bo‘lsa-da, lekin oila va jamiyat taraqqiyotining abadiyligi hamda milliy madaniy kamolotning butunligini ta’minlovchi muhim mexanizm "Oila barqarorligiga shaxslararo munosabatlar ta’siri" ning ijtimoiy- 17

psixologik xususiyatlarini o‘rganish masalasi tadqiqotlar vazifalari qatoriga kirmagan. 1.2. Oila mustaxkamligida shaxslaro munosabatlar ta’sirining psixologik xususiyatlarini ilmiy o‘rganish. Shuni alohida ta’kidlash joizki, oilaviy turmush masalalari, oila-nikoh muammolari, undagi o‘zaro munosabatlar bo‘yicha tadqiqot ishlari qanchalik keng miqyosda olib borilmasin, hali ham uning yetarli darajada tadqiq etilmagan tomonlari mavjud. Ana shunday muammolar qatoriga "Oila barqarorligiga shaxslararo munosabatlar ta’sirining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari"ni ilmiy o‘rganishni ham kiritish mumkin. Navbatdagi paragraflarda ana shu muammoning ilmiy o‘rganilishi haqida fikr yuritamiz. Hozirgi kunda uchala ma’lumot olish usullari bo‘yicha bir qator metodikalar va vositalar mavjudki, ular yordamida oiladagi shaxslararo munosabatlar, nizoli vaziyatlar, er-xotinlarning bir-biriga simpatiyasi, undagi rollar va ustanovkalarni o‘rganish, ota-ona bilan farzandlar o‘rtasidagi munosabatlari, oilaviy barqarorlik va boshqa jihatlarni tekshirish mumkin. Deyarli bugungi kunda bir qator metodikalar (PEA) mahalliy oilashunos psixologlarimiz tomonidan (G‘.B.Shoumarov, V.M.Karimova, N.A.Sog‘inov, X.Karimov, B.Umarov va boshqalar) milliy muhitimizda tadqiq etilmoqda va yangilari esa etnosimizga modifikatsiya qilinmoqda. Ularning yangi milliy muhitdagi variantlari tatbiq etilish jarayonida va metodikalarga qo‘yiladigan psixometrik talablarga muvofiqligi ta’minlanib bormoqda. Shuningdek, psixologiyada keng ko‘lamda foydalanilayotgan metodikalarning oila psixologiyasi muammolariga muvofiqlashgan holda tatbiq qilishning o‘ziga xos tomonlari mavjud. Tadqiqotimizning mohiyatidan kelib chiqqan holda dastlabki bosqichda quyidagi jihatlarni tadqiq qilishni lozim topdik. Birinchidan, oilaning mustahkamligini aniqlash uchun er-xotinlarni oila qurish va boshqarishga yo‘naltirilgan motivlarini o‘rganish. 18

Ikkinchidan, murakkab vaziyatlarni kelib chiqish sabablari va oiladagi munosabatlarning borishini aniqlash. Uchinchidan, oiladagi buzilishlarni o‘rganish uchun ularning tarixi va er- xotin munosabatlarini yoritish. To‘rtinchidan, er-xotinlarning bir-birlariga ijobiy terapevtik ustanovkalarni o‘zlashtirishganlikni o‘rnatish. Beshinchidan, oila mustahkamligi uchun er-xotinlarning ijobiy va salbiy xarakter xislatlari to‘g‘risidagi tasavvurlari shakllanganligini tekshirish. Oltinchidan, er-xotin, oila a’zolarining hamjihatliklari va kechinmalarini his qilish yuzasidan ma’lumotlar olish. Yettinchidan, er-xotinlarning o‘zaro hamkorligi va o‘zaro munosabatlar modelini o‘rganish. Sakkizinchidan, er-xotinlarning jinsiy munosabatlar to‘g‘risidagi tasavvurlarini yuzaga keltirish. To‘qqizinchidan, er-xotinlarning hozirgi va kelajakdagi munosabatlari haqidagi tasavvurlarini tadqiq etishdan iborat. Biz ushbu jihatlarni o‘rganish uchun quyidagi metodikani tanladik. Metodika "Rolli kutilmalar va nikohga da’vogarlik" deb nomlanadi. Mazkur metodika rus olimi A.N.Volkova tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, uning mahalliy modifikatsiyasini yaratishga zarurat tug‘ildi. Metodikaning milliy modifikatsiyasini ishlab chiqishda bir qator psixometrik tadbirlar amalga oshirildi. Dastlab metodikaning ruscha variantiga muvofiq keluvchi o‘zbekcha variant ishlab chiqildi, so‘ngra ikkala variant o‘rtasidagi farqlar ishonchliligi aniqlab olindi. Metodikaning tuzilishi to‘g‘risida so‘z borar ekan, u ikkita, ya’ni ayollar va erkaklar variantidan iborat. Har bir variantda 36 tadan tasdiq mavjud. Tasdiqlarga bir necha variantdagi javoblar beriladi. Uning umumiy ko‘rinishi bilan dissertatsiyaning ilovasida tanishish mumkin. Metodikani tatbiq qilishdan olingan natijalar quyidagi shkalalar yordamida tahlil qilinadi (natijalar bilan dissertatsiyaning II bobida tanishiladi): 1.Er-xotinlarning jinsiy munosabatlarining ahamiyatini belgilovchi shkala. 19

2.Er-xotinlarning shaxslik identifikatsiyasini belgilovchi ustanovkalar. 3.Er-xotinlarning oiladagi maishiy-xo‘jalik funksiyasini amalga oshirish ustanovkalarini o‘lchovchi shkala. 4.Er-xotinlarning ota-onalik majburiyatlariga munosabatini aniqlovchi shkala. 5.Oilaviy munosabatlar barqarorligi uchun xizmat qiluvchi tashqi ijtimoiy faollikni aniqlovchi shkala. 6.Oilaning emotsional psixoterapevtik funksiyasining ahamiyatini belgilovchi shkala. 7.Er-xotinlarning tashqi jozibadorligini aniqlash shkalasi. Tadqiqot metodlarining ikkinchi bosqichida oilaviy munosabatlar barqarorligini muhim omillari sifatida nikohdagi psixologik hamjihatlik, er- xotinlarning bir-birlariga ko‘nikib ketishlari, er-xotin va oila a’zolarining shaxslik xususiyatlarining mutanosibligini olib qarash mumkin. Bu boradagi jabhalarni o‘rganish uchun dissertatsiyamizda psixologik tadqiqotlarda keng ko‘lamda qo‘llanilayotgan Liri metodikasidan foydalanishni lozim topdik. Metodika bir necha modifikatsiyaga ega. Liri metodikasining ruscha modifikatsiyasini Y.A.Reshetnya va G.S.Vasilchenko ishlab chiqqan bo‘lib, biz esa o‘zbekcha modifikatsiyasidan foydalanishga jazm etdik. Metodikaning o‘zbekcha modifikatsiyasini psixolog olimlar E.G‘.G‘oziyev va R.Y.Toshimovlar yaratganlar. Liri metodikasi shaxslararo munosabatlar psixodiagnostikasi uchun qulay bo‘lib, shaxslararo munosabat va o‘zaro idrok qilishni o‘rganishga imkon beradi. Shu sababli, u oiladagi shaxslararo munosabatlardagi pozitsiyadan o‘zini o‘zi baholash, o‘zidan qoniqmaslik, shaxslararo munosabatdagi kutilmalarni yoritish uchun qo‘llaniladi. Biz metodikada sinaluvchilarning real va ideal tasavvurlari bo‘yicha tahlil qilishni lozim topdik. Buning uchun metodikadagi tasdiqlarga har ikkala yo‘nalish bo‘yicha javob berish taklif qilinadi. Bunday pozitsiyada turishimizga ideallik va reallik o‘rtasidagi tafovutlanish (nikoh va oiladagi destabillashuvni) munosabatlarda zo‘riqishni keltirib chiqaradi va oiladagi destabillashuv manbaiga aylanishiga turtki bo‘ldi. 20

Liri metodikasi 128 ta xarakterologik xususiyatlarni mujassamlash-tirgan tuzilma bo‘lib, ular 8 ta psixologik tendensiyalarga guruhlashti-rilgan: I.Liderlikka moyillik, hukmronlik, zulmkor II.o‘ziga ishonch-o‘zini yaxshi ko‘rish III.Talabchanlik-murosasiz, shafqatsiz IV.Ishonchsizlik(skeptizm)-qaysar-salbiylik(negativizm) V.Yon berishlik-beozor-passiv bo‘ysunuvchanlik VI.Ishonuvchanlik-itoatkorlik-tobelik VII.Ko‘ngilchanlik-mustaqil emas, haddan tashqari yon beruvchi VIII.Rahmdillik-beg‘arazlik-fidokorlik Shuningdek, ushbu metodikalarga muvofiq oila barqarorligini ta’minlovchi omillar va undagi shaxslararo munosabatlar yuzasidan ma’lumotlarni boyitish maqsadida "Ijtimoiy psixologik so‘rovnoma" ishlab chiqdik. Ijtimoiy so‘rovnomani 6, 7, 8, 9, 10 jadvallardagi savollarga daxldor punktlaridagi xususiyatlarni ajratib olish uchun 200 ga yaqin ijobiy va salbiy xususiyatlarni jamladik va so‘ngra ularning birlamchi va asosiylari deb saralanganlarini ekspert baholash (Qarshi Davlat universiteti professor-o‘qituvchilari) yordamida saralab oldik. So‘rovnoma: 1.Oila a’zolaringiz nechta? 2.Siz oiladagi shaxslararo munosabatlarning barqarorligini ta’minlashga xizmat qiluvchi omillarni qanday darajalaysiz? 3.Turmush o‘rtog‘ingizning ota-onasi va yaqin qarindoshlari bilan munosabatingiz. 4.Quyidagi omillarning ahamiyatiga ko‘ra, ularga oilaviy nizolarning keltirib chiqaruvchi sabablar sifatida o‘rin bering. 5.Quyidagi omillarni Sizning oilangizdagi shaxslararo munosabatlarda nizolarni keltirib chiqaruvchi sabablar sifatida namoyon bo‘lishini baholang. 6.Siz quyidagi sifatlarning oilaviy munosabatlarni ta’minlashdagi ahamiyatiga ko‘ra baholang. 21

7.Sizningcha, oilangizda er-xotinning shaxslararo munosabatlari barqarorligini ta’minlovchi quyidagi shaxsning sifat va fazilatlari qanday darajada shakllangan. 8.Sizning oilangizdagi shaxslararo munosabatlarda quyidagi salbiy axloqiy illatlar qanchalik darajada uchrab turadi kabi savollar jamlanmasidan tashkil topgan bo‘lib, har bir savolga javob berishning o‘ziga xos tomonlari bor. Ba’zi savollarga javob berishda rangdan foydalanishni ma’qul hisobladik. Sinaluvchilar xususiyatlarini ahamiyatiga ko‘ra, baholashlari, birinchidan, javob berishni yengillashtirsa, ikkinchidan, natijalarni qayta ishlash imkoniyati ancha yengil kechadi (III bobga qaralsin.). Tadqiqot metodikalarini tanlash qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, ularni tatbiq etadigan obyektlar ham shunchalik muhimdir. Biz dissertatsiyamizning obyekti sifatida 50 oila (Qashqadaryo viloyatining Qarshi shaxri va Kitob tumanlari qishloq hududlarida) ustida tajriba o‘tkazdik. Oilaviy turmushning muhim muammolari, undagi shaxslararo munosabat masalalari, uning barqarorligi va uni ta’minlashni ijtimoiy psixologik omillari borasida nazariy va empirik tadqiqot natijalarini tahlil qilish bizni quyidagi xulosalarga olib keldi: Mavzuga daxldor deb o‘rganib chiqilgan nazariy-metodologik va ilmiy manbalarda oilaviy turmushning muhim muammolari, er-xotin munosabatlaridagi zarur axloqiy sifat va fazilatlar, er-xotinning burch va vazifalari, ota-onaning bolalar kamolotdagi, xo‘jalik yuritishdagi mas’uliyati, oila va nikoh mezonlarining amaliyligi, hayotiyligi, sharq xalqlaridagi, xususan o‘zbeklardagi oilaviy munosabatlarning o‘ziga xosligi va boshqa tomonlariga katta e’tibor berilgan. Mazkur muammolarni o‘rganishda nafaqat psixolog olimlar, balki psixologiyaga yondosh fan soha vakillari: tarixchilar, faylasuflar, sotsiologlar, etnograflar, demograflar, madaniyatshunoslar, pedagoglar, huquqshunoslar va adabiyotshunoslar ham keng ko‘lamda shug‘ullanganligi ko‘rinadi. 22

