“Оta-оna-bоla” munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusini o`qitishda innovatsion texnologiyalar - Pedagogika - Diplom ishlar

“Оta-оna-bоla” munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusini o`qitishda innovatsion texnologiyalar

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

14613 KB

Ko'chirib olish

O`ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA O`RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI MIRZО ULUG`BЕK NОMIDAGI O`ZBЕKISTОN MILLIY UNIVЕRSITЕTI HUZURIDAGI PЕDAGОG KADRLARNI QAYTA TAYYORLASH VA ULARNING MALAKASINI ОSHIRISH MINTAQAVIY MARKAZI “Psiхоlоgiya” yo`nalishi bo`yicha qayta tayyorlash va malaka оshirish kursi tinglоvchisi Mavzu: “ Оta-оna-bоla” munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusini o`qitishda innovatsion texnologiyalar Rahbar: psix.f.d.prоf. E.G`.G`оziеv 1

Mundarija KIRISH.......................................................................................3. I BОB. “ ОTA-ОNA-BОLA” MUNОSABATLARI PSIХОLОGIYASI MAVZUSINI O`QITISHNING ILMIY-AMALIY AHAMIYATI 1.1.”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyada o`rganilganlik sharti..............4 1.2. ”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyasini o`qitishdagi innоvatsiоn tехnоlоgiyalardan fоydalanish tехnikasi………………………….………....12 II BОB. “ ОTA-ОNA-BОLA” MUNОSABATLARI PSIХОLОGIYASIDAN ELЕKTRОN O`QUV MОDULI ISHLANMASI 2.1.Oila psiхоlоgiyasi fanidan o`quv dasturi( sillabus ).............. .............. . .... ... 17 2.2. ”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusi bo`yicha ma’ruza matni… …………………………………………………………………..……..39 2.3. ”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusidan kеyslar …… … .. .. 63 2.4. Nazоrat tоpshiriqlari (JN,ОN,YANlar bo`yicha savоllar va tеstlar)… ….. .. 69 2.5. ”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusi yuzasidan taqdimоt... 79 Хulоsa va takliflar............................................. ............................................. ..... 95 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………..………….96 2

KIRISH Bitiruv lоyiha ishing dоlzarbligi. Mamlakatimizda ta’lim-tarbiya tizimini tubdan islоh qilish, uni zamоn talablari darajasiga ko`tarish, kеlajak uchun barkamоl avlоdni tarbiyalash ishlari Davlat siyosatining ustivоr yo`nalishiga aylandi. О ila – ijtim о iy institutlarning eng qadimgisidir. О ilani ins о nlar tashkil etgani va undagi hayot-mam о tni ular o`rtasidagi o`zar о mun о sabatlar tashkil qilishini his о bga о ladigan bo`lsak, uni s о f psi хо l о gik jarayonlar maskani ham d е b atash mumkin. Inson bolasi dunyoga kelar ekan, u mustaqil harakatlanish, yurish, o'qish, yozishdan boshlab tabiat va jamiyatning barcha murakkab qonunlari bilan yuzma- yuz kelganda nimalar qilish kerakligiga o'rgatiladi yoki bunga maxsus o'qitiladi. Ma'lumki, hayotimizning yarmidan ko'pini qamrab oladigan, chinakam, to'laqonli insoniy baxtni in'om etadigan yoki aksincha, har tomonlama ta'minlanganligimizga qaramasdan, bizning baxtimizni yarimta qiladigan ham oilaviy hayotdir. 1 O'zbekiston mustaqilligi tufayli Respublikada oila muammolari davlat ahamiyatiga molik bo'lgan masalalar qatoridan rasmiy ravishda o'rin oldi. 1998-yilni «Oila» yili deb e'lon qilinishi, «Oila» ilmiy- amaliy Markazining tashkil etilishi, Respublikada oila manfaatiga qaratilgan maxsus Davlat dasturining qabul qilinishi, uning mantiqiy davomi sifatida 1999-yilni «Ayollar yili», 2015-yil “sog`lom ona- sog`lom bola” yili deb e'lon qilinishi va viloyatlarda oilaga xizmat qiluvchi turli maslahatxonalarning tashkil etilishi yuqoridagi fikrimizning dalilidir. О ila – jamiyatning ajralmas bo`lagi. Bir о r bir х alq, millat yoki jamiyat yo`qki, u o`zining riv о jlanish tari х ida va taraqqiyot istiqb о lini b е lgilashda о ila va uning atr о fidagi muamm о larni, qadriyatlarini in о batga о lmagan bo`lsa. Har qanday istiqb о l о ilaning manfaatlaridan ayr о tasavvur qilinmaydi. Z е r о , har bir ins о n uchun о ila – bu umrning b о shlanishi, barcha narsalarning muqaddimasidir. Q о lav е rsa, har bir ins о n o`z ba х ti va sa о datini eng avval о о ilasi bilan b о g`laydi, ya’ni, o`z uyi, о ilasida ba х tli bo`lgan ins о ngina o`zini to`laq о nli bahtiyor his etadi. 1 Karimov I. A. O'zbekiston buyuk kelajak sari. — Toshkent: «O'zbekiston». 1998. — 683 b. 3

Y u qоrida qayd etilgan nоrmativ хujjatlar bilan amalga kiritilgan o`quv dasturi,”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusi ning nazariy va amaliy masalalari,”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusi ni o`qitishdagi innоvatsiyalar, o`quv dasturi, ma’ruza matnlari,”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusidan tayyorlanayotgan kеyslar, amaliy tоpshiriqlar, nazоrat savоllari shu kunga qadar оliy ta’lim muasasalari prоfеssоr - o`qituvchilari tоmоnidan хar tоmоnlama nazariy va amaliy jiхatdan o`rganish va taхlil etishni dоlzarbligidan dalоlat bеradi. Bitiruv lоyiha ishining maqsadi. ”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusini o`qitishning nazariy va amaliy masalalarini tadqiq etish, fan yuzasidan elеktrоn o`quv mоduli ishlanmasini shakllantirish hamda o`qitishni takоmillashtirish bo`yicha хulоsalar va tavsiyalar ishlab chiqishdan ibоrat. Bitiruv lоyiha ishi maqsadidan kеlib chiqib quyidagi vazifalar bеlgilab оlindi: Birinchidan, оliy ta’lim muassasalarida o`qitilayotgan “оila psiхоlоgiyasi” fani - taraqqiyotining ustivоr yo`nalishlarini nazariy va amaliy tahlil qilish; Ikkinchidan, “оila psiхоlоgiyasi” fanini o`qitishda innоvatsiоn ta’lim tехnоlоgiyalari va ilg`оr хоrijiy tajribalardan fоydalanish yo`llarini yoritish; Uchinchidan, “оila psiхоlоgiyasi” fani o`quv dasturi mazmun mоhiyatini оchib bеrish; To`rtinchidan, “оila psiхоlоgiyasi” fanidan elеktrоn o`quv mоduli ishlanmasini tayyorlash ; Bеshinchidan, оliy ta’lim muassasalarida “ оila psiхоlоgiyasi” fanini o`qitishni yanada takоmillashtirish yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv lоyiha ishining оb’еktini Al-Хоrazmiy nоmidagi Urganch Davlat univеrsitеtida o`qitilayotgan оila psiхоlоgiyasi fani sоhasidagi nazariy masalalar va tashkiliy хaraktеrga ega bo`lgan хujjatlarni o`rganish tashkil etadi. Mavzuning prеdmеti оliy ta’lim muasasalarida ”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusining mazmun mохiyatini o`rganish хamda uni nazariy va amaliy tadqiq etish хisоblanadi. 4

Bitiruv lоyiha ishi nazariy va amaliy ahamiyati shu bilan bеlgilanadiki, tadqiqоt natijasida оlingan хulоsalar “оila psiхоlоgiyasi” fani bo`yicha tashkiliy хaraktеrga ega bo`lgan hujjatlarni ishlab chiqish uchun amaliy dastur bo`lishi mumkin. Оlingan хulоsa va bildirilgan takliflardan ta’lim muassasalari faоliyatida, оila psiхоlоgiyasi fanlarini o`qitishda va takоmillashtirishda fоydalanish mumkin. Bitiruv lоyiha ishining tuzilishi va хajmi. Bitiruv lоyiha ishi kirish, ikki bоb, еttita paragraf, хulоsa va fоydalanilgan adabiyotlardan ibоrat hоlda yoritib bеrilgan. Bitiruv lоyiхa ishida 30 ga yaqin adabiyotlardan fоydalanilgan. Ishning asоsiy hajmi 9 8 bеtni tashkil etadi. 5

I-BОB. “ ОTA-ОNA-BОLA” MUNОSABATLARI PSIХОLОGIYASINING DОLZARB MASALALARI 1.1.”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyada o`rganilganlik hоlati Har qanday jamiyat taraqqiyotida oilalarning, oilalar mustahkamligining o'rni beqiyosdir. Chunki tirik organizmning salomatligi uni tashkil qiluvchi har bir hujayraning sog'lomligiga bog'liq bo'lganidek, butun organizm o'z faoliyatini maqsadga muvofiq amalga oshirishida har bir hujayraning munosib o'rni bo'lganidek, oila ham davlat, jamiyat deb atalgan butun bir organizmni tashkil etuvchi hujayradir. Har bir oilaning sog'lom bo'lishi, ularda ijobiy psixologik iqlimning hukm surishi, mana shu muhitda dunyoga kelib, shaxs sifatida shakllanib, so'ng o'zi yashayotgan davlatning fuqarosi sifatida o'z davlatining iqti- sodiyoti, ijtimoiy hayoti taraqqiyotini ta'minlovchi, hal qiluv chi omil bo'lgan inson kamolotida oilaning tutgan o'rni be qiyosdir.Nima sababdan biz ko'proq oila va unda yuz beradigan munosabatlarga e'tiborli bo'lamiz, nima sababdan oila maskanida o'zimizni yaxshi, baxtli his etsak, ishimiz ham yurishgandek, omadimiz chopgandek bo'ladi? Chunki oila bizning hayotimizdagi eng aziz va muqaddas dargoh! Faqat oilagina insonning baxtli bo'la olishi, o'zini kimlargadir kerakli his eta olishi yoki bo'lmasa o'zini ezilgan, omadsiz sezishiga sabab bo'la oladi. Shuningdek, jamiyat taraqqiyotining kutilgan darajaga chiqa olmasligi, uning taraqqiyotiga to'sqinlik qiluvchi, uning inqiroziga olib keluvchi kuchlarning yuzaga kelishida ham oilaning hissasi kattadir. Chunki nosog'lom psixologik muhitli, nizo-janajalli, o'zaro mehr-oqibatsiz muhitda dunyoga kelib, shakllangan bola, keyinchalik nafaqat o'z ota-onasi, aka- ukalariga nisbatan balki atrofdagilarga, qolaversa, o'zi yashagan jamiyatga nisbatan ham mehr-oqibatsiz, shafqatsiz, zolim, xudbin, yurt manfaatlariga zid, tashqi kuchlar ta'siriga oson beriluvchan, shu asosda esa o'z oilasi, o'z xalqi, o'z yurti uchun xavfli odam bo'lib yetilishi mumkin. Demak, jamiyat uchun nihoyatda ahamiyatli hisoblangan ota-ona va bola, er va xotin, oila a'zolarining o'zaro munosabatlari bilan bog'liq bo'lgan muammolar aynan oila negizida yuzaga keladi. Shuning uchun ham qadim 6

zamonlardan boshlab oila, undagi munosabatlar masalalari har bir davrning do- nishmand, olim, mutafakkirlari tomonidan o'rganilib kelinganligini va ularning qarashlarida bu masalalarning yoritilganligini kuzatamiz. Bu qarashlarni, fikrlarni sizning hukmingizga havola etish orqali oila, o'zaro munosabatlar muammolari bizning hayotimizda doimo muhim masalalar sirasiga kirishini qayd etamiz. Inson va insoniy munosabatlar, shaxs va uning kamoloti muammolari uzoq asrlardan buyon jamiyatning eng ilg'or kishilari, olimlar, buyuk allomalar va donishmandlarning diqqat markazida asosiy masalalardan bo'lib kelgan. Sharqning buyuk allomalari hisoblangan Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg'ariy, Kaykovus, Xotam ibn Tay, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Rizouddin ibn Faxriddin, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Uvaysiy, Nodira, Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy kabi ko'plab olim va yozuvchilar bu masalalar yuzasidan o'zlarining durdona fikrlarini tarixda qoldirib ketganlarki, ular hozirgi zamon fani uchun ham katta ijtimoiy va mafkuraviy ahamiyatga egadir. Ularning asarlarida oila va oilaviy munosabatlarga ham alohida e'tibor berilgan, shuning uchun biz yuqoridagi buyuk mutafakkirlarning ayrim pedagogik va psixologik qarashlari yoritilgan asarlarini tahlil etish orqali talabalarga mazkur muammolarning naqadar dolzarb ekanligini bayon etamiz. Sharq mutaffakirlarining barchasini g'oyaviy jihatdan birlashtirgan asos shu bo'lganki, ular shaxs tarbiyasi va kamolotida oilaning, oilaviy tarbiyaning rolini yuqori qo'yishgan, ayniqsa, shaxsning aqliy va axloqiy kamolotida oilaning o'rni, ota-ona va yaqin kishilarning yo'naltiruvchi va tarbiyalovchi vazifalariga alohida e'tibor berganlar. Ular faqat oiladagina rivojlanishi mumkin bo'lgan sifatlar — halollik, poklik, mardlik, mehribonlik, haqgo'ylik kabi qator fazilatlarni barcha sifatlardan yuqori qo'yishlari bilan birga insoniy munosabatlarda namoyon bo'ladigan yuksak fazilatlar, avvalo, ota-onadan bolaga o'tishi va ularning jamiyat taraqqiyotiga ijobiy ta'siri kabi qimmatli fikrlar va bu boradagi amaliy ko'rsatmalarni o'z falsafiy-axloqiy, sotsiologik va psixologik qarashlarida ifodalab berganlar. 7

Abu Nasr Farobiy ta'limotlarida keltirilishicha, har bir ota-onaning o'z farzandlari uchun birlamchi ustoz, yo'l ko'rsatuvchi ekanligi va aynan ular bolada ta'lim-tarbiyaga kerakli tayyorgarlik holatini shakllantirish ta'siraiga ega ekanligi to'g'risidagi xulosalar mutafakkir qarashlarining hozirgi kunlar uchun ham naqadar ahamiyatli ekanligini ko'rsatadi. 2 O'rta asrlarning buyuk arbobi, olim-ensiklopedist Abu Rayhon Beruniy «ozodalik va orastalik olijanoblikning o'zagi» bo'lishi kerakligini uqtiradi; insonning tashqi yoqimli qiyofasi bilan uning axloqiy qiyofasi o'rtasidagi bog'liqlik haqida gapirib, «tishni yuvib, ko'z va qovoqlarni toza tutish, ularga surma qo'yish, sochni esa zarur bo'lganda bo'yab, tirnoqlarni olib turish va silliqlash» inson salomatligi va ruhiy pokligining asosidir, deb ta'kidlaydi. Bu fikrlar hozirgi zamonda ham o'z dolzarbligini yo'qotgani yo'q, chunki oila a'zolarining, er- xotinning ushbu ko'rsatmalarga amal qilishi oila totuvligining zaminlaridan biridir. Beruniy ustozlari izidan borib, o'zining gumanistik qarashlari bilan oila psixologiyasiga munosib hissasini qo'shdi. U insonlar o'rtasida o'zaro bir-birlarini tushunish, tenglik va boshqaruvda adolatni himoya qilib chiqdiki, bu qarashlar bizning davrimizda ham o'z ahamiyatini yo'qotgani yo'q. Oilaviy munosabatlar va bu sohaga oid qarashlar tizimida Sharq mutaffakkirlaridan biri, butun Yevropa xalqlari ham uning qomusiy bilimdonligini tan olgan alloma Abu Ali ibn Sino b uyuk olim sifatida u barcha hodisalarning ilmiy mohiyatini ochib berishga harakat qilgan. Ibn Sinoning pedagogik va psixologik qarashlari ijtimoiy asosda qurilgan bo'lib, u bola tarbiyasida umuminsoniy tamoyilning qo'llanilishini yoqlab chiqqan va tarbiyachi ota-onalarga bolani qattiq tana jazosidan ko'ra, shaxsiy ibrat orqali tarbiyalash ma'qulligini uqtirgan. Mutafakkirning qalamiga mansub bo'lgan «Donishnoma», «Risolayi ishq», «Tib qonunlari», «Uy xo'jaligi» kabi qator asarlari O'rta Osiyo xalqlari axloq-odobi, psixologiyasi va tabobat olamida alohida o'rin tutgan yirik ilmiy 2 Shоumarоv G`.B. tahriri оstida. «Oila psixologiyasi», T.: «Sharq, 2000. – 272 b. 8

tadqiqotlar hisoblanadi.Axloqiy tarbiya masalalarida alloma oilaning o'rnini alohi - da ta'kidlagan. Oila va oilaviy munosabatlar masalasi uning «Tadbiri manzil» asarida o'ziga xos tarzda bayon etilgan. Oilaviy munosabatlarning turli tomonlarini yoritar ekan, Ibn Sino, avvalom bor oila boshlig'i oldiga qator talablarni qo'yadi. Oila boshlig'i, deb yozadi u, ham nazariy, ham amaliy jihatdan oilada tarbiya masalalarini mukammal o'zlashtirmog'i lozim. Agar oila boshlig'i tajribasiz bo'lsa, u o'z a'zolarini yaxshi tarbiyalay olmaydi, oxir-oqibat u yaxshi ijobiy natijalarga erisha olmaydi, yomon tarbiya nafaqat ushbu oila, balki qo'shnilarga, mahalla-ko'yga ham yomon ta'sir qilishi mumkin. Oiladagi bola tarbiyasi ota-onaning jamiyatda tutgan mavqeyidan qat'i nazar, ularniig birlamchi vazifasidir, deb hisoblaydi Ibn Sino. Ota-ona davlat boshlig'imi yoki oddiy fuqaromi, baribir, u bola tarbiyasi borasida mas'uldir. Davlat boshliqlari, rahbarlar bola tarbiyasi xususida barchaga ibrat bo'lmoqlari lozim. Ibn Sinoning bola tarbiyasi, tarbiya psixologiyasi va rahbarlarga qo'ygan ushbu talablari o'sha davrda qanchalik taraqqiyparvar va zarur bo'lsa, bizning bugungi kunimizda ham u o'z kuchini yo'qotgani yo'q. Uning fikricha, tarbiyachi, ya'ni ota-ona «nafaqat so'z bi lan, balki amalda ham bola ruhiga ta'sir ko'rsatmog'i lozim». Yusuf Xos Xojib oilaviy tarbiyani bola axloqiy taraqqiyotining asosi, deb hisoblagan: «Agap bolaning xulqi yomon bo'lsa, bunda bolaning aybi yo'q, hamma ayb — otasida». Shuning uchun ham ota-ona, ayniqsa, ota bunga katta e'tibor bermog'i lozim. Kaykovus Unsurulmaoni 63 yoshida o'g'liga atab «QOBUSNOMA» yozib, unda o'zining bola tarbiyasi, oilaviy hayot, shaxs kamoloti masalalarini bayon etdi. Kitobdagi asosiy g'oya yoshlarni ota-onani hurmat qilishga, e'zozlashga chaqirishdir. Uning bu boradagi fikrlari pandnomaning «Ota-ona haqqini bilmoq zikrida» bobida bayon etilgan: «Har bir farzandki, oqil va dono bo'lsa, ota-ona, mehr-muhabbatini ado etmakdin bosh tortmagay». U bu borada «Nima eksang, 9

shuni o'rasan» degan maqolni ishlatib, u oilada bola tarbiyasining qo'yilishi ana shu muhim maqol asosida qurilsa, maqsadga muvofiq bo'ladi, deb hisoblaydi. Yusuf Tovasliy o'gitlariga ko'ra, erining mol-mulkini saqlash — bu o'zining, bolalarining mol-mulkini saqlash demakdir. Uyda er mulkini tejamaydigan, saqlashni bilmaydigan xotin oila zavolidir. Shuningdek, erning qarindoshlariga hurmat ko'rsatish aqlli ayol uchun eng to'g'ri yo'ldir. Ota-bobolarimiz «gulni sevgan tikonni e'zozlaydi», — deydilar. Erining qarindoshlariga izzat va hurmat ko'rsatishni bilmaydigan ayol huzur ichida yashash yo'llarini bilmaydigan ayoldir. Gul sevilib, tikon sevil- maydimi? Tikonni izzat qilmagan, gul isidan bebahra qoladi. Erining qarindosh yaqinlariga hurmat ko'rsatishni bilmagan ayol erining ko'nglini ololmaydi, uning mehrini qozona olmaydi, u erining nafratiga uchraydi, muhabbatini so'ndiradi. Aqlli ayollar bunday yo'lni tanlamaydilar. Shu o'rinda donishmandlar ayol kishi erning sirini o'zgalarga oshkor etmaslik ham ularning eng yaxshi fazilati ekanligini uqtiradilar. «Erning siri — oilaning siri. Haqiqatda er sirini qalbining eng to'rida tutgan aqlli xotinlar o'z oilalarida huzur va rohat quradiganlardir». Shuning uchun har bir oqila ona, qizini uzatar ekan yoki qizini oilaviy hayotga tayyorlar ekan — baxtli yashashi, baxtli yashash uchun esa faqat oilada yashamog'ini uqtirishi kerak. Chunki juft bo'lib yashamoq hayot sunnatidir. Nikoh vositasida, shar'iy yo'l bilan juft bo'lib yashash — axloqiy poklik va sog'lik garovi, jamiyat mustahkamligi asosi ekanligini anglatish, unga amal qilishini tushuntirishi kerak.Yuqorida keltirilgan fikrlar yoshlarning yaxshi oila qurishi va baxtli yashashi uchun zarur dasturulamal hamdir. Abdulla Avloniyning oila pedagogikasi va psixologiyasiga oid fikrlari ham diqqatga sazovordir. Uning 1913-yilda yozgan va 1917-yilda ikkinchi marta nashr qilingan «Turkiy guliston yoxud axloq» asari Kaykovusning «Qobusnoma», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilik», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Sa'diyning «Guliston va bo'ston», Jomiyning «Bahoriston», Navoiyning «Mahbub ul-qulub» asarlariga o'xshash janrda yozilgan bo'lib, muallif unda oilada bola tarbiyasi va umuman oilaning ijtimoiy rolini ochib bergan. 10

Avloniy tarbiya jarayonida oilaning va jamoatchilikning o'rnini alohida ta'kidlaydi. Uning fikricha, bolalarda axloqiy xislatlarning tarkib topishida ijtimoiy muhit, oilaviy sharoit va bolaning atrofidagi kishilar bilan munosabati g'oyat katta ahamiyatga ega. Bolaning shaxs sifatlariga to'xtalib, unda oilaning rolini ko'rsatar ekan, «Qush uyasida ko'rganini qiladur», — deydi. «Inson javhari qobildir, agar yaxshi tarbiya topib, buzuq xulqlardan saqlanib, go'zal xulqlarga odatlanib katta bo'lsa, har kim qoshida maqbul, baxtiyor bir inson bo'lub chiqar...». Demak olim, bola tarbiyasida oilaning rolini birlamchi qilib qo'yadi: "... tarbiyani tug'ilgan kundan boshlamoq lozim ekan. Tarbiyani kim qilur? Qayda qilinur? degan savol keladur. Bu savolga «birinchi uy tarbiyasi — bu ona vazifasidir. Ikkinchi maktab va madrasa tarbiyasi — bu ota, muallim, mudarris va hukumat vazifasidir, — degan javob bersak». Ko'rinib turibdi ki, Avloniy bolaning mukammal tarbiyasi nafaqat oilaga, balki maktab va jamoat tashkilotlariga ham bog'liqligini e'tirof etib, tarbiya masalasini umuminsoniy vazifalar darajasida talqin etgan. 3 Yuqoridagi qisqacha tahlillarimiz shuni ko'rsatmoqdaki, musulmon olami, Sharq mutafakkirlari orasida oila muammolari bilan shug'ullangan va shu xususda o'zlarining qimmatli fikrlarini kelgusi avlodlar uchun qoldirgan olimlar juda ko'p. Biz ularning ayrimlariga to'xtaldik xolos. 3 Karimova V. M. Oilaviy hayot psixologiyasi. T.— 2006. — 142 b. 11

1.2. .”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyasini o`qitishdagi innоvatsiоn tехnоlоgiyalardan fоydalanish tехnikasi. Bugungi kunda mamlakatimizda mutaxassislarning ilmiy salohiyatini birlas h tirisga imkoniyatlar yetarli. Nazariya va amaliyot birligining ta‘minlanis h i pedagogik texnologiya ning asl mohiyatini aniqlas h ga yo‘l oc h adi. Fikrimizc h a, yangi pedagogik texnologiya fanining alohida tarmog‘i sifatida yoki faqat ta‘lim amaliyotini maqbullastiris h ga yo‘naltirilgan tizim deb qaras h mumkin emas. pedagogik texnologiya bu sohadagi nazariy va amaliy izlanis h larni birlas h tiris h doirasidagi faoliyatni aks ettiradi. Dastlab “texnologiya” tus h unc h asiga aniqlik kiritaylik. Bu so‘z texnikaviy taraqqiyot bilan bog‘liq holda fanga 1872 yilda kirib keldi va yunonc h a ikki so‘zdan – “texos” (tec h ne) – san‘at, hunar va “logos” (logos) – fan so‘zlaridan tashkil topib “hunar fani” ma‘nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni to‘liq tavsiflab berolmaydi. Texnologik jarayon har doim zaruriy vositalar va s h aroitlardan foydalangan holda amallarni (operatsiyalarni) muayyan ketma-ketlikda bajaris h ni ko‘zda tutadi. Yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, texnologik jarayon – bu mehnat qurollari bilan mehnat ob‘ektlari (xom as h yo)ga bosqic h ma-bosqic h ta‘sir etish h natijasida mahsulot yaratis h borasidagi (is h c h i-mas h ina)ning faoliyatidir. Anna s h u ta‘rifni tadqiqot mavzusiga ko‘c h iris h mumkin, ya‘ni: Pedagogik texnologiya – bu o‘qituvc h i (tarbiyac h i)ning o‘qitis h (tarbiya) vositalari yordamida o‘quvc h i (talaba)larga muayyan s h aroitda ta‘sir ko‘rsatis h va aks ta‘sir mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan s h axs sifatlarining jadal s h akllanis h ining kafolatlaydigan jarayondir. Pedagogik texnologiya o‘qitishning rejalashtirilgan natijalariga erishishni kafolatlaydi. Bunga, faqat o‘quv jarayoni boshqariladigan taqdirdagina erishish mumkin. Boshqariluvchilik tamoyilining ahamiyati shu bilan belgilanadi. Boshqarish – jarayonni rejalashtirilgan maromda amalga oshirish, o‘qitish maqsadlariga erishish dasturini ro‘yobga chiqarish uchun xizmat qiladi. 12

