Mehnat ta’limi darslarini innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etishning shakl va metodlari - Pedagogika - Diplom ishlar

Mehnat ta’limi darslarini innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etishning shakl va metodlari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

291 KB

Ko'chirib olish

“ Mehnat ta’limi darslarini innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etishning shakl va metodlari ” 1

МУНДАРИЖА КИРИШ .................................................................................................................... I боб. M еҳнат таълими дарсларини инновацион технологиялар асосида ташкил этишнинг илмий -назарий асослари 1.1 Умумий ўрта таълим тизимида дарсларини инновацион технологиялар асосида ташкил этиш мазмуни ................................................. .......................... 1.2. Дарсларни ташкил этишда инновацион технологиялардан фойдаланишга нисбатан замонавий ёндашувлар ....................................................................... 1.3. Таълим жараёни ни ташкил этишда ў қитувчининг инновацион фаолияти ................................................................................................................ II. боб. меҳнат таълими дарсларини инновацион технологиялар асосида ташкил этишнинг шакл ва методлари 2.1. Инновацион технологиялар асосида машғулотларни ташкиллаштириш ҳусусиятлари ................................................................................................... 2.2. Умумий ўрта таълим мактабларида ўқитишни и нновацион технологиялар асосида ташкил қилишнинг шакл ва методларига қўйиладиган замонавий талаблар . ........................................ 2.3. Меҳнат таълими дарсларида инновацион технологияларни тадбиқ этишнинг шакл, метод ва воситалари............................................................... ХУЛОСА .................................................................................................................. Фойдаланган адабиётлар .............................................................. 2

КИРИШЮртимизда соғлом ва баркамол авлодни вояга етказиш борасидаги ишларни янги босқичга кўтаришда, айниқса таълим тизимини ислоҳ қилишда “Таълим тўғрисида”ги Қонун ҳамда “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”нинг қ абул қилиниши муҳим аҳамиятга эга бўлди. Бу билан м амлакатимизда таълим тизимини тубдан ислоҳ қилишда, унинг сифати ва самарадорлигини оширишда, замонавий мутахассис кадрларни тарбиялашда демократик ва дунёвий мазмунга эга бўлган кўп босқичли, узлуксиз таълим тизимини шакллантиришда қонуний асоси яратилди. Узлуксиз таълимнинг турли бўғинларида ўқув-тарбиявий жараённинг мақсадлари, мазмуни, методлари, воситалари ва ташкилий шакллари билан боғлиқ ҳақиқий педагогик ва дидактик муаммолар истиқболини аниқлаш ҳамда самарали ечимларни топиш бўйича бугунги кунда турли илмий- тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Ҳозирги даврда ишлаб чиқаришда янги техника ва технологияларнинг жорий этилаётганлиги, илм ва фаннинг жадал тараққиёти мутахасссис кадрлардан ўз билимларини мустақил ва мунтазам равишда чуқурлаштириб, янгилаб, тўлдириб ва кенгайтириб боришни талаб этади. “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” ни амалга ошириш жараёнида ва мустақил фикрловчи баркамол авлодни шаклланишини таъминлайди. Таълим жараёнига замонавий педагогик технологиялар ва интерфаол ўқитиш технологияларини қўллаш орқали бўлажак мутахассисларнинг ижодий фикрлаш, мустақил қарор қабул қилиш, янги билимларни мустақил эгаллаш қобилиятини ривожлантиришга эришиш мумкин. Чунки ўзгарувчан бозор иқтисодиёти шароитида фақатгина мустақил фикрлаш қобилиятига эга бўлган, тадбиркор шахсгина ўз муаммоларини ўзи ҳал қила олади ва жамиятда ўз мавқеига эга бўлади. Бундай қобилият эса таълим муассасаларида,меҳнат таълими дарсларида шакллантирилади. Таълимнинг сифатига қўйиладиган талабларнинг ошиб бориши узлуксиз таьлим тизимини ривожлантиришнинг долзарб муаммоси ва 3