O‘rganib chiqilgan tarixiy, nazariy-metodologik va ilmiy manbalarda oila muqaddas, inson kamoloti, jamiyat taraqqiyoti va barqarorligini ta’minlaydigan ijtimoiy institut ekanligiga alohida e’tibor berilgan. Oila hayoti, oila va nikoh masalalarining ijtimoiy-tarixiy shakllanish jarayonlari o‘zgarib borishi va hozirgi davr talabiga mos oilaviy turmush tarzi va undagi muammolar keng o‘rganilgan. Oilaviy turmush muammolari nafaqat bugungi kunda va hatto qadim- qadimdan ham jamiyatning ilg‘or kishilari: ulamolar, mutafakkirlar, ziyoliyu- olimlarini qiziqtirgan va muammoyu, sir-sinoatlarga boy ijtimoiy turmushning ustuvor sohasi sifatida o‘rganib kelingan. Oilaviy turmush masalalari, er-xotinning munosabatlari, ularning o‘zaro munosabatlariga xos sifat va fazilatlari haqida mukaddas diniy manbalarda, o‘zbek xalqining xalq og‘zaki ijodi va eposlarida, buyuk muhaddis ulamolar hadislarida, tasavvuf falsafasining yirik namoyandalari tariqatlarida, sharqning buyuk mutafakkirlari va ma’rifatparvar ziyolilari asarlarida qimmatli ma’lumotlarni uchratish va ulardan hozirgi zamon tarbiya tizimida, oilaviy turmush amaliyotida samarali foydalanish mumkin. Oila barqarorligini ta’minlovchi muhim omillarni o‘rgangan uzoq va yaqin chet el hamda mamlakatimiz psixologlari ilmiy tadqiqot ishlarining yo‘nalishiga (maqsadiga) qarab shartli ravishda ikki guruhga: a) oilaning buzilishiga olib keladigan sabablarni o‘rganish orqali uni mustahkamlash, undagi o‘zaro munosabatlar barqarorligini ta’minlash va oilaviy baxt istiqbollarini belgilash sohasidagi; b) baxtli va farovon oilalarni, ya’ni undagi baxt va farovonlikni ta’minlovchi oila turmushiga xos muhim omillarni o‘rganish sohasi bo‘yicha ishlarga ajratish mumkin. Har ikkala sohadagi ishlarni chuqur talqin qilish tadqiqotimiz vazifalarini amalga oshirishda muayyan darajada yordam beradi. Mazkur muammoga doir uzoq va yaqin chet el psixologiyasi olib borgan tadqiqotlarda aynan oila barqarorligiga shaxslararo munosabatlar ta’sirining ijtimoiy psixologik xususiyatlari o‘rganilmagan bo‘lsa-da, lekin uning barqarorligiga, yoki oila buzilishiga olib keluvchi iqtisodiy, ijtimoiy-biologik, 23

ijtimoiy - psixologik, ma’naviy - madaniy, hissiy - emotsional, tarbiyaviy- pedagogik omillar ta’siri keng tadqiq etilgan. Ular o‘rgangan oilaviy turmush muammolariga dahldor qimmatli ma’lumotlar, ilmiy xulosa va tavsiyalar yaratilgan. Mazkur ilmiy yutuqlardan o‘zbek milliy-madaniy muhitida oila barqarorligiga shaxslararo munosabatlar ta’sirining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini yoritishda samarali foydalanish mumkin. Ushbu ilmiy yutuqlarga munosib baho bergan holda, bu dalillar milliy hududiy xususiyatlar chuqur singigan o‘zbek oilalari hayotiga er-xotinning o‘zaro munosabatlariga, uning barqarorligiga shaxslararo munosabatlar ta’sirining milliy psixologik xususiyatlariga to‘la taalluqli deb bo‘lmaydi. Mamlakatimizda oila va nikoh munosabatlari, oilaviy turmushning turli jabhalariga xos muammolar, falsafa, tarix, etnografiya, sotsiologiya, pedagogika, psixologiya, huquq fan sohalarining vakillari tomonidan muayyan darajada o‘rganilayotgan bo‘lsa-da, lekin oila hayotiga xos ba’zi bir muammolar hali ham o‘z dolzarbligini saqlab kelmoqda. Chunonchi, oila-nikoh munosabatlarining beqarorligi, ajralishlar sonining oshib borishi, oilada er-xotin o‘rtasidagi munosabatlarda ziddiyatlar va keskinlishuvi saqlanib qolmoqda. Jumladan, psixologiya fanida oila barqarorligiga shaxslararo munosabatlar ta’sirining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari aynan o‘zbek milliy-madaniy muhiti shart- sharoitlari ta’siri nuqtai nazaridan o‘rganilmagan. Shu maqsadda maxsus ijtimoiy psixologik tadqiqotlar o‘tkazish va uning yutuqlarini kechiktirmay amalga oshirish zarur. 24

II BOB. Sharq mutafakkirlari asarlarida oilaviy munosabatlar masalalarining amaiy jixatlari 2.1.Hozirgi zamon oilalari shakllanishining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari. Oila jamiyatning asosiy instituti hisoblanishi, u tarbiya o‘chog‘i sifatida shaxsning shakllanishida muttasil ishtirok etadi. Oilaning ijtimoiy ahamiyatiga molik funksiyasini ta’minlanishida undagi ijtimoiy psixologik muhit, shaxslararo munosabatlar, subyektlarning kamolot darajasi belgilaydi. Agar rollar, status va o‘zaro hamjihatlik inqirozga yuz tutgan holatda oiladagi psixologik muhitni tasavvur qilishni o‘zi murakkabdir. Oilada shaxslararo munosabatlarning o‘ziga xos tomonlari uning barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Albatta, bu holatni asoslovchi omillarni tadqiq qilishda quyidagicha yo‘l tutishni lozim topdik: Hozirgi zamon oilalarida inqiroz shakllanishining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini yoritish. Oilada shaxslararo munosabatlarda tenglikni ta’minlashning ijtimoiy- psixologik mexanizmlari (fenomenlari)ni ochib berish. Zamonaviy oilalardagi ijtimoiy psixologik muhit, u bilan jamiyatning o‘zaro uyg‘unligi, subyektlarning maqsad va maslaklarining birligi, qadriyatlar darajasining saqlanayotganligi, etnik va madaniy muhitning undagi munosabatlarda saqlanishi, avlodlar o‘rtasidagi ziddiyatlarga barham berish, ijtimoiy kutishlar, rollar taqsimoti so‘zsiz inqirozlarni oldini olishga puxta zamin hozirlaydi. Bugungi kunda oila muammosiga aloqador masala uning barqarorligini ta’minlash, undagi inqirozli holatlarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ishlab chiqishga davat etadi. Quyidagi. paragrafda shu xususida mulohaza yuritiladi. Inqiroz tushunchasini qo‘llanilishi deyarli ijtimoiy munosabatlar tizimining barcha bo‘g‘inlariga kirib bormoqda. Ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va etnik, shaxs kamoloti o‘tgan yuz yillik davomida oilaviy munosabatlar tizimida keskin o‘zgarishlarga olib keldi. Bu esa zamonaviy oilaning tarkibiy tuzilmasi, undagi shaxslararo munosabatlarda ancha 25

chigal muammolarni keltirib chiqarmoqda. Mabodo oila psixologiyasining muammolari bilan (masalan, qarang. [118,253]) tanishib chiqqanda ham tadqiqotchi psixologlar va amaliyotchi psixologlar e’tiborini tortgan ikkita markazni ko‘rish mumkin: oila ijtimoiy tizim tarzida va oila ta’lim beruvchi institut sifatida. Boshqacha aytganda, har holda, hozirgi paytda oila muammolari bilan shug‘ullanadigan psixologlar asosan, quyidagi ikkita talab-ehtiyojga xizmat qilishyapti: jamiyatning bazaviy unsuri bo‘lgan oila saqlanib qolishini ta’minlash va oilaning jamiyat madaniyatini insonlarning bir avlodidan boshqa avlodiga yetkazishini tekshirish. Shu bilan birga tadqiqotlarda va amaliyotda aynan shu ikkita ehtiyojga urg‘u berilishi zamonaviy oila o‘zining bu ikki eng muhim vazifasini bajara olmay qolayotganligidan guvohlik bermoqda. Ushbu holni xalqaro miqiyosda ko‘rish imkoniyati tug‘iladigan bo‘lsa, quyidagicha tasvirlashning o‘zi kifoya qiladi. Bir qator izlanishlarning ko‘rsatishicha, xususan Rossiyada quyidagi sabablar oilalar notinchligining bevosita va bilvosita ko‘rsatkichlari hisoblanadi: tug‘ilishning halokatli ravishda kamayib borayotganligi, abortlar soni jihatidan dunyoda eng yuqori ko‘rsatkich, nikohsiz tug‘ilishlarning oshib borayotganligi, bolalar va onalar o‘limining g‘oyat yuqoriligi, umrining qisqaligi, buzilayotgan oilalar sonining ko‘pligi, muqobil nikoh va oila turlarining o‘zgaruvchanligi (onalar oilalari, birga yashash, er- xotinning alohida yashashiga asoslangan oilalar, o‘z jinsidagilar bilan qurilgan oilalar, asrandi farzandli oilalar va hokazo), oilalarda bolalar bilan shavqatsiz munosabatda bo‘lish hollarining ko‘payishi Zamonaviy oilani o‘rganuvchi mutaxassislar (faylasuflar, sotsiologlar, psixologlar, iqtisodchilar va boshqa ixtisoslar)ning aksariyat ko‘pchiligi "hozir oila haqiqiy tanazzulni boshidan kechirmoqda" degan xulosaga kelishyapti. Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining umumiy (o‘rtacha) darajasi yuksalgan, kishilarning turmush va moddiy farovonlik darajasi oshgan sari bu tanazzul yanada yorqinroq namoyon bo‘lmoqda. Biroq, bu o‘rinda muhim bir izoh berib o‘tish zarur: ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarining jadallashuvi (ayniqsa, xususan hozirgi Rossiya ham 26

shular jumlasiga kiradigan o‘tish davri deb ataluvchi bosqichni boshidan kechirayotgan jamiyatlardagi uning yuksak sur’ati) butun jamiyatga, binobarin, uning eng muhim kichik tuzilmasi bo‘lgan oilaga baqarorlikni haddan ziyod buzuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Bunday ta’sir oilaviy muammolar sonining ko‘payishi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning umumiy darajasi bilan ko‘proq umumiy bog‘liqlikni har jihatdan niqoblab turadi. Hozirgi oilaning tanazzuli, ko‘pincha umuman ijtimoiy hayotdagi katta o‘zgarishlar taqozosidir. Sotsiologiya va psixologiya oralig‘ida olib borilayotgan tadqiqotlar insonning oila bilan va jamiyat bilan ijtimoiy aloqalari tizimidagi o‘zaro munosabatlari tubdan o‘zgarishi ko‘p jihatdan jamiyat ijtimoiy-guruhiy tuzilishining murakkablashuvi natijasi ekanligini g‘oyat ishonchli ravishda ko‘rsatib turibdi. G.G.Diligentskiyning ta’kidlashicha, "jamiyatning ijtimoiy- iqtisodiy tabaqalanishiga asoslangan katta va kichik guruhlar insonlar o‘rtasidagi bevosita munosabatlari tutashadigan, ularning mayllari, tasavvurlari, qadriyatlari shakllanadigan maydon sifatidagi roli tobora boy berilmoqda... Ana shunday guruhlardan har biri, uning "quyi", boshlang‘ich yacheykalari bilan shaxs o‘rtasidagi aloqalar zaiflashmoqda. Birinchidan, ijtimoiy o‘zgarish sur’atlarining keskin o‘sishi sababli bu aloqalar barqarorligini, muayyanligini, qat’iyligini yo‘qotib bormoqda: zamonaviy inson uchun shunday hayot yo‘li odatiy tusga kirmoqdaki, bu yo‘l davomida u, ota-ona oilasidan maktabga o‘tib, so‘ngra bir necha bor kasbiy mavqeini va hayotdagi o‘rnini o‘zgartirgach, o‘zini jamiyatning muayyan bir yacheykasi bilan to‘liq tenglashtira olmay qoladi. Ikkinchidan, katta ijtimoiy guruhlar va ularning boshlang‘ich yacheykalari o‘zining ilgarigi madaniy jihatdan ajralganligini tark etarkanlar, shaxsga guruhning o‘ziga xos madaniyatini berishga kamroq qodir bo‘la boradi. Bu madaniyatni moddiy va madaniy iste’mol turlarini, ijtimoiy axborot manbalari va mazmunini, turmush tarzi va bo‘sh vaqtni o‘tkazish usullarini "ommaviylashtirish", "o‘rtacha holga keltirish" singari yaxshi ma’lum jarayonlar yo‘qqa chiqaradi. Individ bilan jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarda siljishlar inson ijtimoiy aloqalarining ko‘proq qayishqoq, har 27

tomonlama keskinlikni yumshatish tomon bormoqda va demakki, uning shaxsiyati namoyon bo‘lishi uchun kengroq maydon yaratadi" An’anaviy jamiyatlarda va an’anaviy oilalarda vujudga kelayotgan vaziyatlardan farqli o‘laroq, hozirgi dunyoda, inson, odatda "Men o‘zim kimman va kimga yo‘ldoshman?", "Mening uchun nima ahamiyatliroq va nima ahamiyatsizroq, nimaga intilishim kerak va nimaga ahamiyat bermasligim lozim?" degan savollarga tayyor javob ola bilmaydi. Bu savollarga javobni uning o‘zi topishi darkor. Zamonaviy insonning ijtimoiy tajribasi, uning dunyo haqidagi bilimlari tobora xilma-xil, ziddiyatli, "uzuq-yuluq" bo‘lib borar ekan, shaxsning o‘z o‘rnini erkin topish maydoni, binobarin, uning hayotiy muammolari maydoni ham kengaya boradi Shunday qilib, jamiyatning va uning "quyi yacheyka"laridan bo‘lgan oilaning rivojlanishi har xil oilaviy muammolar ko‘payishiga va oqibat natijada zamonaviy oilaning umumiy tanazzuliga olib keladi. Bu tarzda tanazzulga yuz tutishning ijtimoiy-psixologik sabablarini tahlil qilib ko‘raylik. Buning uchun oiladagi qadriyatlar muvofiqligi, er-xotinlarning rolli ustanovkalari, oilaning saqlanishini ta’minlovchi motivlar, ular o‘rtasidagi fikrlarning nomutanosibligiga olib keluvchi omillarni, ularning hamkorligini ifodalovchi holatlarga aniqlik kiritish lozim bo‘ladi. Ushbu jihatlarga aniqlik kiritish, oiladagi inqirozga olib keluvchi sabablarni yoritish maqsadida A.N.Volkovaning "Oiladagi rollar va nikohga da’vogarlikni aniqlash" metodikasiga murojaat qildik. Metodika to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlarni dissertatsiyaning I bobida qayd qilib o‘tganmiz. Shunday bo‘lsa-da, lekin uning ayrim jihatlariga yana bir bora to‘xtalib o‘tish o‘rinli. Chunki, metodikada sinaluvchilar tomonidan berilgan javoblarni baholash va qayta ishlash muhim ahamiyatga ega. Metodika tasdiqlariga javob berishga ko‘ra: quyidagicha baholanadi: "to‘liq qo‘shilaman" -3 ball, "umuman to‘g‘ri"-2 ball, "unchalik to‘g‘ri emas"-1 ball, "noto‘g‘ri"-0 ball. 28