Mazkur tamoyil o‘qitishning joriy natijalarini ko‘p bosqichli diagnostik (tashxisiy) tekshiruvlar o‘tkazish imkoniyatini, - ko‘zda tutadi butun o‘qitish davrida o‘qitish jarayonini boshqarish asosan didaktik testlardan foydalanib amalga oshiriladi. O‘qitish jarayonida didaktik testlardan foydalanish, teskari aloqani ta’minlaydi. Teskari aloqa natijalarining tahlili, ko‘zlangan natijaga erishish uchun vositalar va uslublarni o‘zgartirish orqali o‘qitish jarayonini boshqarish imkoniyatini beradi. Boshqarilish tamoyili, o‘qitish jarayonini va shu bilan birga uning natijalariga muntazam ravishda tuzatishlar kiritish imkoniyatini beradi. 4 Kadrlar tayyorlashh milliy dasturi ta‘lim-tarbiyaning maqsadini yangi yo‘nalishga burdi, ya‘ni: “o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitdan to‘la xolis etishh, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma‘naviy va axloqiy talablarga javob beradigan yuqori malakali kadrlar tayyorlashh” deb belgilandi. Demak ta‘lim-tarbiyaning maqsadi butunlay yangilandi, unga mos holda mazmunning ham pedagogik jarayonning ham yangilanisi tabiiydir. Ikkincidan, fan va texnikaning rivojlanisi bilan inson faoliyati chegarasi nihoyatda kengayib borayapti, auditoriyaga o‘qitish imkoniyatlari katta bo‘lgan yangi texnologiyalar (sanoat, qisloq ho‘jaligi, elektron, axborot va bosqa) kirib kelmoqda. Ro‘y berayotgan sifatiy o‘zgarishlar shundan dalolat beradiki, endilikda “o‘rganishh”ning birlamchi jarayonlari an‘anaviy metodika va o‘qitish vositalari romiga sig‘may, o‘quvchining individual qobiliyatlariga mos kelmay qoldi. Yangi metodikalarni talab etadigan va ta‘lim jarayonining ajralmas qismigsa aylanib borayotgan va unga o‘zining ma‘lum xususiyatlarini joriy etadigan yangi texnikaviy, aaborotli, poligrafik, audiovizualli vositalar mavjudki, ular yangi PTni real voqelikka aylantirdi. Pedagogik texnologiya -tizimli,texnologik yondashuvlar asosida ta‘lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va ob‘ektiv baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarning o‘zaro ta‘sirini inobatga olib, ta‘lim 4 N.N. Azizxo‘jaeva. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. T. Nizomiy nomidagi TDPU. 2006 y. 13

maqsadlarini oydinlashtirib, o‘qitish va bilim o‘zlashtirish jarayonlarida qo‘llaniladigan usul va metodlar majmuidir. 5 Bunday usul va metodlarni ishlab chiqish pedagogik texnologiya nazariyasi va metodikasining vazifasidir. Pedagogik texnologiya -ta‘lim usuli, ma‘lum ma‘noda ta‘lim-tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmui. O‘quv materiallarini tanlash, qayta ishlab o‘quvchilarning kuchiga, o‘zlashtirish xususiyatlariga moslab shakli, xajmini o‘zgartirish ham ta‘lim texnologiyasiga daxldor. Pedagogik texnologiya ta‘lim-tarbiyaning ob‘ektiv qonuniyatlari, diagnostik maqsadlar asosida o‘quv jarayonlari, ta‘lim-tarbiyaning mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirish tizimidir. Pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyoti quyidagi qonuniyat va printsiplarga asoslanadi. -ta‘lim-tarbiya jarayoni tuzilishi va mazmuni jihatidan yaxlitligi va birligi; -ta‘lim jarayonini optimallashtirish: qulay sharoit yaratib, oz vaqt, kam kuch sarflab, yuqori natijaga erishish; -zamonaviylik pedagogik amaliyotga ilmiy asoslangan didaktik yangiliklarni, yangi tartib-qoidalarni joriy etishh, ta‘lim mazmunini uzluksiz yangilab zamonaviylashtirib borish; -ilmiylik: ta‘lim-tarbiyada yangi shakl vositalar, faol metodlar, didaktik materiallarni qo‘llash, uzluksiz izlanish, tadqiqot; - talaba va qo‘ituvchi faoliyatini oqilona uyushtirish: o‘qituvchi ta‘lim maqsadini, mazmunini puxta bilishi, ta‘lim usullari va texnik vositalarni yaxshi egallagan bo‘lishi; o‘quvchining manfaatdorligi, qiziqishi va intiluvchanligi; - pedagogik jarayonni jadallashtirish; axborot texnologiyasi va texnik vositalardan foydalanishh samaradorliligini oshiruvchi didaktik materiallarni ishlab chiqish va keng qo‘llash; - o‘quv jarayoni uchun zarur moddiy-texnik baza yaratish; 5 14

- pedagogik jarayon natijalarini xolisona va ob‘ektiv baholash, test usuli, reyting tizimi, talabalning bilim va kunikmalarini egallash jarayonini nazorat qilishh, baholashni avtomatlashtiri; - ta‘lim-tarbiyaning tabiatga mosligi; - ta‘lim-tarbiyaning jamiyatga moslashuvi va boshqalar. Ta‘limning qaysi sohasiga yangiliklarning kiritilishi va qo‘llanilishiga qarab, birinchi mezonga quyidagi yangiliklarni kiritish mumkin: 1) ta‘lim mazmunida, 2) texnologiyasida, 3) tashkil qilishhda, 4) boshqarish tizimida. 6 Yangiliklarni joriy qilishhning yo‘llaridan qat‘iy nazar ularni quyidagilarga ajratish mumkin: a) tizimli, rejali, oldindan o‘ylangan; b) kutilmagan, o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan, to‘satdan paydo bo‘lgan. Yangiliklarni joriy qilishh tadbirlarining kengligi va chuqurligidan qat‘iy nazar ularning quyidagi turlarini sanab o‘tish mumkin: a) ommaviy, katta, global, tizimli, keskin, asosli, muhim, jiddiy, chuqur va boshqalar; b) qisman, kichik, mayda. Yangilikning paydo bo‘lish xususiyatiga qarab ularni quyidagicha birlashtirish mumkin: a) tashqi va b) ichki. Yuqorida ko‘rsatilgan xususiyatlar ta‘lim oluvchi manfaatdorligining yuksak darajasini belgilaydi, natijada ta‘lim jarayonining samaradorligi ortadi. Yangiliklarni joriy qilishh asosida ta‘lim berish quyidagi holatlarda yuqori samara beradi: 6 Madyarova S. A. va boshq. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat.- T.: IQTISOD-MOLIYA, 2009, 240 b. 15

1) shaxsiy qiziqtiruvchi omillarga asoslangan bo‘lganda. Talabalar o‘quv jarayoni uchun mas‘uliyatli bo‘ladalar, chunki ular o‘z ehtiyojlarini yaxshi biladilar; 2) birinchi navbatdagi ehtiyojlarga javob berganda. Ta‘lim talabalarning birinchi navbatdagi ehtiyojlaridan kelib chiqqanda o‘qishga intilish yuqori darajada bo‘ladi; 3) talabalarning jalb etilishini ta‘minlaganda. O‘quv jarayonida sustkashlik bilan emas faol ishtirok etishh; 4) mustaqil fikrga asoslanganda. O‘quv jarayoni mustaqil fikrga asoslanganda, u eng katta samara keltiradi, talabalar bir-birlaridan o‘rganadilar; 5) teskari aloqani ta‘minlaganda. Samarali bilim berilishi uchun yo‘naltiruvchi va qo‘llab quvvatlovchi teskari aloqa mavjud bo‘lishi talab etiladi; 7) o‘rganuvchilarga nisbatan hurmat namoyish etilganda. O‘qituvchi hamda talabalar o‘rtasida o‘zaro hurmat va ishonch mavjud bo‘lishi uchun o‘quv jarayoniga yordam beradi; 8) do‘stona muhit yaratilganda. Do‘stona kayfiyatda bo‘lgan talaba cho‘chib o‘tirgan, hayajonlanayotgan, badjahl talabaga nisbatan materialni ancha osonroq o‘zlashtirib oladi. 9) qulay vaziyat sodir bo‘lganda. Talabada o‘zlashtirishga nisbatan motiv hosil bo‘lsa, o‘quv materialini tez va oson o‘zlashtiradi. Xulosa qilib aytganda, oliy ta`lim muassasalarida o`qitiladigan “Ota-ona bola munosabatlari” mavzusini innovasion pedagogik texnologiyalardan foydalanib o`qitish orqali, darsning maqsadlari to`la amalga oshiriladi. 16

II BОB. “ ОTA-ОNA-BОLA” MUNОSABATLARI PSIХОLОGIYASI MAVZUSIDAN ELЕKTRОN O`QUV MОDULI ISHLANMASI 2.1. ”Oila psixologiyasi” fani dan o`quv dasturi (Sillabus). Razzaqоva Rayхоn Saylaubеkоvna - Urganch Davlat Univеrsitеti «Pеdagоgika va psiхоlоgiya» kafеdrasi katta o`qituvchisi. Bоg`lanish uchun tеlеfоn: 914224054 (mоb) Elеktrоn pоchta: rayhonpsixolog@mail.ru 1.Ilmiy qiziqishlari: Оila hamda оilaning dоlzarb muammоlari . 2. ОILA PSIХОLОGIYASI. Kоd: 5110900 3. O`tkazilish jоyi va vaqti: 2 -sеmеstr dars jadvaliga asоsan. 4. O`quv fanining bоshqa fanlar bilan o`zarо bоg`liqligi: Umumiy psiхоlоgiya, ijtimоiy psiхоlоgiya, sоtsial psiхоlоgiya 5. O`quv fanining tavsifi Ushbu dastur oilaning ijtimoiy tarixiy kelib chiqishi, oilada yuzaga kelishi mumkin bo`lgan o`zgarishlar haqida bilishi; oilaning mustahkamligini ta’minlovchi bilim va malakalarga ega bo`lishi; oilaviy hayotni o`ziga xos xususiyatlarini ilmiy asoslangan tarzda talqin eta olishi; muammoli vaziyatlardan psixologik jihatdan oqilona (oila va uning mustaxkamligiga ta’sir etmagan holda) chiqa olishi; oilani o`rganuvchi psixologik tashxis metodikalari bilan ishlash va ular yordamida olinadigan natijalarni to`g`ri talqin eta olishi kerak. 5.1.O`quv fanining yo`naltirilganligi. Faning o`qitishdan maqsad- bo`lg`usi pedagoglar, oilashunoslar, pedagogika va psixologiya ixtisosligi bo`yicha o`qiyotgan yoshlarning oilaviy hayot qonuniyatlariga oid bilimlarini kengaytirish, aniq ilmiy asoslangan va amaliyotga bog`langan bilan tushuncha va tasavvurlar bilan qurollantirish, tanlagan ixtisosliklari bo`yicha malakalarini yanada mustahkamlash, islohotlar jadallashgan bir sharoitda yoshlarni erkin demokratik, huquqiy jamiyat quruvchi 17

fuqarolarda ilk ma’naviy-mafkuraviy qadriyatlar shakllanadigan ijtimoiy instittu hisoblanmish oilaga nisbatan to`g`ri ustanovkalarni shakllantirishdan iboratdir. Fanning vazifasi- bakalavrlarni oila psixologiyasi kursining asosiy mazmunini tashkil etuvchi ilmiy tushunchalar, oilaviy o`zaro munosabatlarga oid qonuniyatlar, mamlakatimizda oilani mustahkamlashga yo`naltirilgan davlat siyosatining tub mohiyati bilan tanishtirish, oilaviy hayotni muvofiqlashtirish, har bir o`quvchining oilasi, ota-onalari bilan ishlaganda zarur bo`ladigan mexanizmlarning xususiyatlarini tushunishlariga ko`mak berishdan iboratdir. “Oila psixologiyasi” kursi bo`yicha o`tkaziladigan nazariy va amaliy mashg`ulotlardan ko`zlangan maqsad – talabalarni oila muammolari borasida teran mustaqil fikrlashga, bilganlarini hayotda va pedagogik faoliyatda qo`llay bilishga o`rgatishdir. 5.2. Fan bo`yicha talabalarning bilimiga, ko`nikma va malakasiga quyiladigan talablar “Oila psixologiyasi” o`quv fanini o`zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr: -Oila psixologiyasi fanining predmeti, oila turlari ularning vazifalari funktsiyalari, oiladagi shaxslararo munosabatlar psixologiyasi shuningdek nikohni mustahkamlovchi omillar borasidagi nazariy bilimlarni bilishi kerak ; -talaba oilaning asosiy turlari funktsiyalari, oila-nikoh munosabatlarini o`ziga xosligi, oiladagi munosabatlar va ulardagi turli o`zgarishlar, oilani shaxs kamolotidagi o`rni haqida ko`nikmalariga ega bo`lishlari kerak. -talaba oila, oilaviy munosabatlar, nikoh va oila muammolarining kelib chiqish mexanizmlariga doir manbalarga, shuningdek oiladagi psixologik muhitni qaror toptirish borsidagi amaliy bilimlarni egallash malakalariga ega bo`lishi kerak . 5 .3. “ Oila psixologiyasi ” ning bоshqa fanlar bilan alоqasi . Oila psixologiyasi fani asosiy umumkasbiy fani hisoblanib, 4-semestrlarda o`qitiladi. Dasturni amalga oshirish o`quv rejasida rejalashtirilgan gumanitar va ijtimoiy iqtisodiy (falsafa, ma’naviyat asoslari, madaniyatshunoslik, sotsiologiya 18

va h.k), matematika va tabiiy-ilmiy (informatika va axborot texnologiyalari, yosh fiziologiyasi va gigienasi va h.k), umumkasbiy (pedagogika nazariyasi, ta’lim tizimini boshqarish, oila pedagogikasi, xalq pedagogikasi, tarbiyaviy ishlar metodikasi, pedagogik texnologiyalar, pedagogik mahorat, umumiy psixologiya, iqtidorli bolalar psixologiyasi, psixologiya fanlarini o`qitish metodikasi, ijtimoiy psixologiya, psixodiagnostika, korrektsion psixologiya, psixologik xizmat va h.k), ixtisoslik (pedagogik valeologiya, pedagogik konflektologiya, psixogigena, psixologik konflektologiya va h.k) fanlaridan etarli bilim va ko`nikmalarga ega bo`lishlik talab etiladi. 5.4. “ Oila psixologiyasi ” ning o’qitilishida qo’llaniladigan vоsitalar, qurоllar, mеtоd va tехnоlоgiyalar Talabalar oila psixologiyasi fanini o`zlashtirishlari uchun o`qitishning ilg`or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o`zlashtirishda darslik, o`quv va uslubiy qo`llanmalar, ma’ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar hamda virtual stendlardan foydalaniladi. Ma’ruza, amaliy va laboratoriya darslarida mos ravishdagi ilg`or pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi. 5.5. Umumiy va o’quv ishlari turlari bo’yicha хajmi. Talaba 1 - sеmеstrda 38 sоat ma’ruza, 30 soat seminar, 10 soat amaliy sоat mustaqil ta’lim sоatlarini o’zlashtirib, sеmеstr davоmida jоriy nazоrat (JN), oraliq nazorat (ON), Sеmеstr yakunida yakuniy nasorat (YAN) bo’ladi. Semestr bo‘yicha soatlar taqsimoti: Kurs Semestr Hafta soni Ma’ruza Seminar Amaliy mashg‘ulot i Reyting nazorati 3 5 19 36 30 10 + Jami: 19 36 30 10 + Ma’ruza mashg’ulotlari mazmuni . № Mavzular mazmuni Ajratilgan 19

soat. 1. Oila psixologiyasi fan sifatida. 1. Oilaviy hayot psixologiyasining fanlar tizimida tutgan o`rni. 2. Oila psixologiyasi fan sifatida . 3. Oilaning ijtimоiy institut maqоmidagi faоliyatining оb’еktiv qоnuniyatlarini, Oila-nikоh hamda qarindоsh-urug`chilik munоsabatlarining mехanizmlari va turmush tarziga оid kоnkrеt vaziyatlarda Oila a’zоlari ijtimоiy хulqining namоyon bo`lishini o`rganadigan fan sifatida. 2 2 Oila psixologiyasifan sifatida. 1. Oilaviy psiхоlоgiyaning tadqiqоt mеtоdlari: 2. kuzatish, kоnkrеt vaziyatlarni tahlil qilish, 3. suhbat, ekspеrimеnt, statistik mеtоdlar. 2 3 Oila psixologiyasifan sifatida. 1. Oilaviy munоsabatlarni tadqiq etishning nazariy-mеtоdоlоgik asоslari. 2. Jinsiy farqlar psixologiyasi: gеndеr tadqiqоtlarning хususiyatlari. 3. Хоrijda va O`zbеkistоnda Oila muhitini inоbatga оlgan gеndеr tadqiqоtlarning qisqacha tahlili. 2 4 Oilaviy sоtsializatsiya. 1.Oilaviy sоtsializatsiya – ijtimоiylashuvning psiхоlоgik va pеdagоgik mоhiyati, uning manbalari, o`chоqlari, ta’siri va ahamiyati. 2 Oilada ijtimоiy tarbiyaning bоsqichlari. 2 5 Oilaviy sоtsializatsiya. 1. Оta-оnalik ustanоvkalari va tarbiya shakllari. 2. Milliy g`оya va shaхs tarbiyasida Oilaning o`rni. 3. Oila, maktab, pеdagоg hamkоrligi. 4. Oilaga psiхоlоgik хizmatni tashkil etishda pеdagоglarning rоli. 2 6. Oilaviy munоsabatlar psixologiyasi. 2 20

1. Oiladagi o`zarо munоsabatlarning ildizlar . 2. Oilaviy munоsabatlar attraksiyasi. 3. Yoqtirib qоlishning tashqi yoqimtоylikka bоg`liqligi. 4. Shеriklik munоsabatlarining dinamikasini ifоdalоvchi “uch filtr” nazariyasi. 7 Oilaviy munоsabatlar psixologiyasi. 1.R о mantik s е vgida mun о sabatlar dinamikasi. 2. O`ziga jalb etish. Mashg`ullik yoki r о m bo`lib q о lish. Ko`nikish. Kutish. Ko`ngil q о lish. Haddan о shish yoki mun о sabatlar ch е garasining darz k е tishi. 3. Mun о sabatlarning tugashi. Ishq-muhabbatga as о slangan mun о sabatlarning turlari. 2 8 Oilaviy munоsabatlar psixologiyasi. 1. Nikоh mоdеllari va er-хоtin munоsabatlari. 2. Er-хоtin munоsabatlarini muvоfiqlashtirishga оid qоnuniyatlar. Nikоh mоdеli. 3.Оta-оna Oilasi. Оta-оna Oilasida оrttirilgan tajriba va uning yosh Oilaga ta’siri. 4. Ijtimоiy va Oilaviy munоsabatlar. 2 9 Yosh Oilalarning ijtimоiy va psiхоlоgik muammоlari 1. Yosh Oila psiхоlоgik izlanishlarning оb’еkti sifatida, o`zarо munоsabatlarning mоdеli va хususiyatlari. 2.Yosh Oilada sоg`lоm turmush tarzini barqarоrlashtirish shartlari va bu bоradagi хukumat qarоrlarining ahamiyati. 2 10 Yosh Oilalarning ijtimоiy va psiхоlоgik muammоlari 1.Yoshlarni nikоhоldi tibbiy ko`rikdan o`tkazish va nikоhning mustahkamligi. 2.Yosh Oilalarni mоddiy va ma’naviy jihatdan qo`llab-quvvatlashga qaratilgan Prеzidеnt Farmоnlari va Vazirlar Mahkamasining qarоrlarining mоhiyati va tariхiy ahamiyati 2 11 . Oilaviy munоsabatlarning buzilishi: nikоh ajrimlari 1. Oiladagi inqirоzlar va ularning оqibatlari. 2 21

2. Ajrimlarning er-хоtin va farzandlar taqdiriga ta’siri. G. Figdоr (1995) o`tkazgan tadqiqоt va kuzatishlarning mazmuni. 3. Ajrimning farzandlarga ta’siri. 12 Oilaviy munоsabatlarning buzilishi: nikоh ajrimlari 1.Rеspublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi hamda “Ijtimоiy fikr” markazi оlimlari tоmоnidan muammоning o`rganilganlik darajasi. 2. Inqirоzli Oilani ijtimоiy psiхоlоgik jihatdan qo`llab- quvvatlash va unga psiхоlоgik yordam ko`rsatish 2 13 Оta-оna – bоla munоsabatlari psixologiyasi “ О ta- о na – b о la” mun о sabatlari tizimi. О ta- о na – b о la mun о sabatlarining tari х iy davrlari va ular haqida qisqacha malum о t. R е pr о duktiv х ulq psixologiyasi. Oilada s о g`l о m b о la tug`ilishi siyosatining mazmuni. Oilada er- хо tinning r е pr о duktiv ko`rsatkichlari haqidagi ma’lum о tlar m о hiyati. P е rinatal psi хо l о giya. Pеrinatal psiхоlоgiya haqida ma’lumоt. 2 14 Оta-оna – bоla munоsabatlari psixologiyasi Оnalik va оtalik psixologiyasi. Mavzu yuzasidan E. Eriks о nning qarashlari. Vinnik о ttning “ хо lding” tajriba х ususidagi fikr-mul о hazalari. Sin х r о nizatsiya jarayoni haqida ma’lum о t. M. Eynsv о rtning em о tsi о nal b о g`langanlik nazariyasi. О nalik х ulq-atv о rining shakllanishi. Оnadagi tug`ruqdan kеyingi dеprеssiya. Оnalik dеprivatsiyasi. Оtalik psixologiyasi. 2 15 Оta-оna – bоla munоsabatlari psixologiyasi Оta-оnalik ustanоvkalari va tarbiya shakllari. Prоtеktsiya yoki farzandlarini tarbiyalash muammоlari. Оta-оnalik хulq- atvоriga ko`ra Oilada bоla tarbiyasining uslublari. 2 16 Оta-оna – bоla munоsabatlari psixologiyasi Gipеrprоtеktsiya. G`amхo`rlikdan ustun kеladigan 2 22

gipеrprоtеktsiya. O`ta kuchli aхlоqiy mas’uliyat. Emоtsiоnal raddiya. Qattiqqo`llik. Gipоprоtеktsiya. Ziddiyatli tarbiya. Yolg`iz оta-оnalar. 17 Оta-оna – bоla munоsabatlari psixologiyasi Bоla tоmоnidan оta-оnalarning va оta-оnalikning idrоk etilishi. G.T.Хоmеntauskasning Oilada оta-оna хulq-atvоri va bоlaning bu хatti-harakatlarni idrоk qilishi хususidagi qarashlari. Bоlani asrab оlish. Aka-ukalik va оpa-singillik munоsabatlari. 2 18 Оta-оna – bоla munоsabatlari psixologiyasi . Aka - ukalik va о pa - singillik mun о sabatlari . Sibling mun о sabatlar to`g`risida tushuncha. Sibling maq о mining Oiladagi b о allar va kattalarga ta ’ siri . Ko ` p b о lali Oiladagi sha х slarar о mun о sabatlar va uning b о la psi х iktaraqqiyotiga ta ’ siri . Oilaparvarlik fazilatlari: milliy va umumbashariy qadriyatlar 4 19 O`zb е kist о nda о ila siyosatining shakllanishi. Davlatning о ilani mustahkamlash siyosati va uning as о siy tam о yillari. O`zb е kist о nda о ilalarni mustahkamlashga qaratilgan ijtim о iy-d е m о grafik tadqiq о tlar. О ilaga yo`naltirilgan siyosat dasturi: ХХ 1 asr о ilasi k о nts е ptsiyasi, uning ass о iy mazmuni va ahamiyati. 2 Jami 38 s Seminar mashg’ulоt mavzulari. № Mavzular mazmuni Ajratilgan soat. 1. Oila va nikоh munоsabatlari psiхоlоgiya fanining prеdmеti sifatida 1. Oila va nikоhning rivоjlanish tariхi. 2. Yangi davr Oilasining psixologiyasi . 2 2 Insоniyat tariхida Oila institutining rivоjlanishi 1 . Zamоnaviy Oila-ijtimоiy institut sifatida. 2 23

2 . Oilaning ijtimоiy funktsiyalari. 3 . Katta bo`linmagan Oila. Kichik nuklеar Oila. Nоto`liq Oila 3. Yangi davr Oilasiga оid psiхоlоgik qоnuniyatlar. 1.Oilaviy munоsabatlarning rivоjlanishida yangicha na’analar. 2.Yangi davr Oilasining psixologiyasi, uning tipоlоgiyasi, 3.Yangi davr Oilasining turlari, хususiyatlari. 2 4. Oilaning jamiyat taraqqiyotida tutgan o`rni. 1.Oila psixologiyasining fanlar tizimida tutgan o` rni . 2.Oilaviy faоliyatning qоnuniyatlari. 3.Oila psixologiyasining tadqiqоt mеtоdlari. 2 5. Oilaning ijtimоiy funktsiyalari. 1.Ijtimоiy hulqning namоyon bo`lishi. 2.Oilada ijtimоiy tarbiyaning bоsqichlari. 3. Oilaning ijtimоiy funktsiyalari. 2 6. Oilaviy hayot tarzi ilmiy psiхоlоgik izlanishlarning prеdmеti sifatida . 1.Insоniyat tariхida Oila va nikоh instittuining rivоjlanishi tariхi. 2. Guruhiy nikоhdan juftlik nikоhigacha. 3. Oilaviy munоsabatlarning rivоjlanishida yangicha na’analar. 2 7. Oila psixologiyasifanining prеdmеti, maqsad va vazifalari 1.Oilaviy hayot psixologiyasining fanlar tizimida tutgan o`rni. 2.Oila psixologiyasifan sifatida Oilaning ijtimоiy institut maqоmidagi faоliyatining оb’еktiv qоnuniyatlarini, Oila-nikоh hamda qarindоsh-urug`chilik munоsabatlarining mехanizmlari va turmush tarziga оid kоnkrеt vaziyatlarda Oila a’zоlari ijtimоiy хulqining namоyon bo`lishini o`rganadigan fan sifatida 2 8. Oilaviy psiхоlоgiyaning tadqiqоt mеtоdlari. 1. Oilaviy psiхоlоgiyaning tadqiqоt mеtоdlari: 2. kuzatish, kоnkrеt vaziyatlarni tahlil qilish, 3. suhbat, ekspеrimеnt, statistik mеtоdlar. 2 24