талабига айланиб, таълим мазмунини янгилашнинг фундаментал принципларига, яхлитлигига, изчиллигига ва амалиётга йўналтирилганлигига асосланган муҳим омили бўлиб қолмоқда. Замонавий таълимнинг мақсади касбий, мутахассислик салоҳияти юқори даражада бўлган, ижтимоий жиҳатдан фаол, мустақил ижодкор шахсини шакллантириш учун шарт-шароитларни янада ривожлантиришдан иборат. Мавзунинг ўрганилганлик даражаси. Республикамизда узлуксиз таълим тизимини малакали мухандис педогог кадрлар билан таъминлаш, уларга юқори самарадорликка эга бўлган технологик машина ва уску наларни қай даражада автоматлаштириш, автоматик асбоб-ускуна лар билан жиҳозлаш ва қўлланиладиган бошқариш ҳамда ростлаш тизимларининг турлари, ишлаш аниқликлари тўғрисида билим беришдай маъсулиятли вазифа катта аҳамиятга эгадир. Умумий ўрта таълимда меҳнат таълими йўналиши бўйича ўқувчиларнинг касбий тайёргарлиги, уларни касбга йўллаш масалалари бўйича У.Н.Нишоналиев, А.Р.Хўжабоев, Н.Шодиев ва бошқаларнинг тадқиқот ишларида меҳнат таълими ўқитувчиларини тайёрлаш назариясини ва амалиётини бир нечта қисмларга бўлиб ўрганганлар. Кейинги йилларда Республикамиз олимлари тадқиқотлари, жумладан: Н.А.Муслимов, Ў.Қ . Толиповларнинг ишларида бўлажак кичик мутахассисни тайёрлаш жараёнига янги педагогик ва ахборот технологияларини қўллаш, Р.Ҳ.Жўраев[14]нинг ишларида эса бозор иқтисодиёти шароитида мутахассис кадрларни тайёрлашни такомиллаштириш педагогик муаммо сифатида ўрганилган. Ш.С.Шарипов, Р.Х.Джураев, Ж.Ғ.Йўлдошев, Р.Ш.Аҳлидинов, Ш.Э.Қурбонов, Э.Сейтхалилов, М.Миркосимов, У.И.Иноятов, М.Х.Саидов, Ф.А.Носирова, М.Р.Ражабова, Ҳ.Саидов, Л.В.Перегудов, А.А.Юлдашев, Г.С.Абдурахманов ва бошқаларнинг тадқиқот ишларида ўқувчи-ўқувчиларни техник технологик билим, кўникма ва малакаларини шакллантириш муаммолари бўйича бир қанча тадқиқот ишлари олиб борилган бўлсада, янги 4

йўналиш яъни дарс мавзуларини инновацион технология асосида ўқитиш мавзуси тадқиқот қилинмаган. Шунинг учун ҳам мен ўз битирув-малакавий ишимнинг мавзусини “Меҳнат таълими дарсларини инновацион технологиялар асосида ташкил этишнинг шакл ва методлари” деб номлашга асос бўлди. Битирув-малакавий ишнинг мақсади: Меҳнат таълими дарсларини инновацион технологиялар асосида ташкил этишнинг шакл ва методларини асослаб беришдан иборат. Битирув-малакавий ишнинг объекти: Умумий ўрта таълим мактабларида меҳнат таълими дарсларида инновацион технологияларни тадбиқ этишни ташкил этиш жараёни. Битирув-малакавий ишнинг предмети: Умумий ўрта таълим мактабларида меҳнат таълими дарсларида инновацион технологияларни тадбиқ этишни ташкил этиш шакл ва методлари. Битирув-малакавий ишнинг илмий фарази: Меҳнат таълими дарсларини инновацион технологиялар асосида самарали ташкил этиш мумкин, агарда: - Меҳнат таълими дарслари инновацион технологияларни қўллаш асосида олиб борилса; - Инновацион технологиялар асосида машғулотларни ташкиллаштириш ҳусусиятлари очиб берилса; - ўқитиш жараёнида ноанъанавий ўқитиш шакллари, методлари, воситалари дан самарали фойдаланилса. - Мустақил Ўзбекистонимизда юксак жамият қу рилишининг ҳaммa босқичларида халқ хўжалиги ва саноатни ривож лантиришдаги ўзининг бош йулида ишлаб чиқаришни автоматлаш тириш муаммосига катта эътибор бериб келмоқда. Фан-техника тараққиётининг бу соҳаси давлатимизнинг моддий-техника базасини яратишда алоҳида ўрин эгаллайди. Битирув-малакавий ишнинг вазифалари: Битирув-малакавий 5