Metodikani tatbiq qilish er-xotinlarning oilaviy hayotdagi bir qator qadriyatlar ahamiyati haqidagi tasavvurlarini baholashga imkon berdi. Metodika tarkibida jinsiy, er-xotinlarning shaxs sifatidagi muvofiqligi, maishiy-xo‘jalik, tarbiyachilik, ijtimoiy faollik, emotsional-psixoterapevtik, tashqi jozibadorlikdan iborat qadriyatlarga oid shkalalar o‘rin olgan. Metodikadan olingan natijalar uch bosqichda qayta ishlanadi: 1.Er-xotinlarning rollarga mosligi, nikohga da’vogarlik va oilaviy qadriyatlar shkalalari bo‘yicha individual ko‘rchatkichlari tahlil qilinadi. Bunda er- xotinlarda oilaviy qadriyatlar iyerarxiyasi haqidagi tasavvurlari tavsiflanadi. Ularning oilaviy munosabatlardagi rolli xatti-harakatlari, oiladagi funksiyalarini bajarishdagi faolliklari izohlanadi. 2.Er va xotinning oilaviy qadriyatlar haqidagi va rolli ustanovkalar yuzasidan tasavvurlari qiyosiy tahlil qilinadi. 3.Bu bosqichda oilaviy shaxslararo munosabat va o‘zaro ta’sirlanuvda er- xotinlarning rollari muvofiqligi darajasi 3-7 oilaviy qadriyatlar shkalalari yordamida aniqlanadi. Yuqoridagi natijalarni qayta ishlash bosqichlariga tayangan, holda dissertatsion tadqiqotimizda muayyan ahamiyatga ega ma’lumotlar olishga erishildi. Oilaning barqarorligi, shaxslararo munosabatning maqsadga muvofiq kechishi uning a’zolari, xususan er-xotinlarning oilaviy qadriyatlarni qanday darajada kundalik turmushda namoyon qilishlariga bog‘liq. Shu bois, tadqiqot natijalariga murojaat qilaylik. Er-xotinlarning oilaviy qadriyatlar to‘g‘risidagi tasavvurlari yuzasidan olingan natijalar quyidagi 1-jadvalda keltirilgan. 1-jadval Er-xotinlarning oilaviy qadriyatlar to‘g‘risidagi tasavvurlari № Oilaviy qadriyatlar shkalasi Ko‘rsatkichlar ball hisobida t va p qiymat Er Xotin M  m2 M  m2 29

1. Shaxs l araro munosabatlar 7,13  0,72 6,72  0,67 t=0,41 2. Er-xotinlarning shaxs sifatida muvofiqligi 6,26  0,61 8,63  0,85 t=2,37 P<0,05 3. Maishiy-xo‘jalik 6,35  0,54 7,12  0,83 t=0,77 4. Ota-ona tarbiyachilik 7,14  0,82 7,85  0,96 t+=0,57 5. Ijtimoiy faollik 6,43  0,56 7,08  0,58 t=0,73 6. Emotsional-psixoterapevtik 5,36  0,33 7,28  0,55 t=2,06 p<0,05 7. Tashqi jozibadorlik 8,20  0,68 8,61  0,81 t=1,05 O‘zbek etnosida ko‘pincha er-xotin o‘rtasidagi jinsiy munosabatlar ancha nozik masala sanalib, ular uzoq vaqt mobaynida bu muammoni tahlil qilish mumkin emasdek qaralar edi. Bu voqelik xalq orasida stereotiplashgan tasavvurlarning shakllanishiga olib kelgandir. Bugungi kunda jinsiy munosabatlar oilaning barqarorligi, er-xotinlarning o‘zaro yoqtirishi, sog‘lom farzand dunyoga kelishi va undagi ahillikni ta’minlashning asosiy shartlaridan biri sanaladi. Tadqiqot natijalariga murojaat qiladigan bo‘lsak, ushbu shkala yuzasidan erlar 7,13+0,72, ayollar 6,72+0,67(r-farqlar ishonchliligi kuzatilmadi) ballni namoyon qilganliklarini guvohi bo‘lamiz. Natijalar er-xotinlarda o‘rtachadan yuqori ekanligidan dalolat bermoqda. Metodikaning shartiga ko‘ra, natijaning bunday ko‘rinish olishi, oilada, er-xotin munosabatlarida jinsiy masalalarni e’tibordan chetda qoldirish kerak emas, degan xulosani keltirib chiqaradi. Nisbiy ma’noda natijalar er-xotinlarning bergan javoblarida jinsiy mutanosiblik oilaviy baxt, ular o‘zaro e’zozlanishining muhim sharti ekanligini tasdiqlaydi. Ammo natijalarni yuqori darajada ham deb ayta olmaymiz. Chunki qaysidir ma’noda natijalarning o‘rtachadan yuqoriroq ekanligi, o‘zbek etnosida er-xotin o‘rtasidagi nozik sirlardan atrofdagilarning boxabar bo‘lishi odatiy holat emasligini ifodalaydi. Er-xotin munosabatlarining nozik qirralarini oshkor qilmaslik o‘zaro hurmat va oilani saqlashni bir yo‘li sifatida tushuniladi. Ayrim holatlarda jinsiy uyg‘unlikning yetishmasligi qadriyatlarni sindirib, oilaning buzilishiga olib kelmoqda. 30

Jinsiy nomutanosiblik er-xotinlar o‘rtasidagi fiziologik jarayonning me’yorida bo‘lishi emas, balki psixologik va ijtimoiy psixologik omillarning ham yetishmasligi oqibatidir. Ruhiy taranglik er-xotin o‘rtasidagi jinsiy nomutanosiblik, ko‘ngilni topa olmaslik, emotsional qo‘zg‘alishning hosil bo‘lmasligi, oilaviy shart-sharoitlarning yetishmasligi va ayolning qo‘ni-qo‘shni ayollar orasidagi mavqeining shakllanganligi bilan ham bog‘lash mumkin. Ayol yoki erda ruhiy taranglik, asabning buzilishi, kayfiyatning yo‘qolishi, depressiya, asteniklik, g‘azablanish va norozilik hislarining paydo bo‘lishi kabilarni er-xotinlar o‘rtasidagi jinsiy nomutanosiblik deb qarash o‘rinlidir. Nomutanosiblik esa oila barqarorligini ta’minlay olmaydi. Bundan ko‘rinadiki, zamonaviy o‘zbek oilalarida barqarorlikni ta’minlashda jinsiy munosabatlarga: -asosiy omillardan biri sifatida qarashni: -shaxslik mazmunini inobatga olgan holda er-xotinlar o‘rtasidagi jinsiy nomutanosiblikni ijobiy hal etish pozitsiyasiga ega bo‘lish: -er-xotin o‘rtasidagi jinsiy nomutanosiblik bo‘lishi mumkin hodisa va undan fojia yasamaslik lozim degan ijtimoiy fikrni (xususan er-xotinlarning o‘zida, qon- qarindoshlar hamda qo‘shnilar orasida) shakllantirish lozim. Oila barqarorligini faqat er-xotin o‘rtasidagi jinsiy garmoniya hal etadi degan mulohazadan yiroqmiz. Chunki yagona omil butun boshliq, bir tizim yuzasidan xulosalashga asos bo‘la olmaydi. Shu sababli, qolgan shkalalar natijalariga ham murojaat qilaylik. 2.Er-xotinlarning shaxs sifatida muvofiqligi. "Turmush musht", "Oiladagi bir gap ko‘p, bir gap kam" degan shakldagi fikrlarni ko‘plab uchratamiz. Oilaviy munosabatlarda er-xotinning yoki kelin- kuyovlarning to‘yga qadar bir-birlariga muvofiq kelishi ("yulduzi yulduziga" mos kelishi tarzda badiiy tus berishi), o‘zaro sevgi-muhabbat va yoqtirish asosida turmush qurish ancha ijobiy holat sifatida qaraladi. Navbatdagi "Er-xotinlarning shaxs sifatida muvofiqliklarini aniqlovchi shkala nikohdagi sheriklarning maslaklari, qiziqishlari, manfaatlari, qadriyatlar yo‘nalishi, vaqtni o‘tkazishlari bilan bog‘liq bir qator ustanovkalarni mujassamlashtirgan. 31

Hamkorlik psixologiyasi, o‘ziga sherik tanlash va birgalikda faoliyat ko‘rsatish kundalik turmushda uchraydigan hodisalar. Ular shaxslarning ma’lum vaqt mobaynida amalga oshiradigan faoliyatlaridir. Aksincha oiladagi er- xotinlarning birgalikdagi, hamkorlikdagi faoliyatini qisqa muddatli biron-bir me’yor bilan chegaralab bo‘lmaydi. Agar mehnat jamoasida xodimlar o‘rtasidagi nizo sababli biri o‘zining ishchi o‘rnini boshqa jamoaga o‘zgartirishi yoki jamoaning boshqa a’zolari bilan yaxshi munosabat o‘rnatish orqali o‘z xatti- harakatlarini kompensatsiyalashi mumkin. Oilada er-xotin o‘rtasidagi kelishmovchilik, nizolar oqibatida esa yuqoridagi tarzda ish tutib bo‘lmaydi. Er- xotinning shaxs sifatida bir-birlarini qabul qilishlari xalq orasida qo‘llaniladigan "er-xotinning urishi doka ro‘molni qurishi" naqli hojat qoldirmaydi. Shunday ekan, natijalarga murojaat etib ko‘raylik, erlar 6,26+0,61 va ayollar 8,63+0,85 ball (r<0,05 ga teng bo‘ldi) bilan qanoatlanganlar. Olingan miqdoriy ko‘rsatkichlar, erlarni turmush o‘rtog‘iga muvofiq kelishi to‘g‘risida o‘rtacha ko‘rsatkichdan yuqori ekanligidan dalolat bermoqda. Bu esa erkaklar uchun ayollarning manfaatlari, qiziqishlari, qadriyatlar oriyentatsiyasiga ular tomonidan belgilanishga ishtiyoq yuqoriligini aytish mumkin. Milliy madaniy muhitimizda ham xotin doimo erni tushunishi, uning fikrlariga qarshilik bildirmasligi, norozilik qilmasligi va so‘zsiz bo‘ysunishi lozim degan pozitsiyada turish yetakchilik qiladi. Diniy-falsafiy nuqtai nazarda ham er-xotinga nisbatan bir pog‘ona yuqori bo‘lishi lozim deyilsa-da, ammo bu talqin erkakning tabiiy imkoniyatlarini, (jismonan baquvvat, xo‘jalik ishlarini boshqarishga moyil) inobatga olib aytilgan. Erkaklarning natijasi nisbatan avtonomiyaga, ya’ni turmush o‘rtoqlarining ularni xohish-irodasi, qiziqishlariga muvofiqlashishlaridan dalolat beradi. Xotinlarning natijalari esa erlarinikiga nisbatan anchagina yuqori. Bu esa ayollarning (qizlarni) o‘zlariga turmush o‘rtoq tanlashda oqilona yondashishga moyil ekanligini anglatadi. Ayollar o‘zbek etnosidagi xotinning eriga tobe bo‘lishi, uning manfaatlariga muvofiq xulq-atvori va qiziqishlarini moslashtirish kerak degan an’anaviy tamoyilga amal qilsalar-da, lekin bunday holat kuchli hissiy 32

zo‘riqish, frustratsiyaga moyillik, noroziliklar bildirib turish, ajralish xohishining paydo bo‘lishiga olib keladi. Ayollarning natijalari erlariga nisbatan ancha yuqori ekanligi ularni umumiy qiziqishga ega ekanligi, ehtiyojlar, qadriyatlar yo‘nalishi, vaqtni o‘tkazish usullariga ega bo‘lishi lozim deb hisoblaydilar. Metodikaning ushbu shkalasidagi xususiyatlarga ayollar ancha ijobiy qarar ekanlar. Ammo ayollar turmush o‘rtoqlari (erlar) ko‘pincha yuqoridagi xususiyatlarning hammasiga ham ahamiyat bermasligini bildiradilar degan nuqtai nazarni ilgari sursak bo‘ladi. Chunki zamonaviy oiladagi inqirozlarni aynan er-xotin o‘rtasidagi shaxslilik identifikatsiyasining mujassamlashmaganlik oqibati deb qarash mumkin. Bu esa oilalarda quyidagi holatlarni e’tibordan chetda qolayotganligini ifodalaydi: – er bilan xotinlar o‘rtasidagi shaxslilik muvofiqlashuvi doimo ham oila qurish jarayonida inobatga olinmayapti; – erlarda turmush o‘rtoqlari bilan umumiy manfaat va qiziqishlar hosil qilishga intilish yetarli emas; – qizlarning (ayollarning) er bilan identifikatsiyalashuvlari ideal rejada bo‘lib, reallikka oshmasligi ko‘p kuzatiladi. – erlarni xotinlari bilan bo‘sh vaqtni birga qiziqarli, maroqli o‘tkazish to‘g‘risidagi faoliyatlari shakllanmagan. Aytish joizki, shaxslilik identifikatsiyasi oiladagi shaxslararo munosabatlarning me’yorida bo‘lishini ta’minlashda boshqa omillarni ham inobatga olishga chorlaydi. 3.Maishiy-xo‘jalik yuritish. "Bo‘sh qop tik turmaydi", "avval iqtisod, keyin siyosat" shakldagi naqllarni tez-tez takrorlaymiz. Oilaning maishiy-xo‘jalik faoliyatini ko‘ngildagidek o‘tishi er-xotinlarning munosabatlarini, shuningdek, uning barqarorligini ta’minlovchi markaziy omillar sirasiga kiradi. Ammo oiladagi maishiy-xo‘jalik faoliyatini boshqarishda kimning yetakchilik qilishi kerak? degan savol ko‘ndalang turadi. Metodikaning xususiyatiga ko‘ra, shkala bo‘yicha yuqori natijalar er-xotinlarning bir-biriga nisbatan maishiy-xo‘jalik yuritishga nisbatan talab yuqori ekanligini bildiradi. 33

Ushbu shkaladagi natijalarga ko‘ra, erlar 6,35(0,54, xotinlar 7,12(0,83 ballni (r-farqlar ishonchliligi kuzatiladi) namoyon qildilar. Milliy an’analarimiz hamda islom dini tamoyillariga ko‘ra, nikoh o‘qitilayotgan vaqtda yigit kishiga (kuyov bolaga) ijtimoiy buyurtma sifatida xotinni yolg‘iz qoldirmaslik, asosiy xo‘jalik ta’minotini ta’minlash talablarini qo‘yadilar. Ammo zamonaviy oilalarda er- xotinlarning maishiy-xo‘jalik yuritishdagi rollarini o‘zgarayotganligi ham muayyan nizoli vaziyatlarga olib kelmoqda. Oiladagi maishiy-xo‘jalikni yuritish uzoq vaqt shakllangan ko‘nikma va malakalarning natijasidir. Ota-onalar farzandlariga oila qurish ostonasida emas, yoshlik davridanoq yo‘nalish berishi o‘rinli hisoblanadi. Maishiy-xo‘jalik yuritish shkalasi bo‘yicha natijalar erkaklarni xotinlariga nisbatan uy-joy ishlariga nisbatan talablari stabillashgan bo‘lsa, ayollar esa erlariga maishiy-xo‘jalik yuritish faoliyatidan yetarlicha qoniqmasliklarini va erlaridan faollik, shijoatkorlik, tadbirkorlik hamda xo‘jalik ishlarida uquvlilikni talab etmoqdalar. Maishiy-xo‘jalik faoliyatining me’yorda bo‘lmasligi oilaviy munosabatlarga doimo zarar yetkazadi. Shu o‘rinda er-xotinlar maishiy-xo‘jalik faoliyatiga aloqador yumushlarni bajarishda hamjihatlikni, o‘zaro tushunishni va voqelik bilan imkoniyatning mosligini inobatga olishlari lozim. Er-xotinlarni maishiy-xo‘jalik yuritishga tayyorliklari an’anaviy hodisadir. Chunki, o‘ylanayotgan har qanday yigit: – xo‘jalikdagi jihozlarni tuzata olish; – duradgorlik, elektr, qurilish yumushlarini uddalash; – ba’zi bir taomlarni tayyorlay bilish; – uy hayvonlarini parvarishlash; – o‘simliklarga ishlov berish va boshqa yumushlarni bajarish malakalariga ega bo‘lishi joiz. Uzatilayotgan qiz esa: – uyni saranjom-sarishtalash; – pishiriqlar va mazali taomlar tayyorlay olish; 34