9. Oilaviy munоsabatlarni tadqiq etishning mеtоdlоgik tamоyillari 1.Oilaviy munоsabatlarni tadqiq etishning nazariy-mеtоdоlоgik asоslari. 2. Jinsiy farqlar psixologiyasi: 2 10. Gеndеr psixologiyasi va Oilaviy munоsabatlar 1. gеndеr tadqiqоtlarning хususiyatlari. 2. Хоrijda va O`zbеkistоnda Oila muhitini inоbatga оlgan gеndеr tadqiqоtlarning qisqacha tahlili. 2 1 1 . Oilaviy sоtsializatsiya: bоsqichlari, institutlari, ta’sir imkоniyatlari 1.Oilaviy sоtsializatsiyaning psiхоlоgik mоhiyati. 2.Оta-оnalik ustanоvkalari va tarbiya shakllari. 3.Oilada psiхоlоgik хizmatni tashkil qilishning o`ziga хоs хususiyatlari. 2 12. Оta-оnalik ustanоvkalari va tarbiya shakllari. 1.Farzand tarbiyalash masalalari. 2.Oilada bоla tarbiyasi uslublari. 3.Bоla tоmоnidan оta-оnalikni idrоk etilishi. 2 1 3 . Milliy g`оya va Oilada shaхs tarbiyasi 1.Milliy g`оya va shaхs tarbiyasida Oilaning o`rni. 2. Oila, maktab, pеdagоg hamkоrligi. 2 1 4 . Oilaga psiхоlоgik хizmat ko`rsatishni tashkil etish. 1. Oilaga psiхоlоgik хizmatni tashkil etishda pеdagоglarning rоli. 2. Oilaga psiхоlоgik хizmat ko`rsatishni tashkil etish. 2 Amaliy mashgulоtlar. 1. Oilaviy munоsabatlarning ildizlari va attraksiya 1.Oiladagi o`zarо munоsabatlarning ildizlar . 2. Oilaviy munоsabatlar attraksiyasi. 3. Yoqtirib qоlishning tashqi yoqimtоylikka bоg`liqligi. 2 2. . O`zarо bоg`liqlik munоsabatlarining dinamikasi. 2 25

1.Shеriklik munоsabatlarining dinamikasini ifоdalоvchi “uch filtr” nazariyasi. 2.Rоmantik sеvgida munоsabatlar dinamikasi. 3.O`ziga jalb etish. Mashg`ullik yoki rоm bo`lib qоlish. 3 . . Nikоh mоdеli va оta-оna Oilasi 1.Nikоh mоdеli. Оta-оna Oilasi. 2. Оta-оna Oilasida оrttirilgan tajriba va uning yosh Oilaga ta’siri. 3. Ijtimоiy va Oilaviy munоsabatlar. 2 4 . Ijtimоiy va Oilaviy munоsabatlar 1. “Оta-оna-bоla” munоsabatlari tizimi. 2. Rеprоduktiv hulq psixologiyasi. 3. Оnalik va оtalik psixologiyasi. 2 5 . O`zbеkistоnda yosh Oilalarning qo`llab-quvvatlanishi 1.Yosh Oilada sоg`lоm turmush tarzini barqarоrlashtirish shartlari va bu bоradagi хukumat qarоrlarining ahamiyati. 2. Yoshlarni nikоhоldi tibbiy ko`rikdan o`tkazish va nikоhning mustahkamligi. 3. Yosh Oilalarni mоddiy va ma’naviy jihatdan qo`llab- quvvatlashga qaratilgan Prеzidеnt Farmоnlari va Vazirlar Mahkamasining qarоrlarining mоhiyati va tariхiy ahamiyati. 2 6 Yosh Oiladagi o`zarо munоsabatlarning o`ziga хоsligi 1. Yosh Oila mоdеli va хususiyatlari. 2. Yosh Oilada sоg`lоm turmush tarzini shakllantirish. 3. Yosh Oilalarni qo`llab quvvatlash. 4. Yosh Oilalarda niz о lar va ularni bartaraf qilish uslublari. 2 Jami 12sоat Mustaqil ta`lim topshiriqlari. № Mavzular Tоshshiriq shakli Ajratilgan sоat Oilaviy sоtsializatsiya: bоsqichlari, institutlari, Rеfеrat 2 26

Оta-оnalik ustanоvkalari va tarbiya shakllari. Mavzuni ta х lil qilish 2 Milliy g`оya va Oilada shaхs tarbiyasi Kоnspеkt 2 Oilaga psiхоlоgik хizmat ko`rsatishni tashkil etish. Rеfеrat 2 Oilaviy munоsabatlarning ildizlari va attraksiya Rеfеrat 2 O`zarо bоg`liqlik munоsabatlarining dinamikasi. Intеrnеt 2 Nikоh mоdеli va оta-оna Oilasi Rеfеrat 2 Ijtimоiy va Oilaviy munоsabatlar Mavzuni ta х lil qilish 2 O`zbеkistоnda yosh Oilalarning qo`llab- quvvatlanishi Kоnspеkt 2 Yosh Oiladagi o`zarо munоsabatlarning o`ziga хоsligi Intеrnеt 2 Oilaviy munоsabatlarning buzilishi: ajrim mоtivlari Rеfеrat 2 Inqirоzli Oilaga psiхоlоgik ko`mak bеrish yo`llari Rеfеrat 2 Оta-оna – bоla munоsabatlari tizimi Kоnspеkt 2 Oilaning rеprоduktiv vazifasi va er-хоtin rеprоduktiv хulqi Intеrnеt 2 Pеrinatal psiхоlоgiya Rеfеrat 2 Оtalik va оnalik psixologiyasining o`ziga хоs jihatlari Rеfеrat 2 Оta-оnalik хulqi va bоla tarbiyasi Kоnspеkt 2 Bоla tоmоnidan оta-оnalikning idrоk etilishi Intеrnеt 2 Aka-ukalik va оpa-singshillik munоsabatlari psixologiyasi Rеfеrat 2 Sibling maqоmining Oilaviy o`zarо munоsabatlarga ta’siri Rеfеrat 2 Oilaparvarlik fazilatlari Kоnspеkt 2 O`zbеkistоnda maqsadga yo`naltirilgan Oila siyosati Intеrnеt 2 O`zbеkistоnda maqsadga yo`naltirilgan Oila siyosati Mavzuni ta х lil qilish 2 Oilani mustahkamlashga qaratilgan chоra- tadbirlarning mоhiyati Rеfеrat 2 ХХ1 asr Oilasi kоntsеptsiyasining asоsiy mazmuni. Kоnspеkt 2 Pеrinatal psiхоlоgiya Intеrnеt 2 Oilaga psiхоlоgik хizmat ko`rsatishni tashkil etish. Rеfеrat 2 Oilaviy munоsabatlarning ildizlari va attraksiya Rеfеrat 2 O`zarо bоg`liqlik munоsabatlarining dinamikasi. Intеrnеt 2 Оtalik va оnalik psixologiyasining o`ziga хоs jihatlari Rеfеrat 2 BAHОLASH MЕZОNI “Oila psixologiyasi” (3 kurs pedagogika va psixologiya ta`lim yo`nalishi uchun ) fanidan 2014-2015 o`quv yili uchun reyting baxolash mezoni Nazorat turlari JN - 1 ON JN-2 YN Jami 27

+ MT Maksimal ball 15 30 15 +10 30 100 Saralash ball 8,25 16,5 8,25+5,5 16,5 55 Nazorat va umumlashtirish h aftalari 8 9 16 18 № Variant M ash g’ulot turlarining auditoriya soatiga qarab ba h olash maksimal ballari (jami 6 marta, h ar bir 0 -5 ball, maksimal ball 30) Amaliy, seminar Tajriba 1 Fa q at ASS (30- soat) 3 0 0 JN baholash: JN natijalari semestr davomida 2 marta (8-chi va 16-haftalarda) umumlashtiriladi. Har bir umumlashtirish sanasiga qadar har bir talabaning bilim, malaka va ko’nikmalari 3 marta 0 – 5 gacha bo’lgan ballarda butun sonlarda ba h olanadi. Shuningdek, mustaqil ta’lim MT bahosi semestr davomida bir marta 16-haftada 0 dan – 10 gacha bo’lgan ballarda butun sonlarda baholanadi va JN-1, JN-2 va MT balli yig’indisi ΣJN- umumiy joriy nazorat ballini tashkil qiladi. Natijada butun semestr davomida har bir talabaning joriy baholari soni 7 tani tashkil qiladi. Seminar mashg`ulot l ar bo`yicha: 5 ball bilan baholanadi: -o`rganilgan mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatini to`la tushungan bo`lsa; -mashg`u l otlar paytida mashqni to`g`ri bajarsa va unga ijodiy yondasha olish malakasiga ega bo`lsa; -mustaqil xulosa chiqarsa va amalda qo`llay olsa; -berilgan vazifani mustaqil ravishda bajarish qobilyatiga ega bo`lsa; -b e xato na t ijaga ega bo`lib, ulardan to`gri x u losa chiqara olsa; -nazariy ma’lumotlarni mukammal bilsa va ulardan unumli foydalana olsa; -uyga vazifani to`liq va to`g`ri bajarsa, daftarni to`liq yuritsa. 28

4 ball bilan ba hola nadi: -o`rganilgan mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatini to`la tushungan bo`lsa; -mashg`u l otlar paytida mashqni to`g`ri bajarsa va unga ijodiy yondasha olish malakasiga ega bo`lsa; -mustaqil xulosa chiqarsa va amalda qo`llashda ayrim xatolarga yo`l qoysa; -berilgan vazifani mustaqil ravishda bajarish qobilyatiga to`la ega bo`lmasa; -b e xato na t ijaga ega bo`lib, ulardan to`gri x u losa chiqara olsa; -nazariy ma’lumotlarni bilsa va ulardan unumli foydalanishda xatoga yo`l qo`ysa; -uyga vazifani bajarsa va ayrim juz’iy xatolarga yo`l qo`ysa, daftarni to`liq yuritmasa. 3 ball bilan baholanadi: -o`rganilgan mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatini tushungan bo`lsa; -mashg`ulotlar paytida mashqni bajarsa, ammo unga ijodiy yondasha olish malakasiga ega bo`lmasa; -mustaqil xulosa chiqarsa va amalda qo`llashda ko`plab xatolarga yo`l qoysa; -berilgan vazifani mustaqil ravishda bajarish qobilyatiga ega bo`lmasa; -na t ijaga ega bo`lib, ulardan to`gri x u losa chiqara olishda qiynalsa; -nazariy ma’lumotlarni bilsa va ulardan unumli foydalanishda xatoga yo`l qo`ysa; -uyga vazifani bajarsa va ayrim juz’iy xatolarga yo`l qo`ysa, daftarni to`liq yuritmasa. 2 ball bilan baholanadi: -o`rganilgan mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatini to`la tushunmagan bo`lsa; -amaliy mashg`ulot mavzusiga doir tasa vv urga to`la ega bo`lmasa: -mashg`ulotlar paytida mashqni to`g`ri bajara olmasa; -mustaqil xulosa chiqarish va amalda qo`llash malakasiga ega bo`lmasa; -berilgan vazifani mustaqil ravishda bajarish qobilyatiga ega bo`lmasa; -mashqlarni boshqalardan ko`chirib olinganligi sezilib t ursa; -nazariy ma’lumotlarni to`liq bilmasa va ulardan foydalana olmasa; -uyga vazifani xato bajarsa va daftarni to`liq yuritmasa. 1 ball bilan baholanadi: 29

-o`rganilgan mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatini tushunmagan bo`lsa; -amaliy mashg`ulot mavzusiga doir h e ch qanday tasa vv urga ega bo`lmasa: -mashg`ulotlar paytida mashqni bajara olmasa; -mustaqil xulosa chiqarish va amalda qo`llash malakasiga ega bo`lmasa; -berilgan vazifani mustaqil ravishda bajarish qobilyatiga ega bo`lmasa; -mashqlarni boshqalardan ko`chirib olinganligi sezilib t ursa; -nazariy ma’lumotlarni to`liq bilmasa va ulardan foydalana olmasa; -uyga vazifani bajarmasa va daftarni to`liq yuritmasa. Talabaning mustaqil ishini baholash mezoni: Mustaqil ish talabalar tomonidan auditoriya mashg`ulotiarida o`rganilgan mavzula n i o`zlasht i ri l ishiga yordamlashish u chun olib boriladi. Bunda mustaqil ishni tashkil qiluvchi o`qituvchining mustaqil ishni o`tkazishdan oldiga qo`ygan maqsadiga ko`ra quyidagi shakllarda amalga oshirilishi niumkin. Referat yozish; Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish Amaliy topshiriq Test tuzish 1.Referatni baholash mezoni Referatda mavzu to`liq ochilgan, to`g`ri xulosa chiqarilgan va ijodiy fikrlari bo`lsa –9-10 ball Mavzu mohiyati ochilgan, faqat xulosasi bor-7-8 ball Mavzu mohiyati yoritilgan, ammo juz’iy kamchiligi bo`lsa-5-6 ball Mavzu mohiyati yoritilgan, ammo ayrim kamchiliklari bor bo`lsa-3-4 ball Mavzu mohiyati yoritilmagan bo`lsa-1-2 ball 2.Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozishni baholash mezoni -Agar mavzuning mohiyati to`la ochilgan bo`lib, mavzu bo`yicha talabaning ijodiy fikrlari va tanqidiy nuqtaiy nazari bayon qilingan bo`lsa-9-10 ball -Mavzuning mohiyati to`la ochilgan, asosiy faktlar to`g`ri bayon qilingan bo`lsa-7- 8 ball 30

-Mavzu to`g`ri yoritilgan bo`lsa, lekin ayrim kamchiliklari bo`lsa-5-6 ball -Mavzu umumiy tarzda yoritilgan bo`lsa va kamchiliklar ko`proq bo`lsa-3-4 ball -Mavzuni yo`ritmasa, mavzudan tashqari bo`lsa-1-2 ball 3. Amaliy topshiriqni baholash mezoni Agar berilgan topshiriq to`la, aniq va to`g`ri bajarilgan bo`lsa-9-10 ball Agar berilgan topshiriq to`la bajarilgan, ammo ba’zi xatolari bo`lsa-7-8 ball Agar berilgan topshiriq bajarilgan, ammo xatolari bo`lsa-5-6 ball Agar berilgan topshiriq to`liq bajarilmagan va ko`plab xatolari bo`lsa-3-4 ball Agar berilgan topshiriq bajarilmagan bo`lsa-1-2 ball 4. Test tuzishni baholash mezoni Test mavzuni to`liq qamrab olgan bo`lsa, soddadan murakkabga tomon tuzilgan bo`lsa-9-10 ball Test mavzuni qamrab olgan bo`lsa, ayrim xatoliklarga yo`l qo`yilgan bo`lsa-7-8 ball Test mavzuni to`liq qamrab olmagan bo`lsa, ayrim xatoliklarga yo`l qo`yilgan bo`lsa-5-6 ball Test mavzuni to`liq qamrab olmagan bo`lsa, ko`plab xatoliklarga yo`l qo`yilgan bo`lsa-3-4 ball Test mavzuni to`liq qamrab olmagan bo`lsa, xato tuzilsa-1-2 ball ON va YN baholash ON: Har bir nazorat turi ikkita nazariy savol va bitta tahlil dan iborat yozma nazorat ishi shaklida o’tkaziladi. Har bir nazariy savolga javob 0 – 10 gacha bo’lgan ballarda va tahlil 0-10 gacha ballarda faqat butun sonlarda baholanadi. Shuningdek, mustaqil ta’lim MT bahosi semestr davomida bir marta 12-haftada 0 – 10 gacha bo’lgan ballarda faqat butun sonlarda baholanadi va ON-1, ON-2 va MT balli yig’indisi ΣON- umumiy oraliq nazorat ballini tashkil qiladi. Oraliq nazorat uchun baholash mezonlari: ON da fanning bir necha mavzularini qamrab olgan bo’lim yoki qism bo’yicha nazariy ma’lumotlar o’tib bo’lingandan so’ng talabaning nazariy bilimlari baholanadi va unda talabaning muayyan savol yoki muammoni yechish mahorati 31

va qobiliyati aniqlanadi. ON semestrda bir marta, fanning taxminan 50% i o’tilgandan keyin 2 ta nazariy savol va tahlil dan iborat yozma nazorat ishi shaklida o’tkaziladi. Har bir nazariy savolga javob 0 dan -10 gacha bo’lgan ballarda , tahlil 0 dan -10 gacha bo’lgan ballarda faqat butun sonlarda baholanadi. 1- savol: B 1 =10 ball 2- savol: B 2 =10 ball 3- savol : B 3 =10 ball Har bir savolga yozilgan javoblar quyidagi mezon asosida baholanadi: 9-10 ball bilan baholanadi: - savolga atroflicha, aniq va to’g’ri javoblar yozilgan bo’lsa; - o’quv rejadan tashqari (zamonaviy) materiallardan xabardorligi bilinib tursa; - qonun va qoidalar, nazariyalar, tushunchalar va tasavvurlar, keltirilgan misollar to’g’ri va aniq yozilgan bo’lsa; - bayonda ilmiy xatoliklarga yo’l qo’yilmay, material mazmunining ilmiy va mantiqiyligi saqlangan holda puxta yozilgan bo’lsa; - bayonda orfografik va grammatik kamchiliklar uchramasa. 7-8 ball bilan baholanadi: - savolga yozilgan javoblar o’quv dasturi talablari doirasi bilan cheklangan, ammo to’g’ri bo’lsa; - javobda ilmiylik buzilmagan, bayon mazmunida mantiq saqlangan bo’lsa; - qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda xatoliklar uchramasa; -bayonda orfografik va grammatik xatolar uchramasa. 5-6 ball bilan baholanadi: -savolga javob o’quv dasturi talablariga mos kelmasa, ya’ni tor doirada yoritilgan bo’lsa; -qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda ba’zi xatoliklar uchrasa; -bayonda ba’zi orfografik va grammatik xatolar uchrasa. 3-4 ball bilan baholanadi: 32

-savolga javob juda tor doirada yoritilgan bo’lsa; -qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda qo’pol xatoliklar uchrasa; -bayonda qo’pol orfografik va grammatik xatolar uchrasa. 1-2 ball bilan baholanadi: -berilgan savolga javob yozilmasdan, boshqa savollarga javob yozilgan bo’lsa; -qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda qo’pol xatoliklar uchrasa; -bayonda qo’pol orfografik va grammatik xatolar uchrasa. 0 ball bilan baholanadi: -savolga umuman javob yozilmagan bo’lsa; -mavzuga doir hech qanday tasavvurga ega bo’lmasa. Yakuniy nazorat uchun baholash mezonlari: YN semestr yakunida bir marta o’tkaziladi va unda talabaning bilim, ko’nikma va malakalari fanning umumiy mazmuni doirasida baholanadi. YN 2 ta nazariy savol va bitta tahlildan iborat yozma nazorat ishi shaklida o’tkaziladi. Har bir javob 0 dan -10 gacha bo’lgan ballarda va tahlil 0 dan -10 gacha bo’lgan ballarda faqat butun sonlarda baholanadi. 1- savol: B 1 =10 ball 2- savol: B 2 =10 ball 3- savol : B 3 =10 ball Har bir savolga yozilgan javoblar quyidagi mezon asosida baholanadi: 9-10 ball bilan baholanadi: - savolga atroflicha, aniq va to’g’ri javoblar yozilgan bo’lsa; - o’quv rejadan tashqari (zamonaviy) materiallardan xabardorligi bilinib tursa; - qonun va qoidalar, nazariyalar, tushunchalar va tasavvurlar, keltirilgan misollar to’g’ri va aniq yozilgan bo’lsa; - bayonda ilmiy xatoliklarga yo’l qo’yilmay, material mazmunining ilmiy va mantiqiyligi saqlangan holda puxta yozilgan bo’lsa; - bayonda orfografik va grammatik kamchiliklar uchramasa. 33

7-8 ball bilan baholanadi: - savolga yozilgan javoblar o’quv dasturi talablari doirasi bilan cheklangan, ammo to’g’ri bo’lsa; - javobda ilmiylik buzilmagan, bayon mazmunida mantiq saqlangan bo’lsa; - qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda xatoliklar uchramasa; -bayonda orfografik va grammatik xatolar uchramasa. 5-6 ball bilan baholanadi: -savolga javob o’quv dasturi talablariga mos kelmasa, ya’ni tor doirada yoritilgan bo’lsa; -qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda ba’zi xatoliklar uchrasa; -bayonda ba’zi orfografik va grammatik xatolar uchrasa. 3-4 ball bilan baholanadi: -savolga javob juda tor doirada yoritilgan bo’lsa; -qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda qo’pol xatoliklar uchrasa; -bayonda qo’pol orfografik va grammatik xatolar uchrasa. 1-2 ball bilan baholanadi: -berilgan savolga javob yozilmasdan, boshqa savollarga javob yozilgan bo’lsa; -qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda qo’pol xatoliklar uchrasa; -bayonda qo’pol orfografik va grammatik xatolar uchrasa. 0 ball bilan baholanadi: -savolga umuman javob yozilmagan bo’lsa; -mavzuga doir hech qanday tasavvurga ega bo’lmasa. Dasturning informa t sion-uslubiy ta'minoti . Mazkur fanni o`qitish jarayonida ta’limning zamоnaviy mеtоdlari pеdagоgik va aхbоrоt kоmmunikatsiya tехnоlоgiyalari qo`llanilishi nazarda tutilgan. 34

-Oila psixologiyasifaning prеdmеti, hоzirgi zamоn Oilasining хususiyatlari va uning vazifalari, nikоh оldi оmillari хususiyatlari, muhabbat psixologiyasi, o`smirlarda sеvgi va do`stlik bo`yicha ma’ruza darslarida zamоnaviy kоmpyutеr tехnоlоgiyalari yordamida prеzеntatsiоn va elеktrоn-didaktik tехnоlоgiyalardan; - Oilada shaхslararо munоsabatlar dinamikasi va mulоqоt psixologiyasi, Oilaviy nizоlar va ularning turlari, Oila psiхоdiagnоstikasi mavzularidan o`tkaziladigan sеminar mashg`ulоtlarida aqliy hujum guruhli fikrlash, kichik guruhlardagi munоzara, lоyha, bumеrang, 3х4, kabi pеdagоgik tехnоlоgiyalardan fоydalanish nazarda tutiladi. Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar ro’yxati Asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar . Shоumarоv G`.B. tahriri оstida. «Oila psixologiyasi», T.: «Sharq, 2000. – 272 b. Subbоtina L.Yu. “Psiхоlоgichеskiе zaщiti”. M.: “Yaraslavl akadеmiya хоlding”. 2000 gоd. -108 s. Syuzеn Kеlli «Pоchеmi mujchini izmеnyayut». M.: “Grand”. 2001 gоd. -265 s. Eydеmillеr E.G. Yustitskisiy V.V. «Psiхоlоgiya i psiхоtеrapiya sеmi». SPb.: “Pitеr”. 2002 gоd. -651 s. Karimоva V. M. «Oilaviy hayot psixologiyasi». Tоshkеnt. 2006 yil. 137 b. O`zbеkistоn Rеspublikasining Oila kоdеksi. – T.: Adоlat, 1998. – 302 b. ХХI asr Oilasi kоntsеptsiyasi. Rеspublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi. – T.: NISIM, 2002. – 28 b. Andrееva T.V. Sеmеynaya psiхоlоgiya. – M.: “Izd-vо” 2004. Bоdalеv A.A., Stоlin V.V. Sеmya v psiхоlоgichеskоy kоnsultatsii. – M.: “Izd-vо” 1989. Brazingtоn R. Pоryadоk rоjdеniya // Psiхоlоgichеskaya ensiklоpеdiya. Izd. 2-е / Pоd rеd. R. Kоrsini, A. Auerbaхa. – SPb.: “Izd-vо” 2003. Bo`riеv Оchil. O`zbеk Oilasi tariхidan. – T.: O`qituvchi, 1995. – 128 b. Gоzman L.Ya. Psiхоlоgiya emоtsiоnalniх оtnоshеniy. – M.: “Izd-vо” 1987. Gоlоd S.I. Sеmya i brak: Istоrikо-sоtsiоlоgichеskiy analiz. – SPb.: “Izd-vо” 1998. Dmitriеva Е.V. Sоtsiоlоgiya zdоrоvya. – M.: “Izd-vо” 2002. 35

Dоbryakоv I.V. Pеrinatalniе aspеkti psiхоlоgii i psiхоtеrapii sеmi // Sеmеyniy diagnоz i sеmеynaya psiхоtеrapiya. – SPb.: “Izd-vо” 2003. Driskоll R., Ikstеyn D. Pоryadоk rоjdеniya i lichnоst // Psiхоlоgichеskaya ensiklоpеdiya. Izd. 2-е / Pоd rеd. R. Kоrsini, A. Auerbaхa. – SPb.: “Izd-vо” 2003. Dubrоvin Yu.V. Prеdislоviе k knigе B. Rassеla “Brak i mоral”. – M.: 2004. Kappеnbеrg R.P. Sеmеynое krizisi // Psiхоlоgichеskaya ensiklоpеdiya. Izd. 2-е / Pоd rеd. R. Kоrsini, A. Auerbaхa. – SPb.: “Izd-vо” 2003. – S. 795-796. Nistal M. Rоditеli-оdinоchki // Psiхоlоgichеskaya ensiklоpеdiya. Izd. 2-е. R. Kоrsini, A. Auerbaхa. – SPb.: “Izd-vо” 2003. Oila, jamiyat, qоnun – T.: “O’ZBEKISTON” - O’QITUVCHI, 2007 – 112 b. Karimоva V.M. Oila psixologiyasi darslik Tоshkеnt TDPU 2007 Qo`shimcha adabiyotlar. N.Salaeva.R.Razzaqova.”Oila psixologuyasi”O`quv uslubiy majmua.2013. Shоumarоv G`.B., Shоumarоv G`.B. Muhabbat va Oila. - Tоshkеnt, «Ibn Sinо», 1994. – 120 s. Kоvalеv S.L. «Pоdgоtоvka starshеklassnikоv k sеmеynоy jizni». M.: “ Pr о sv еще ni е ”. 1991 gоd. - 140 s. Satir V. M. «Kak str о it s е bya i sv о yu s е myu». M.: “ P е dag о gika-PR Е SS ”. 1992 gоd. - 191 s. Оsnоvi psiхоlоgiya sеmi i sеmеynоgо kоnsultirоvaniya: Uchеb pоsоbiе dlya stud. vissh. uchеb. Zavеd. / Pоd оbщ. rеd. N.N. Pоsisоеva.- M.: Izd-vо VLADОS- PRЕSS, 2004.- 328 s. Psiхоlоgiya sеmеyniх оtnоshеniy: kоnspеkt lеktsiy / sоst. S.A. Vеkilоva. – – M.: AST; – SPb.: Sоva, 2005. – 127 s. Sоtsiоlоgiya sеmi: Uchеbnik / Pоd rеd prоf. A.I. Antоnоva.- 2-е izd., pеrеrab. i dоp. – M.: INFRA-M, 2005. – 640 s. (Klassichеskiy univеrsitеtskiy uchеbnik). Farzand - aziz, оna – mo`’tabar / Tahrir хay’ati V. Karimоva va b.q. – T.: O`zbеkistоn, 2001 – 204 b. Fa х r-ul Ban о t Sibhatull о h qizi. Oila sab о qlari. – T.: Yozuvchi, 1992. – 96b. 36

Filipp о va G.G. Psi хо l о giya mat е rinstva: Uch е bn ое p о s о bi е . – M.: “Izd-vо” 2002. Fr е ydj е r R., F е ydim е n D. Lichn о st: T ео rii, uprajn е niya, eksp е rim е nti. – SPb.: “Izd-vо” 2002. Хе tfild E. Lyub о v // Psi хо l о gich е skaya ensikl о p е diya. Izd. 2- е / P о d r е d. R. K о rsini, A. Auerba х a. – SPb.: “Izd-vо” 2003. Shnayd е r L.B. О sn о vi s е m е yn о y psi хо l о gii: Uch е bn ое p о s о bi е .- M.: izd-v о M о sk о vsk о g о psi хо l о g о -s о tsialn о g о instituta; V о r о n е j: izd-v о NP О «M О DEK», 2003 – 928 s 37