ишининг предмети ва фаразларига асосан битирув-малакавий ишининг вазифалари этиб қуйидагилар белгиланди: - Меҳнат таълими дарсларини инновацион технологиялар асосида ташкил этишнинг ташкилий шакллари ва методлари мазмуни таҳлил қилиш; - Меҳнат таълими дарсларини инновацион технологиялардан фойдаланиш шакл ва методларини асослаш; - Таълим жараёнини ташкил этишда ў қитувчининг инновацион фаолиятини ўрганиш; - Меҳнат таълими дарсларида инновацион технологияларни дарс жараёнида қўллаш; - т ажриба-синов ишларида педагогик технология самарадорлигини аниқлаш. Битирув-малакавий ишини бажариш жараёнида қуйидаги методлардан фойдаланилди. Мазкур мавзуга оид техник, политехник, педагогик-психологик адабиётларни ўрганиш; - педагогик кузатув - су ҳ бат, сўровнома ва те ст Битирув-малакавий иши мавзуси бўйича тегишли адабиётлар таҳлил қилинди, муаммонинг назарий ва амалий жиҳатлари ўрганилди, унинг мақсади ва вазифалари, илмий фарази аниқланди. Битирув-малакавий ишнинг илмий янгилиги: - умумий ўрта таълим мактабларининг м еҳнат таълими дарсларини инновацион технологиялар асосида ташкил этишнинг ташкилий шакллари ва методлари муоммосининг амалдаги ҳолати аниқланди. - м еҳнат таълими дарсларини инновацион технологиялар асосида ташкил этишнинг ташкилий шакллари, методлари хусусиятлари ва мезонлари аниқланди; 6

- умумий ўрта таълим мактабларининг м еҳнат таълими дарсларини инновацион технологиялар асосида ташкил этишнинг ташкилий шакллари ва методлари мазмуни, тизими, усул ва воситаларидан амалиётда фойдаланишнинг самарали услубиёти ишлаб чиқилди; Битирув-малакавий ишнинг назарий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот жараёнида ишлаб чиқилган материаллардан умумий ўрта таълим мактабларининг м еҳнат таълими дарсларини инновацион технологиялар асосида ташкил этишнинг ташкилий шакллари ва методларини таълим жараёнига қўллашга оид методик тавсиялар ишлаб чиқилди. Тадқиқот жараёнида ишлаб чиқилган материаллардан умумий ўрта таълим мактабларининг меҳнат таълими дарсларида ўқувчилар билим, кўникма ва малакаларини шакллантиришда инновацион технологиялар воситасини таълим тизимига қўллаш мумкин. Битирув-малакавий иши 50 бет ҳажмда ёритилган кириш, икки боб ва хулоса қисмидан, 12 номдаги фойдаланилган ва ўрганилган адабиётлар рўйхатидан иборат. 7