– oshxona idishlarini toza-ozoda saqlash; – mehmon kutishni uddalash va shu singari ishlarni mohirona bajarish talab etiladi. Sanab o‘tilgan jihatlar nikohdagi sheriklarning maishiy-xo‘jalik faoliyatini psixomotorik tomonidan amalga oshirishni ifodalaydi. Bu xususiyatlarga qo‘shimcha ravishda er-xotinlarga shaxslilik sifatlari ham kamol topganligi shart hisoblanadi: xushmuomalalik, sabr-toqatlik, estetik did, sezgirlik, talabchanlik, samimiylik, hamjihatlik, saranjomlik, bag‘rikenglik, va mehmonnavozlik. Natijalarimiz er-xotinlarning javoblariga ko‘ra, maishiy-xo‘jalik yuritish faoliyatida hali nisbatan nomutanosiblik hukmronlik qilayotganligini ko‘rsatadi. Natijada er bilan xotinlarning xo‘jalik faoliyatidagi rollari o‘zgarishiga olib keladi, (I bobdagi adabiyotlar tahlilidan ham ayrim tadqiqotlarda ham rollarning, vazifalarning o‘zgarishi oilaning buzilishiga olib kelayotgani qayd qilingan). Shu sababli, o‘zbek etnosidagi "avlodlar estafetasi" tamoyiliga o‘g‘il- qizlarning oiladagi maishiy-xo‘jalik faoliyatini yuritish ustanovkalari ta’siri ostida shakllantirish ma’quldir. 4. Ota-ona tarbiyachilik funksiyasi. Bu shkala er-xotinlarning ota-onalik majburiyatlariga munosabati, farzandlar shakllanishdagi shaxsiy pozitsiyalari, ota- onalik funksiyalariga taalluq tasavvurlarini ifodalaydi. Er-xotinlarning ota-onalik hamda tarbiyachilik funksiyalari to‘g‘risidagi tasavvurlari, ularning shaxslilik pozitsiyalari, ijtimoiy talablarga mas’uliyat, jamiyat va oila munosabatlaridagi o‘rinlarini belgilaydi. Bu shkala bo‘yicha er- xotinlar nisbatan yuqori ko‘rsatkichlarni, ya’ni 7,14(0,82 ball. (erlar) va 7,85(0,96 ball (xotinlar) (1 ilovaga qaralsin) bilan qanoatlanganliklari guvohlik bermoqda. Ota-onalik va tarbiyachilik funksiyasiga ularning ijobiy tasavvurga egaligi o‘zbek xalqi-ning azaldan "bolajon"ligi natijasidir. Ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar er- xotinlarning bu boradagi funksiyalariga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmaydi. Er- xotinlarning farzandlariga nisbatan ota-onalik mehri tabiiy asoslansada, ammo tarbiyaviy faoliyatida anchagina tanazzul ko‘zga tashlanmoqda. Ota-onalar ko‘proq farzandlarning moddiy ta’minoti bilan mashg‘ul bo‘lishlari, oilaviy tarbiya 35

jarayonida bo‘shliqni hosil qiladi. Bu esa zamonaviy oiladagi ijtimoiy-psixologik muhitda inqirozni yuzaga keltiradi. Shuningdek, er tomonidan oilaning maishiy-xo‘jalik sohasiga asosiy e’tibor qaratayotganligi, unda ota tarbiyasining o‘rni bo‘shab qolayotgani, onaning uy yumushlari bilan mutassil mashg‘ulligi o‘g‘il-qizlar doimiy nazoratidan chetga qolishga olib kelmoqda. Natijalar er-xotinlarning ota-onalik, tarbiyachilik ustanovkalari bo‘yicha tasavvurlari ijobiy bo‘lsa-da, lekin real muhitda bu majburiyatlar "begonalashayotganga o‘xshab qolmoqda". Er-xotinlarning ushbu doiradagi tasavvurlari dastlabki uchala shkala bilan navbatdagi uchta shkalani birlashtiruvchi bo‘lib hisoblanadi. Shu bois, shkala er- xotinlarning ota-onalik rollari oilaning bir butun jips tizim sifatida o‘z atrofida birlashtiruvchi qadriyat ekanligini unutmaslik kerak. Oilaning tanazzuli va undagi shaxslararo munosabatlar ham mazkur rollarning buzilishi zamirida yotadi. 5.Ijtimoiy faollik. Mazkur shkala er-xotinlarning tashqi ijtimoiy faolligini, ya’ni kasbiy va jamiyat hayotidagi oilaviy munosabatlar barqarorligini belgilovchi ustanovkalarni aks ettiradi. Ijtimoiy faollik shkalasi er-xotinlarning maishiy-xo‘jalik va tarbiyachilik funksiyalarini sifat ko‘rsatkichi hisoblanadi. Albatta, oilaviy munosabatlarning barqarorligi er-xotinning savodxonlik darajasi, kasbiy faoliyati va mahalla-ko‘y orasidagi mavqelariga bog‘liq. Er-xotinning oilaviy munosabatlarida e’zozlanishi, muammolarning joy- joyida hal qilinganligi ijtimoiy munosabatlar (er yoki xotinning mehnat qilayotgan jamoasidagi, yashayotgan mahallasidagi, qon-qarindoshlar orasidagi shaxsiy mavqei)dagi rolini belgilaydi. Erkak kishi oilani moddiy ta’minlash uchun qandaydir ishning boshini tutgan bo‘lishi kerak. Er-xotinning oiladan tashqari qiziqishlari shaxslararo ta’sirlashuv jarayonining asosiy qadriyati hisoblanadi. 36

Natijalarda esa quyidagicha manzara kuzatiladi, ya’ni erlar 6,43(0,56 ball, ayollar 7,08(0,58 ball to‘pladi. Bu esa ayollarda turmush o‘rtoqlarining kasb-kori, mavqei, ularning qiziqishlari muayyan ahamiyat kasb etishini ko‘rsatmoqda. Erkaklarga ayollarini qanday faoliyat mazmuniga ega bo‘lishi (so‘zsiz o‘zgarishlarga olib keladi) unchalik ahamiyat kasb etmas ekan. Insoniyatning tarixiy-madaniy tajribasida ham er oilani moddiy jihatdan ta’minlashning asosiy kuchi hisoblanadi. Yangi oila qurilayotgan vaqtda, nikohda kuyov yigitdan islom dini qoidalariga ko‘ra bir qator shart-talablar qo‘yilishini aniq bilamiz. Ammo, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy muhitning o‘zgarishi er bilan xotinning oiladagi moddiy ta’minotdagi funksiyasini o‘zgarib borishiga olib kelayotganligi uning tuzilishida ba’zan buzilishlarni keltirib chiqarmoqda. 6.Emotsional-psixoterapevtik. Bu shkala er-xotinlarning oiladagi emotsional-psixoterapevtik funksiyalari ahamiyatini belgilovchi hisoblanadi. Shkala-mazmuniga ko‘ra, ikki xil jihatli ma’noga ega. Birinchidan, er-xotinlarning oiladagi emotsional liderlikni, psixologik muhitni, axloqiy va hissiy qo‘llab- quvvatlash hamda "psixoterapevtik muhitni" shakllantirish masalasini aks ettirsa, ikkinchidan, er-xotinlarning oila "psixoterapevti" rolini bajarishga intilishini belgilaydi. Natijalarning umumiy mazmuni er-xotinlarning o‘zaro axloqiy va hissiy jihatdan oila a’zolarini qo‘llab-quvvatlashi, uni ardoqlashi, unda psixologik xotirjamlik va barqarorlikni muvofiqlashtirishni taqozo etadi. Bizning tadqiqotimizda "emotsional-psixoterapevtik" shkalasi bo‘yicha tekshiriluvchilar quyidagi ko‘rinishdagi ma’lumotlarni namoyon qildilar. Erkaklar 5,36(0,23 ball, ayollar 6,10(0,55 ball (r<0,05 ga teng bo‘ldi). Natijalarimiz bir tomondan ajoyib ma’lumotlar berishga, ikkinchidan, ancha taajjubli holatga olib kelmoqda. Chunki erkaklarda natijaning o‘rtacha miqdorini namoyon qilganligi, oiladagi liderlik funksiyasini ayollarga berib qo‘ymayotganmikanlar degan mulohazaga imkon yaratmoqda. "Ijtimoiy-faollik" shkalasidagi natijalar ham buni tasdiqlamoqda. Bugungi oilalardagi inqirozli holatlarda erkaklarning undagi yetakchilik funksiyasi o‘zgarganligi ancha sezilib qolmoqda. Ba’zan xalq orasida "erkak ko‘cha odami" degan odatiy jumlalarni eshitamiz. Ammo oilaning 37

mustahkamligi, ijobiy-psixologik muhit, er-xotinning hamda undagi ma’naviy- hissiy qullab-quvvatlashda erkakning rolini oshirish bugungi kunning asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. Natijalar bo‘yicha korrelyatsion tahlil ham buni yana bir bora haqchil xulosa ekanligini ko‘rsatmoqda. Ayollarning natijalari o‘rtachadan ancha yuqori 6,10( ball. Bu ayolning oiladagi liderlikni, hissiy-psixologik muhitni stabillashtiruvchi unda psixoterapevtik rol bajarayotganligidan dalolat bermoqda. Oila a’zolarining ma’naviy va hissiy qo‘llab-quvvatlashda ayolning o‘rni yuqori ekanligini tasdiqlasakda, ammo jiddiy hayotiy masalalarda va nizoli vaziyatlarda ayolning hissiy xulosalarga kelishini e’tibordan chetda qoldirmaslik ma’qul. Mabodo, ota va onaning farzandlariga nisbatan mehr-muhabbatlari ham oiladagi ijtimoiy- psixologik muhitning belgilovchi omillaridan biri deb qaraydigan bo‘lsak, klassik psixologiya vakili E.Frommning quyidagi fikriga e’tibor qaratish joiz: "Otaning farzandlariga muhabbati majburiyat doirasidan, onaning bolalariga sevgisi esa tabiiydir". E.Fromm fikrining o‘ziga xos (jihati) tomoni bor. Agar ushbu mulohazani ayolning faoliyati bilan bog‘laydigan bo‘lsak, uning oilada "psixoterapevtik" funksiyani amalga oshirish uchun mas’ul shaxs sifatida sanash mumkin. Farzandlar kamoloti, oiladagi ozodalik-sarishtalik, erga e’tibor qaratish, a’zolar o‘rtasida mehr-muhabbatni tarkib toptirishda ayolning rolini oshirish tabiiy holdir. Ammo oiladagi ayol bilan erkakning funksiyalarini keskin ravishda taqsimlab qo‘yish maqsadga muvofiq bo‘lmasa kerak. Funksiyalar tengligiga erishishga qaraganda vazifalar uyg‘unligini ta’minlash ma’quldir (Psixoterapevtik muvofiqlik bo‘yicha III bobda batafsil to‘xtalib o‘tiladi). 7.Tashqi jozibadorlik. Mazkur shkala er-xotinlarning tashqi qiyofalari va ularning kiyinishlarini zamon talablari darajasiga mosligi ahamiyatini belgilovchi ustanovka hisoblanadi. Shkaladan ko‘rinib turgandek er-xotinlarning eng yoqimtoy juftlik bo‘lishi tashqi jozibadorlikka egalik, bejirim va zamonaviy kiyinishga intilishi masalasi oilaviy munosabatlarning muhim shartidir. "Onangni otangga bezaksiz ko‘rsatma" degan maqolning o‘zi shkalaning to‘liq mazmunini ochib beradi. Umumiy psixologiya va ijtimoiy psixologiyada 38

insonni inson tomonidan idrok qilishda tashqi qiyofaning ahamiyatini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar talaygina. Ular insonni inson tomonidan idrok qilishda tashqi ko‘rinish, kiyinish va gavda tuzilishi muhim o‘rin tutishini ilmiy asoslashgan. Yigit qizni yoki aksincha bir-birlarini yoqtirishlarida tashqi qiyofa va joziba yetakchi o‘ringa egaligi kundalik hayotda ko‘pincha kuzatilmoqda. Chunki, shaxs to‘g‘risidagi dastlabki taassurotlarni idrok orqali va nazar tashlash tufayli olinganligi bois bunday holatni tan olmasdan ilojimiz yo‘q. Oilaviy munosabatlarda er-xotinning bir-birlariga nisbatan yoqtirish va yoqtirmasliklarida didga mos kiyinish, go‘zal qiyofaga va husnga egalik, o‘zaro ta’blarini hisobga olgan holda kiyim tanlashlari, kiyimlarning orastaligini e’tiborga olishlari ham muhimdir. Erkak ham, ayol ham tabiatan tashqi jozibadorlik, go‘zallikka da’vogar. Ammo bu da’vogarlikni kim qanchalik darajada amalga oshirishi shaxs kamolotiga bog‘liq. "Tashqi" jozibadorlik shkalasiga ko‘ra erlar ham, ayollar ham shaxsiy yoqimtoylik, zamonaviy va orasta kiyinishga intilishlaridan dalolat bermoqda. Deyarli, har ikki jins vakillari shkala bo‘yicha ancha yuqori natijani namoyon qilishgan, chunonchi, erlar 8,20(0,68 ball, ayollar esa 8,61(0,81 ball to‘plashgan. Natijalarning bunday yuqori darajada bo‘lishi tekshiriluvchilarning tasavvur timsollari mahsuli hamdir. Tasavvur va xohish istaklarni ruyobga chiqarish esa ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoit, madaniy muhit, shaxsning dunyoqarashi va his-tuyg‘ulariga bog‘liqdir. Ammo qanday bo‘lishidan qat’i nazar er-xotinlar "tashqi jozibadorlikka" da’vogar ekanlar. Agar ushbu holatni shaxsning o‘zini o‘zi hurmatlash modelini bog‘laydigan bo‘lsak, o‘zini o‘zi hurmatlashning =к даъвогарли т муваффакия (U.Djems) ko‘rinish olishi ijtimoiy psixologiyada haqchillikka da’vogarlik deb baholangan. o‘ylaymizki, er-xotinlar "tashqi jozibadorlikka" erishish uchun o‘zlarini hurmatlashlari va unga erishishga intilishlari lozim. Buning uchun oilaning moddiy ta’minotini yaxshilash, shaxs sifatida identifikatsiyalashgan, ijtimoiy faollikka egalik shart. 39