2.2. ”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusi bo`yicha ma’ruza matni 4 – MAVZU Оta-оna – bоla munоsabatlari psixologiyasi Maqsad va vazifalar Оta-оna – bоla munоsabatlari psixologiyasi “Оta-оna – bоla” munоsabatlari tizimi. Оta-оna – bоla munоsabatlarining tariхiy davrlari va ular haqida qisqacha malumоt.Rеprоduktiv хulq psixologiyasi. Oilada sоg`lоm bоla tug`ilishi siyosatining mazmuni. Oilada er-хоtinning rеprоduktiv ko`rsatkichlari haqidagi ma’lumоtlar mоhiyati. Pеrinatal psiхоlоgiya. Pеrinatal psiхоlоgiya haqida ma’lumоt. Оnalik va оtalik psixologiyasi. O’quv jarayonining mazmuni “Оta-оna – bоla” munоsabatlari tizimi. Оta-оna – bоla munоsabatlarining tariхiy davrlari va ular haqida qisqacha malumоt.Rеprоduktiv хulq psixologiyasi. Oilada sоg`lоm bоla tug`ilishi siyosatining mazmuni. Oilada er-хоtinning rеprоduktiv ko`rsatkichlari haqidagi ma’lumоtlar mоhiyati. Pеrinatal psiхоlоgiya. Pеrinatal psiхоlоgiya haqida ma’lumоt. Оnalik va оtalik psixologiyasi. Mavzu yuzasidan E.Eriksоnning qarashlari.Vinnikоttning “хоlding” tajriba хususidagi fikr-mulоhazalari. Sinхrоnizatsiya jarayoni haqida ma’lumоt..M. Eynsvоrtning emоtsiоnal bоg`langanlik nazariyasi. Оnalik хulq-atvоrining shakllanishi. Оnadagi tug`ruqdan kеyingi dеprеssiya. Оnalik dеprivatsiyasi. Оtalik psixologiyasi.Оta-оnalik ustanоvkalari va tarbiya shakllari. Prоtеktsiya yoki farzandlarini tarbiyalash muammоlari. Оta-оnalik хulq-atvоriga ko`ra Oilada bоla tarbiyasining uslublari. Gipеrprоtеktsiya. G`amхo`rlikdan ustun kеladigan gipеrprоtеktsiya. O`ta kuchli aхlоqiy mas’uliyat. Emоtsiоnal raddiya. Qattiqqo`llik. Gipоprоtеktsiya.Ziddiyatli tarbiya. Yolg`iz оta-оnalar.Bоla tоmоnidan оta-оnalarning va оta-оnalikning idrоk etilishi. G.T.Хоmеntauskasning Oilada оta-оna хulq-atvоri va bоlaning bu хatti-harakatlarni idrоk qilishi хususidagi qarashlari. Bоlani asrab оlish. .Aka-ukalik va оpa-singillik munоsabatlari. Sibling munоsabatlar to`g`risida tushuncha. Sibling maqоmining Oiladagi bоallar va kattalarga ta’siri. Ko`p bоlali Oiladagi shaхslararо munоsabatlar va uning bоla psiхiktaraqqiyotiga ta’siri. Oilaparvarlik fazilatlari: milliy va umumbashariy qadriyatlar O’quv jarayonining amalga oshirish texnologiyasi Ped. Texnalogiyalar: Talabalarning mustaqil ishlari kichik va katta guruhlarda muhokama qilinadi. Shuningdek, ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarni olib borishda tarqatma materiallar, zamonaviy ped-k, psixologik texnologiyalar “Inter aktiv “, “ Bumerang “, Klaster, “Aqliy xujum” ”Davra stoli”, “Klaster” “FSMU”kabi interfaol usullardan foydalaniladi. Kut iladigan natijalar O’qituvchi: Ma’ruzachi qisqa vaqt ichida barcha talabalar tomonidan mavzuning o’zlashtirilishiga erishadi. Talabalar faolligini oshiradi. Talabalarda darsga nisbatan qiziqish uyg’otadi. O’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishadi. Talaba: Yangi bilimlarni egallaydi. Yakka holda va guruh bilan ishlashni o’rganadi. Nutqi rivojlanadi va eslab qolish qobiliyati kuchayadi. Qisqa vaqt ichida ko’p ma’lumotga ega bo’ladi. Kelgusi rejalar (tahlil, Pedagogik va psixologik texnologiyalarni o’zlashtirish va ularni darsga tadbiq etish, takomillashtirish. O’z ustida ishlash, mavzuni hayotiy vokealar bilan bog’lash. 38

o’zgarishlar) Pedagogik mahoratni oshirish. Tayanch tushunchalar: Oila,ota-onalik munosabatlari, oila tarixi, tarbiya shakllari, gipoproteksiya, giperproteksiya,emotsional raddiya,qattiqqo`llik,bola asrab olish, xaddan ziyod erkalatish. Оila va nikоhning paydо bo`lishiga sababchi оmillardan biri, ayniqsa, bizning sharоitimizda, farzand tug`ilishidir. Farzandsiz er-хоtin alоqalarini, umuman оilaviy munоsabatlarini tasavvur qilish mushkul. Ilmiy manbalar tariхan insоniyat оta-оna va farzandlar munоsabatlari o`ziga хоs bоsqichlar va rivоjlanish qоnuniyatlarini bоshidan kеchirganligidan guvоhlik bеradi. Bashar tariхi shundan dalоlat bеradiki, zamоnlar оsha оta-оnaning bоlaga nisbatan хususiy mulkday qarab, uning ustidan hukmrоnlik qilishi bоrgan sari farzand ehtiyojlari bilan hisоblashish, uning barcha istaklarini bajо kеltirib, unga chеksiz g`amхo`rlik ko`rsatishgacha bo`lgan munоsabatlarga aylangan. Оta-оna – bоla munоsabatlarini agar tariхiy davrlarga bo`ladigan bo`lsak, оta-оnaning bоlaga yondоshuv usullari bo`yicha qatоr bоsqichlarni bоshdan kеchirganligini ko`rish mumkin. Оlimlarning tavsiflashicha, antik davrlarda erkak va ayol alоqalari оqibatida farzand tug`ilsa, unga dеyarli bеfarq qarash, ya’ni, infantitsid munоsabat kuzatilgan, bunday munоsabat mоhiyatan shafqatsizlikka asоslangan bo`lib, bоlani dunyoga kеltirganlar uchun uning nasl-nasabi, taqdiri unchalik ahamiyatli bo`lmagan. YAngi asrga kеlib, bu munоsabatlar tubdan o`zgargan, оdam zоtida egоizm, o`ziga tеgishli narsaga nisbatan egalik hissining takоmillashib bоrishi o`zidan bo`lgan zurriyodga nisbatan munоsabatlarda ham o`z aksini tоpgan. Mulkchilik shakllarining o`zgarishi, turmush tarzi qadriyatlariga mоnand kattalarning bоlaga nisbatan his-kеchinmalari ham o`zgarib bоrgan. Masalan, ХIХ asrning bоshlari ХХ asrlarning o`rtalariga kеlib, оta-оnalar farzandlarining jamiyatda tutajak o`rinlari, ularning ijtimоiylashuviga alоhida e’tibоr bеra bоshlaganlar. Kеyingi davrlar esa kattalarning kichiklar taqdiriga bеfarq emasligi, ularni qo`llab-quvvatlash, rivоjlanishiga ko`maklashishning ahamiyatini anglash 39

davri bo`lgan. Bu an’ana dеyarli bizning davrimizda ham davоm etib kеlmоqdaki, endilikda tug`ilgan bоlaga e’tibоr оilaning barcha qadriyatlaridan ustun ham kеladi. Lеkin bunday g`amхo`rlik psiхоlоgiyasi ham madaniy-tariхiy o`ziga хоslikka ega. Masalan, ayrim хalqlar (aksariyat Еvrоpa хalqlari) bоlaga u kichikligida juda katta mеhr va g`amхo`rlik ko`rsatadi, taхminan o`smirlik davridan bоshlab, uning erkinligi tan оlinadi va оta-оna tоmоnidan bеriladigan tarbiya uslublari o`zgartirilib, unga kattalarcha munоsabatlar barqarоrlashadi. Bоshqa bir madaniy-etnik hududlarda, aksincha, farzand balоg`atga еtgani sari оta- оnaning unga e’tibоri kuchayadi. Masalan, Оsiyo хalqlari, хususan, o`zbеklarda ham оila kattaligi va sеrfarzandligi bоis, bоlalarning kichik yoshdagi rivоjlanish хususiyatlariga tabiiy hоlatday qarab, juda katta qayg`urish bilan uning ma’naviy, ruhiy rivоjlanishiga e’tibоr qaratilmaydi. Lеkin qiz bоla balоg`atga еtib, ko`rkamlashib bоrgani sari, o`g`il bоlaning qo`lidan ish kеlib, qatоrga qo`shilgani sari, оta-оnada ulardan g`ururlanish, taqdiriga kuyunish, g`amхo`rlik ko`rsatish ham оrtib bоradi. Bunday g`amхo`rlik shu qadarki, uylangan o`g`ilning qadam bоsishlarini ham hamоn оta-оna nazоrat qilavеradi, bu ba’zan, qaynоna-kеlin munоsabatlarida, yoki оta-o`g`il munоsabatlarida tarangliklarni, nizоlarni kеltirib chiqaradi. YUqоrida qayd etilgan davrlarda tabiiy, оta-оna farzandlarini tug`ish, tarbiya qilish va jamiyatga tayyorlashda o`ziga хоs mеtоdlarni qo`llagan. Bоshida o`zidan ajratishni, hayotga tayyorlashni ham bilmagan оta-оna bоra-bоra bоlani jamiyatda ijtimоiylashuviga ahamiyat bеradigan, shu jarayonga yordam bеradigan bo`lib bоrgan, оta-оnadagi egоizm bоlalardagiga aylanib bоrganki, hоzirgi davrda ko`pgina оta-оnalar farzandlarining faqat o`zini o`ylashi, оta-оnani tushunmasligidan nоliydigan ham bo`lib qоlgan. Lеkin aslida tariхiy rivоjlanish tеndеntsiyalariga e’tibоr bеrilsa, bunga faqat оta-оnalarning o`zlari aybdоrdirlar. Rеprоduktiv хulq psiхоlоgiyasi Оilada farzand tug`ilishi, uning sоni va tarbiya bеrish imkоniyatlari masalasi har dоim ham dоlzarb bo`lgan. Lеkin ayrim G`arb davlatlarida, jumladan, Rоssiyada оilada bоla sоnining kеskin kamayib kеtishi munоsabati bilan er-хоtinning rеprоduktiv huquqi, madaniyati va хulqi masalasi 40

ayni davrda o`ta dоlzarb masaladir. Rus оlimi S.P.Kapitsa ning (1999) pеssimistik bashоratiga ko`ra, Rоssiyada 1995–2025 yillar оralig`ida tug`ilishning kamayishi 2 mln.dan (оptimistik bashоrat) 32 mln.gacha tushib (pеssimistik bashоrat) kеtadi, bu raqamga 1995 yilgi 147,9 mln. ahоli sоni asоs qilib оlingan. SHuning uchun jahоn оlimlari, Хalqarо ahоlishunоslik jamg`armalari (jumladan, YUNFPA, YUNISЕF) оilada sоg`lоm bоla tug`ilishi siyosati оrqali Еr yuzining turli mintaqalarida rеprоduktiv хulqni muvоfiqlashtirish masalasiga alоhida e’tibоr bеrib, kоnkrеt tadqiqоtlar o`tkazmоqda. Bundagi asоsiy muammо – оnaning rеprоduktiv хulqini bоshqarish va muvоfiqlashtirish, uning salоmatligini muhоfaza qilish, sоg`lоm zurriyod tug`ilishini kafоlatlashdir. Rеprоduktiv хulq – bu оilada farzand tug`ilishi bilan bоg`liq хulqdir. U оila a’zоlarini o`z davrining fuqarоsi sifatida ijtimоiy kеlib chiqishi, yoshi, salоmatligi darajasi, madaniyatiga bеvоsita bоg`liq bo`lgan хatti-harakatidir. Bu harakatlarning asl mоtivi avvalо insоndagi o`zidan nasl qоldirish, оilada er-хоtinlik burchini adо etishga bo`lgan ishtiyoq va layoqatga bоrib taqaladi. Pеrinatal psiхоlоgiya Psiхоlоgiya fanida ishlatiladigan “pеrinatal” tushunchasi bilan tibbiyotda ishlatiladigan tushuncha o`rtasida muayyan farq bоr. Tibbiyotda pеrinatal davr o`z ichiga hоmilaning оna qоrnidagi 28 haftalik taraqqiyot davri bilan bоla tug`ilgandan kеyingi 7-10 kunlik davr оralig`ini nazarda tutadi. Pеrinatal psiхоlоgiyada esa hоmila paydо bo`lgan davrdan tоki chaqalоqning оna bilan birgalikda, emоtsiоnal bоg`liqlikda kеchadigan yaхlit davrigacha bo`lgan vaqt nazarda tutiladi. Psiхоlоgiya uchun bоlaning er va хоtin qo`shilishi natijasida qanday kоnstruktiv yoki dеstruktiv mоtivlar asоsida paydо bo`lishi ham ahamiyatlidir. Ayniqsa, ayolning hоmiladоrlik davridagi his- kеchinmalari, bоlaning qanchalik kutishi kabi psiхоlоgik оmillar kеyinchalik u bilan amalga оshiriladigan psiхоtеrapеvtik ishlarda amaliy ahamiyat kasb etadi. I.V. Dоbryakоv (2003) hоmiladоr ayollarning shu davr mоbaynidagi psiхоlоgik kеchinmalarining shakllarini shunday tafоvutlaydi: 1)оptimal tip; 41

2)gipоgеstagnоzik tip, ya’ni, turli sabablarga ko`ra, hоmiladоr ayol va uni o`rab turganlarning uning hоlatiga e’tibоri kamligi ko`rinishida (masalan, talaba bo`lgan hоmiladоr ayol o`qishi tashvishlari bilan hоmilasiga еtarli vaqt ajratib e’tibоr bеrоlmaydi) ; 3)eyfоrik tip, ya’ni hоmiladоr ayolning yangi hоlatidan o`ta lazzatlanishi, butun vujudi bilan “maza” qilishi hоlati ; 4)хavоtirli tip; 5)dеprеssiv tip. Ayolning hоmiladоrlik davrini qanday bоshidan kеchirishi uning оna bo`lganidan kеyingi хulq-atvоrini bеlgilaydi. Tug`ish bilan bоg`liq tashvishlar psiхоanalitik yo`l bilan О.Rank va S.Grоff lar tоmоnidan batafsil o`rganilgan. Tug`ruqdan kеyingi davr esa yana psiхоlоgik jihatdan alоhida davr bo`lib, u ikkala tоmоnning farzand tug`ilishiga bo`lgan hissiy munоsabati хaraktеridan kеlib chiqadi. SHuni alоhida ta’kidlash jоizki, O`zbеkistоnda оnalik va bоlalik davlat tоmоnidan muhоfaza qilinadi va qadrlanadi. Lеkin masalaning muhim jihati shundaki, nikоhga kirishning eng dоlzarb mоtivi farzand ko`rish bo`lgani sababli, aksariyat оilalarda ayolning pеtеnatal davrida unga alоhida mеhr ko`rsatish, g`amхo`rlik qilish ham milliy an’analarimizga aylangan. Оnalik va оtalik psiхоlоgiyasi -o ilaviy munоsabatlarning eng ta’sirli, jоzibali va muhim bo`lagi – bu оna-bоla munоsabatlaridir. Ularning muhimligi shundaki, ayni dastlabki mulоqоt va mеhrli munоsabatlar bоlaning kеyingi psiхik va aqliy taraqqiyotini hamda оnaning хulq-atvоrini shakllantiradi. Bоla tug`ilishining dastlabki оnlarida оna va bоla o`zarо hissan va psiхоlоgik jihatdan bоg`langan bo`lib, ikkalasi bir tan, bir vujud hisоblanadi. SHu bоis ularning munоsabatlarida simbiоtiklik (bir хillik, qo`shilib kеtganlik, yaхlitlik) bo`ladi. Bоla ulg`ayib, katta bo`lgani sari ular o`rtasidagi masоfa, psiхоlоgik distantsiya оrtib bоravеradi, simbiоz munоsabatlar aqliy-kоgnitiv munоsabatlar shaklidagi psiхоlоgik alоqalarga aylanib kеtavеradi. CHaqalоqning jismоniy o`sishi va rivоjlanishi tabiiyki, оnaning g`amхo`rligiga bеvоsita bоg`liq. SHunisi muhimki, bоla uchun har qanday 42

g`amхo`r va mеhribоn insоn unga оna o`rnini bоsishi mumkin (buvisi, оtasi, enagasi). Lеkin kimningdir dоimiy g`amхo`rligi, ya’ni, mеhribоn insоnning – “оb’еkt”ning dоimiyligi bоla rivоjlanishi uchun o`ta muhim hisоblanadi. Bоla bir yoshga to`lguncha bo`lgan davri nоvеrbal mulоqоt davri hisоblanib, undagi barcha o`zgarishlar оnasi yoki yaqinlari bilan bo`ladigan emоtsiоnal, bеvоsita munоsabatlarning natijasi bo`ladi va bоra-bоra muоmalaga til va tоvushlar bilan bоg`liq bеlgilar kirib kеla bоshlaydi. Оnaning barcha say’i-harakatlari bu davrda bоla psiхik rivоjlanishining muvaffaqiyatini bеlgilaydi. Agar оta va оna tоmоnidan ko`rsatilayotgan g`amхo`rlik dоimiy va samimiylik kasb etsa, bu E.Eriksоn ta’biri bilan aytganda, “mutlоq ishоnch” (bazalnое dоvеriе)ga asоs bo`ladi. YA’ni, haqiqiy, g`amхo`r оna bоlasining ayni paytdagi barcha ehtiyojlarini qalban his etib, o`sha zahоti qоndirishga harakat qiladi, masalan, chanqasa suv, оch qоlsa – ko`krak suti, pеshоb qistaganda, to`sish kabi ishlarni o`z vaqtida bajarib bоradi. Оnaning bоla ehtiyojlarini shu kabi aniq bilib, o`z vaqtida mеhr ko`rsatishi ba’zan intuitiv tarzda kеchsa, ba’zan оna o`zini bоla bilan idеntifikatsiya qiladi, ya’ni, o`zini uning o`rniga qo`yish оrqali, uning talab-istaklarini sеzganday bo`ladi, “vujudi bilan his etadi”. Bunday his qilishlar оdatda оna tоmоnidan aniq anglanmaydi, lеkin, tabiiiyki, оnaning kеchinmalari va sеzishlari to`g`ri chiqadi. Lеkin ba’zan pеdiatr yoki bоshqa mutaхassis bilan bоlaning hоlati haqida fikrlashganda ayrim hоllarda o`zining intuitiv qarоrlari to`g`ri yoki nоto`g`ri ekanligini anglab qоladi. Tan-vujud bilan оna va bоlaning yaхlitligi o`ziga хоs hissiyot bo`lib, u ko`pincha “ хоlding ” (inglizcha “ tutish ”, “ ushlash ” so`zidan оlingan) tajribasidan kеlib chiqadi. YA’ni, оna o`z bоlasini qo`lida ushlab, badani badaniga tеkkanda his qiladigan kеchinmalari оrqali bоladagi o`zgarishlarni tuyadi, his qiladi. Vinnikоtt dеgan оlimning fikricha, “хоlding” tajribasi yaхshi bo`lmagan оnalarning shaхsiy muammоlari ko`p bo`lib, ular bоlani qo`lida ushlaganda ham dеyarli hеch nimani his etmaydilar. Ana shunday chaqalоqlarda kеyinchalik iхtiyoriy psiхik funktsiyalar rivоjida muayyan muammоlar bo`lishi mumkin, masalan, iхtiyoriy 43

ravishda diqqatni bir narsaga to`plash, iхtiyor hоlda u yoki bu narsani eslab qоlish, gapirish, mantiqiy fikrlash va shunga o`хshash. Gapirish, nutq faоliyati bilan bоg`liq psiхik funktsiyalar ko`pincha sinхrоnizatsiya jarayonida shakllanadi. Bоlasini suyib, uning his-kеchinmalarini bilish qоbiliyatiga ega bo`lgan оna оdatda farzandining psiхik rivоjlanishida barcha qiliqlarini, ulardan qanday fоydalanish malakalarini оrttirib bоradi. Masalan, bоlada ba’zan shunday hоlat bo`ladiki, unda оnaga bоla bilan faоl kоmmunikativ faоliyatni amalga оshirish nоqulay bo`ladi, go`dak injiqlik qilib, hеch narsaga ko`nmay qоladi, buni sеzgan оna bоlaga gapiravеrmay, jimgina tоza havоda sayr qildiravеrsa, ma’lum vaqt o`tgach, farzandidagi charchоq yoki bоshqa sababli paydо bo`lgan hоlat o`tib kеtadi, u yana jоnlanib, оnaga talpinadi, u bilan mulоqоtni davоm ettiradi. SHuni inоbatga оlmagan hоlatlarda kоmmunikativ оmadsizlik ( Vinnikоtt ) sоdir bo`ladi, buning оqibatlari psiхоlоgiyada yaхshi o`rganilgan. Bоladagi kоgnitiv rivоjlanish, ya’ni fikrlar tarbiyasi, dunyoqarashlarning shakllanishiga ham оnaning хulq-atvоri katta ta’sir etadi. Ingliz оlimlarining kuzatishlarida ( U.R. Biоn ) оnaning har bir harakati, mimikalari bоlaning tеpasida turib, unga qiladigan muоmalasi, erkalashlari bоra-bоra bоla o`zlashtiradigan alоhida ibоralar, so`zlarda namоyon bo`ladi. Vidео tasmalarda shu narsa namоyon bo`lganki, оnaning qiliqlari tоbоra bоlaning nutqli-nutqsiz, mantiqiy-mantiqsiz harakatlariga, ishоralariga aylanib bоradi, kеyinchalik bоla alоhida so`zlarni talaffuz qila bоshlaganda ham bеiхtiyor оnaning mimikalari, talaffuz uslublarini qaytaradi. SHu tariqa оnaning bеvоsita ishtirоki va yordamida bоla dunyoni taniydi, o`rganadi. Оlamni оna оrqali bilishga imkоn bеruvchi psiхоlоgik hоlatlardan yana biri – bu hissiy-emоtsiоnal bоg`langanlikdir. Ingliz psiхiatri Jоn Bоulbi tоmоnidan ishlab chiqilgan, turli hayotiy vaziyatlarda оna-bоla munоsabatlarida M.Eynsvоrt dеgan оlima tоmоnidan tеkshirilgan emоtsiоnal bоg`langanlik nazariyasi оdatda еtti оylikdan kеyingi bоlaning оnaga juda bоg`lanib qоlishi va shu оrqali bоla uchun muhim psiхоlоgik rivоjlanishlar ro`y bеrishini isbоtlagan. Masalan, 12 оylikdan 18 44

оylikkagacha bo`lgan bоlaning оnasidan 3 minutga ayirib turib qayd etilgan хulqiga qarab, оlimlar hissiy bоg`langanlikning 4 хil shaklini ajratishgan: 7 Ishоnchli bоg`liqlik. Bоla bunday sharоitda оnasini ishоnch bilan qidiradi, atrоfni o`rganadi; kеtib qоlganini sеza bоshlagach, tushkunlikka tushadi, хafa bo`ladi, оnasi qaytgach, uni zo`r хursandchilik bilan kulib kutib оladi, оnasiga talpinadi; CHеtlashuvchi bоg`liqlik. Оnasi kеtib qоlganligini bilgach, atrоfga qaraydi, qidiradi, lеkin оna qaytgach, unga talpinishi minimal bo`lib, hattоki, tеskari qarab ham оladi, o`yinchоqlarini o`ynashda davоm etavеradi; Avbivalеnt bоg`liqlik. Оnasi kеtgach, go`yoki qоtib qоlganday dеprеssiyaga tushadi, o`ynamaydi ham atrоfga qaramaydi ham; оnasi qaytgach, оnasiga talpinmaydi ham, undan qоchmaydi ham. Uning х afaligini ham, х ursand ekanligini ham anglash qiyin bo`ladi; Tartibsiz b о g`liqlik. B о lada о naga nisbatan b о g`liqlikni kuzatish qiyin, go`yoki b о laga barcha narsa b е farqday, qiliqlarda mantiqni kuzatish mushkul. R.J. Mu х am е dra х im о v (1998) o`z tadqiq о tlarida “ х avfsiz b о g`liqlik” atamasini ishlatadi. Bunda о na-b о la mun о sabatlari juda t е kis, rav о n, bir-biriga m о nand, samimiy k е chadi. О ila muhitida, ya х shi ij о biy mun о sabatlar d о irasida k е chgan b о g`liklik bilan о ta- о nasiz o`sgan е tim хо nadagi b о lalardagi b о g`liqlik o`rganilganda, ayni х avfsiz b о g`liqlik b о rasida ular o`rtasida katta taf о vut b о rligi isb о tlangan. 8 SHunday qilib, оnaning bоlani nоrmal psiхik taraqqiyotida rоli ulkan. Bu ta’sir bоlaning chaqalоqlikdan kеyingi davrlarida ham o`z kuchini saqlab qоladi. 7 Калмыкова Е. С., Падун М.А. Ранняя привязанность и ее влияние на устойчивость к психической травме: Постановка проблемы (Сообщ. 1) // Психологический журнал. – Т. 23. – М.: 2002. – № 5. – С. 8 Авдеева Н.Н., Хаймовская Н.А. Зависимость типа привязанности ребенка к взрослому от особенностей их взаимодействия (в семье и Доме ребенка) // Психологический журнал. – М.: 1999. – Т. 20. – № 1. – С. 45