I-БОБ. МЕҲНАТ ТАЪЛИМИ ДАРСЛАРИНИ ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ 1.1. Умумий ўрта таълим тизимида дарсларини инновацион технологиялар асосида ташкил этиш мазмуни Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов 1995 йил феврал ойидаги Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи сессиясидаги маърузасида “Иқтисодий ва сиёсий соҳалардаги барча ислоҳотларимизнинг пировард мақсади юртимизда яшаётган барча фуқоралар учун муносиб ҳаёт шароитларини ташкил қилиб беришдан иборатдир. Айнан шунинг учун ҳам маънавий жиҳатдан мукаммал ривожланган инсонни тарбиялаш, таълим ва маорифни юксалтириш, миллий уйғониш ғоясини рўёбга чиқарадиган янги авлодни вояга етказиш давлатимизнинг энг муҳим вазифаларидан бири бўлиб қолади” деб таъкидлаб ўтганлар. Бугунги кунда муста қ ил фикр юрита оладиган ва муста қ ил харакат қ ила оладиган ёш авлодни тарбиялаш асосий вазифалардан ҳ исобланади. Шунинг учун ҳ ам дидакт олимлар ва ил ғ ор ў қ итувчилар ў қ увчиларда ў қ ув фаолиятига ижодий ёндашишни ривожлантириш йўлларини қ унт билан изламоқдалар. Булар жамиятни тарбиялашнинг янги тузилмасини яратишдан иборат умумий жараённинг давомидир. Замонавий таълимни ташкил этишга қўйиладиган му ҳим талаблардан бири ортиқча руҳий ва жисмоний куч сарф этмай, қисқа вақт ичида юксак натижаларга эри шишдир. Қисқа вақт орасида муайян назарий билимлар ни ўқувчиларга етказиб бериш, уларда маълум фаолият юзасидан кўникма ва малакаларни хосил қилиш, шу нингдек, ўқувчилар фаолиятини назорат қилиш, улар то монидан эгалланган билим, кўникма ҳамда малакалар даражасини баҳолаш ўқитувчидан юксак педагогик ма ҳорат ҳамда таълим жараёнига нисбатан янгича ёндашув ни талаб этади. 8

Инновацион технология ўз моҳиятига, кўра субъектив хусусиятга эга, яъни, ҳар бир педагог таълим ва тарбия жараёнини ўз имконияти, касбий маҳоратидан келиб чиқ қан ҳолда ижодий ташкил этиши лозим. Қандай шакл, метод ва воситалар ёрдамида ташкил э тилишидан қатъий назар и нновацион технологиялар: педагогик фаолият (таълим-тарбия жараёнининг) самарадорлигини ошириши; ўқитувчи ва ўқувчилар ўртасида ўзаро ҳамкорлик ни қарор топтириши; ўқувчилар томонидан ўқув предметлари бўйича пухта билимларнинг эгалланишини таъминлаши; - ўқувчиларда мустақил, эркин ва ижодий фикрлаш кўникмаларини шакллантириши;.. - ўқувчиларнинг ўз имкониятларини рўёбга чиқара олишлари учун зарур шартшароитларни яратиши; педагогик жараёнда демократик ва инсонпарвар л и к ғояларининг устуворлигига эришишни кафолатлаши зарур. Хозирги кунда таьлим жараёнида интерактив методлар, инновацион технологиялар, педагогик ва ахборот технологияларини ўқув жараёнида қўллашга бўлган қизиқиш, эътибор кундан-кунга кучайиб бормоқда, бундай бўлишининг сабабларидан бири шу вақтгача аньанавий таьлимда ўқувчи- ўқувчиларни фақат тайёр билимларни эгаллашга ўргатилган бўлса, замонавий технологиялар уларни эгаллаётган билимларини ўзлари қидириб топишларига, мустақил ўрганиб тахлил қилишларига, хатто хулосаларни ҳам ўзлари келтириб чикаришларига ўргатади. Ўқитувчи бу жараёнда шахсни ривожланиши, шаклланиши, билим олиши ва тарбияланишига шароит яратади ва шу билан бир каторда бошқарувчилик, йўналтирувчилик функциясини бажаради. Таълим жараёнида ўқувчи асосий фигурага айланади. Замонавий педагогикада таълим беришнинг умумий шакллари (жамоавий, гуруҳли, якка тартибда) ва ўқув-тарбиявий жараённи ташкил 9