2.2. Oiladagi shaxslararo munosabatlarda sharq mutafakkirlarining ijtimoiy psixologik qarashlari. Shaxslararo munosabatlar ijtimoiy-psixologik va psixologik muhitni optimal ta’minlashga xizmat qiluvchi asosiy mexanizm hisoblanadi. Bugungi kunda oilalarda kutilayotgan psixologik inqirozlar shaxs kamoloti, shaxslararo munosabatlar ulardagi ijtimoiy muhit, qadriyatlar buzilishi bilan bog‘liqdir. Oiladagi shaxslararo munosabatlarda er-xotin, ota-ona bilan farzandlar, kelin bilan qaynona-qaynota, kelin bilan qayn aka, qayn uka, qayn opa, qayn singil va boshqa yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi munosabat jarayonlarini kuzatish mumkin. Oila mustahkamligi nizoli vaziyatlardan xoli bo‘lishi, uning a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro hurmat va e’zozning shakllanishi qanday omillarga bog‘liq. Shaxslararo munosabatlar "subyekt-subyekt" bilan bir qatorda "subyekt- guruh", "Men-biz" tizimda namoyon bo‘lishi ma’lum. Biz yuqoridagi savollarga javob izlash ma’nosida Lirining nizoli vaziyatlarga munosabat testidan foydalanishni lozim topdik. Metodika yordamida oiladagi er-xotinlar va qaynota-qaynonalarni tadqiq qilishni ma’qul deb hisobladik. Chunki, davrlar o‘rtasidagi nomutanosiblik, dunyoqarashlardagi nomuvofiqlik va avlodlar orasidagi munozaralar tahlili muammoga muayyan darajada aniqlik kiritadi, deb o‘ylaymiz. Aslida munosabat jarayonidagi tushunmovchilik, ziddiyatlar, shaxsning dunyoqarashi va kamoloti darajasidagi tafovutlar, manfaat, qiziqish va maqsadning mos kelmasligi, o‘zaro hurmatning shakllanmaganligi, antipatiya ular o‘rtasida turli darajadagi nizolarni keltirib chiqaradi. Oiladagi shaxslararo munosabatlarda tenglikni ta’minlash uchun ham nizoli vaziyatlar tahlilini yoritib o‘tish joiz. Shaxslararo munosabatlarning turmush sharoitida maromga egaligi ham ahamiyatga molik hisoblansa-da, ammo oila a’zolarining "Men" bilan "biz" o‘rtasida uyg‘unlik va izchillik shakllanmasligi, 40

shaxslarning identifikatsiyalashuvi va ijtimoiylashuvining me’yorida bo‘lmasligi ancha ayanchli holat sanaladi. Bunday holatga aniqlik kiritish uchun Liri metodikasini tatbiq etishdan olingan natijalarga psixologik sharh berishni lozim topdik. Natijalar 3-jadvalda keltirib o‘tilgan. Biz natijalarni tahlillashga oila a’zolaridan, ya’ni er-xotin va kuyovning ota- onasi (qaynota-qaynonalar) tomonidan berilgan javoblarga tayanishga harakat qildik. Chunki oilaviy munosabatlarda er-xotin, qaynota-qaynona markaziy timsol hisoblanadi. Shuningdek, metodika natijalarini sinaluvchilarning "Real Meni", "idealdagi er" va "idealdagi xotin" timsollari bo‘yicha baholash mo‘ljallandi. Metodika xususidagi batafsil ma’lumotlar dissertatsiyamizning birinchi bobida berilganligi sababli ularga to‘xtamaymiz. 1-tendensiya. Liderlikka moyillik, hukmronlik, zulmkorlik. Ushbu tendensiya bo‘yicha natijalar er-xotinlarning "Real Men" doirasida 9,16(0,70 ball va 8,45(0,52 ball bilan qanoatlandi. Aytish joizki, liderlikka moyillik erlarda yuqori bo‘lsa-da, ammo ayollarda ham bu sifat qisman tengdir. Oilaning har ikkala a’zosi ham oilani boshqarishning adaptatsiya bosqichiga ega, hayotiy tajriba to‘planib borayotganligi va uning ikir-chikirlarida o‘z sheriklaridagi qaysidir yetishmovchiliklarni anglay olganliklaridan dalolat beradi. Bu o‘rinda liderlikning o‘zi yetarli emasligi, oilani boshqarishda taktik shart-sharoitlarga sezgirlik, er- xotinlar bir-birini ijtimoiy tan olishi, bir-birlariga ijobiy o‘zaro munosabatni namoyon qilishlarini taqozo etmoqda. Natijalarimizdan ko‘rinayapdiki, erlarning "Mening idealimdagi er" ((11,6(0,76)), "Mening idealimdagi ayol" (10,28(0,63) ko‘rsatkichlari bo‘yicha yoki xotinlarning "Mening idealimdagi ayol" (10,76(0,56) va "Mening idealimdagi er" (10,3(0,44) ko‘rsatkichlari bo‘yicha tasavvur obrazlari "real men" pozitsiyasiga qaraganda, ancha yuqori miqdorga egadir. Oiladagi shaxslararo tenglik uchun "ideal men" bilan "Real men" o‘rtasida mutanosiblik bo‘lishi lozim edi. Aksincha, er-xotinlarning "ideal" pozitsiyalari, ularning oilaviy munosabatlarida bo‘sh qolgan, ya’ni er-xotinning mas’uliyat hissini o‘z jins vazifalariga ko‘ra, bir xilda yurita olmasliklari, yagona maqsad sari intilishda birlikning yetishmasligi, mustaqilikka intilish tuyg‘uning ustunlik qilishi 41

bilan izohlash mumkin. Bu esa o‘z navbatida, oilani boshqarishda shaxsiy mas’uliyatning yetishmasligi, uni yuritishda frustratsiyaga, depressiyaga duch kelishiga va shaxsiy faollikda asteniklikni namoyon qilishga sabab hisoblanadi. Er-xotinlar oiladagi shaxslararo munosabatda liderlik yoki dominantlik pozitsiyalarini rollari bo‘yicha amalga oshira olish maqsadga muvofiq. Aks holda, u er-xotin o‘rtasida nizo chiqishiga so‘zsiz sabab bo‘ladi. 2. O‘zini yaxshi ko‘rish - o‘ziga ishonch. Bu tendensiya - o‘ziga ishonch, mustaqillik, ishchanlik, yuqori ko‘rsatkichi esa egoistlikni ifodalaydi. Ushbu tendensiya bo‘yicha sinaluvchilar ikkinchi darajali natijalarni namoyon qildilar, ya’ni ular: erlar "Real men" bo‘yicha (8,46(0,38), xotinlar (8,05(0,32 ball) ko‘rsatkich bilan cheklandilar. Bu voqelik ularda oilaviy munosabatlarda ishonch hissi shakllanganligini, bu esa o‘ziga ishonch tuyg‘usi, ishchanlik sifatlari mavjudligini ko‘rsatadi, ammo mazkur sifatlar har doim ham ijtimoiy munosabat va kundalik turmushda namoyon bo‘la olmasligini taxmin qilamiz. Er-xotinlarning "ideal er" va "ideal xotin" to‘g‘risidagi tasavvurlari ham ikkinchi darajali natijaga mos keldi (erlarda "ideal er" bo‘yicha 10,3(0,42 ball, "ideal xotin" 0,69(0,37 ball, xotinlarda esa "mening idealimdagi er" bo‘yicha 10,06(0,56 ball "meni idealimdagi ayol" bo‘yicha (0,2(0,43 ball). Bu esa er va xotinning "o‘ziga ishonch - o‘zini yaxshi ko‘rish" tendensiyasi natijalari reallik bilan ideallikni taqozo etganligini e’tirof etadi. Bunday tasavvur timsollari va reallik oilada er-xotin bilan uning boshqa a’zolari o‘rtasidagi munosabatlarni ijobiy xususiyat kasb etishini ta’minlaydi. Mabodo, ushbu tendensiya natijalari uchinchi darajadagi o‘rin olganida oilaviy munosabatlarda keskinlik, ixtilof va janjal hukmronlik qilgan bo‘lardi. Oilaviy munosabatlarda o‘zini yaxshi ko‘rish maqsadga muvofiq hisoblanmaydi. o‘zini yaxshi ko‘rish yoki egoistlik oilaviy munosabatdan tashqari, ijtimoiy munosabatning qaysidir doirasida ma’quldir, aks holda namoyon qilish maqsadga muvofiq emas. Oila a’zolari orasidagi egoistlik, jizzakilik, o‘zini haddan ortiqcha yaxshi ko‘rish (ko‘pincha kelin bilan qaynona orasida) inqirozga olib kelishini hayotiy tajriba va kuzatishlar tasdiqlamoqda. 42

Shaxslar xohlaydimi yoki yo‘qmi, insonni "o‘zini o‘zi yaxshi ko‘rish" xislati tabiiy mavjud. "o‘zini o‘zi yaxshi ko‘rish" ni shaxslararo munosabatdagi ijtimoiy me’yorlarga muvofiqlashtirishgina ijobiy hol hisoblanadi. Demak, oilaviy shaxslararo munosabatda er-xotinlarning "o‘ziga ishonch" fazilati shakllanganligi ayni muddaodir. 3.Talabchanlik-murosasizlik-shafqatsizlik. Bu tendensiya ta’sirchan-lik, tanqidiylik, sherikning xatolariga bardoshsizlik. Ushbu tendensiya-ning me’yordan yuqori natijalari istehzolik va zaharxandalikni namoyon qiladi. "Talabchanlik murosasizlik-shafqatsizlik" tendensiyasi bo‘yicha ko‘rsatkichlar er-xotinlarning oilaviy munosabatda, murosasizlik va shafqatsizlikka o‘rin yo‘qligini qayd qiladi. Chunki ular murosasizlik, nizo, o‘zaro tushunmovchilik hech qachon ijobiy oqibatlarga olib kelmasligini hayotiy tajribalardan bilishadi. Shu o‘rinda psixolog S.L.Rubinshteynning shaxs va xulq- atvorga nisbatan psixologik ta’rifini esga olaylik. "Shaxs - tashqi determenantlarning ichki psixik o‘zlashtirilishidir" degan edi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ijobiy fazilatlar, xislatlar ezgulikka olib kelishi to‘g‘risida mulohaza bildiriladi. Ammo uni kundalik turmushda, ijtimoiy hayotda namoyon qilish ancha qiyin. Yuqoridagi ta’rifga ko‘ra, shaxs kamoloti va ijtimoiylashganligi xulq-atvor namoyon bo‘lishini belgilar ekan. Natijalarimiz ham tendensiya bo‘yicha uchinchi darajali ko‘rsatkichlar maqsadga muvofiq emasligini tasdiqladi. Erkaklar "Real men" bo‘yicha 10,6(0,69 ball, ayollar 7,25(0,48 ballni namoyon qildilar (t=3,80 p<0,001 ga teng bo‘ldi). Bu esa, ayollarning oilada erkakning talabchanligi va shunga muvofiq ayolni, uning talablariga nisbatan sabr-toqatli bo‘lishini talab etar ekan. Talabchanlikning ham me’yordaligi uchun er ham oilaning moddiy jihatdan ta’minlashi, tarbiya jarayonida xotini bilan hamfikr bo‘lishi yoki faoliyatda aks ta’sir hosil qilishi kutiladi. Tadqiqot natijalarining aksi bo‘lsa, ya’ni ayolda talabchanlik yoki murosasizlik yuqori ko‘rsatkichligi, uning oqibatini izohlash ham ancha murakkab psixologik tavsifga sababdir. A.Maslou ta’kidlaganidek, har bir insonni maishiy ehtiyojlar bezovta qilishini (yana bir bora takrorlaymiz) esga oladigan bo‘lsak, oila 43

bilan bog‘liq ehtiyojlarning cheksizligi er-xotin va uning a’zolari o‘rtasidagi kelishmovchiliklarning manbai hisoblanadi. Shu bois, ayollarning "real men" idagi miqdoriy ko‘rsatkich, er-xotin o‘rtasidagi munosabatni, murosada bo‘lishini ta’minlaydi deb hisoblash mumkin. Shuningdek, erkaklarning "Mening idealimdagi er" (11,7(0,61 ball) (t=1,55 R-kuzatilmadi) va "idealimdagi xotin" (6,5(0,48 ball), ayollar esa "Mening tasavvurimdagi "ideal er" bo‘yicha 9,45+0,83 ball, "mening idealimdagi xotin" bo‘yicha 6,35(0,56 ball (t=3,1, R<0,001 ga teng) bilan qanoatlanganliklarini guvohi bo‘lindi. Ularning bergan javoblaridan ko‘rinmoqda, erkaklarda oilaning yagona "hukmdori" xohishi ustuvorligi bilan birga xotinlari uchun oilaviy masalalarda ortiqcha talabchanlik shart emasligi, barcha shart-sharoitlarga moslashuvchan rafiqa bo‘lishini istashar ekan. Erkaklarning oilaviy munosabatlardagi bunday pozitsiyalarini qo‘llab-quvvatlab bo‘lmaydi. Ayollar ham erkaklarni talabchan bo‘lish va xotinlarni esa nisbatan bo‘lsa-da turmush o‘rtoqlarini tinglovchan, bo‘ysunuvchan sherigi bo‘lib qolish tarafdoridirlar, ayollarning bunday natijalarini o‘zbek xalqining etnogenezidan izlashga to‘g‘ri keladi. Chunki qizni turmushga uzatayotganda keksalar xotinning eriga nisbatan sadoqati va unga tobe bo‘lishi oilani mustahkamlashning shartlaridan biri sifatidagi ustanovkalarining natijasidir. Ayolning yuqori darajada talabchan bo‘lishi yoki erkakda faollikning yetishmasligi hamda uning murosasizligi bilan ayolning eriga tobeligining oqibatida kuchli asab buzilishi, tundlikning ortishiga, ojizlik, norozilik, antipatiya, sustlik, qo‘pollik va qo‘rslikka olib keladi. Oilaga, farzandlarga, ota-onaga, qarindosh-urug‘lar va qo‘ni-qo‘shnilarga nisbatan ham noroziligini namoyon qilish, uning bunday holatga tushishiga atrofdagilarning ham ta’siri borligini anglash boshlanadi. Muruvvat kutish va faqirlikka yo‘yish yetakchi faoliyatga aylanib, siqilishning oldini olish uchun nizo chiqarish, affektiv holatni namoyon etish, spirtlik ichimlik ichishga moyillik, narkotrop moddalar iste’mol qilishga xohish ortib boradi. Shu o‘rinda oilaviy munosabatlarda kosanans (fistenger) pozitsiyasini ustuvorligiga imkon yaratish lozim. 44