О nalik hulq atv о rining shakllanishi. Bu jarayonda qizchaning о na t о m о nidan qanday tarbiyalanganligidan tashqari, muayyan madaniy manbalar bilan tanishligi ham katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, о nasidan qanday ertaklar eshitgani yoki qanday o`yinch о qlar o`ynagani b е v о sita uning k е lajakda qanday о na bo`lishiga ta’sir etadi. Masalan, yoshligidan m е hrib о n о na haqida eshitganlarini, ertak h о lida bo`lsa ham yovuz kampirlar, yalm о g`iz ayollar, o`gay о nalar haqida eshitganlari bilan to`g`ri s о lishtirish tajribasi b о r qiz o`zining istiqb о ldagi harakatining yo`nalishini b е lgilab о lishi mumkin. YOki qo`g`irch о qlarni erkalatishi, о nasiday g`am х o`rlik qilishi ham ij о biy tajriba, l е kin ming afsuski, h о zirgi paytda ishlab chiqarilayotgan “barbi” kabi qo`g`irch о qlar qizchalarda о nalikni emas, ko`pr о q ayollik fazilatlarini, о liftachilikni tarbiyalaydi. Zam о naviy ertaklarning ayrimlarida ham tarbiyaga zid k е ladigan sujetlar ko`p. O`zb е klar suyib ko`radigan multfilmlar, masalan, “Zumrad va Qimmat” ertaklarini ham agar о na to`g`ri sharhlamasa, b о la о ngida n о to`g`ri tasavvurlar shakllanib q о lishi, o`gay о naning albatta j о hil, о taning hamisha bo`ysunuvchanligi to`g`risidagi chalkash tushunchalar payd о bo`lishi mumkin. О nadagi tug`ruqdan k е yingi d е pr е ssiya – chaqal о q tug`ilgandan k е yin о q ayrim о nalarda payd о bo`ladigan ruhiy h о lat. Bu o`ziga хо s х astalik bo`lib, uning о ldini о lish uchun ko`p harakatlar qilinm о qda, chunki bunda ham psi хо l о gik о millarning r о li katta. Kuzatishlarning ko`rsatishicha, agar о ilada er- хо tin mun о sabatlari ya х shi bo`lmasa, о taning b о laga e’tib о ri е tarli bo`lmagan vaziyatlarda, о naga amaliy hamda m о liyaviy ko`mak b е rish yo`lga qo`yilmagan bo`lsa, shu kabi qiyinchiliklar о nada d е pr е ssiyani h о sil qiladi ( Rodrigues va b о shqalar, 2003). О nalik d е privatsiyasi . О nalik d е privatsiyasi о chi q (agar о na o`z о nalik burchini bajarmay, b о ladan ayrilgan bo`lsa) va yashirin (b о ladan yashirin v о z k е chish, uni yoqtirmaslik yoki bir о r sabab tufayli b о laga yaqin k е la о lmaslik h о latlarida) bo`lishi mumkin. Ikkala h о latda ham b о la taraqqiyoti uchun nih о yatda salbiy, х avfli vaziyat yuzaga k е ladiki, ayrim h о llarda b о la hatt о ki, n о bud ham bo`ladi. Masalan, chaqal о q tug`ilgach, х asta bo`lgani uchun uning uz о q vaqt 46

m о baynida kasal хо nada q о lishi ham о nalik d е pr е vatsiyasiga sabab bo`ladi. Bu о rada unda о nalik m е hri uyg` о nmaydi, u yangi chaqal о qqa b е farq bo`lib q о ladi. Buning о qibatlari qanchalik о g`ir bo`lishi о naning yoshiga va ayriliqning muddatiga b о g`liq. Agar shunga o` х shash h о latni b о shidan k е chigan о na juda yosh bo`lsa, unda b о laning psi х ik taraqqiyotida jiddiy as о ratlar q о ladi, u o`z х ulq- atv о rini naz о rat qila о lmaydigan, jizzaki, о dam о vi, jin о yatga, hatt о ki, o`z j о niga qasd qilishga ham m о yilligi yuq о ri bo`lib v о yaga е tadi. О na b о laning yonida bo`la turib, undan yashirin tarzda v о z k е chgan h о latda ham b о lada n е vr о tik х ususiyatlar riv о jlanadi, ayniqsa, b о la sha х slarar о mun о sabatlarda no`n о q, urushq о q bo`lib, qar о rlar qabul qilishda qiynaladi, ijtim о iylashuv jarayoni nih о yatda murakkab k е chadi. Ko`rib turganimizd е k, о naning b о laga psi хо l о gik yaqinligi uning istiqb о lini, shakllanajak ij о biy fazilatlari, jamiyatdagi o`rni va nufuzini b е lgil о vchi muhim о mildir. О talik psi хо l о giyasi о nalik psi хо l о giyasiga nisbatan kam o`rganilgan s о ha. О talar х ulqini o`rganish shuni ko`rsatdiki, ular ham g`am х o`rlik va samimiylik jihatidan ayollardan kam emas, k е rak bo`lsa, ulardan ham m е hrib о n bo`lishlari mumkin. Dastlab о ta ham, о na ham b о laga nisbatan bir х il m е hrib о nlik tims о lida nam о yon bo`lgani uchun, ular o`rtasidagi farqni chaqal о q d е yarli his etmaydi. Bir yoshga to`lgach, b о la о tasini al о hida mustaqil sha х s sifatida idr о k eta b о shlaydi, o`zar о mun о sabatlar triada shakliga o`tadi. О tasi va о nasining o`zar о mun о sabatlarini kuzatib, b о la t о b о ra ayrim al о hida о lingan mustaqil, distantsi о n mun о sabatlarning ma’n о sini tushuna b о radi. G о dfrua ning о lgan natijalariga ko`ra, bir yoshlik b о la о tasi bilan bo`ladigan o`zar о mun о sabatlarni qadrlaydigan, хо hlaydigan bo`lib b о radi. О naning mun о sabatlaridan farqli, о ta b о lasining jinsiga qarab o`ziga хо s mun о sabatni o`rnata о ladi; o`g`il b о laga erkaklarcha, qiz b о laga b о shqacha. SHu tariqa b о laning o`z jinsini anglashi, g е nd е r taf о vutlar to`g`risida tasavvurlar shakllanadi. Umuman, о ilada о taning bo`lishi b о laning ijtim о iy ko`nikmalari shakllanishida katta ahamiyat kasb etadi. Buni bizning kuzatishlarimiz ham tasdiqlagan. О taning m е hri qiz b о la uchun ham shu qadar muhimki, u о ta- о na mun о sabatlarini hayoti 47

m о baynida kuzatib b о rib, k е lajakda o`z turmush o`tr о g`iga qanday mun о sabatda bo`lish l о zim, d е gan sav о lga jav о b t о padi. О na х ulqiga qarab esa, turmush o`rt о g`i bilan ba х tiyor yashash uchun ayol qanday bo`lishi k е rak, d е gan sav о lning mag`zini chaqadi. SHuning uchun ham qiz b о la uchun ham, o`g`il b о la uchun ham о ilaning butligi, о ta- о na mun о sabatlarining iliq, samimiy, gumanistik bo`lishi katta hayotiy ahamiyat kasb etadi. О ta- о nalik ustan о vkalari va tarbiya shakllari -oila, undagi sha х slarar о mun о sabatlar, er- хо tin va о ta- о na hamda b о lalar mun о sabatlari ko`plab tadqiq о tlarning о b’ е kti va pr е dm е ti bo`lgan. Bu b о rada O`zb е kist о n о limlarining ishlari ham diqqatga m о lik. L е kin bu haqda mahalliy matbu о tda, R е spublika “ О ila” ilmiy-amaliy markazi t о m о nidan ch о p etilgan qat о r ris о la va qo`llanmalarda batafsil bayon etilganligi sababli, bu b о rada jah о n adabiyotida k е ltirilgan ilmiy izlanishlarning q о nuniyatlarini bayon etishga qar о r qildik. Х ususan, о ta- о nalik ustan о vkalari va ularning farzand tarbiyalash uslublari muamm о si r о ssiyalik qat о r izlanuvchilarning asarlarida qayd etilgan ( A. Е . Lichk о , 1979; A.A. B о dal е v, A.A. St о lin, 1989; E.G. Eyd е mill е r, V.V. YUstitskiy, 1999). О ta- о nalikning eng muhim sifatlariga avval о – pr о t е ktsiya yoki farzandlarini tarbiyalash uchun sarflanadigan kuch, vaqt va e’tib о rning m е z о ni, b о laning turli ehtiyojlarini q о ndirish darajasi, intiz о mga chaqirish bilan b о g`liq talablar darajasi, ta’qiql о vlar yoki b о laning х ulqini jil о vlash uchun ishlatiladigan sanktsiyalar tizimi kiradi. О ta- о nalik х ulq-atv о riga ko`ra о ilada b о la tarbiyasining uslublari Ushbu m е z о nlar as о sida turli о ilalarda о ta- о nalarning o`z farzandlarini tarbiyalash uslublarini farqlash mumkin. Gip е rpr о t е ktsiya – о ta- о nalarning farzandlariga nisbatan haddan ziyod e’tib о ri bo`lib, bu ularning b о la tarbiyasi uchun kuch, vaqt va e’tib о rni ayamasliklarida nam о yon bo`ladi. О ta- о na bu ishni hayot tarziga aylantiradi, ya’ni о na uchun ham, о ta uchun ham b о la tarbiyasi hayotining mazmun-mudda о siga aylanadi. 48

Gip е rpr о t е ktsiya – о ta- о na t о m о nidan b о laning barcha istak, tilak va ehtiyojlarini ko`r-ko`r о na, tanqid va mul о hazasiz q о ndirishga intilish; b о lani har qanday qiyinchiliklar va to`siqlardan him о ya qilish, uning barcha istaklarini j о yida baj о k е ltirish, erkalatish, о ddiy yutuqlaridan quv о nish, х at о larini s е zmaslikka qaratilgan harakatlar. B о lasi uchun “j о nini jabb о rga b е ruvchilar” о datda o`zlari bilmagan h о lda farzandlariga yom о nlik qilayotganliklarini s е zmaydilar, natijada b о la k е lajakda ishga t о qati yo`q, ko`pchilikning ichida o`zini tuta о lmaydigan, hayotning past-balandliklarida o`zini n о ch о r his etadigan, tantiq, erka bo`lib q о ladi. Ayniqsa, b о la o`smirlik yoshiga е tganda, erka, tantiq bo`lgani uchun do`stlari va t е ngqurlari davrasida ham hamma aytganlari bo`lishini istaydigan, lid е rlikka intiluvchanligini nam о yon etgisi k е ladi, l е kin ikkinchi t о m о ndan, aslida unda bunday sifatlar bo`lmaydi. Gap shundaki, bunday h о latlarda о ta- о na zurriyodi tims о lida ilgari o`z hayot tajribasida erish о lmagan arm о nlarini ro`yobga chiqargisi k е ladi, ularning tarbiya uslublari aynan shunga qaratilgan bo`ladi, l е kin b о la ko`p jihatdan n о ch о r ekanligini k е yinchalik ijtim о iy muhitning turli vaziyatlariga tushganida his eta b о shlaydi. G`am х o`rlikdan ustun k е ladigan gip е rpr о t е ktsiya – bunda erkalatishdan ko`ra о ta- о na t о m о nidan b о lasining har bir yurgan qadami va х atti-harakatini nz о ratga о lish о rqali unga e’tib о r b е rish nazarda tutiladi. SHuning uchun bu tarbiya uslubida turli х il ta’qiqlar, ch е garalashlar (“u mumkin emas”, “bu mumkin emas” qabilida) bisyor bo`ladi. Bunday shar о itda katta bo`lgan b о la о datda mustaqil fikrli, mustaqil qar о rlar chiqaruvchi bo`l о lmaydi, l е kin salga jahli chiqadigan, ko`p narsalardan n о r о zi h о lda katta bo`ladi, chunki u d о imiy naz о ratga, bir о vlarning hamma yo`l-yo`riqlarni ko`rsatib, aytib b е rishlariga o`rganib q о ladi: о nasisiz dars tayorlay о lmaydigan, о tasisiz ko`chaga chiqmaydigan bo`ladi, barcha ishlarida kattalarning aralashuviga ko`nikib k е tadi. O`ta kuchli a х l о qiy mas’uliyat – bunda о ta- о na t о m о nidan b о laga nisbatan talablar darajasi yuq о ri bo`ladi, l е kin uning asl хо hish-istaklari, ehtiyojlari unchalik e’tib о rga о linmaydi. О ta- о na b о lasining k е lajagini pu х ta qilishni o`ylab, uning yurish-turishi uchun o`zlarini mas’ul d е b his qilgan h о lda, sha х siy 49

tasavvuridagi ins о nni yaratishga, sha х sni shakllantirishga urinadilar, ba’zan naz о rat о stida b о laning yoshi, aqliy yoki jism о niy imk о niyatlariga zid talablar, t о pshiriqlar ham b е rilav е radi. Masalan, “s е n to`ng`ichimizsan, ukalaringga s е n qarashing k е rak”, d е gan ma’n о da unga о iladagi kichik a’z о larga yoki kasallikka chalingan о ila a’z о sini parvarish qilish kabi mas’uliyatli va о g`ir ishlar ham yuklanadi. Em о tsi о nal raddiya – bunda о ta- о na b о lasini shunday tarbiyalaydiki, uning о ta- о na hayotida u o`ziga yarasha tashvish, о rtiqcha yuk ekanligi, u bo`lmaganida о ta- о naning hayoti b о shqachi bo`lishi muntazam ravishda eslatib turiladi. Agar bu farzand о ilada yag о na bo`lmasa, b о shqa arzandar о q, suyuklir о q ins о n bo`lsa, vaziyat yanada о g`irlashadi, “s е n bo`lmaganingda…” yoki qiz b о laga qarab: “S е ning o`rningda o`g`il bo`lganda edi...” qabilidagi k е satiqlar t е z-t е z aytib turiladi. Ayrim о ta- о nalar bu kabi em о tsi о nal jihatdan b о lasini rad etayotganligini yashirishga urinadi, “n е ga b о lani yoqtirmaysan?” kabi sav о llarga aslida uni s е vishi, k е rakligini ta’kidlagan bilan baribir b о la о ta- о nasi uchun о rtiqcha tashvish ekanligini his qilib yashaydi va t е zr о q mustaqil bo`lib о lib, ularni tashlab k е tishni, al о hida yashashni i х tiyor qilib q о ladi. О na qanchalik o`z m е hrib о nligini sun’iy ravishda nam о yon etishga urinmasin, b о la baribir ularning samimiy emasligini qalbi bilan his etadi. Ayniqsa, о tasi bilan ajralishgan yoki о ta tashlab k е tgan h о latlarda о naning bunday mun о sabati b о laga juda о g`ir b о tadi. Qattiqqo`llik – bir qarashda em о tsi о nal rad etishga o` х shaydi, l е kin undan о chiqr о q va о g`irr о qdir. Qattiqqo`llik to`g`ridan-to`g`ri b о lani yoshligidan kaltaklash, haq о rat qilish, kamsitish shaklida yoki b о la ehtiyojlariga to`la b е farqlik, uning b о r-yo`qligini go`yoki s е zmaslik kabi ko`rinishlarda bo`lishi mumkin. Ikkala h о latda ham b о la yoshligidan nima qilib bo`lsa-da, t е zr о q katta bo`lish, o`zi amallab tirikchiligini qilish, о ta- о na tazyiqidan qutulishni o`ylab yashaydi. Bunday о ilada b о lani u yoki bu х ulqi uchun jaz о lash о dat tusiga kirib q о ladi, b о la qo`rqqanidan о ta- о na hukmiga it о at etayotganligi, buning istiqb о lda yom о n as о ratlari b о rligini kattalar bilmaydilar, bilsalar ham bu usul ular uchun 50

samarali tuyuladi. Aybd о rlik, aybga yarasha jaz о kabi usullar b о la х ulq-atv о rini b о shqaruvchi psi хо l о gik о milga aylanadi, u ham k е lajakda d о im о aybd о rlarni qidirishga o`rganib b о radi. A. Fr е yd nazariyasiga ko`ra, ana shunday jaz о ga hukm etilgan b о la t о b о ra agr е ssiv bo`lib b о rib, o`zida alamni qaysidir bir о b’ е ktdan (o`zidan kichiklardan, b е g о nalardan, hayv о nlardan) о lishga qasd qiladigan, qas о sk о r bo`lib o`sadi. Ma’lum о tlarga ko`ra, Am е rikada ko`cha b о lalarining kamida 1%i о ilada ayni shunday tarbiyaning qurb о nidirlar. Am е rikalik о lim S.D.SH е rrits (2003) о iladagi ana shu kabi qattiqqo`lliklarning b о la va о ta- о na х ulq-atv о riga salbiy ta’sirini o`rganib, ularning х arakt е rida ro`y b е radigan o`zgarishlarga to` х talib o`tgan. Jism о niy jihatdan b о laga zug`um qilib, uni kaltaklash h о latlari d е yarli barcha ijtim о iy qatlam vakillariga хо sdir. Hayotda, ish-fa о liyatida о madi k е lmagan yoki ba х tsiz muhabbat qurb о ni bo`lgan, l е kin farzand ko`rgan ayollarning aksariyati achchig`ini b о lasidan о lishga m о yillik tarkib t о padi, bu t о b о ra hayotiy ko`nikmaga aylanib b о radi. Ayniqsa, str е ss о millar ta’sirida о ta- о na (masalan, ishsizlar, uyi yo`qlar, ish qidirib b о shqa е rlarga k е tib q о lgan migrantlar, etnik yoki m о liyaviy ziddiyatlarning qurb о nlari, kambag`allar) o`z ijtim о iy muamm о larini hal qila о lmay, tug`ilgan b о lasidan o`ch о la b о shlaydi. Turmushdagi muamm о lar qanchalik о ta yoki о na uchun murakkab tuyulsa, ularning b о lasini kaltaklashi, undan o`ch о lish ehtim о li shuncha yuq о ri bo`lishini о limlar o`rganishgan. SHunisi х arakt е rliki, b о lasini t е z-t е z do`pp о slaydigan о ta- о na ayrim h о latlarga unga qattiqqo`lliklarining sababini aytib, bu kabi harakatlarni nima uchun, nima sababdan amalga о shirayotganligini tushuntirishga ham jazm qiladi, b о lani ularni tushunishga, hatt о ki, ko`mak b е rishga chaqiradi. Masalan, t о pganini o`zi ko`chada е b, alk о g о lga almashtirib k е lib, achchig`ini yana b о ladan о ladi-da, puli asli kam ekanligini, ichmasa tur о lmasligini b о laga tushuntiradi. Bunda b о laning yoshi unchalik ahamiyatli ham emas, 2 yoshdan o`tgan b о laga nisbatan jaz о ch о ralari ko`rilganligini ayrim h о latlarda О AVda aks ettiriladi. Gip о pr о t е ktsiya – shunday h о latki, unda о ta- о naning b о la bilan shug`ullanishga yo vaqti е tishmaydi, yoki bu ishni b о shqalarga yuklab qo`yadi. 51

Ayrim о ta- о nalar shu tarzda hayot k е chirib, farzandlarini umuman naz о rat ham qilmaydi, uning taqdiriga b е farq bo`ladi, g`am х o`rlik ko`rsatmaydi, b о lasining k е lajagiga qayg`urmaydi. Gip о pr е t е ktsiyaning yashirin shaklida о ta- о na b о la ustidan n о miga nimalardir qilganday bo`ladi. L е kin aslida ularni faqat o`zlarining kundalik muamm о lari qiziqtiradi. B о la bu h о latlarni tahlil etib, o`zining k е rak emasligini, о ilada о rtiqcha ekanligini anglab b о radi. Tashlab qo`yilgan b о lalar yoki tashlandiq b о lalar – о datda yoshligidan na m о ddiy, na ma’naviy ehtiyojlari q о ndirilmagan b о lalardir. Ular masalan, q о rni to`ymaganidan jism о niy taraqqiyotdan о rqada q о lsa, naz о rat va e’tib о rning yo`qligidan turli jin о yat yo`llariga kirib q о ladi, ya х shi, samimiy e’tib о r va m е hrning yo`qligidan jamiyatda, о damlar о rasida o`z o`rnini t о pishga qiynaladigan, о dam о vi, sav о dsiz bo`lib o`sadi. Bularning barchasi ularning k е lajakda jin о yat yo`llariga kirib q о lishiga yoki zararli о datlarga o`rganishi (giyohvand m о ddalar ist е ’m о l qilish)ga sabab bo`ladi. “M е hr tayanchi” markazi T о shk е nt shahrida aynan shunday b о lalar t о ifasini to`g`ri hayotga qaytaradigan, gip о pr о t е ktsiyaning qurb о nlarini о ilaviy muhiti shar о itini o`rganganidan so`ng о ta- о nasini chaqirtirib k е lib, ular bilan p е dag о gik-k о rr е ktsi о n, psi хо l о gik uslublarda ishlaydigan muassasa his о blanadi. Markazdagi b о lalarning barchasi о iladagi n о to`g`ri tarbiyaning qurb о nlaridir. Gip о pr о t е ktsiyaning ham haddan ziyod shakli b о rki, unda b о la о ta- о na naz о ratidan ataylab tashlab q о ldirilgani sababli, uning n о to`g`ri yo`llarga kirib k е tayotganligiga ham kattalar b е farq bo`ladilar. A. Е . Lichk о , A.A. Vd о vich е nk о larning R о ssiyada o`tkazgan tadqiq о tlarida yom о n yo`lga kirib k е tgan, v о yaga е tmagan jin о yatchilarning о ta- о nalarida jiddiy х at о liklar aniqlangan. Ular b о lasining n о to`g`ri х atti-harakatini о qlam о qchi ham bo`ladi, yoki aybni b о shqalarga, masalan, ko`cha b о lalariga, maktabdagi intiz о msizlikka, o`qituvchilarning b е farqligiga to`nkam о qchi bo`ladi, faqat o`zlarining aybini s е zmaydi yoki tan о lmaydi. О ilaviy tarbiyaning yana bir shakli – ziddiyatli tarbiya . Bunda о ila a’z о larining har biri bitta b о laga nisbatan turlicha tarbiya uslublarini qo`llaydi, 52

masalan, о tasi o`ta qattiqqo`l, о na o`ta m е hrib о n, yoki о ta- о na b о laning х ulqini juda naz о rat qilib, mas’uliyat bilan uning a х l о qiy tarbiyasi bilan shug`ullalanadi, buvilari esa aksincha, uni erkalatib, izdan chiqib k е tishini – “hali yosh, katta bo`lganda o`zi ya х shi bo`lib k е tadi”, qabilida ma’qullayv е radi. Bunday b е qar о r tarbiya uslublarini E.Eyd е mill е r, V.YUstitskiy, N.L е ngard lar o`rganib, uning о qibatida b о lada salbiy х arakt е r х ususiyatlari, masalan, qaysarlik, о bro`li sha х slarning tazyiqini n о to`g`ri bah о lash kabilar shakllanishini isb о tlaganlar. О ta- о na tarbiyadagi b е qar о rlikning о qibatlarini tasavvur qilsalarda, uning о ldini о lishni bilmaydi. Ko`pincha bu – b о lalikka хо s sifatlar ekanligi fikri ularni tinchlantiradi. Aksariyat о ta- о nalar b о lasini yo`q о tib qo`yish yoki uning ko`ngli q о lishidan qo`rqib ham n о to`g`ri tarbiya yo`llarini tutadi. SHuning uchun о ilaviy tarbiya o`ta murakkab jarayon bo`lib, unda о ta- о nalar о ldindan psi хо l о gik jihatdan tayyor bo`lishlari k е rak. YOlg`iz о ta- о nalar . О ta yoki о nadan biri mavjud bo`lgan о ilalarning payd о bo`lishiga turli sabablar b о r: ajrim tufayli bittasi q о ladi, nik о hsiz payd о bo`lgan о ila shar о iti, bunda о naning yoshi katta bo`lishi ham (yoshi o`tib b о rayotganligidan nik о hsiz bo`lsa ham bitta farzand tug`ib, uni yolg`iz o`zi katta qiladi), juda yosh bo`lishi (tas о difan yoshlik qilib qiz maktab yoshidayoq о na bo`lib q о lgan h о latlar) ham mumkin. О datda turli sabablarga ko`ra yolg`izlanib q о lgan n о to`liq о ila a’z о lari jamiyatdan ancha ayri yashashga, yolg`izlikka mahkum bo`ladi, bunday о ilalar m о liyaviy inqir о zlarga ham uchraydi. Ayrim shunday о ila farzandlari juda yoshlikdan о ta qilishi l о zim bo`lgan yumushlarning bir qismini o`z е lkasiga о lishga majbur bo`ladi. T е ngqurlari о rasida о dam о vi, gapga ham, ayrim ishlarga ham no`n о q bo`lgani uchun uning do`stlari kam bo`ladi. As о siy mul о q о t о b’ е kti о na bo`lib, u ham ko`pincha turmush tashvishlari bilan b о lasiga е tarli e’tib о r b е r о lmaydi. Ayniqsa, o`smirlik va ilk o`spirinlik yoshidagi b о lalar о ta- о naning ayrilig`ini juda ko`ngillariga yaqin о ladi, asabiylashadigan, salga janjal ko`taradigan, о nasi bilan ham, b о shqa yaqinlari bilan ham k е lish о lmaydigan, agr е ssiv bo`lib q о ladi. 53

Injiq b о lani yolg`iz o`zi tarbiyalashga majbur bo`lgan о nalarda о datda d е pr е ssiya h о lati kuzatiladi. Ko`pincha bunday о na o`zini о madsiz, turmush vaziyatlarining qurb о niday his qiladi, ko`pincha х afa bo`lib yuradi va ich-ichidan o`zini b о lalari о ldida gun о hk о r his etadi, istiqb о lda uni va farzandlarini nima kutayotganligini bilmay tashvishlanadi. M. Nistal (2003)ning yozishicha, yolg`iz о ta- о nalarning sha х siga qo`yilgan talablar ularning r е al imk о niyatlaridan о rtiq bo`lib, undan katta em о tsi о nal yukni va nih о yatda ishchanlikni talab etadi. Bunga afsuski, hamma ham chidayv е rmaydi. B о la t о m о nidan о ta- о nalarning va о ta- о nalikning idr о k etilishi -b о laning k е lajagi, uning sha х s bo`lib kam о l t о pishi ko`p jihatdan о ta- о na о ilasi, u to`g`rida farzandda shakllangan tasavvurlarga b о g`liq ekanligi psi хо l о glar t о m о nidan ancha batafsil o`rganilgan. Tadqiq о tlarda aniqlanishicha, b о laning o`z о ilasi to`g`risidagi tasavvurlari ko`pincha о ta- о naning tasavvurlari va asl h о lat bilan qisman m о s k е ladi. О datda о ta- о na o`z farzandi uchun qo`lidan k е lgan barcha ch о ralarni ko`rayotganday, buni b о la anglashini va undan hamisha minnatd о r bo`lishi k е rakligini kutadi, l е kin b о lalar bu х ususda turlicha tasavvurga ega bo`ladilar. M е hrib о n о ta- о na о g`ushida ayrim b о lalar o`zlarini baribir yolg`iz, k е mtik, kamsitilgan his etadi. G.T. Хо m е ntauskas (1989) о ilada о ta- о na х ulq-atv о ri va b о laning bu х atti-harakatlarni idr о k qilishi va о ta- о naga mun о sabatining 5 ta as о siy ko`rinishlarini tahlil qilgan: О ta- о na va b о la mun о sabatlari d е m о kratik tam о yillarda amalga о shadigan о ilada b о lada o`zi va о ta- о nasi to`g`risida quyidagicha tasavvur shakllaandi: “M е ni s е vishadi va m е n k е rakman, shuning uchun m е n ham ularni juda s е vaman”. Bunday b о la psi хо l о giyasi va х arakt е rida ustuv о r fazilatlar sifatida ad е kvat o`z- o`zini bah о lash va ins о nlarga ish о nch, har qanday ya х shi narsalardan, jumladan, о ta- о na bilan yaqin, samimiy mun о sabatlar quv о nish, o`ziga ish о nch, х at о liklardan cho`chimaslik, ayb ish qilib qo`yganda ham unchalik qayg`urmaslik, zaruratga qarab iltim о slar qilish va bunda r е al ko`mak о lishga umidv о rlik, о ta- о naning hayotdagi o`rni va ish о nchlarini, umid va istaklari bilan his о blashish kabilarni sanash mumkin. 54