этиш шакллари (дарс, фан, техника тўгараклари, ўқувчилар илммй уюшмалари, экскурсиялар) фарқланади. Таълимни ташкил этиш шакллари педагогик жараённи ташкил этишнинг тарихан мавжуд бўлган, барқарор ва мантиқан тугалланган кўриниши бўлиб, унга мунтазамлик ва яхлитлик, ўз-ўзини ривожлантириш, шахсийлик ва фаолиятли характер, иштирокчилар таркибини доимийлигига ўтказишнинг муайян тартиби мавжудлиги хосдир. Дарснинг таркибий элементлари Б иринчи элементи - ташкилий қисм. Иккинчи элемент и - уйга берилган ёзма вазифани текшириш. Учинчи злемент - ўқувчилар билимини о ғ заки текшириш (ёки сўраш). Т ўртинчи элементи - янги материални тушунтириш. Бешинчи элемент - уйга вазифа бериш. Олтинчи элемент - янги материални мустаҳкамлаш. Еттинчи элемент - дарсни уюшқоқлик билан якунлаш. Дарснинг тузилиши Анъанавий дарс тузилиши : сўраш, тушунтириш, мустаҳкамлаш, уйга вазифа бериш. Замонавий дарс тузилиши дидактик асосига мантиқий психологик тузилиш. Замонавий дарс тузилишига қўшимча мотивланган методик д идактик тузилиши : 1. Таянч (аввалги) билимларни ва ҳаракат усулларини фаоллаштириш. 2. Янги тушунча ва ҳаракат усулларини шакллантириш. З. Билимларни қўллаш, билиш ва кўникмаларни шакллантириш (махсус такрорлаш ва муста ҳ камлаш). Дарснинг мантиқий-психологик тузилиши 1. Маълум билимларни тиклаш ва идрок этиш. 2.Ўқувчилар томонидан янги билимларни англаш ва тушуниш. 3. Билим элементлари ва ҳ аракат усуллари умумлаштириш. 10

4. Билимлар ва янги ҳаракат усулларини намунадагидек ҳамда ўзгартирилган шароит вазиятларида қўллай олиш. Дарсда излаш фаолият босқичлари 1. Муаммоли вазиятни ташкил этиш ва муаммони қ ўя олиш. 2. Тахминлар , фаразларни илгари суриш ва уларни асослаш. З. Фаразларни исбот этиш. 4. Муаммоларнинг тў ғ ри ҳал этилганлигини текшириш. 5. Хулосаларни шакллантириш. 6. Билимларни нотаниш (ностандарт) вазиятларда қўллаш. Дарснинг мотивланган тузилиши 1. Ўқувчиларнинг диққатини ташкил этиш ва бошқариш. 2. Фаолият мазмунини шар ҳ лаш (изоҳлаш). З. Мотивланган ҳолатларни актуаллаштириш. 4. Ўқувчилар билан ҳамкорликда дарснинг мақсадини белгилаш. 5. Мақсадга эришишда юту қ ли вазиятларни вужудга келтириш. 6. Ў қ увчиларнинг ҳ аракатларида ижобий ҳис-туйғу ва ўзига ишончни қўллаб-қувватлаш. Ўқув фаолияти тузилиши Ўқув фаолияти: талаб + мотив + ўқув ҳаракатлари + ўзини-ўзи назорат + ўзини-ўзи баҳолаш. Таълим муассасаларидаги ўқитиш жараёнининг шакл ва методларини ташкил қилишнинг кўпқиррали ягона тизими рамкасида амалга оширилади. Ўқитишнинг шакл ва методлари йиғиндиси ўқув жараёнининг объектив қонуниятлари билан белгиланадиган ягона дидактик комплексни ташкил этади. Таълим муассасасидаги ўқитишнинг шакл ва методлари таснифи ўзаро боғланган ва ўзаро шартланган икки фаолиятга таянади:  ўқув жараёнини бошқариш ва ташкил этиш бўйича ўқитувчиларнинг фаолияти;  ўқувчи лар ўқув ва билиш фаолияти ; 11