4.Ishonchsizlik-qaysarlik-salbiylik tendensiyasi. Mazkur tendensiya ishonchsizlik, shubhalanish, rashk, jizzakilik, gina saqlovchanlikni aniqlashga yordam beradi. Oiladagi shaxslararo munosabatlarda ishonchsizlik, shubhalanish, rashk va jizzakilik buzuvchi omillar sifatida ishtirok etishi tabiiydir. Mazkur munosabatlarda tenglikni ta’minlashda ta’kidlab o‘tilgan xususiyatlardan xoli bo‘lgan oiladagi ijtimoiy-psixologik muhitni shakllantirish ma’quldir. Natijalarga murojaat qiladigan bo‘lsak, erlar ham ayollar ham ikkinchi darajali natijalarga ega ("real men" bo‘yicha 6,33(0,29 ball va 7,30(0,42 ballga teng). (t=1,90, p>0,05 ga teng)dir. Bu er-xotinlarda rashk qilish, shubhalanish va qaysarlikka moyillik hukm surishini tasdiqlaydi. (Albatta, oilalarning hayot tajribasiga ko‘ra, o‘zgarib boradi, ilovalardagi jadvallar bundan dalolat beradi). Oilalar sevgi - muhabbat yoki nikoholdi tanishuv asosida qurilishiga qarab ham rashk, shubhalanish, gumonsirash hislari namoyon bo‘ladi. Rashk bir tomondan mehr-muhabbat va or-nomus belgisi sifatida oilani himoyalashning mexanizmi sifatida qaralsa, ikkinchi tomondan, oila buzilishining asosiy vositalaridan biri sanaladi. o‘zbek milliy psixologiyasi va islom dini yoki hadislarda rashk to‘g‘risida bir qator mulohazalar bayon qilingan. Masalan, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil, al Buxoriyning "Al-jomi’ al-sahih" hadislar to‘plamining 3-kitobida 107-109 boblar rashk haqida so‘z boradi. Hadislarning biridan shunday bir namuna keltirib o‘taylik: "Mug‘iyra rivoyat qiladilar: "Sa’d ibn Uboda: "Agar men bir begona kishini xotinim birlan ko‘rib qolsam, uni qilich beti birlan ermas, tig‘i birlan urib chopib tashlayman!" - dedi. Janob Rasululloh: "Sa’dning rashkidan ajablandingizlarmio‘ Men Sa’ddan, olloh taolo ersa mendan ham ko‘proq rashklidur!" - dedilar. Bu bilan rashkni islom dinida naqadar yuqori baholanishini ta’kidlash joiz. Ammo rashk, shubha uchun asosli holat vujudga kelishi ham o‘rinlidir. Chunki er-xotin orasida shubhalanish, gumonsirash asosida qanchadan-qancha oilalar buzilayotganligi sir emas. "Shubha, gumon, imondan ayirur" degan naql xalq orasida ko‘p ishlatiladi. Rashk, shubhaning orttib ketishi jazavaga tushishga, agressivlikka, o‘ch olish hissi, 45

gina saqlash, shaxsning xulq-atvorida buzilishlarni keltirib chiqaradi. Ba’zan frustratsiyaga moyillikning kuchayib ketishi, affektiv holatlar bilan yakunlanishiga olib keladi. Frustratsiyaga nisbatan tolerantlik hosil qilmagan hollarda suitsidlar (ayollarda ham, erkaklarda ham) sodir etilmoqda. Oilaviy munosabatlarda ishonchsizlik-qaysarlik va negativizmga imkoniyat tug‘diradigan hollardan er ham, xotin ham, atrofdagilar ham ehtiyot bo‘lishi lozim. Shu bois, sinaluvchilarimizning "ideallaridagi er va xotin" timsoliga bergan baholarida (erkaklarda: "mening idealimdagi er" bo‘yicha 8,15(0,77 ball, "mening idealimdagi ayol" bo‘yicha 5,12(0,22 ball; (t=3,78, R<0,001 ga teng) ayollarda: "mening idealimdagi er" bo‘yicha 8,45(0,66 ball, "mening idealimdagi ayol"6,56(0,37 ball) (t=2,52 R<0,001 ga teng). Ishonchsizlik-qaysarlik- negativizmda oilaviy munosabatlarda buzilishga zamin yaratadi. Er-xotinlar va atrofdagilarning oila barqarorligi uchun o‘z xatti-harakat va xulq-atvorlarini nazoratlashda, faoliyatda subyektiv, ya’ni interiallashgan mexanizm yuzaga kelgani ma’qul. 5.Yon berishlik-beozor-passiv bo‘ysunuvchanlik. Tendensiya o‘ziga tanqidiylik, vazminlik, muloyimlik, tobelik, uyatchanlikni baholash imkoniyatini beradi. Natijalar metodikaning xususiyatiga ko‘ra, birinchi va ikkinchi darajali ko‘rsatkichlar doirasidan o‘rin olgan: erkaklarda "Real men" 4,45(0,27 ball, "idealdagi er" 7,48(0,56 ball, idealdagi ayol 8,36(0,71 ball (t=1,41; R-kuzatilmadi) ayollarda: "Real men" 6,46(0,45 ball, "idealdagi er" 7,35(0,62 ball, "idealimdagi xotin" esa 7,52(0,7 ballni namoyon qildi (t=0,17 ga tenglikda R-ishonchlilik kuzatildi). Tadqiqotimizdan ko‘rinayaptiki, erkaklar real hayotda doimo ham oilaviy munosabatlardan yon beravermasliklari, qaysidir ma’noda "erlik g‘ururiga" berilishlari, munosabatda dominantlik, erkinlikni xohlashni, ammo "ideallarida" esa erkak uchun oilaviy munosabatlarda beozorlik, vazminlik, o‘z xatti- harakatlariga tanqidiy qarash lozimligini, ammo tobelik, tortinchoqlik va uyalishga hojat yo‘q degan xulosa chiqarishga imkon beradi. 46

Ayollarning natijasi asosan ikkinchi darajali qiymatlarni namoyon qilgan. Ularning bergan javoblari ayollarga xos nazokat, beozorlik, uyatchanlik, undagi shaxslararo munosabatlar o‘zi zarur shart, ammo tobelik, tortinchoqlik har doim ham zarurat emasligini anglatadi. Ularning "ideallari"dagi er va xotinlar bo‘yicha ham ko‘rsatkichlar yuqoridagi holatga moyillikni tasdiqlamoqda. Bu esa "erni er qiladigan ham, qaro yer qiladigan ham xotin" naqlini eslashga da’vat etdi. Ayollarga xos vazminlik, bosiqlik, erning emotsional reaksiyalarini me’yorlashtiradi. 6.Ishonuvchanlik-itoatkorlik-tobelik. Hurmatlash, tashakkur bildirish, sherigiga quvonch baxshida etishga intilish tendensiyaning tavsiflovchi asosiy sifatlar hisoblanadi. Mazkur tendensiya oilaviy munosabatdagi tenglikni ta’minlashni markaziy tendensiyalaridan biri sifatida qarash mumkin. Hurmat-ehtirom ko‘rsatish, e’zozlash, quvonch ulashishga intilish oiladagi ijobiy psixologik muhitni yaratadi. Sinaluvchilarni bergan javoblariga ko‘ra: erkak va ayollarning "Real men" bo‘yicha ko‘rsatkichlari ikkinchi darajali pog‘onadan o‘rin olgan, ya’ni 8,28(0,76 ball (erlarda), 8,15(0,58 ballni (ayollarda) namoyon qildi. Erkak va ayollar bir- birilarida turmushda yuqori ishonuvchanlikni namoyon qilishga moyilligini ko‘rsatmoqda. Er turmush o‘rtog‘ining ishonchini qozonishi, unga hurmat va quvonch baxshida qilishi, e’zozlashi ahamiyatlidir. Sinaluvchilar "ideal" lari bo‘yicha ikkinchi darajaning yuqori chegarasidagi natijalarni namoyish qildilar. Ularning tasavvurlarida er ham, xotin ham bir- birlariga ishonuvchanligidan tashqari itoatkorlikka ham moyil bo‘lishlarini istashar ekan. o‘zbek milliy psixologiyasi er bilan xotin munosabatlarida erning yetakchi bo‘lishi avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan an’ana hisoblanadi. 7.Ko‘ngilchanlik - mustaqil emas, yon beruvchan. Ushbu tendensiya o‘zaro yordam, muloqotmandlik, e’tiborlilik, xayrixohlikni o‘lchash imkoniyatiga ega. Tendensiya natijalariga ko‘ra, erlar 3,61(0,21 ball ("Real men" bo‘yicha ("ideal"likda esa 4,21(0,28 ball va 6,15(0,34 ballar)ni (t=4,41, r<0,001 ga teng) 47

namoyon qildi); ayollar esa 5,84(0,27 ball, (real men bo‘yicha),("ideal" larida 5,16(0,30 ball; 6,28+0,36 ball (t=2,43; r<0,05 ga teng). Natijalardan ko‘rinadiki, oilaviy munosabatda o‘zaro yordam, muloqotmandlikning zarurligini (erkak va ayollar natijalariga ko‘ra) tasdiqlasa-da, ammo doimo xayrixohlik, qat’iy fikrning yo‘qligi, yon beruvchanlik maqsadga muvofiq emas, degan xulosaga olib kelmoqda. Oiladagi shaxslararo munosabatda er-xotinlar shart-sharoitga ko‘ra, ko‘ngil so‘rash, xayrixoh bo‘lish, o‘zaro yordam ma’qulligini, ko‘ngilchanlik va yon beruvchanlik, nomustaqillik psixologik to‘siqlarni vujudga kelishini, er-xotin shaxsi kamolotida ham nomutanosiblikni keltirib chiqaradi deb taxmin qilamiz. 8.Rahmdillik-beg‘arazlik-fidokorlik. Bu tendensiya er-xotinlarni shaxslararo munosabatidagi muloyimlik, atrofdagilarga nisbatan g‘amxo‘rlikka intilishini, kamchiliklarni tuzatishga moyillik, kamchilik va xatolarga nisbatan kechirimliligini anglatadi. Mazkur tendensiya natijalariga ko‘ra, er-xotinlar "rahmdillik, beg‘arazlik, fidokorlik" ni quyidagicha baholadilar: erkaklar "real men" bo‘yicha 4,32(0,25 ball, "ideallari" bo‘yicha 6,38(0,31 ball va 5,47(0,21 ball. (t=2,45, farqlar ishonchliligi. R<0,05 ga teng bo‘ldi); ayollar esa 4,32(0,19 ballni (real men) va "ideallari" bo‘yicha 6,45(0,35 ball va 7,26(0,40 ballni (t=1,52 ga farqlar ishonchliligi kuzatilmadi) namoyon qildilar. Erlar oilaviy munosabatlarda (xususan, atrofdagilar), bilan xushmuomila, ularga monand ish tutishni e’tirof etsalarda, doimo ham kamchiliklarga nisbatan kechirimli va ko‘z yumib ketish ham joiz emasligini ifodalamoqdalar. Xotinlar esa atrofdagilarga munosabatda muloyim, yoqimtoylik, zarur bo‘lsa kamchiliklarni kechirish ham muhim xislat degan xulosani ilgari surishga da’vat etmoqda. Oilaviy munosabatlarda tenglikni ta’minlashda er-xotinlarda xushmuomalalik, rahmdillik, fidokorlik joizligini e’tirof etish kerakdir. Ammo er-xotin munosabatlari va oiladagi shaxslararo munosabatda tenglikni ta’minlashda "qaynota-qaynona"lar qanday munosabat bildiradilar. Quyidagi 4-jadvalda shu xususida to‘xtalib o‘tamiz. 48

Biz bundan oldingi 3-jadvalda er-xotinlarning bir-biriga munosabatidagi qator jihatlarni yoritishga harakat qilgan edik. Endi mazkur fikrning davomi hamda oilaviy munosabatlarda yetakchi rolga ega shaxslar qaynota-qaynonalarning bu boradagi tasavvurlarini ham tahlil qilishga kirishdik. o‘zbek etnosida qaynota- qaynona (ko‘proq kuyovining ota-onasi, ba’zi hollarda kelinning ota-onalari) oiladagi shaxslararo munosabatlarni regulyatsiya qilib turishadi. Bu boradagi fikrlar ilmiy tadqiqot ishlarida (G‘. B. Shoumarov, V. T. Karimova, N. Salayeva, F. Ro‘ziqulov va boshqa) ham aks etgan. Qaynota-qaynona o‘zining hayot tajribasi va muomala maromini shakllantirgan va ijtimoiy pozitsiyaga ega shaxslar sifatida oilaviy munosabatlarda faol ishtirok etishadi. Ularning oilaviy munosabatlarida yoki er-xotin (o‘g‘il bilan kelin) munosabatlarida muvozanatlashtirib turuvchi sifatida qarash o‘rinlidir. Tajriba natijalari bo‘yicha 4-jadvalga murojaat qilsak, u holda qaynona- qaynotalarning tendensiyalar yuzasidan bergan baholari nisbatan oilaviy munosabatlardagi barqaror muhitni ta’minlashga yo‘nalganligini guvohi bo‘lishimiz mumkin. Chunki, tendensiyalar bo‘yicha o‘rtacha qiymat 7,24(0,58 ballni (qaynota) va 6,94(0,69 ballni (qaynonalar) namoyon qildi. Ushbu natijalar metodikaning shartiga ko‘ra, ikkinchi darajadagi ko‘rsatkichlar bo‘lib hisoblanadi. Qaynota-qaynonalarning "Reallik" bo‘yicha natijalari yuqori ko‘rsatkichlarga egadir. Chunki qaynona-qaynotalarning oilaviy munosabatlaridagi pozitsiyalari ancha stabillashganligi kuzatiladi. Ulardagi psixik faollik va er-xotinlik munosabatlaridagi "tenglik" tamoyiliga asoslanishiga iqror bo‘lamiz. Qaynota- qaynonalarning "real men" bo‘yicha ko‘rsatkichlari ularni liderlikka moyillik (7,35(0,46 ball va 6,18(0,44 ball), ishonchsizlik-qaysar-salbiylik (5,4(0,32 ball, 7,25(0,56 ball), yon berishlik - beozorlik (5,37(0,3 ball, 3,45(0,14 ball), muayyan darajada barqarorlashgan munosabat hosil qilganini ko‘ramiz. Shuningdek, ularda rahmdillik-beg‘arazlik tendensiyalarida ham hech qanday (10,06(0,76 ball, 9,8(0,69 ball) yuqori ko‘rsatkich aks etmaganligini namoyish etdi. Qaynota va qaynonalarning "mening idealimdagi er" va "mening idealimdagi xotin" bo‘yicha ko‘rsatkichlari ularning hayotiy tajribalarining natijasi 49