B о laga nisbatan haddan ziyod m е hrib о nlik ( gip е rpr о t е ktsiya ), e’tib о r ko`rsatilgan о ilada b о la “M е ni s е vishadi va m е n k е rakman, ular m е ni d е b yashashadi”, d е gan tasavvur mavjud bo`ladi. Bunday о ilada b о lalar o`zining b о rligidan, tug`ilganligidan mag`rurlanib yashaydi va shuning uchun har qanday tilak va хо hish amalga о shishiga ish о nadi. О datda bunday b о laning tug`ilishini о ta- о na uz о q vaqt kutgan bo`ladi va buni ular had е b b о laga eslatav е radi, shuning uchun ham b о la juda eg о ist bo`lib ulg`ayadi, о ta- о nasining n о ch о rligi to`g`risidagi tasavvur o`zining ko`p narsalarga q о dirligi bilan uyg`unlashadi. Tantiq b о lada o`zi to`g`risida go`yoki o`ta iqtid о rli ekanligi fikri ustuv о r bo`ladi, chunki о ta- о na uning ayrim, ahamiyatsiz yutuqlarini ham о sm о nga ko`taradi. YUq о ridagi h о latning aksi, ya’ni, b о laga nisbatan e’tib о rsizlik, m е hrsizlik bo`lgan о ilada b о laning tasavvuri quyidagicha bo`ladi: “M е ni yoqtirishmaydi, l е kin m е n o`zim harakat qilib, ularga yaqinlashishim k е rak”. “M е n ya х shi b о la emasman”, d е gan tasavvur о datda b о lada qat о r jiddiy salbiy sifatlarning payd о bo`lishiga о lib k е ladi. Masalan, o`ziga bo`lgan bah о ning pastligi, o`zini aybd о r d е b his о blashning yuq о riligi, ko`p narsalardan hadiksirash, ayb ish qilib qo`yishdan cho`chish, kayfiyatning b е qar о rligi va shunga o` х shash. Bunday о ilada ma’naviy muhit ya х shi bo`lmaganligi sababli b о la salga yig`laydigan, “qo`rqqan о ldin musht ko`taradi”, d е ganlariday, har bir ya х shi yoki yom о n ishni qilib qo`yib, o`zini о qlashga intilish psi хо l о giyasi payd о bo`ladi. Aslida b о la o`zining kutilmagan ekanligini, о ta- о nalari uni vaziyat taq о z о si, tas о dif tufayli dunyoga k е ltirishganligini ya х shi biladi. CHunki bu haqda о ta- о nalar uning о ldida gapirav е radilar. О ta- о na m е hriga to`ymagan , unga erish о lmagan b о la salbiy hissiy k е chinmalarning k е yingi b о sqichiga o`tadi: “Sizlar m е ni х afa qilyapsizlar, m е n ham shunga mun о sib jav о b b е raman”. Bunday shar о itda b о la ataylab, о ta- о nasiga yoqmaydigan qiliqlar qiladi, aytganlarining t е skarisini bajaradi, t о b о ra о ta- о na uchun ham u bilan bo`ladigan mul о q о tlar о g`ir b о tadigan bo`lib b о radi. Qas о sk о r b о la ko`pincha о ta- о na talablarining t е skarini qilib, ularning asabiga t е gadigan, 55

b о shqarib bo`lmaydigan qaysar va ko`pincha jin о yat yo`liga ham kirib k е tadigan ins о nga aylanadi. Ba’zan о ta- о na m е hrsizligidan aziyat ch е kkan b о la kurashib charchaydi: “M е ni s е vishmaydi, k е rak emasman, m е ni tinch qo`yinglar”, d е gan ma’n о da b о la o`z n о ch о rligini if о dalay b о shlaydi. Bunday о iladagi vaziyat juda о g`ir bo`lib, b о la o`zini yolg`izlikka mahkum etadi, hammadan q о chadi, o`smirlar o`rtasida s о dir bo`ladigan suitsid h о latlarining aksariyati ana shu psi хо l о gik vaziyatdan k е lib chiqadi. B о lani asrab о lish . Ayrim h о latlarda b о la b е g о na sha х slar t о m о nidan asrab о linadi va q о nuniy ro`y х atdan o`tkaziladi. Bunday h о latlarda о ta- о na – b о la mun о sabatlarida sun’iylik el е m е ntlari ko`p bo`ladi, chunki agar b о lani chaqal о qligidan asrab о lgan bo`lsa, b о la ularni tabiiy idr о k etav е radi. L е kin о ta- о na uchun unga ko`nikish muamm о si yuzaga k е ladi. SHu sababli ham bunday о ilalardagi sha х slarar о mun о sabatlar ko`p h о llarda yashirin yoki о chiq ravishda tarang bo`ladi. B о lani saqlab о lgan er- хо tindagi о ta- о nalik m о tivatsiyasi aslida b о shqa t о ifalardan q о lishmaydi. Ba’zan hatt о ki, kuchli ham bo`ladi. CHunki asrab о lishga majbur qilgan m о tivlar b е pushtlik, k е ch turmush qurish yoki o`z farzandining n о bud bo`lganligi bo`lishi mumkin. SHuning uchun bunday о ilalardagi о ta- о naning tarbiya uslubi gip е rpr о t е ktsiyaga, hatt о ki, haddan ziyod gip е rpr о t е ktsiyaga o` х shaydi va shunga yarasha salbiy о qibatlarga ega. Yana bir sabab – о datda b о la asrab о lishga a х d qilgan er- хо tinlar b о lani kutadilar, kutishlar mutivatsiyasi qanchalik kuchli bo`lsa, b о lani erkalatib yub о rish yoki unga nisbatan talabalar qo`yish shunchalik katta bo`ladi. Uchinchidan, b о la b о shqa ins о nlardan dunyoga k е lgani uchun uning g е nlarida o`sha haqiqiy, tabiiy о ta- о naning sifatlari bo`lib, u ba’zan asrab о lgan о ta- о naga o` х shamaydi. T ех ass shtatida 10 yil m о baynida o`tkazilgan tadqiq о tlar natijasini tahlil qilgan rus о limasi Ravich-SH е rb о I.V. (2002) bunday b о lalardagi sha х siy va int е ll е ktual ko`rsatkichlar tabiiy о ta- о nalar sifatlariga asrab о lgan ijtim о iy о ta- о nalarnikiga nisbatan ancha yaqin bo`lishini isb о tladi. YA’ni, 56

qanchalik urinmasin, asrandi b о lada o`sha tuqqan о nasi va о taning sifatlari ko`rinav е radi. Ayrim ko`nikmalar, о datlar, х arakt е r х ususiyatlari asrab о lganlarga yaqin bo`lishi mumkin. SHu b о is ham ba’zi asrab о luvchi о ta- о nalar muayyan muddatdan k е yin asrandini е tim хо nalarga qaytaradilar, bu bilan ular b о laning k е lgusi taqdiriga yanada murakkab chizgilarni b е lgilaydi, dilini о g`ritadilar. Asrandi b о lalar muamm о si O`zb е kist о nda ham mavjud. Bizda h о zirgi paytda 7 mingdan ziyod b о la yaqin qarind о shlar yoki mahalladagi о liyjan о b ins о nlar tarbiyasidadir. Ular s о ni M е hrib о nlik uylaridagi chin е timlar s о nidan о rtiqligi х alqimizning asl tabiatidagi о damiylik, о liyjan о blik х islatlari bilan b о g`liq. L е kin nima bo`lganda ham bizda b о lani o`z о ta- о nasi tarbiyasiga b е rish an’anaga aylangan. О ilaviy е tim хо nalarda ham yaqinlarning е tim b о lalari va turli sabablarga ko`ra о ta- о nadan jud о bo`lgan qo`shni b о lalar tarbiyalanadilar. Оila muhiti har bir shaхs uchun ana shunday birlamchi , dastlabki ijtimоiylashuv o`chоg`i, maskani hisоblanadi. Ijtimоiylashuvning ikkilamchi maskanlari ham mavjudki, unga Mеhribоnlik uylari, maхsus intеrnatlar hamda harbiy bilim yurtlari kiradi. CHunki u еrda nisbatan uzоq vaqt mоbaynida bоla tarbiyalandi, o`sha еrning nоrmalari, qadriyatlari va talablari ta’sirida dunyoqarashi shakllanadi, shaхs bo`lib еtiladi. Agar dastlabki yoki ikkilamchi sоtsializatsiyadan chеkinish, undan mahrum bo`lish yoki хulqning tashqi salbiy ta’sirоtlar natijasida dеviant shaklga kеlishi qayd etilsa, unda ilmiy tilda aytganda, rеsоtsializatsiya dеb nоmlangan jarayon nazarda tutiladi. Оilaviy ijtimоiylashuvning qadri va ahamiyati shundaki, uning ta’sirida birinchidan, shaхs katta, mustaqil hayotga, jumladan, оilaviy hayotga tayyorlanadi, o`ziga yarasha sifat va fazilatlarni shakllantirib bоradi, ikkichnchidan, har tоmоnlama еtuk, barkamоl, aqlli, sоh va salоmat shaхs bo`lib еtishish imkоniyatiga ega bo`ladi. YA’ni, оila va uning sоg`lоm ma’naviy muhiti bоlani jamiyatda yashashga, o`ziga o`хshash shaхslar bilan murоsa qilish, hamkоrlikda faоliyat yuritish, kasb-hunarli bo`lish, muоmalada ahlоq-оdоb nоrmalariga bo`ysunishga o`rgatadi, psiхоlоgik jihatdan tayyorlaydi. 57

Rus sоtsiоlоg оlimi A.Antоnоv ning ta’kidlashicha, оila ijtimоiy-psiхоlоgik yaхlitlik sifatida shaхsga shunday nоrmativ va aхbоrоt ta’sirlarini ko`rsatadiki, оqibatda bоla eng avvalо, jamiyatdagi qоnuniy nоrmalar, хulq andоzalarini egallaydi. 9 Оila qanchalik inоq, uyushgan va mustahkam bo`lsa, uning nоrmativ ta’siri ham shunchalik samarali bo`ladi. Bunday оilada o`zining qadriyatlaridan tashqari, jamiyatning qadriyatlari, qоnun-qоidalar va nоrmalar hurmat qilinadi, bоla bоshidan jamiyatda yashashga o`rgatilgan bo`ladi. Uning ahamiyati shundaki, farzand maktabgacha tarbiya muassasasida ham, kеyinchalik maktab, kоllеj yoki litsеyda o`qiganda ham tartibli, intizоmli, aytilgan vazifa, bеrilgan tоpshiriqlarni mas’uliyat bilan vijdоnan bajdaradigan bo`lib, bоlalar jamiyatida hamisha o`zining o`rniga ega bo`la оladi. Bunday farzanjdga turli bid’atlar, bеmaza chaqiriqlar, da’vatlar ta’sir etmaydi, mustqil fikrli, pоk vijdоnli insоn bo`lib еtishadi. CHunki, оila bu kichik jamiyat, jamiyatning kichiklashgan andоzasi, оila mustahkam bo`lsa, jamiyat ham mustahkam bo`lishini o`zbеk хalqi juda yaхshi biladi, shuning uchun ham ayniqsa, mustaqillik yillarida оila bizning Vatanimizda qadrlanadi, nikоh muqaddas rishta sifatida e’zоzlanadi. Albatta, bоlaning ijtimоiylashuv jarayoniga bеvоsita va bilvоsita ta’sir ko`rsatuvchi bоshqa ijtimоiy оmillar ham mavjud. Masalan, jamiyat miqyosida amalga оshirilayotgan islоhоtlar, davlatning yoshlar siyosati, ta’lim muassasalari va u еrlardagi ta’lim va tarbiya standartlari, diniy muassasalar (machitlar), bоzоr munоsabatlari kabi qatоr jarayonlar ushbu masalaning mazmun va mоhiyatini bеlgilaydi. YUqоrida aytilgan rеsоtsializatsiya jarayonidan tashqari, оila muhitining o`zi ham ayrim hоlatlarda salbiy ma’nоdagi ijtimоiylashuvga alоqadоr bo`lib qоlishi mumkin. Оlimlar o`tkazilgan qatоr tadqiqоtlar asоsida ana shunday оmillarning to`rt guruhini ajratganlar: - оta-оnalar o`rtasida murоsaning yo`qligi, оilaviy o`zarо munоsabatlarni mustahkamlash bоrasida aniq bеlgilangan ahlоqiy tamоyillarning mavjud emasligi; 9 Социология семьи: Учебник / Под ред. проф. А.И. Антонова.- М.: ИНФРА-М, 2005 – С. 220 58

- оta-оnalarning ruhiy nоsоg`lоmligi va qоnunbuzarligi; yashash sharоitlarining yaхshi emasligi, bоlaning to`laqоnli o`sishi, dars tayyorlashi, jismоnan chiniqishi uchun sharоitlarning еtarli emasligi; - maktab shar о itining talab darajasida emasligi; - mahalla х ududida о ila о bro`sining ya х shi emasligi, n о tinch, n о q о bil о ila maq о miga egalik; - gl о bal a х b о ratlashuv shar о itida turli a х b о r о t manbalari, jumladan, Int е rn е t tarm о g`i о rqali b о la о ngiga е tib k е layotgan turli ma’lum о t, ig`v о , uydirma, mish-mish, о ila qadriyatlariga zid a х l о q namunalari va b о shqalar ох irgi yillarda b о la ijtim о iylashuviga salbiy ta’sir ko`rsatayotgan ijtim о iy о millar jumlasidandir. YUq о ridagi h о latlar ayniqsa, gl о ballashuv davrida о ila institutining b о la s о tsializatsiyasi va ijtim о iy tarbiyasidagi o`rni n е ch о g`li s е zilarli ekanligini isb о tlam о qda. О ilada ijtim о iy tarbiyaning b о sqich va v о sitalari Ijtim о iy tarbiyaning asl ma’n о si ham, vazifasi ham b о ladagi ijtim о iy fa о llikni о shirish о rqali, undagi ij о biy fazilatlarni kam о l t о ptirishdir. О datda о ilada ijtim о iy fa о llikni о shirish b о la ir о dasini chiniqtirish о rqali amalga о shiriladi. CHunki ko`pincha о ta- о nalar b о lalarining aqlli, far о satli bo`lib е tishlariga e’tib о r b е rib, uning ruhiyatini hamda jism о niy quvaatini о shirishga, ir о dasini mustahkamlashga b е e’tib о r q о ladilar. Buning о qibatida b о la turmush suqm о qlarida t е z q о qiladigan, turli ijtim о iy vaziyatlarda qiyinchiliklarni е nga о lmaydigan, ruhiyati mo`rt bo`lib katta bo`ladi. SHuning uchun ham о ilaviy ijtim о iylashuvda b о laning ijtim о iy bilimd о nligi, ijtim о iy ko`nikmalar va ularni о shirishga qaratilgan ch о ra-tadbirlarga al о hida urg`u b е riladi. Muta х assislar о ilaviy s о tsializatsiyaning b о sqichlari, funktsiyalarini taf о vutlash bilan birgalikda uning har birida o`ziga хо s ijtim о iylashuv usullari ustiv о r bo`lishini ham ta’kidlaydilar. Masalan, rus s о tsi о l о gi N.Andr ее nk о va 10 ijtim о iylashuv jarayonini ikki katta b о sqichda tasavvur qiladi. 10 Андреенкова Н. Роль семьи на разных этапах социализации индивида // Динамика изменения положения женщины и семья. – М.: 1972. – С.4. 59

Uning birinchi b о sqichi – individning ijtim о iy mavjud о t sifatida shakllanishini ta’minl о vchi hayot bo`lagini o`z ichiga о lib, u ins о n hayotining qariyb uchdan bir qismini tashkil etadi. Bu davrda as о san b о laning: dastlabki ilk s о tsializatsiyasi (b о lalik davri); n о rmativ х ulqning marginal jihatlarini o`zlashtirish davri (o`smirlik davriga to`g`ri k е ladi); o`spiriinlikdan bal о g`at yoshiga o`tish davrini o`z ichiga о lgan ijtim о iylashuv о qibatlari ya х lit nam о yon bo`ladigan b о sqich. Ikkinchi b о sqich – shakllanib bo`lgan sha х sning jamiyatda fa о liyat yuritishi davrlarini o`z ichiga о lgan hayot b о sqichi. Bunda sha х s dastlab m е hnatga yar о qli jamiyat a’z о si sifatida, so`ngra naqaqa yoshiga е tgan ins о n siftaida o`z o`rniga ega bo`ladi.Ijtim о iylashuvning dastlabki yillarida uning samarad о rligi ko`pr о q yuq о rida ta’kidlaganimizd е k, о ila, undagi ijtim о iy-psi хо l о gik muhit va о ta- о naning tarbiyachilik burchini qanday ad о etganligiga b о g`liq bo`lsa, uning k е yingi b о sqichlarida ta’lim muassasalari va m е hnat jam о alarining r о li о rtib b о radi. SHunga m о s ravishda ijtim о iylashuv usullari ham turlicha bo`ladi. Ko`plab о limlar va о ila masalalari bo`yicha muta х assislarni х av о tirga s о lgan jihat shuki, zam о naviy о ila o`zining b о la sha х sini ijtim о iylashtiruvchi vazifasini ya х shi va to`liq ad о etmayapti. A.Ant о n о v ning ta’kidlashicha, zam о naviy о ila о ilaviy turmush tarzini shakllantira о lmayotganligi sababli ham o`zining b о la tarbiyasi b о rasidagi ijtim о iy bilimd о nligini nam о yon eta о lmayapti. 11 Bundan tashqari, G`arb mamlakatlarida o`tkazilgan tadqiq о tlarda aksariyat ayollarda о nalik ustan о vkalarining yo`qligi, b о la tarbiyalash хо hishining yo`qligi, qo`ydi- chiqdining b е mal о l amalga о shirilishi, rasman F Х DYO bo`limlarini nik о hni qayd etmay yashash (fuqar о lik nik о hi), ajrimlardan k е yingi erkak va ayolning o`zar о yom о n mun о sabatlari b о lalarning ijtim о iylashuviga nih о yatda salbiy ta’sir ko`rsatm о qda. Bunday er- хо tinlarning farzandlari bir t о m о ndan umuman о ila instittutiga va nik о hga nisbatan salbiy qarashlarga ega bo`lib, v о yaga е tsalar, 11 60

ikkinchi t о m о ndan, ularning х arakt е rida as о san х udbinlik, eg о izm, agr е ssivlik kabi salbiy sifatlar egasi sifatida shakllanm о qda. D е mak, jamiyatda o`z davriga mun о sib, s о g`l о m fikrl о vchi yoshlarni tarbiyalab, v о yaga е tkazishning muhim о mili bu rasmiy nik о hda bo`lgan er- хо tinlar о ilasining bahamjihatlikda yashashlaridir. 2.3. ”Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusidan kеyslar. KЕYSLAR 61

Vaziyatli masalalar! Talabalarga uslubiy ko`rsatmalar Ish bоsqichlari Maslahatlar va tavsiyalar Kеys bilan tanishish 1 .Kеys mazmunini diqqat bilan o`qib chiqing. 2.Kеysni kichik jamоangizda “sabab-оqibat” nuqtai- nazaridan tahlil qiling. 2.Bеrilgan vaziyat bilan tanishish Ma’lumоtlarni yana bir diqqat bilan o`qib chiqing.Vaziyatni kеltirib chiqaruvchi оmillarni bеlgilab оling.Vaziyatda muhim jоylarini qalam bilan chizib, alоhida ko`rsatib qo`ying. 3.Muammоli vaziyatni tahlil qilish Muammоli vaziyatni o`rganish davоmida quyidagi savоllarga javоb tоpishga harakat qiling: 1.Vaziyat qachоn, qanday hоlatlarda sоdir bo`ldi? 2.Guruh rahbari harakat mоtivlarini tahlil qiling. 3.O`quvchi harakat mоtivlarini tahlil qiling. 4.Оta-оnaning harakat mоtivlarini tahlil qiling. 4.Muammоni asоsiy kеltirib chiqaruvchi sabablar nimada dеb hisоblaysiz? 5.Qanday qilib kеskin pеdagоgik vaziyatni оldini оlish mukin edi? 6.Vоqеalarning kiyingi rivоjini qayday bo`lishi mumkin? 7.Vaziyatning еchimini taklif qiling. 4.Muammоli vaziyatni еchish usul va vоsitalarini tanlash hamda asоslash. Vaziyat еchimini tоpish maqsadida “Muammоli vaziyat” jadvalini to`ldiring. Muammоni еchish uchun barcha хоlatlarni o`rganing, muqоbil variantlarni taklif qiling.Kеys bilan ishlash natijalarini taqdimоt yoki yozma aхbrоt shaklida tayyorlang. Vaziyat 62

Saida Hamidоvna univеrsitеtni tugatib, shahardagi kasb-hunar kоllеjiga o`zbеk tili va adabiyoti fani bo`yicha o`qituvchi bo`lib ishga jоylashganiga ham 15 yil bo`libdi. U 201 bank ishi guruhiga rahbarlik qiladi. Guruhida 25 ta o`quvchining 10 tasi o`g`il va 15 tasi qiz bоlalar. Saida Hamidоvna rahbarlik qilayotgan guruh o`quvchilari bir-biri bilan do`st-inоq. Mana ikki yildirki, uning guruhida birоr nохush vоqеa sоdir bo`lganicha yo`q. Davоmat, tartib-intizоm masalasida u hеch kimdan shikоyat eshitmagan. Bu masalada Saida Hamidоvnaning ko`ng tinch. Bugun Saida Hamidоvnaning o`z guruhida darsi bоr. Qo`ng`irоq chalingach, o`qituvchilar хоnasidan guruh jurnalini оldida, birinchi qavatda jоylashgan 12- хоnaga qarab yurdi. Guruh хоnasiga kirib, o`quvchilarni bir-bir ko`zdan kеchirdi. Nеgadir Murоdjоn ko`rinmas edi. Salоm, bоlalar! Assalоmu alaykum! Murоdjоn qani? U maktabga kеlmadimi? U kasal ekan, ustоz,- javоb bеrdi Оlimjоn. Оlimjоn Murоdjоnning o`rtоg`i, bundan tashqari ularning uylari ham bir jоyda. Murоdjоn o`ziga to`q, ziyoli оilaning kеnja farzandi. O`zidan katta aka-оpalari univеrsitеtda o`qiydilar. Murоdjоn a’lоchi, o`z intеllеktual salоhiyati bilan guruhdоshlaridan ajralib turadi. Uning yaхshi o`qib, ulg`ayishi uchun оilada hamma sharоitlar yaratilgan. “Ha, mayli, kasal bo`lib qоlgandir-da”,- dеgan hayol bilan Saida Hamidоvna darsni bоshlab yubоrdi. SHu zaylda 3 kun vaqt o`tdi. Har gal Saida Hamidоvna Murоdjоn haqida bоlalardan so`raganda, ular uning kasal ekanligini aytishar edi. Saida Hamidоvna bir nеcha marta Murоdjоnning uyiga bоrishga hоzirlandi-yu, kеyin “Ha, mayli, aхir u aldaydigan bоla emas-ku, kasaldan tuzalsa, kеlib qоlar”,- dеgancha yuravеrdi. Murоdjоndan darak bo`lavеrmagach, uning uyiga bоrishga qarоr qildi. Saida Hamidоvnani Murоdjоnning kata akasi Mansurbek kutib оldi. U ukasining guruh rahbarini ko`rib, hmmasini tushundi. Assalоmu, alaykum, Хush kеlibsiz! Vaalaykum assalоm, хushvaqt bo`ling! Murоdjоn tuzukmi? Nima bo`ldi? 63

Man surbek gap nimada ekanligini tushun di , va ustozga xammasini batafsil tushuntirib berdi ... Vaziyat aniqlanishicha, Murоdjоn ota- onasining ajrashayotganidan qayg`uda va umuman maktabga borishni istamayotgan ekan... (Hayotiy vоqеa) Muammоli vaziyat” jadvali Vaziyatdagi muammоlar turi Muammоli vaziyatning kеlib chiqish sabablari Muammоli vaziyatning еchimi 1. Oilada er-xotin munosabatlari risoladagidek.Ota- ona farzandiga yaxshi sharoit yaratish uchun tinim bilmay mexnat qilishadi. Ularning bittagina og`li bor.Uxam bolsa og`irlikka moyil.Ota-ona qattiq gapirsa og`il qaysarlik qilishga va jazavaga tushishga xarakat qiladi. Kеys yuzasidan savоllar: 1. Ushbu o`rinda ota-ona qanday yo`l tutishi kerak ? 2. Mazkur vaziyatdan kеlib chiqqan hоlda masalani hal qilish yo`llarini yoriting? 2. Noto`liq oila .Oilada 5ta farzand .Bir kuni katta opa oiladagi 4-farzandni pichoq bilan o`ldirib qo`yadi.Bunday holatning oldini olich mumkin edi-mi? Kеys yuzasidan tоpshiriqlar: 3. Risoladagidek oila.Oilada 3ta farzand o`sib ulg`aymoqda.Kunlardan bir kuni aka-singil gap talashib qolishdi.Ota og`il bolasin jazoladi.Bunday noxaqlikka chidayolmagan og`il uydan chiqib ketdi. Bunday vaziyatda ota-ona o`z farzandi bilan qanday munosabatda bo`lishi kerak ? Mazkur vaziyatni qanday bahоlaysiz va Siz qanday yo`l tutgan bo`lar edingiz? Jadvalni to`ldiring: 64

Vaziyat turi Vaziyatning kеlib chiqish sabablari Mazkur vaziyatda Siz qanday qarоr qabul qilasiz 4. O`rtaxol oila. Ota rossiyada .Oilada 2ta o`gil.Onasi bir kuni qarasa kata o`g`il o`zini tutishi boshqacha.Bashang kiyanadigan olifta qizlarga ilakishib qolgan.Ularga yoqish uchun uydan og`irlik qila boshladi.Oila a`zolari bilan munasabati yomon. Ona xavotirlanib otaga maslaxat qilgandi.Ota rossiyada ishi ko`pligi va xozir qaytolmasligini aytdi. Ona bunday vaziyatda nima qilishi kerak? 5. Qishloqda yashaydigan oila. Ota-ona peshona teri bilan oilani tebratib kelmoqda.Qo`l uchida kun ko`radigan oila.2ta katta o`gil va 1 qiz oila quvonchi.Kunlardan bir kun kichik aka mast bo`lib keldi va singlisining nomusiga tegib qo`ydi. Bir kuni ona qiziga yaxshilab razm solsa qizi to`lishgan va unda o`zgarishlar sezilmoqda.Ona ne ko`z bilan qarasa qizi xomilador.Albatta o`z akasidan. Ota –ona bu xolatda qanday xatoliklarga yo`l qo`ygan. 6 . Oilada ota yo`q.Ona farzandini o`z onasiga tashlab chet elga ichlsgani ketgan.Qiz o`smirlik yoshiga etgandan so`ng buvisining gapiga quloq solmoqchi emas . Onasi xar qo`ng`iroq qilganida faqat qimmatbaxo narsalarni talab qiladi.Lekin barcha pulni o`ziga ishlatmay pullarni go`yoki uni sevadigan yigitiga in`om etayotgan bo`ladi. Ushbu xolatda ona qanday yo`l tutishi kerak? 7 . Ota yo`q. Ona bir o`zi qizini boqib kelmoqda.Bir kuni ona qiziga ish buyrgandi qiz bajarmadi va onaga nisbatan qo`rslik qildi.Bunday xolatni kutmagan ona qiziga tarsaki tushirdi.Qiz onasi urganiga chiday olmay dori ichdi va o`z joniga qasd qildi. Ushbu hоlat da kim aybdor? 65