Замонавий ўқитиш технологиялари-мажмуавий интегратив тизимлар бўлиб, улар ўзида таълим мақсадлари билан белгиланган касбий кўникма, малакалар ва шахс хислатларини ўрганувчилар томонидан эгалланиши ҳамда билимларни ўзлаштиришга йўналтирилган операция ва ҳаракатларнинг тартиблаштирилган тўпламини акс эттиради. Бу ўринда таълим мақсадларининг белгиланиши (кимга ва нима учун?), мазмунни танлаш ва ишлаб чиқишга татбиқ этиш (нима?), таълим жараёнларини ташкил қилиш (қандай?), таълим методи ва воситаларини белгиланиш (нималар ёрдамида?), шунингдек, ўқитувчилар малака даражаси (ким?) ҳамда эришилган натижаларни баҳолаш методи (қандай йўл билан?) га асосланиши лозим. Келтирилган мезонларнинг мажмуавий қўлланилиши ўқув жараёни моҳияти ва унинг технологиясини белгилаб беради. Инновация (инглизча Innovation) – янгилик киритиш, янгилик демакдир. Инновацион технологиялар педагогик жараён ҳамда ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятига янгилик, узгаришлар киритиш бўлиб, уни амалга оширишда асосан интрактив методлардан тўлиқ фойдаланилади. Интерактив методлар бу жамоа бўлиб фикрлаш деб юритилади, яъни педогик таъсир этиш усуллари бўлиб, таълим мазмуниининг таркибий қисми хисобланади. Яъни педагог ва ўқитувчи-ўқувчиларнинг биргаликда фаолият кўрсатиши оркали амалга оширилади. Бундай педагогик ҳамкорлик жараёни бир катор хусусиятларга эга: - ўқитувчи-ўқувчининг дарс давомида бефарк бўлмасликка, мустақил фикрлаш, ижод этиш ва изланишга мажбур этиш; - ўқув жараёнида билимга бўлган қизиқишларини доимий равишда бўлишини таъминлайди; - ўқитувчи-ўқувчининг билимга бўлган қизиқишини мустақил равишда ҳар бир масалага ижодий ёндошган холда кучайтириш; - педагог ва ўқитувчи-ўқувчининг ҳамиша ҳамкорликдаги фаолиятини ташкиллаштириш; 12

Педагогик технология масалалари муаммоларни ўрганаётган ўқувчилар, илмий тадқиқотчилар, амалиётчиларнинг фикрича педагогик технология – бу факат ахборот техногияси билан боглик ҳамда ўқитиш жараёнида қўлланиши зарур бўлган ЎТВ, компьютер масофали ўқитиш ёки техник воситалардан фойдаланиш деб белгиланади. Педтехнологиянинг энг асосий негизи бу ўқитувчи ва ўқувчи-ўқувчининг белгиланган мақсаддан кафолатланган натижага ҳамкорликда эришишлари учун танланган технологияларга боглик. Яъни ўқитиш жараёнида мақсад бўйича натижага эришишда қўлланиладиган ҳар бир таълим технологияси ўқитувчи ва ўқувчи ўртасида ҳамкорлик фаолиятини ташкил эта олса, ҳар иккаласи ҳам ижобий натижага эриша олса, ўқув жараёнида мустақил фикрлай олса, ижод килса, изланса, тахлил килса, хулоса чикарса, ўзларига гурухга, гурух эса уларга баҳо бера олса, ўқитувчи уларнинг бундай фаолиятлари учун имконият ва шароит яратса, шу ўқитиш жараёнининг асоси хисобланади. Юқоридаги чизмадан куриниб турибдики, мақсадни амалга ошиши ва кафолатланган натижага эришиш, ҳам ўқитувчи ҳам ўқувчининг ҳамкорликдаги фаолияти ҳамда улар куйган мақсад танланган мазмун, метод, шакл, воситага яъни технологияга боглик. Ўқувчи ва ўқитувчи мақсаддан 13мақсад натижа восита шаклметодмазмун