deb aytish mumkin. Chunki ular er-xotinning sakkizta oktant bo‘yicha mujassamlashtirishi lozim edi. Sifatlarining o‘rtacha me’yorda bo‘lishi maqsadga muvofiq deb qarashlarini ko‘ramiz. Qaynota-qaynonalarning ideallari yuzasidan bergan javoblari tendensiyalar bo‘yicha "er"larning ulushiga yetakchi ekanligini ta’kidlashgan. Bu bilan erkak kishi an’anaviy ravishda oilaning ustuni degan xulosaga olib keladi. Shu bois erkak oiladagi shaxslararo munosabatni ijobiy tomonga buruvchi yoki nizolarni obyektga yo‘naltiruvchi deb aytish mumkin. Qaynota-qaynonalar real va ideallik bo‘yicha qaysarlik, salbiylikni ma’qul ko‘rishgan (5,4(0,32 ball, 6,36(0,50 ball, 4,38(0,26 ball(qaynota); 5,65(0,34 ball, 4,81(0,24 ball qaynonalar). Hatto qaynonalar erkaklar uchun ko‘ngilchanlik - mustaqil emas, haddan tashqari yon beruvchanlikni ham ma’qul hisoblamaganlar (3,56(0,21 ball). Qaynona-qaynotalar rahmdillik-beg‘arazlik-fidokorlik oilaviy munosabatlarda ma’qul holat ekanligini yuqori ko‘rsatkich orqali belgilay olganlar (10,06(0,76 ball, 11,17(0,8) 10,33(0,72 (qaynota); 9,8(0,69; 10,83(0,88 ball; 9,45(0,73ball. Ushbu ko‘rsatkichlar oilani insonparvarlik tamoyiliga tayanishi yuzasidan ma’lumot bermoqda. Kattalarning fikricha, oilaviy munosabatlar uchun o‘ziga ishonch, rahmdillik, beg‘arazlik, fidokorlik, ishonuvchanlik, itoatkorlik, murosakorlik, mustaqillik qadriyatlari, shaxs sifatlari zarur jabha ekanligini ko‘rsatmoqda. 2.3. Oilaviy munosabatlarning muvofiqlashtirishning psixologik asoslari. 50

Tadqiqotimizning yana bir bosqichida oila barqarorligiga shaxslararo munosabatlar ta’sirining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini o‘rganish natijalari o‘z navbatida ularni muvofiqlashtirishning imkoniyatlari va istiqbollarini belgilashni taqozo etadi. Biz ana shu nuqtai nazardan mazkur bobda oilaviy munosabatlarni gumanizatsiyalashning tarixiy va milliy-madaniy muhit hamda ijtimoiy-psixologik xususiyatlarga asoslangan imkoniyatlarini o‘rganishdir Oiladagi o‘zaro munosabatlarni muvofiqlashtirishning psixoterapevtik vositalarini aniqlashni, hozirgi oilalar bo‘yicha olib borilgan tadqiqot natijalariga tayangan holda bo‘lg‘usi oilalarda shaxslararo munosabatlarning andozaviy tuzilishini (loyihasini) tasvirlash va ilmiy tavsiyalarda ifodalashni lozim topdik. Yaqin yillargacha jahon psixologiya fanida yagona insonparvarlik an’anasi rivojlanishining ikki yo‘nalishi: dialektikmaterializm falsafasiga asoslangan psixologiya va insonparvar (humanitar)lik psixologiyasi o‘zaro farqlanar edi. Biroq, ular o‘rtasida azaldan prinsipial farq mavjud bo‘lib, uni anglab yetish va bartaraf qilish uchun faqat keyingi davrdagina (XX asrning 90-yillarida) qulay mafkuraviy va ilmiy shart-sharoitlar yaratila boshlandi. Birinchi yo‘nalishga asoslangan psixologiyada har tomonlama rivojlangan barkamol shaxs ideali har doim pirovard maqsad, ideal chegara yoki shaxsning kamol topishi jarayoni samarasi va o‘ziga xos andozasi (etalon) sifatida qarab kelindi. Mazkur jarayon shu andozaga muvofiq yo‘lga qo‘yilishi va uning barcha oraliq natijalari ham shunga binoan baxolanishi lozim edi. Boshqacha aytganda, aynan ilmiy-nazariy fikr-mulohazalarda ham, amaliy psixologik-pedagogik o‘kuv- tarbiya faoliyatida ham "idealdan-hayotga" deb atash mumkin bo‘lgan strategiya amalga oshirilib kelindi. Bunda idealning o‘zi haddan tashqari mavhum va jo‘n bo‘lib, shaxs rivojlanishining hozirgi hayot "ufqidan narida" turgan qandaydir eng yuksak mezon tarzida tushunildi. Idealning real hayotdan haddan tashqari ajralib ketishi uning hayot bilan asta-sekin aloqasi yo‘qolishiga olib keldi. Ideal o‘z realligini, muayyanligini va binobarin, shaxs rivojlanishining real jarayonlariga nisbatan yo‘nalganlik va tashkiliy vazifalarini yo‘qota bordi. Oqibat natijada, bu 51

strategiya, bir tomondan psixologiya va pedagogika sohasida o‘ta soxta nazariy fikr-mulohazalarni, ikkinchi tomondan esa psixologik-pedagogik amaliyotning turli tavsiyalari (ta’sir ko‘rsatish va baholash tartiblari)ni haddan ziyod dogmatikligi va befoyda keltirib chiqaradi. Insonparvar psixologiyada esa Amerika insonparvar psixologiyasi yetakchilik qiladi. Mazkur psixologiya vujudga kelgan davrdanoq bir qator tarixiy, siyosiy va umummadaniy vaziyatlar taqozosi tufayli idealning hayotdan ajralishiga asoslangan qalbaki tadqiqotchilik strategiyasini chetlab o‘tishga muvaffaq bo‘lindi. Amerikalik psixologlar to‘laqonli faoliyat ko‘rsatuvchi inson idealini yoki aniqrog‘i, bu idealning empirik mohiyatini hayotning o‘zidan izlashga (topishga) harakat qildilar. A. Maslou, K. Rojers va boshqa psixologlar tomonidan real kishilar, jumladan: olimlar, psixoterapevtlar, o‘qituvchilar, ma’murlar, siyosiy arboblar o‘rganilgan va ular hayotda o‘zlarini o‘zlari va kasbiy faoliyatlarini faollashtirishga nisbatan moyilliklari namoyon bo‘lishining tadqiq qilinishi shaxs sifatida rivojlanish va faoliyat ko‘rsatishning ideal shakllari real hodisalar sifatida o‘rganilishi mumkinligini ko‘rsatdi (186; 59). Shu ma’noda Amerikaning insonparvarlik psixologiyasida u vujudga kelgan paytdanoq "hayotdan idealga" deb nomlash mumkin bo‘lgan boshqacha strategiya amalga oshirildi: yaqqol odamlarni yoki insonparvarlik idealining aniq-ravshan ifodalanishi sanalmish shaxs sifatida o‘zini namoyon qilishning ayrim hollarini topish, hayotning o‘zida shunday shaxslar shakllanishiga yordam beruvchi muayyan shart-sha Yaqin yillargacha jahon psixologiya fanida yagona insonparvarlik an’anasi rivojlanishining ikki yo‘nalishi: dialektikmaterializm falsafasiga asoslangan psixologiya va insonparvar (humanitar)lik psixologiyasi o‘zaro farqlanar edi. Biroq, ular o‘rtasida azaldan prinsipial farq mavjud bo‘lib, uni anglab yetish va bartaraf qilish uchun faqat keyingi davrdagina (XX asrning 90- yillarida) qulay mafkuraviy va ilmiy shart-sharoitlar yaratila boshlandi. Birinchi yo‘nalishga asoslangan psixologiyada har tomonlama rivojlangan barkamol shaxs ideali har doim pirovard maqsad, ideal chegara yoki shaxsning kamol topishi jarayoni samarasi va o‘ziga xos andozasi (etalon) sifatida qarab 52

kelindi. Mazkur jarayon shu andozaga muvofiq yo‘lga qo‘yilishi va uning barcha oraliq natijalari ham shunga binoan baxolanishi lozim edi. Boshqacha aytganda, aynan ilmiy-nazariy fikr-mulohazalarda ham, amaliy psixologik-pedagogik o‘kuv- tarbiya faoliyatida ham "idealdan-hayotga" deb atash mumkin bo‘lgan strategiya amalga oshirilib kelindi. Bunda idealning o‘zi haddan tashqari mavhum va jo‘n bo‘lib, shaxs rivojlanishining hozirgi hayot "ufqidan narida" turgan qandaydir eng yuksak mezon tarzida tushunildi. Idealning real hayotdan haddan tashqari ajralib ketishi uning hayot bilan asta-sekin aloqasi yo‘qolishiga olib keldi. Ideal o‘z realligini, muayyanligini va binobarin, shaxs rivojlanishining real jarayonlariga nisbatan yo‘nalganlik va tashkiliy vazifalarini yo‘qota bordi. Oqibat natijada, bu strategiya, bir tomondan psixologiya va pedagogika sohasida o‘ta soxta nazariy fikr-mulohazalarni, ikkinchi tomondan esa psixologik-pedagogik amaliyotning turli tavsiyalari (ta’sir ko‘rsatish va baholash tartiblari)ni haddan ziyod dogmatikligi va befoyda keltirib chiqaradi. Insonparvar psixologiyada esa Amerika insonparvar psixologiyasi yetakchilik qiladi. Mazkur psixologiya vujudga kelgan davrdanoq bir qator tarixiy, siyosiy va umummadaniy vaziyatlar taqozosi tufayli idealning hayotdan ajralishiga asoslangan qalbaki tadqiqotchilik strategiyasini chetlab o‘tishga muvaffaq bo‘lindi. Amerikalik psixologlar to‘laqonli faoliyat ko‘rsatuvchi inson idealini yoki aniqrog‘i, bu idealning empirik mohiyatini hayotning o‘zidan izlashga (topishga) harakat qildilar. A. Maslou, K. Rojers va boshqa psixologlar tomonidan real kishilar, jumladan: olimlar, psixoterapevtlar, o‘qituvchilar, ma’murlar, siyosiy arboblar o‘rganilgan va ular hayotda o‘zlarini o‘zlari va kasbiy faoliyatlarini faollashtirishga nisbatan moyilliklari namoyon bo‘lishining tadqiq qilinishi shaxs sifatida rivojlanish va faoliyat ko‘rsatishning ideal shakllari real hodisalar sifatida o‘rganilishi mumkinligini ko‘rsatdi. Shu ma’noda Amerikaning insonparvarlik psixologiyasida u vujudga kelgan paytdanoq "hayotdan idealga" deb nomlash mumkin bo‘lgan boshqacha strategiya amalga oshirildi: yaqqol odamlarni yoki insonparvarlik idealining aniq-ravshan ifodalanishi sanalmish shaxs sifatida o‘zini namoyon qilishning ayrim hollarini 53

topish, hayotning o‘zida shunday shaxslar shakllanishiga yordam beruvchi muayyan shart-sharoitlarni va ularga xos xususiyatlar (his-tuyg‘ular, hatti- harakatlar, muloqot o‘rnatish yo‘sinlari va refleksiyalar)ning namoyon bo‘lishi; faqat "hayotdan-idealga" tomon shu yo‘lda reallikdagi ideal narsani o‘rganib, ideal haqidagi real "hozir va endi" degan nazariy tasavvurlarni va voqelikning o‘zini rivojlantirish yo‘li bilan ushbu idealni tiklashning norasmiy psixologik-pedagogik amaliyotini ifodalash mumkin. Insonparvarlik psixologiyasi inson hayotining ijtimoiy shart-sharoitlariga ayniqsa, kishilarning nikoh va oiladagi o‘zaro munosabatlari kontekstiga ham ko‘p e’tibor beradi. Unga ko‘ra nikohga kiruvchilar dastlab jamiyatda yashashni, turli ijtimoiy guruhlar doirasida, shaxslararo muloqotning har xil zaruriy shakllari va usullarini o‘rganish lozim. Nikoh - er bilan xotin hayotidagi bir davrdir, chunki aslini olganda, ularga alohida holda nikoh kerak emas. Nikoh oilani tashkil etib, uning muhim vazifasi farzandlar ko‘rish orqali aholini qayta tiklash, avlodlar davomiyligi bilan yer yuzida insoniyat tarixiy taraqqiyotini ta’minlash, muqaddas urf-odatlarni saqlash va uni avloddan-avlodga o‘tkazishdek vazifalarni amalga oshiradi. Bizningcha, oila ana shunday vazifalarni amalga oshirish uchun insonparvarlik psixologiyaning asosiy prinsipini quyidagicha ifodalasa bo‘ladi. Farovon turmush va oilaviy baxt-saodatga erishish uchun oilaning asosini tashkil etuvchi er-xotin zarur insoniy sifat va fazilatlarni egallagan, har tomonlama barkamol, baxtli-saodatli, farovon turmushni ta’minlashga qodir (tayyor) insonlar bo‘lishi kerak. Ushbu tamoyil er-xotin va oilaning boshqa a’zolari munosabatlari uchun g‘oyat muhimdir. Real hayotdagi oilaviy munosabatlar va ularning barqarorligi qandayo‘ Barqarorlikka ta’sir etuvchi omillar mavjudmio‘ Barqarorlikni ta’minlashning zarur shart-sharoitlari nimalaro‘ . . . degan qator savollar yuzaga keladi. Biz tadqiqotlarimizda oilaning insonga yo‘nalganligi xususiyatidan kelib chiqqan holda, o‘zbek milliy-madaniy muhitidagi oilaviy munosabatlarni 54