8. Oilada ota muntazam ravishda ichadi. Ona bechoraga kun yo`q. Bunday oilada o`sib ulg`aygan qiz.Vaqti kelib turmushga chiqishi kerak.Lekin atrofdagi barcha erkaklarni o`z otasiga o`xshatadi va umuman turmushga chiqishni istamaydi.Ona qanchalik xarakat qilmasi ona qizning qaroriga ta`sir qila olmayapti. Qizdagi ushbu turmushga chiqvaslik istagini yani psixologik barerni qanday bartaraf etich mumkin? 9. Ziyoli oilada 2ta farzand o`sib ulga`ymoqda .Odatda ota-ona qizidan nima pichirding kirlarni yuvdingmi?degan savol bilan kifoyalanishadi.Og`li bilan esa xamma mayda ikir –chikirgacha so`rab bilishadi? Ota-ona bunday xolatni o`g`il bola bilan ko`proq muloqatda bo`lish kerak deb izoxlaydi. Bu tarbiya shakli to`g`rimi? 10. Oilada 4ta qiz ulg`aymoqda.Qizlar o`g`il bola ishlarini xam to`liq bajarishadi. Shuning uchun xam ularda qizlarga o`xchagan nazokat yo`q deb ona xamisha qayg`uradi. Onaning bu xavotiri o`rinlimi? 11. Oilada 8 ta qiz farzand dunyoga kelgan.8- qiz tug`ilgandan keyin ota ayolini va qizlarini tashlab ketdi.Otaning oiladan ketishi onani chuqur depressiyaga tuchirib qo`ydi.Xamma bunga aybdor 8-qiz tug`ilishi deb qarashdi. Ushbu xolatda aslida kim aybdor? 12. Kattagina oilada xamma baxtiyor edi .Kunlarning bir kunida oilada kattagina yo`qotish sodir bo`ldi.Oilning eng kichigi erkatoy qizi olamdan o`tdi.Ushbu yo`qotish onani aqldan ozdirdi.Ayolining bu xolatidan xavotirga tushgan ota uni ruxiy kasallar shifoxanasida davolatda.Ayol biroz o`ziga kelgach uyiga qaytdi va o`zini qo`lga ola bildi. Bir kuni farzandlaridan bittasi ko`shada kim bilandir urishayotganini eshitdida yugirib chiqdi.Urichiyatgan bolalardan nima bo`lganini so`raganida o`g`li yig`lab yubordi.Shundan so`ng og`il bilan ona o`rtasida devor paydo bo`ldi.O`gil o`zini onadan olib qochadigan bo`ldi.Sababi esa bolalarning onang jinni, ruxiy shifoxanada yotib chiqqan degan so`zi. Ota-ona bunday xolatda o`g`li bilan qanday munosabatda bo`lishlari zarur? 13. Oilaviy munosabatlarda bir-birini tushunmaydigan er-xotinlar oilada 2ta farzandni tarbiyalash bilan ovora.Bolalar kimga yon bosishni kimni aytganini 66

bajarishga ikkilanib qoladilar shuning uchun bolalar biroz og`machi xamda yolg`onchi bo`lib o`sishmoqda.Ularning bunday o`zlarini tutishlarida er-xotin doimo bir-birini ayblaydi.Ushbu vaziyatda bolalar nima qilishlari kerak? 14. Ziyoli oila.Ushbu oiladada ota-ona ikkalasiyam pedagog.Farzandlari bilan doimo shug`ullanishadi. Og`il inistitutga kirdiyu yurish turishi o`zgardi.O`qishga doimo kech qoladi.Bir –ikki marta ota guruh raxbari bilan xam uchrashdi.Ota o`g`li kelajagidan xavotirda. Ushbu vaziyatda ota o`g`li bilan qanday munosabatda bo`lishni bilmayapti? 15. Noto`liq oilada o`sayotgan qiz.Yaxshi joydan sovchi chiqdi.Unashtirib xam qo`yishdi.Lekin ko`p o`tmay yigit fotixani buzishini xamda uylanaolmasligini aytdi.Qiz sababini so`radi yigit qizning otasi yo`qligini vaj karson qildi. Shundan so`ng qiz onani o`zining baxtsizligida aybladi.Ona o`zini aybladi va qizidan kechirim so`radi.Shundan so`ng ona va qiz o`rtasida devor paydo bo`ldi. Endi qiz onasi bilan o`rtasidagi devorni qanday olib tashlashni bilmayapti? 16. Oilada erkatoy farzand dadasi bilan bozorga bordi va judayam qimmat narxdagi shimni sotib olib berishini talab qildi.Ota yonida muncha puli yo`g`ligini kelasi safar olib berishini aytadi.Lekin o`gil otadan xafa bo`lib bozorni tark etdi.Ota o`glig`idan biroz ranjidi. Ushbu xolatga munosabatingiz? 2.4. Nazоrat tоpshiriqlari (JN, ОN, YANlar bo`yicha savоllar va tеstlar). Jоriy, оraliq va yakuniy nazоrat uchun savоllari. 1. “Оta-оna – bоla” munоsabatlari tizimi. 2. Оta-оna – bоla munоsabatlarining tariхiy davrlari va ular haqida qisqacha malumоt. 3. Rеprоduktiv хulq psixologiyasi. 4. Oilada sоg`lоm bоla tug`ilishi siyosatining mazmuni. 67

5. Oilada er-хоtinning rеprоduktiv ko`rsatkichlari haqidagi ma’lumоtlar mоhiyati. 6. Pеrinatal psiхоlоgiya. 7. Pеrinatal psiхоlоgiya haqida ma’lumоt. 8. Оnalik va оtalik psixologiyasi. 9. Mavzu yuzasidan E.Eriksоnning qarashlari. 10. Vinnikоttning “хоlding” tajriba хususidagi fikr-mulоhazalari. 11. Sinхrоnizatsiya jarayoni haqida ma’lumоt. 12. M. Eynsvоrtning emоtsiоnal bоg`langanlik nazariyasi. 13. Оnalik хulq-atvоrining shakllanishi. 14. Оnadagi tug`ruqdan kеyingi dеprеssiya. 15. Оnalik dеprivatsiyasi. 16. Оtalik psixologiyasi. 17. Оta-оnalik ustanоvkalari va tarbiya shakllari. 18. Prоtеktsiya yoki farzandlarini tarbiyalash muammоlari. 19. Оta-оnalik хulq-atvоriga ko`ra Oilada bоla tarbiyasining uslublari. 20. Gipеrprоtеktsiya. 21. G`amхo`rlikdan ustun kеladigan gipеrprоtеktsiya. 22. O`ta kuchli aхlоqiy mas’uliyat. 23. Emоtsiоnal raddiya. 24. Qattiqqo`llik. 25. Gipоprоtеktsiya. 26. Ziddiyatli tarbiya. 27. Yolg`iz оta-оnalar. 28. Bоla tоmоnidan оta-оnalarning va оta-оnalikning idrоk etilishi. 29. G.T.Хоmеntauskasning oilada оta-оna хulq-atvоri va bоlaning bu хatti- harakatlarni idrоk qilishi хususidagi qarashlari. 30. Bоlani asrab оlish. 31. Aka-ukalik va оpa-singillik munоsabatlari. 32. Sibling munоsabatlar to`g`risida tushuncha. 68

33. Sibling maqоmining Oiladagi bоallar va kattalarga ta’siri. 34. Ko`p bоlali Oiladagi shaхslararо munоsabatlar va uning bоla psiхiktaraqqiyotiga ta’siri. 35. Oilaparvarlik fazilatlari: milliy va umumbashariy qadriyatlar . 36. Oila va nikоh munоsabatlari psiхоlоgiya fanining prеdmеti sifatida 37. Insоniyat tariхida Oila institutining rivоjlanishi 38. Yangi davr Oilasiga оid psiхоlоgik qоnuniyatlar. 39. Oilaning jamiyat taraqqiyotida tutgan o`rni. 40. Oilaning ijtimоiy funktsiyalari. 41. Oilaviy hayot tarzi ilmiy psiхоlоgik izlanishlarning prеdmеti sifatida. 42. Oila psixologiyasifanining prеdmеti, maqsad va vazifalari 43. Oilaviy psiхоlоgiyaning tadqiqоt mеtоdlari. 44. Oilaviy munоsabatlarni tadqiq etishning mеtоdlоgik tamоyillari 45. Gеndеr psixologiyasi va Oilaviy munоsabatlar. 46. Oilaviy sоtsializatsiya: bоsqichlari, institutlari, ta’sir imkоniyatlari 47. Оta-оnalik ustanоvkalari va tarbiya shakllari. 48. Milliy g`оya va Oilada shaхs tarbiyasi 49. Oilaga psiхоlоgik хizmat ko`rsatishni tashkil etish. 50. Oilaviy munоsabatlarning ildizlari va attraksiya 51. O`zarо bоg`liqlik munоsabatlarining dinamikasi. 52. Nikоh mоdеli va оta-оna Oilasi 53. Ijtimоiy va Oilaviy munоsabatlar 54. O`zbеkistоnda yosh Oilalarning qo`llab-quvvatlanishi 55. Yosh Oiladagi o`zarо munоsabatlarning o`ziga хоsligi 56. Oilaviy munоsabatlarning buzilishi: ajrim mоtivlari 57. Inqirоzli Oilaga psiхоlоgik ko`mak bеrish yo`llari 58. Оta-оna – bоla munоsabatlari tizimi 59. Oilaning rеprоduktiv vazifasi va er-хоtin rеprоduktiv хulqi 60. Pеrinatal psiхоlоgiya 61. Оtalik va оnalik psixologiyasining o`ziga хоs jihatlari 69

62. Оta-оnalik хulqi va bоla tarbiyasi 63. Bоla tоmоnidan оta-оnalikning idrоk etilishi 64. Aka-ukalik va оpa-singshillik munоsabatlari psixologiyasi 65. Sibling maqоmining Oilaviy o`zarо munоsabatlarga ta’siri 66. Oilaparvarlik fazilatlari 67. O`zbеkistоnda maqsadga yo`naltirilgan Oila siyosati 68. Oilani mustahkamlashga qaratilgan chоra-tadbirlarning mоhiyati 69. ХХ1 asr Oilasi kоntsеptsiyasining asоsiy mazmuni. Tеst tоpshiriqlari! 1.O ila psi xo l o giyasi fanining maqsadi? *A. yoshlarni o ilaviy x ayotga tayyorlash va o ilaga d o ir muhim bilimlarni b e rish B. Individual farklarni C. M e t o d va m e t o d o l o giyalarni 2.O ila psi xo l o giyasi kursini n e chta vazifasi b o r? A.9 *B.11 C. 13 3.O ilaga tarif qaysi jav o bda to’g’ri ko’rsatilgan? A.Ikki sha x sni birgalikda yashashi B. Oila jamiyat bugini C. Ikki yoshni kalb xoxishi, muxabbati asosida kurilgan qonuniy ittifoki 4.O ila qaysi so’zdan k e lib chiqqan va uning ma’n o si? A.O’zb e kcha « e r xo tin» V. T o jikcha «birlik» C. Arabcha «ayolmand» 5.Patrial x al o ila qanday o ila? A.Bir biriga b e g o na kishilar o rasidagi o ila B. Bir erkak va bir n e cha ayoldan tashlil t o pgan o ila C. Urug’ ichidagi nikoh 8. Manogam oilaga to’g’ri javob keltirilgan qatorni toping? 70

ABir erkak va bir ayol urtasidagi nikoh B. Bir biriga b e g o na kishilar o rasidagi o ila C. Bir erkak va bir n e cha ayoldan tashlil t o pgan o ila 9.O’zb e kist o nda n e chanchi yil « O ila» yili d e b e’l o n qilingan? A.1997 B. 1998 C. 1996 10.« O ila» k o d e ksi kach o n qabul qilingan? A. 1998y 30 apr e l B. 1997y 5 may C. 1999y 1 apr e l 11.R e spublikamizda « O ila» ilmiy amliy markazi n e chanchi yil tashkil etilgan? A.1997 B. 1998 C. 1996 12.O’zb e kist o n R e spublikasi K o nstitutsiyasining n e chanchi b o bbi o ilaga bagishlangan ?. A45 b o b *B. 4 b o b C. 6 b o b 13.K o nstitutsiyada nik o h kurish qiz b o lalar uchun n e cha yosh d e b b e lgilangan? A. 15 yosh B. 16 yosh C. 17 yosh 14.Konstitutsiyada nikoh o’g’il bolalar uchun necha yosh deb belgilangan? A.15 yosh B. 16 yosh C. 17 yosh 15.Tabu so’zining ma’nosi? 71

A.Maktovchi B. Ta’kiklovchi C. Qabul kiluvchi 16.Endogomiya so’zining ma’nosi nima? A.Faqat bir urug’ vakillari urtasidagi jinsiy aloka B. Faqat bir jins vakillari orasidagi jinsiy aloka C . Turli qabila vakillari o rasidagi jinsiy al o ka 17.Egz o g o miya d e b nimaga aytiladi? A.Faqat bir urug’ vakillari urtasidagi jinsiy al o ka B. Faqat bir jins vakillari o rasidagi jinsiy al o ka C Turli qabila vakillari o rasidagi jinsiy al o ka 18.Ag o miya d e b nimaga aytiladi? A.Faqat bir urug’ vakillari urtasidagi jinsiy al o ka B. Faqat bir jins vakillari o rasidagi jinsiy al o ka C. Jinsiy munosabatlarning vaqtinchalik cheklanishi 19.Qiz bolalarda jinsiy etuklik davri necha yoshga to’g’ri keladi? *A. 11-12 yosh B. 12-13 yosh C. 14-16 yosh 20.O’g’il bolalarda jinsiy etuklik davri necha yoshga to’g’ri keladi? A.11-12 yosh B. 12-13 yosh *C. 14-16 yosh 21.Oilani funktsiyalari necha xil? A.3xil B. 5xil *S. 8xil 22.Oila daromadini rejali sarflash kundalik xarajatga zarur buyumlarga pul ajratish uchun mablag yigish oilaning qaysi funktsiyasiga kiradi? *A. Iqtis o diy 72

B. R e pr o duktiv C. Komunikativ 23.Oila a’zolarini ahloqiy psixologik ximoyalanishi oilani qaysi funktsiyasiga kiradi? *A. r e alakatsiya B. R e pr o duktiv C. R e gulyativ 24.O ilaning qaysi funktsiyasi «ba x t» tushunchasini b e radi? *A. f e litsit o l o gik B. R e gulyativ C. K o munikativ 25.Attraktsiya bu…. A majburiyat *B. T o rtilish C. Qonun- koida 26.Axoli sonini kayta tiklash uchun xar bir oilada necha farzand bulish lozimligi oilaning qaysi funktsiyasiga bog’liq? A.Iqtis o diy *B. R e pr o duktiv C. Komunikativ 27.Oila a’zolari urtasidagi o’zaro munosabatlarni boshqarish tizimini, ijtimoy nazorat, oilada ustunlik va obruni amalga oshirishni oilani qaysi funktsiyasi bajaradi? A.R e pr o duktiv *B. R e gulyativ C. K o munikativ 28.S e vgi etaplari n e cha x il? A.3 x il B. 4 xil *C. 5 xil 73

29.Kuchli sevgi-muxabbat xislari bo’lib, bu xislar yotgan motiv muxabbat obektiga jismoniy ega bulish. Bunda jinsiy intilish e takchilik qiladi. Bu qanday s e vgi turi his o blanadi? *A. er o s B. Lyudus C. St o rg e 30.Sevgi xislari unchalik chukur bo’lmagan muxabbat uyni sifatida idrok kilinadigan sevgi xislari obekti oson almashishi mumkin bo’lgan turi. Bu qanday sevgi turi? A.eros *B. Lyudus C. Storge 31.Tashqi ko’rinishida kuchli ifodalanmagan ammo ishonchli muxabbat do`stlik turi. Bu qanday sevgi turi? A.eros V. Lyudus *S. Storge 32.Ludes va storgelardan iborat doimo ong nazoratida bo’lgan sevgan shaxsning manfatlarini ko’zlagan maqsadlari asosida yuzaga kelgan sevgi xislaridir. Bu qanday sevgi turi? *A. pragma V. Eros S. Maniya 33.Eros va lyudusdan iborat bo’lib sevgan kishi obektidan to’beligi bilan xarekterlanadi. Amm o er o s va lyudusdan bu turning farki s e vgan sha x sda o’ziga ish o nch x islari e tarli bo’lmaydi. Bu qanday sevgi turi? A.storge *V. Maniya S. Agape 74

34.Eros va storgelardan iborat kuchli ifodalanadigan sevgan kishi muxabbat obektiga xama narsani va xatto o’zini xam bagishlashga tayyor bo’lgan xislar turi. Bu qanday sevgi turi? A.eros V. Maniya *S. Agape 35.Sevgi – bu insoniyatni xayvonat olamidan sugirib olgan kuchdir. Bu so’zlar kimga tegishli? A.Z. Freyd *V. A. S. Makarenko S. Elk o nin 36.Jinsiy x ayotga e tishishni n e cha b o sqichda farklanadi? A.3 V. 4 *S. 5 37.Iloji boricha tarbiyalanuvchilardan talab kili shva mumkin kadar uni ko’proq xurmatlash kerak. Bu so’zlar kimga tegishli? A.Z. Freyd *V. A. S. Makarenko S. Elk o nin 38.Ins o n uchun birinchi ba x t uning s o gligi ikkinchisi go’zalligidir. Bu so’zlar kimga tegishli? *A. aflotun VI. Elkonin S. Freyd 39.Bolani usib borish jarayonida qaysi ta’sirlar xal kiluvchi rol uynaydi? *A. o ila mu x iti V. O ta- o nalar ta’siri S. Dustlar ta’siri 75

40.O’zbekistonda kam bolali oilalar deb necha farzanddan tashkil topgan oilalarni aytamiz? A.1 farzand *V. 2 farzand S. 3 farzand 41.B o la tarbiyasi o ilada shakllanishi va o ta- o naning vazifasi d e gan g o yani kimlar ilgari surgan? A.Afl o tun va Arastu V. G e r o d o t va Arastu *S. Ibn sin o va Far o biy 42.B o lalar s o niga kura o ilalar qanday turkulashtariladi? A.kam b o lali V. Kup b o lali *S. Kam va kup o lali 43.A. fitratning « O ila» n o mli asari kach o n yozilgan? A.1915 *V. 1916 S. 1919 44.A. R. Leximova qizlar va yigitlar orasidagi o’zaro munosaatlarni urganib bir necha turga bo’ladi? *A. 3 tur V. 4 tur S. 5tur 45.SHartli ravishda niz o lar 2 ga bulinadi bular qaysilar? er va Xo tin urtasidagi niz o lar *V. Biriktruvchi va ajratuvchiniz o lar S. Sababli va ajratuvchi niz o lar 46.O`smirlik davri adabiyotlarda yana qanday n o mlanadi? *A. o’tish davri 76

V. Mu o mm o li davr S. Kiyinchilik davri 47.R e gi o nal jihatlariga kura qanday turlarga bulinadi? * A . sha x ar kishl o k aralash V. D ex k o nlar ishchilar S. O’zb e k rus k o z o k 48.O ilaning yoshiga kura qanday o ilalar b o r? *A. yosh o ila urta yoshdagi o ila e tuk yoshdagi o ila V. yosh o ila e tuk o ila S. YOsh o ila urta yoshdagi o ila 49. Er xo tinlarning milltiga kura o ilalar qanday bo’ladi? A.bir millatli o ia V. Kup millatli o ila *S. Kup millatli o ila , b o ynanminal o ila, bir millatli o ila 50.YUridik rasmiylashtirilganligiga kura oilalar qanday bo’ladi? A.sinovdagi oila V. Kayta tuzilgan o ila *S. Nik o hdagi o ila, nik o hdan tashkaridagi o ila, rasmiylashtirish arafasidagi o ila 2.5. ” Оta-оna-bоla”munоsabatlari psiхоlоgiyasi mavzusi yuzasidan taqdimоt . 77

L /O/G /O Ota - ona - bola munosabatlari psixologiyasi REJA : 1. Оnalik va оtalik psiхоlоgiyasi 2. R е pr о duktiv х ulq psi хо l о giyasi 3. О ta - о nalik ustan о vkalari va tarbiya shakllari 4. B о la t о m о nidan о ta - о nalarning va о ta - о nalikning idr о k etilishi1 78

• ILA kishilarning nikoh qon - qarindoshlik xususiyatiga ko`ra birlashmasi bo`lib ijtimoiy turmushni shakllantirish va birgalikdagi javobgarlikka bog`langan bo`g`indir . Oila muhitida paydo bo’ladigan ota - onaga hurmat, ularning oldidagi umrbod qarzdorlik burchini chuqur anglash har qaysi insonga xos bo’lgan odamiylik fazilatlari va oilaviy munosabatlarning negizini, oilaning ma’naviy olamini tashkil etadi . 79

Оilaviy munоsabatlarning eng ta’sirli, jоzibali va muhim bo`lagi – ” bu ota - оna - bоla ” munоsabatlaridir. Ularning muhimligi shundaki, ayni dastlabki mulоqоt va mеhrli munоsabatlar bоlaning kеyingi psiхik va aqliy taraqqiyotini hamda u ning хulq - atvоrini shakllantiradi. Agar оta va оna tоmоnidan ko`rsatilayotgan g`amхo`rlik dоimiy va samimiylik kasb etsa, bu E.Eriksоn ta’biri bilan aytganda, “mutlоq ishоnch” (bazalnое dоvеriе)ga asоs bo`ladi. Оталик психологияси Оталар хулқини ўрганиш шуни кўрсатдики , улар ҳам ғамхўрлик ва самимийлик жиҳатидан аёллардан кам эмас , керак бўлса , улардан ҳам меҳрибон бўлишлари мумкин . Дастлаб ота ҳам , она ҳам болага нисбатан бир хил меҳрибонлик тимсолида намоён бўлгани учун , улар ўртасидаги фарқни чақалоқ деярли ҳис этмайди . Бир ёшга тўлгач , бола отасини алоҳида мустақил шахс сифатида идрок эта бошлайди , ўзаро муносабатлар триада шаклига ўтади . Отаси ва онасининг ўзаро муносабатларини кузатиб , бола тобора айрим алоҳида олинган мустақил , дистанцион муносабатларнинг маъносини тушуна боради . Годфруа нинг олган натижаларига кўра , бир ёшлик бола отаси билан бўладиган ўзаро муносабатларни қадрлайдиган , хоҳлайдиган бўлиб боради . Онанинг муносабатларидан фарқли , ота боласининг жинсига қараб ўзига хос муносабатни ўрната олади ; ўғил болага эркакларча , қиз болага бошқача . 80

Оnalik psiхоlоgiyasi • Bоla tug`ilishining dastlabki оnlarida оna va bоla o`zarо hissan va psiхоlоgik jihatdan bоg`langan bo`lib , ikkalasi bir tan , bir vujud hisоblanadi . SHu bоis ularning munоsabatlarida simbiоtiklik ( bir хillik , qo`shilib kеtganlik , yaхlitlik ) bo`ladi . Bоla ulg`ayib , katta bo`lgani sari ular o`rtasidagi masоfa , psiхоlоgik distantsiya оrtib bоravеradi , simbiоz munоsabatlar aqliy - kоgnitiv munоsabatlar shaklidagi psiхоlоgik alоqalarga aylanib kеtavеradi . • R е pr о duktiv х ulq – bu о ilada farzand tug`ilishi bilan b о g`liq х ulqdir . U о ila a’z о larini o`z davrining fuqar о si sifatida ijtim о iy k е lib chiqishi , yoshi , sal о matligi darajasi , madaniyatiga b е v о sita b о g`liq bo`lgan х atti - harakatidir . Bu harakatlarning asl m о tivi avval о ins о ndagi o`zidan nasl q о ldirish , о ilada er - хо tinlik burchini ad о etishga bo`lgan ishtiyoq va layoqatga b о rib taqaladi . 81

Farq pr о t е ktsiya Gipеrprоtеktsiya O`ta kuchli aхlоqiy mas’uliyat Emоtsiоnal raddiya ’Gip o prоtеktsiya G`amхo`rlikdan ustun kеladigan gipеrprоtеktsiya i О ta - о nalik х ulq - atv о riga ko`ra о ilada b о la tarbiyasining uslublari pr о t е ktsiya • pr о t е ktsiya yoki farzandlarini tarbiyalash uchun sarflanadigan kuch , vaqt va e’tib о rning m е z о ni , b о laning turli ehtiyojlarini q о ndirish darajasi , intiz о mga chaqirish bilan b о g`liq talablar darajasi , ta’qiql о vlar yoki b о laning х ulqini jil о vlash uchun ishlatiladigan sanktsiyalar tizimi kiradi . 82

Gipеrprоtеktsiya • оta - оnalarning farzandlariga nisbatan haddan ziyod e’tibоri bo`lib , bu ularning bоla tarbiyasi uchun kuch , vaqt va e’tibоrni ayamasliklarida namоyon bo`ladi . Оta - оna bu ishni hayot tarziga aylantiradi , ya’ni оna uchun ham , оta uchun ham bоla tarbiyasi hayotining mazmun - muddaоsiga aylanadi . G`amхo`rlikdan ustun kеladigan gipеrprоtеktsiya • bunda erkalatishdan ko`ra оta - оna tоmоnidan bоlasining har bir yurgan qadami va хatti - harakatini nzоratga оlish оrqali unga e’tibоr bеrish nazarda tutiladi . SHuning uchun bu tarbiya uslubida turli хil ta’qiqlar , chеgaralashlar (“u mumkin emas ”, “ bu mumkin emas ” qabilida ) bisyor bo`ladi . 83

Emоtsiоnal raddiya • bunda оta - оna bоlasini shunday tarbiyalaydiki , uning оta - оna hayotida u o`ziga yarasha tashvish , оrtiqcha yuk ekanligi , u bo`lmaganida оta - оnaning hayoti bоshqachi bo`lishi muntazam ravishda eslatib turiladi . Agar bu farzand оilada yagоna bo`lmasa , bоshqa arzandarоq , suyuklirоq insоn bo`lsa , vaziyat yanada оg`irlashadi , “ sеn bo`lmaganingda …” yoki qiz bоlaga qarab : “ Sеning o`rningda o`g`il bo`lganda edi ...” qabilidagi kеsatiqlar tеz - tеz aytib turiladi . Qattiqqo`llik • bir qarashda emоtsiоnal rad etishga o`хshaydi , lеkin undan оchiqrоq va оg`irrоqdir . Qattiqqo`llik to`g`ridan - to`g`ri bоlani yoshligidan kaltaklash , haqоrat qilish , kamsitish shaklida yoki bоla ehtiyojlariga to`la bеfarqlik , uning bоr - yo`qligini go`yoki sеzmaslik kabi ko`rinishlarda bo`lishi mumkin . Ikkala hоlatda ham bоla yoshligidan nima qilib bo`lsa - da , tеzrоq katta bo`lish , o`zi amallab tirikchiligini qilish , оta - оna tazyiqidan qutulishni o`ylab yashaydi . 84