insonparvarlashtirish imkoniyatlarini aniqlash maqsadida qator izlanishlarni o‘tkazdik. Dastlab, oilaviy o‘zaro (er-xotin misolida) munosabatlar barqarorligini ta’minlashga xizmat qiluvchi muhim omillar o‘rganildi. Ilmiy manbalarni o‘rganish va olib borilgan tadqiqotlarning tasdiqlashicha, oilaviy shaxslararo munosabatlarni insonparvarlashtirish imkoniyatlari qator iqtisodiy, ijtimoiy, milliy-madaniy, shaxsiy-psixologik omillarga bevosita bog‘liqligi (3-jadvalga qarang) aniqlandi. Tadqiqot uchun o‘rganilayotgan (3, 4 jadvallardagi) oiladagi shaxslararo munosabatlarning barqarorligini ta’minlashga xizmat qiluvchi omillar izlanish o‘tkazilgan oilali shaxslar (er-xotinlar) tomonidan ahamiyatiga (rang) qarab tanlanishi (baholanishi) aytildi. Tanlanganlik darajasi (o‘rni) 1-o‘rin (maksimal) dan 5-o‘rin (minimal)gacha belgilandi. Tadqiqot o‘tkazilgandan so‘ng undagi munosabatlarning barqarorligini ta’minlovchi omillarning ahamiyat darajasi (o‘rni)ni aniqlash va shunga nisbatan foiz darajasini chiqarish uchun biz quyidagi tahlil (formula)dan foydalandik. 1-darajali deb tanlangan belgilar 5 imkoniyatga, 2-darajalilar 4 imkoniyatga, 3-darajalilar 3 imkoniyatga, 4-darajalilar 2 imkoniyatga, 5-darajalilar 1 imkoniyatga ega ekanligini belgiladik. Ahamiyatiga qarab 1-darajali (5 imkoniyatga ega) deb ko‘rsatilgan belgi uchun 100 % (eng yuqori ko‘rsatkich) belgilansa, u holda 5-darajali (1 imkoniyatga ega deb ko‘rsatilgan belgi o‘zidan-o‘zi (100 %:5=20%) 20 % ga tengdir. Agar tadqiqot o‘tkazilgan er-xotinlar (respondentlar) tomonidan oilaviy munosabatlarning barqarorligini ta’minlovchi omillardan qaysi biri tanlovda ahamiyatiga ko‘ra 1,3 darajani olgan bo‘lsa, unda ushbu ko‘rsatkich 1 darajalidan 0,3 daraja pastligini bildiradi. Yoki 5 imkoniyatdan 0,3 imkoniyat chiqarib tashlanadi, natijada 4,7 imkoniyat (5-0,3=4,7) yuzaga keladi. Bir imkoniyat 20 % ga teng bo‘lganida 4,7 imkoniyat 94 % (20 %x 4,7=94 %) ga tengdir. Boshqa manba yoki belgilarning ko‘rsatkichlari ham xuddi shu tartibda ishlab chiqildi. 55

3-jadvalda o‘zbek oilalarining shaxslararo munosabatlari barqarorligini ta’minlovchi omillarni ahamiyatini aniqlash bo‘yicha er-xotinlar (300 nafar) bilan o‘tkazilgan anketa so‘rovining natijalari berildi. Oilaviy shaxslararo munosabatlar barqarorligini ta’minlashga xizmat qiluvchi muhim omillar va ularning baholanishi (n=60 ) № Omillar Rang 1,2,3,4,5 o‘rni Foiz 1. Oilaning moddiy ta’minlanganligi 1,40 92% 2. O‘zaro hurmat va ishonchning bo‘lishi 1,20 96% 3. Oila a’zolarining bir-birlarini yaxshi tushunishlari 1,25 95% 4. Mustaqil oila sifatida hayot kechirish 3,55 49% 5. Uy-joy bilan ta’minlanganlik 2,40 72% 6. Farzandlar 1,25 95% 7. Oila a’zolarining onglilik va ma’naviy axloqiy mavqei 1,40 92% 8. Muomala odobi 1,35 93% 9. Oilada mehnat taqsimoti 2,00 80% 10. Jinsiy moslik (jinsiy qoniqish) 2,30 74% 11. Qaynota va qaynonaning oilani boshqarishga aralashuvi 3,05 59% 12. Qayn-aka, qayn-uka, qayn-opa va qayn- singillarning oilaviy munosabatlardagi ishtiroki 3,95 41% Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, er-xotinlar oilaviy shaxslararo munosabatlarining barqarorligini ta’minlashda "o‘zaro hurmat va ishonchning bo‘lishi" ni eng ta’sirchan (muhim) omil deb hisoblaydilar (o‘rinlar yig‘indisi 1,20; 96%). Darhaqiqat, er-xotin o‘rtasidagi o‘zaro hurmat-ehtirom, mehr-muhabbat, ishonch va sadoqat, izzat-ikrom, hamfikrlilik va munosabatlarning samimiyligi oila mustahkamligini ta’minlashning eng muhim asoslari bo‘lib xizmat qiladi. Har bir millatning tarixan shakllangan o‘zining oilaviy hayoti, turmush tarzi bor. Oilaviy turmushda er bilan xotinning vazifasi va burchlariga oid qadriyatlar mavjud. Er yoki xotinning mazkur qadriyatlarni yetarli darajada o‘zlashtirmaganligi yoki ado 56

eta olmasligi ular orasidagi o‘zaro hurmat, sadoqat va ishonchning asta-sekin so‘nishiga va oilaviy turmush aksil holatlarning shakllanishiga sharoit yuzaga keltiradi. Er-xotinlar o‘rtasida "o‘zaro hurmat va ishonchning bo‘lishi" ga alohida e’tibor bilan qaraganlik ijobiy natijalarga olib keladi. Shuningdek, "Oila a’zolarining bir-birlarini yaxshi tushunishlari" ham (o‘rinlar yig‘indisi 1,25; 95 %) o‘zbek oilalari uchun eng muhim qadriyat sifatida tan olindi. Shaxs psixologiyasining tahlillari va xulosalariga ko‘ra, shaxslilik sifat- fazilatlari yuksak darajada shakllangan insonlargina (shu jumladan oila a’zolari ham) bir-birlarini to‘g‘ri tushuna oladilar, bir-birlariga hamfikr, hamjihat, hamkor, kamchiliklar yoki xatoliklar o‘tganda kechirimli, sabr-qanoatli, itoatli, kengashib ish tutadigan, oilaviy muammolar yechimini tez topib, oila totuvligi, farovonligi va ravnaqi yo‘lida ishonch bilan qat’iy dadil ish ko‘radilar. Ayniqsa, oilaviy turmushda bir-birlarini to‘g‘ri tushunishga intilish, maslahatlashib-kengashib ish tutish, o‘zaro hurmat va mehr-oqibatlilik, ezgu istaklar sari faollik o‘zbeklarga xosdir. X U L O S A L A R O‘zbek oilasining milliy-madaniy va ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini hisobga olmay turib oila-nikoh munosabatlarini, oilaviy turmush faoliyatini, uning barqarorligi va farovonligini maqsadga muvofiq yo‘sinda tashkil etish va amalga oshirish mumkin emas. Bu holat, uning asosiy vazifasi-farzand ko‘rish orqali aholini qayta tiklash, avlodlar davomiyligini va yer yuzida insoniyat tarixiy 57

taraqqiyotini ta’minlash, muqaddas urf-odatlarimizni saqlash va uni avloddan- avlodga o‘tkazishdek vazifani bajarish samarasini ham pasaytiradi. Oila barqarorligi va farovonligining asosi bo‘lgan shaxslararo munosabatlar ta’sirining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini ilmiy asoslash tadqiqotimizning asosiy metodologik tuzilishi sifatida qabul qilingan bo‘lib, uning atrofiga oila subyekti er-xotin shaxsi va faoliyatining barcha jihatlari: ularning milliy- psixologik va milliy madaniy bilimlari, ular shaxsi va faoliyatidagi milliy tipiklik va ijtimoiy tipiklik, o‘zbek xalqiga xos o‘zini o‘zi anglashi va hokazolar semantizatsiyalandi (tuzildi). Tadqiqot natijasida o‘zbek oilasining milliy qiyofasini belgilaydigan (oydinlashtiradigan) ijtimoiy-psixologik asoslar muayyan darajada yoritildi. Biz o‘zbek halqining urf-odatlari, an’analari, madaniyati, turmush tarzini, shuningdek, hududning oila hayoti va faoliyatiga ta’sir etadigan xususiyatlarini hamda ijtimoiy madaniy muhitni mazkur oilaning milliy qiyofasi mohiyatini tashkil etuvchilar sifatida e’tirof etdik. Biz amalga oshirgan tadqiqot natijalari dastlabki ilmiy farazimizni to‘la tasdiqlaydi va dissertatsiya bo‘yicha quyidagi umumlashgan xulosalarni chiqarish imkonini beradi. 1.Olingan ma’lumotlarning guvohlik berishicha, o‘zbek xalqi-ning uzoq tarixga ega ijtimoiy-madaniy muhiti, turmush tarzi, madaniyati, milliy ongi va o‘zini o‘zi anglashi, milliy xarakteri, xulq-atvor stereotiplari va o‘ziga xosligini ilmiy o‘rganish oila barqarorligiga shaxslararo munosabatlar ta’sirining ijtimoiy- psixologik xususiyatlarini aniqlashga imkon yaratdi. 2.Mavzuga daxldor sifatida o‘rganilgan sharq xalqlari, xususan o‘zbek xalqi oilaviy turmush, er-xotin munosabatlari, ularning vazifa va burchlari, sifat va fazilatlari aks etgan muqaddas diniy manbalar, o‘zbek xalq og‘zaki ijodi, sharqning buyuk mutafakkirlari va ma’rifatparvar ziyolilari asarlarida qimmatli ma’lumotlar jamlangan. Ulardan hozirgi yoshlarni oilaviy turmushga tayyorlashda va oilaviy turmush amaliyotida samarali foydalanish mumkin. 58

3.Tarixiy manbalarning dalillashicha, qadim-qadimdan oilaga muqaddas maskan, inson kamoloti, jamiyat taraqqiyoti va barqarorligini ta’minlaydigan ijtimoiy institut sifatida qaralgan. Shu bois, oila va nikoh masalalariga, oilaviy turmush tartib-qoidalariga, er-xotinning vazifa va burchlariga alohida e’tibor berilgan. Oila turmushi bilan bog‘liq muammolar uning farovonligi, farzandlar kamoloti, er-xotinning ezgu-istaklari va manfaatlariga mos hal etilgan. o‘zbek xalqining oilaviy turmush xos tarixiy taraqqiyot davomida orttirgan tajribasi uning muammolarini hal qilish va turmush tarzini maqsadga muvofiq tashkil etishda muhim ahamiyat kasb etadi. 4. Er-xotinlarning shaxslararo munosabati bilan oilaviy qadriyatlari o‘zaro uzviy xususiyatga ega bo‘lib, ularni shakllanmaganligi munosabatlarning beqarorlashuviga olib keladi. Er-xotinning shaxs sifatida identifikatsiyalashuvi oila qurish jarayoni bilan adaptatsiya bosqichida ta’minlanishi zarurat ekanligi kuzatiladi. Ota-onaning maslahati bilan shaxsiy maqsadni muvofiqlashtirish, "gardish samarasi" ta’siridan qochishni ta’minlaydi. 5.O‘zbek oilalarida shaxslararo munosabatlar barqarorligini belgilashda er- xotin munosabatlaridagi o‘zaro hurmat va ishonch, bir-birini yaxshi tushunish, farzandlar, muomala odobi, onglilik va ma’naviy axloqiy mavqe, uning moddiy ta’minlanganligi, uy-joy bilan ta’minlanganlik, rollar taqsimotining mosligi, jinsiy moslik muhim omillar hisoblanadi. 59

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch . -T.:Ma’naviyat .2008.. 2.Abdurauf Fitrat. Oila. - T.: Ma’naviyat. 2000. -112 b. 3.Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. -T., 1993. - 224 b. 4.Bobomurodov A. Islom odobi va madaniyati. -T.:Cho‘lpon. 1995.-176 b. 5.Давлетшин М.Г., Shoumarov G‘.B. Zamonaviy o‘z6yek oilasi va uning psixologik xususiyatlari. / O‘zbek oilasining etnopsixologik muammolari. Resp. Ilm. amal. anj. ma’ruza qisqacha bayoni. -T., 1993. -3-5 b. 6.Давлетшин М.Г. Oiladagi nizolar psixologiyasi va uning bartaraf etish yo‘llari. o‘zbek oilasining etnopsixologik muammolari. Resp.ilm. amal. anj.ma’ruz. qisqacha bayoni. -T., 1993. -33-34 b. 7.Karimova V.M. Ijtimoiy tasavvurlarning shakllanishida er-xotin o‘zaro munosabatlariniig roli. / O‘zbek oilasining etnopsixologik muammo-lari. Resp. Ilm. amal. anj. ma’ruz. qisqacha bayoni. - T., 1993. -44-45 b. 8 .Культуры семейных отношений.  Сбор.статей. -М.:Знание.1980.-84 с. 9 .Mamatov M.M. Milliy psixologik qiyofa va uning xususiyatlari. -T.: 1980. -62 bet. 10 . Mamatov M.M. Etnopsixologiya. –T., 1999. -60 b. 11.Musurmonova O. Oila ma’naviyati - milliy g‘urur. -T., 1999. -200 b. 12.Rizouddin ibn Fahruddin. Oila. -T.:Mehnat. 1991. -64 b. 13.Ro‘ziqulov F.R. Oila buzilishining salbiy asoratlari // Xalq ta’limi. 2001. 3-son. 18-23 b. 14 . Салаева Н . Oilada ota-ona va farzandlar munosabatining xos xususiyatlari. // Boshlang‘ich ta’lim. 2002. 1-son. 36 b. 15 .To‘rayeva O‘. Oilaviy hayot etikasi va psixologiyasi. -T.: O‘zbekiston, 1990.-224 b. 16. Shoumarov G‘. B., Shoumarov Sh.B. Muhabbat va oila. -T.: Ibn Sino. 1994. -120 b. 60

17..Shoumarov G‘.B. 1001 savolga psixologning 1001 javobi. -T.: Mehnat. 2000. 18 . G‘oziyev E. Psixologiya metodologiyasi. -T., 2002. -174 b. 19. M.Fayziyeva , A.Jabborov . Oilaviy munosabatlar psixologiyasi. Toshkent “Yangi asr avlodi” 2007-yil. 61

O'xshashlar

Oilani ijtimoiy- psixologik mustaxkamlashda Sharqona axloq tamoyillarining axamiyati

Boshlang'ich sinf o'quvchilarida aqliy tarbiyani shakllantirish yo'llari BMI

“Оta-оna-bоla” munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusini o`qitishda innovatsion texnologiyalar

Sinfdan tashqari ishlarda tabiatni muhofaza qilish masalalari

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning pedagogik-psixologik aspektlari