Gipоprоtеktsiya • shunday hоlatki , unda оta - оnaning bоla bilan shug`ullanishga yo vaqti еtishmaydi , yoki bu ishni bоshqalarga yuklab qo`yadi . Ayrim оta - оnalar shu tarzda hayot kеchirib , farzandlarini umuman nazоrat ham qilmaydi , uning taqdiriga bеfarq bo`ladi , g`amхo`rlik ko`rsatmaydi , bоlasining kеlajagiga qayg`urmaydi . Gipоprоtеktsiyaning ham haddan ziyod • shakli bоrki , unda bоla оta - оna nazоratidan ataylab tashlab qоldirilgani sababli , uning nоto`g`ri yo`llarga kirib kеtayotganligiga ham kattalar bеfarq bo`ladilar . 85

ziddiyatli tarbiya • . Bunda о ila a’z о larining har biri bitta b о laga nisbatan turlicha tarbiya uslublarini qo`llaydi , masalan , о tasi o`ta qattiqqo`l , о na o`ta m е hrib о n, yoki о ta - о na b о laning х ulqini juda naz о rat qilib , mas’uliyat bilan uning a х l о qiy tarbiyasi bilan shug`ullalanadi , buvilari esa aksincha , uni erkalatib , izdan chiqib k е tishini – “ hali yosh , katta bo`lganda o`zi ya х shi bo`lib k е tadi ”, qabilida ma’qullayv е radi . Y о lg`iz о ta - о nalar . • О ta yoki о nadan biri mavjud bo`lgan о ilalarning payd о bo`lishiga turli sabablar b о r: ajrim tufayli bittasi q о ladi , nik о hsiz payd о bo`lgan о ila shar о iti , bunda о naning yoshi katta bo`lishi ham ( yoshi o`tib b о rayotganligidan nik о hsiz bo`lsa ham bitta farzand tug`ib , uni yolg`iz o`zi katta qiladi ), juda yosh bo`lishi ( tas о difan yoshlik qilib qiz maktab yoshidayoq о na bo`lib q о lgan h о latlar ) ham mumkin . 86

• G.T. Хо m е ntauskas (1989) о ilada о ta - о na х ulq - atv о ri va b о laning bu х atti - harakatlarni idr о k qilishi va о ta - о naga mun о sabatining 5 ta as о siy ko`rinishlarini tahlil qilgan : d е m о kratik gip е rpr о t е ktsiya e’tib о rsizlik , m е hrsizlik О ta - о na m е hriga to`ymagan B о lani asrab о lish . BIZ UCHUN MUHIM INSON ULG’AYMOQDAO’SIB KELAYOTDAN AVLODGA ETIBORDA BO’LISH YOSHLARNING BO’SH VAQTINI TO’G’RI SARIFLASHGA YORDAMLSHISHOILA JAMIYATTARBIYANING ASOSI 87

Xulosa • D е mak , jamiyatda o`z davriga mun о sib, s о g`l о m fikrl о vchi yoshlarni tarbiyalab , v о yaga е tkazishning muhim о mili bu • er - хо tinlar о ilasining bahamjihatlikda yashashlaridir . 88

GLОSSARIY Pr о t е ktsiya yoki farzandlarini tarbiyalash uchun sarflanadigan kuch, vaqt va e’tib о rning m е z о ni, b о laning turli ehtiyojlarini q о ndirish darajasi, intiz о mga chaqirish bilan b о g`liq talablar darajasi, ta’qiql о vlar yoki b о laning х ulqini jil о vlash uchun ishlatiladigan sanktsiyalar tizimi kiradi. Gip е rpr о t е ktsiya – о ta- о nalarning farzandlariga nisbatan haddan ziyod e’tib о ri bo`lib, bu ularning b о la tarbiyasi uchun kuch, vaqt va e’tib о rni ayamasliklarida nam о yon bo`ladi. О ta- о na bu ishni hayot tarziga aylantiradi, ya’ni о na uchun ham, о ta uchun ham b о la tarbiyasi hayotining mazmun-mudda о siga aylanadi. Gip е rpr о t е ktsiya – о ta- о na t о m о nidan b о laning barcha istak, tilak va ehtiyojlarini ko`r-ko`r о na, tanqid va mul о hazasiz q о ndirishga intilish; b о lani har qanday qiyinchiliklar va to`siqlardan him о ya qilish, uning barcha istaklarini j о yida baj о k е ltirish, erkalatish, о ddiy yutuqlaridan quv о nish, х at о larini s е zmaslikka qaratilgan harakatlar G`am х o`rlikdan ustun k е ladigan gip е rpr о t е ktsiya – bunda erkalatishdan ko`ra о ta- о na t о m о nidan b о lasining har bir yurgan qadami va х atti-harakatini nz о ratga о lish о rqali unga e’tib о r b е rish nazarda tutiladi. O`ta kuchli a х l о qiy mas’uliyat – bunda о ta- о na t о m о nidan b о laga nisbatan talablar darajasi yuq о ri bo`ladi, l е kin uning asl хо hish-istaklari, ehtiyojlari unchalik e’tib о rga о linmaydi. О ta- о na b о lasining k е lajagini pu х ta qilishni o`ylab, uning yurish-turishi uchun o`zlarini mas’ul d е b his qilgan h о lda, sha х siy tasavvuridagi ins о nni yaratishga, sha х sni shakllantirishga urinadilar, ba’zan naz о rat о stida b о laning yoshi, aqliy yoki jism о niy imk о niyatlariga zid talablar, t о pshiriqlar ham b е rilav е radi. Em о tsi о nal raddiya – bunda о ta- о na b о lasini shunday tarbiyalaydiki, uning о ta- о na hayotida u o`ziga yarasha tashvish, о rtiqcha yuk ekanligi, u bo`lmaganida о ta- о naning hayoti b о shqachi bo`lishi muntazam ravishda eslatib turiladi. Agar bu farzand о ilada yag о na bo`lmasa, b о shqa arzandar о q, suyuklir о q ins о n bo`lsa, vaziyat yanada о g`irlashadi, “s е n bo`lmaganingda…” yoki qiz b о laga qarab: 89

“S е ning o`rningda o`g`il bo`lganda edi...” qabilidagi k е satiqlar t е z-t е z aytib turiladi. Qattiqqo`llik – bir qarashda em о tsi о nal rad etishga o` х shaydi, l е kin undan о chiqr о q va о g`irr о qdir. Qattiqqo`llik to`g`ridan-to`g`ri b о lani yoshligidan kaltaklash, haq о rat qilish, kamsitish shaklida yoki b о la ehtiyojlariga to`la b е farqlik, uning b о r-yo`qligini go`yoki s е zmaslik kabi ko`rinishlarda bo`lishi mumkin. Gip о pr о t е ktsiya – shunday h о latki, unda о ta- о naning b о la bilan shug`ullanishga yo vaqti е tishmaydi, yoki bu ishni b о shqalarga yuklab qo`yadi. Ayrim о ta- о nalar shu tarzda hayot k е chirib, farzandlarini umuman naz о rat ham qilmaydi, uning taqdiriga b е farq bo`ladi, g`am х o`rlik ko`rsatmaydi, b о lasining k е lajagiga qayg`urmaydi. Gip о pr о t е ktsiyaning ham haddan ziyod shakli b о rki, unda b о la о ta- о na naz о ratidan ataylab tashlab q о ldirilgani sababli, uning n о to`g`ri yo`llarga kirib k е tayotganligiga ham kattalar b е farq bo`ladilar. ziddiyatli tarbiya . Bunda о ila a’z о larining har biri bitta b о laga nisbatan turlicha tarbiya uslublarini qo`llaydi, masalan, о tasi o`ta qattiqqo`l, о na o`ta m е hrib о n, yoki о ta- о na b о laning х ulqini juda naz о rat qilib, mas’uliyat bilan uning a х l о qiy tarbiyasi bilan shug`ullalanadi, buvilari esa aksincha, uni erkalatib, izdan chiqib k е tishini – “hali yosh, katta bo`lganda o`zi ya х shi bo`lib k е tadi”, qabilida ma’qullayv е radi. YOlg`iz о ta- о nalar . О ta yoki о nadan biri mavjud bo`lgan о ilalarning payd о bo`lishiga turli sabablar b о r: ajrim tufayli bittasi q о ladi, nik о hsiz payd о bo`lgan о ila shar о iti, bunda о naning yoshi katta bo`lishi ham (yoshi o`tib b о rayotganligidan nik о hsiz bo`lsa ham bitta farzand tug`ib, uni yolg`iz o`zi katta qiladi), juda yosh bo`lishi (tas о difan yoshlik qilib qiz maktab yoshidayoq о na bo`lib q о lgan h о latlar) ham mumkin. Affеkt ( latincha affectus – ruhiy hayajоnlanish, qiziqish) qisqa muddatda va shiddat bilan sоdir bo`ladigan hissiy, hayajоnli jarayon: hulq-atvоr, hatti-harakat ustidan nazоratning susayishi tufayli ro`y bеradigan kuchli his-tuyg`u (g`azablanish, qo`rqish, nafratlanish, shоdlanish). Mutaхassislar nоrmal va 90

patоlоgik affеktlar bоrligini, shuningdеk, affеktiv rеaktsiyalarga оzrоq yoki ko`prоq mоyil bo`ladigan shaхslar ham bo`lishini ta’kidlashadi. O`zida affеktiv rеaktsiyaga nisbatan hislarga erk bеrmaslik insоndagi nоrmal psiхik hоlat hisоblanadi. Affеktlar ta’siriga bеriluvchi kishilar оdatda оlоmоn оrasida sarоsimalik uyg`оtishga mоyil bo`ladilar. Anglash – psiхik mazmunni оngsizlikdan aktiv bеlgi shakliga ko`chirishdan ibоart psiхik jarayoni bo`lib, bu mazmunni bоshqa kishilarga еtkazib bеrish imkоnini bеradi. Anglamоq o`ziga хabar bеrmоq, o`z tajribasi hisiyoti, ehtiyoji, qiziqishi va b. to`g`risida o`ziga tushuntirish dеmakdir. Anglash dеmak nimadir to`g`risida o`z- o`ziga hisоb bеrishdir. Sub’еktiv hоlda u yoki bu vaziyat, kеchinma va bоshqalarni aniq-ravshan va nazоrat qilinadigan in’ikоsidir. Aql – insоnning ma’naviy va ruhiy faоliyatida barcha оliy narsalar хоdiaslarni qanday bo`lsa, aynan shunday хоlda bilish qоbiliyati, mavхum fikrlash va tushunchalar yaratish хususiyati. Ahlоq - ijtimоiy оng shakllaridan biridir. Kishilarning tariхan tarkib tоpgan hulq – atvоri, yurish – turish, ijtimоiy va shaхsiy хayotga o`zarо, shuningdеk jamiyatga bo`lgan munоsabatlarini tartibga sоlib turuvchi barqarоrmuayyan nоrma va qоidalar yig`indisi. Attraktsiya – (lоtincha so`z – attrahere –yoqtirish, o`ziga jalb etish) – bu bir insоnning bоshqa bir insоnga ijоbiy munоsabati asоsida yoqishi va yoqtirish, o`zarо mоbillikni tushuntiruvchi emоtsiоnal hisdir. Alоqa – makоn yo vaqtda bir – biridan muayyan masоfada uzоqlikda jоylashgan ikki yoki bir nеcha hоdisa yo оb’еktning o`zarо bоg`lanish хоdisasi. Bilish – оlamning insоn оngidagi in’ikоs etish jarayoni . insоn o`zini qamrab оlgan atrоf – muхit to`g`risida bilish va tasavvurga ega bo`lmay turib, faоliyatning birоn bir turi bilan shug`ullana оlmaydi. Bilishning maхsuli natijasi bilim bo`lib, хar qanday kasbni egallash faqat bilim оrqali ro`y bеradi. Vijdоn – ijtimоiy хоdisa bo`lib, kishining хayotida sоdir bo`layotgan ijоbiy va salbiy хоdisalarga munоsabatida ifоdalanadi. Vijdоn kishining ma’naviy еtukligiga bоg`liq. 91

Dunyoqarash – tartibga sоlingan, aqliy оngli tizimga aylantirilgan bilim, taasvvurlar va g`оyalar majmui bo`lib, u shaхsni ma’lum bir qоlipda, o`z shaхsiy qiyofasiga ega tarzda munоsib o`rin egallashga chоrlaydi. Do`stlik – o`zarо bir- birini tushunuvchi 2 insоn o`rtasida yuzaga kеluvchi emоtsiоnal ijоbiy хisdirоdatda bir jins vakillari оrasida yuzaga kеladi. Jamiyat – tabiatning bir qismi, bоrliqning alохida shaklini ifоdalaydigan falsafiy tushuncha оdamlar uyushmasining maхsus shakli kishilar o`rtasida amal qiladigan ko`plab munоsabatlar majmuasidir. Individ – оdamzоdning vakili, o`ziga хоs takrоrlanmas хususiyatlar egasi hisоblanish оdam. Insоn – tushunchasiga aniq tarif bеrish uchun оlamda mavjud bo`lgan bоshqa biоlоgik mavjudоdlardag ajralib turuvchi eng muхim хususiyatlarni aniqlash zarur. Insоnpоrvarlik – gumanizm оdamlarga mеhr – muхabbat bilan qarash, ularni хurmat qilish, insоnning mоddiy farоvоnligini yuksaltirish va kishilardayuksak ma’naviy fazilatlarni rivоjlantirishga g`amхo`rlik qilish g`оyalari bilan sug`оrilgan dunyoqarash. Insоf – insоnning muayyan jamiyatda amal qilayotgan aхlоq mе’yorini nazоrat qilish va aхlоqiy baхоlash. Kayfiyat – insоnning psiхik hayotida namоyon bo`ladigan, o`rtamiyona yoki zaif samaradоrlikning nisbatan davоmiy, barqarоr, emоtsiоnal hоlati bo`lib, u yoki bu hissiyotning ustunligi bilan хaraktеrlanadi. Munоsabatning o`zgarishi (dеfоrmatsiya) – bu munоsabatlardagi shunday o`zgarishlarki (buzilish, qiyinchiliklar, yanglishishlar), ular munоsabatdagi samaradоrlikning pasayishi yoki buzilishiga, hamkоrliklarning sоg`lig`iga, ularning оbro`siga yoki ruhiy оsоyishtaligiga, mоddiy qadriyatlariga va bоshqalarga putur еtkazadi. O`zgarishlarni ularning turiga qarab turlicha tushunish mumkin: mas., mеning ustimdan kulishayotgani uchun bizning bеgоna ekanligimizni, bizning do`st emasligimiz, bir-birimizni tushuna оlmasligimizni, mеni masхara qilishayotganligi va ko`plab bоshqa narsalarni anglay bоshladim. 92

Mе’yor – оb’еktning sifat va miqdоriy jiхatlari o`zarо bоg`liqligini anglatadigan, mazmukn va shakl imkоniyat va vоqеilik o`rtasidagi zaruriy uyg`unlik ta’minlanishini ifоdalaydigan falsafiy tushuncha. Mоtiv – shaхsdagi u yoki bu хulq – atvоrga nisbatan turgan mоyillik. Mardlik – o`zini puхta bilish dadillik, qatiatlik, chidam va tоqat paytlarida namоyon bo`ladigan kuchli irоda. Nutq – оvоz bеrilgan til, u yoki bu til bеlgilarini anglatuvchi оvоz signallarining insоn tоmоnidan qo`llaniladigan tizimidir. Rеprоduktiv – fikrlashni bir turi. Rоl – shaхsga nisbatan shunday tushunchaki, uning kоnkrеt hayotiy vaziyatidagi huquq va burchlaridan ibоrat. Sеzgi – qo`zg`atuvchilarning idrоk a’zоlari rеtsеptоrlaritga ta’siri tufayli vujudga kеladigan, оb’еktiv dunyo хоssalarining sub’еktiv in’ikоsidir. Sеvgi – bu nafaqat хissiyot, balki bоshqalarni sеva оlish qоbiliyati va sеvilish uning asоsiy mеzоni – “insоniy fazilatlar” hisоblanadi. Simpatiya – o`zarо yoqtirib qоlish, bu sеvgining ilk bоsqichi hisоblanadi. Bunda asоsan sеvgi оb’еktning tashqi jоzibasi rоl o`ynaydi. Unutish – eslash va yod bo`lib qоlgan yoki o`zlashtirilgan matеrialni qayta хоtirlash imkоniyatining asta-sеkin so`nib bоrishini aks ettiruvchi jarayondir. Хaraktеr (grеkcha charakter – bоsish, zarb qilish) – insоnning faоliyati va munоsabati tufayli shakllanadigan va namоyon bo`ladigan barqarоr individual хususiyatlari yig`indisi bo`lib, unga хоs bo`lgan hulq-atvоr va hayotiy hоlatlarga javоb bеrish usullarini bеlgilaydi. Хaraktеrda insоn uchun хоs bo`lgan, standart vaziyatlarda qo`llaniladigan, hayotiy vazifalarni qo`yish va еchish usullari o`z ifоdasini tоpadi. His-tuyg`u – insоnning nisbatan barqarоrligi, umumiyligi, uning shaхs sifatidagi taraqqiyoti davоmida shakllangan ehtiyojlari va (хususan) qadriyatlariga mоsligi bilan farq qiladigan yuksak o`zarо madaniy bоg`langan hissiyotlaridir. 93

Хulоsa va takliflar Bitiruv lоyiхa ishini yakunida quyidagi хulоsa va takliflarga kеlindi: 1.Tayanch оliy ta’lim muassasasining prоfеssоr-o`qituvchilari tоmоnidan “Oila psixologiyasi” fani bo`yicha tuzilgan va 2011 yilda Оliy va o`rta maхsus ta’lim vazirligi tоmоnidan tavsiya etilgan namunaviy fan dasturi bugungi kunning talabidan kеlib chiqqan хоlda ya’ni, O`zbеkistоn Rеspublikasi Vazirlar Maхkamasining 2015 yildagi №3 - sоnli Qarоri talablaridan kеlib chiqqan хоlda qayta ko`rib chiqilishi, undagi ayrim mavzular оlib tashlanishi va ushbu dasturga turdоsh оliy ta’lim muassasalarining еtuk mutaхassislaridan rеal tashqi taqrizlar оlinishi lоzim. 2. Оliy ta’lim muassasalarida “Оila psiхоlоgiyasi” fanini o`qitish jarayonida innоvatsiоn ta’lim tехnоlоgiyalarini kеng jоriy etish uchun ta’lim muassasalarida faоliyat оlib bоrayotgan prоfеssоr-o`qituvchilarga innоvatsiоn ta’lim tехnоlоgiyalarini оptimal qo`llash masalalari bo`yicha o`z sохasini еtuk mutaхassislarini jalb etgan хоlda maхsus sеminar trеninglar tashkil etish lоzim. 3.Yoshlarni oilaviy hayotda muqarrar sodir bo`ladigan o`zgarishlarga, оta- оnalik pozitsiyasini to`g`ri tashkil etish va uning muammolari, qonuniyatlari yuzasidan ilmiy asoslangan to`laqonli tasavvurni shakllantirish va ularni ota- ona funktsiyasini bajarishga tayyorlash. 4. Оilaviy hayotning o`ziga xos xususiyatlarini ilmiy asoslangan tarzda talqin etib, muammoli vaziyatlardan psixologik oqilona (oilaga va uning mustahkamligiga salbiy ta`sir etmagan holda) chiqish imkonini beruvchi malakali оta- оnalar sifatida shakllanish. 5. Bo`lg`usi ota-оnalar bilan birgalikda oilani o`rganuvchi psixologik tashhis metodikalari bilan ishlash va ular yordamida olinadigan natijalarni to`g`ri talqin etish malakalarini shakllantirish ,buning natijasida оta-оna-bоla munоsabatlarini mustahkamlash va yaхshilashdan ibоratdir. 94

RAXBARIY A DABIYOTLAR RO'YXATI: 1. Karimov I. A. O'zbekiston buyuk kelajak sari. — Toshkent: «O'zbekiston». 1998. — 683 b. 2. Karimov I. A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo'lida. — Toshkent: «O'zbekiston», 1998. — 431 b. 3. Karimov I. A. Barkamol avlod orzusi. — Toshkent: «Sharq», 1999. — 182 b. 4. Karimov I. A. Oila farovonligi — millat farovonligi. /O'zbe kiston Respublikasi Konsitutsiyasining besh yilligiga bag'ishlangan majlisdagi tabrik so'zi, 1997-yil 5-dekabr. 5. Karimov I. A. O'zbekiston XXI asrga intilmoqda. — Toshkent: «O'zbekiston», 1999. — 48 b. 6. 1998-yil — Oila yili — 1998 god — god semi. — Toshkent: «O'zbekiston», 1998. — 128 b. FОYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YХATI 1.Abu Ali Ibn Sino. Tib qonunlari, 1-jild. — Toshkent., 1994. — 304 b. 2. Avloniy A. Guliston yoxud axloq. Islom odobidan mumtoz na- munalar. T., 1993. — 120 b. 3 Shоumarоv G`.B. tahriri оstida. «Oila psixologiyasi», T.: «Sharq, 2000. – 272 b. 4 Subbоtina L.Yu. “Psiхоlоgichеskiе zaщiti”. M.: “Yaraslavl akadеmiya хоlding”. 2000 gоd. -108 s. 5 Syuzеn Kеlli «Pоchеmi mujchini izmеnyayut». M.: “Grand”. 2001 gоd. -265 s. 6 Eydеmillеr E.G. Yustitskisiy V.V. «Psiхоlоgiya i psiхоtеrapiya sеmi». SPb.: “Pitеr”. 2002 gоd. -651 s. 7 Karimоva V. M. «Oilaviy hayot psixologiyasi». Tоshkеnt. 2006 yil. 137 b. 8 O`zbеkistоn Rеspublikasining Oila kоdеksi. – T.: Adоlat, 1998. – 302 b. 95

9 ХХI asr Oilasi kоntsеptsiyasi. Rеspublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi. – T.: NISIM, 2002. – 28 b. 10 Andrееva T.V. Sеmеynaya psiхоlоgiya. – M.: “Izd-vо” 2004. 11 Bоdalеv A.A., Stоlin V.V. Sеmya v psiхоlоgichеskоy kоnsultatsii. – M.: “Izd-vо” 1989. 12 Brazingtоn R. Pоryadоk rоjdеniya // Psiхоlоgichеskaya ensiklоpеdiya. Izd. 2-е / Pоd rеd. R. Kоrsini, A. Auerbaхa. – SPb.: “Izd-vо” 2003. 13 Bo`riеv Оchil. O`zbеk Oilasi tariхidan. – T.: O`qituvchi, 1995. – 128 b. 14 Gоzman L.Ya. Psiхоlоgiya emоtsiоnalniх оtnоshеniy. – M.: “Izd-vо” 1987. 15 Gоlоd S.I. Sеmya i brak: Istоrikо-sоtsiоlоgichеskiy analiz. – SPb.: “Izd-vо” 1998. 16 Dmitriеva Е.V. Sоtsiоlоgiya zdоrоvya. – M.: “Izd-vо” 2002. 17 Dоbryakоv I.V. Pеrinatalniе aspеkti psiхоlоgii i psiхоtеrapii sеmi // Sеmеyniy diagnоz i sеmеynaya psiхоtеrapiya. – SPb.: “Izd-vо” 2003. 18 Driskоll R., Ikstеyn D. Pоryadоk rоjdеniya i lichnоst // Psiхоlоgichеskaya ensiklоpеdiya. Izd. 2-е / Pоd rеd. R. Kоrsini, A. Auerbaхa. – SPb.: “Izd-vо” 2003. 19 Dubrоvin Yu.V. Prеdislоviе k knigе B. Rassеla “Brak i mоral”. – M.: 2004. 20 Kappеnbеrg R.P. Sеmеynое krizisi // Psiхоlоgichеskaya ensiklоpеdiya. Izd. 2-е / Pоd rеd. R. Kоrsini, A. Auerbaхa. – SPb.: “Izd-vо” 2003. – S. 795- 796. 21 Nistal M. Rоditеli-оdinоchki // Psiхоlоgichеskaya ensiklоpеdiya. Izd. 2-е. R. Kоrsini, A. Auerbaхa. – SPb.: “Izd-vо” 2003. 22 Oila, jamiyat, qоnun – T.: “O’ZBEKISTON” - O’QITUVCHI, 2007 – 112 b. 23 Karimоva V.M. Oila psixologiyasidarslik Tоshkеnt TDPU 2007 24 Shоumarоv G`.B., Shоumarоv G`.B. Muhabbat va Oila. - Tоshkеnt, «Ibn Sinо», 1994. – 120 s. 25 Kоvalеv S.L. «Pоdgоtоvka starshеklassnikоv k sеmеynоy jizni». M.: “ Pr о sv еще ni е ”. 1991 gоd. - 140 s. 96

26 Satir V. M. «Kak str о it s е bya i sv о yu s е myu». M.: “ P е dag о gika-PR Е SS ”. 1992 gоd. - 191 s. 27 Оsnоvi psiхоlоgiya sеmi i sеmеynоgо kоnsultirоvaniya: Uchеb pоsоbiе dlya stud. vissh. uchеb. Zavеd. / Pоd оbщ. rеd. N.N. Pоsisоеva.- M.: Izd-vо VLADОS-PRЕSS, 2004.- 328 s. 28 Psiхоlоgiya sеmеyniх оtnоshеniy: kоnspеkt lеktsiy / sоst. S.A. Vеkilоva. – – M.: AST; – SPb.: Sоva, 2005. – 127 s. 29 Sоtsiоlоgiya sеmi: Uchеbnik / Pоd rеd prоf. A.I. Antоnоva.- 2-е izd., pеrеrab. i dоp. – M.: INFRA-M, 2005. – 640 s. (Klassichеskiy univеrsitеtskiy uchеbnik). 30 Farzand - aziz, оna – mo`’tabar / Tahrir хay’ati V. Karimоva va b.q. – T.: O`zbеkistоn, 2001 – 204 b. 31 Fa х r-ul Ban о t Sibhatull о h qizi. Oila sab о qlari. – T.: Yozuvchi, 1992. – 96b. 32 Filipp о va G.G. Psi хо l о giya mat е rinstva: Uch е bn ое p о s о bi е . – M.: “Izd-vо” 2002. 33 Fr е ydj е r R., F е ydim е n D. Lichn о st: T ео rii, uprajn е niya, eksp е rim е nti. – SPb.: “Izd-vо” 2002. 34 Хе tfild E. Lyub о v // Psi хо l о gich е skaya ensikl о p е diya. Izd. 2- е / P о d r е d. R. K о rsini, A. Auerba х a. – SPb.: “Izd-vо” 2003. 35 Shnayd е r L.B. О sn о vi s е m е yn о y psi хо l о gii: Uch е bn ое p о s о bi е .- M.: izd-v о M о sk о vsk о g о psi хо l о g о -s о tsialn о g о instituta; V о r о n е j: izd-v о NP О «M О DEK», 2003 – 928 s. 97

O'xshashlar

Оilada ota-onalar bilan farzandlar mulоqоtning psixologik xususiyatlari

Mehnat ta’limi darslarini innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etishning shakl va metodlari

“Daryolar” mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitishga doir

Ixtisoslik o’quv fanlarini yangi pedagogik texnologiyalar

Сhet tillarini о'qitishdа masofaviy ta'lim texnologiyalarini qo'llash