натижага эришишида қандай технологияни танлашлари уз ихтиёрида. Чунки ҳар иккала томоннинг асосий мақсади аниқ: натижага эришига каратилган, бунда уквчи билим савияси гурух ҳарактери шароитига қараб ишлатиладиган технологиялар танланади. Шу билан бир каторда ўқитиш жараёнини олдиндан лойихалаштириш зарур, бу жараёнда ўқитувчи ўқув предметининг ўзига хос томонини жой ва шароитни, ЎТВни, энг асосийси ўқувчининг имконияти ва эхтижини ҳамда ҳамкорликда ишлай олишини хисобга олиш керак. Шундагина кутилган натижага эришиш мумкин. Киска килиб айтганда ўқувчи-ўқувчини таълимнинг марказига олиб чиқиши керак. Ўқитувчи томонидан ҳар бир дарсни яхлит холда билиши, таъсаввур қилиши, дарсни лойихалаштириб олиши керак. Бунда ўқитувига у томонидан дарсни технологик ҳаритасини тузиб олиш аҳамиятга эга. Чунки дарснинг технологик ҳаритаси ҳар бир мавзу, дарс ва ундаги предмет фаннинг хусусиятидан, ўқувчининг имконияти ва эхтиёжидан келиб чиккан холда тузилади. Технологик ҳарита тузиш учун педагогика, психология, хусусий методика, педагогик ва ахборот технологияларидан хабардор булиш лозим. Шу билан бир каторда жуда кўп усулларни билиши зарур. Дарсни ранг баранг қизиқарли бўлишида пухта уйлаб тузилган дарснинг лойихалаштирилган технологик ҳаритасига боглик. Дарснинг технологик ҳаритасини қандай тузиш, бу ўқитувчининг тажрибаси, куйган мақсади ва ихтиёрига боглик. Технологик ҳарита яхлит аниқ белгиланган мақсад, вазифа ва кафолатланган натижа, дарс жараёнини ташкил этишининг техноогияси тўлиқ уз ифодасини топган бўлиши керак. Технологик харита ўқитувчини конспект ёзишдан халос этади. Чунки бунда дарс жараёнинг барча кирралари ўз аксини топади. 14

DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI Dars turi: ______________________________________________________________ Mavzu: Maqsad va vazifalar: O`qituvchi: Mavzuni yoritish, ko`proq axborat berish. Mavzu bo`yicha bilimlarni mustahkamlash Mavzuni o`quvchilar tomonidan to`liq o`zlastirishga erishish. Darsni o`quvchilar bilan hamkorlikda olib boorish. O`quvchi: O`rganish, darsda faol qatnashish, topshiriqlarni bajarish, o`qituvchi tomonidan tan olinish. O`quv jarayonini mazmuni 1.Yo`qlama qilish,jurnalini yozish 5 daqiqa 2. Uy vazifasini va o`tilgan mavzuni tekshirish 15 daqiqa 3. Yangi mavzuni bayon qilish 30 daqiqa 4. Yangi mavzuni mustaxkamlash 10 daqiqa 5. Mashqlar bajarish 10 daqiqa 6. Baxolash 5 daqiqa 7. Uy vazifasini berish 5 daqiqa O`quv jarayonini amalga oshirish tehnologiyasi Uslub - “Aqliy hujum”, ”Klaster”. Shakl - Frontal; Yakka Vosita - Shahsiy kompyuter, multimediya vositalari; Elekton darslik,munozara,bahs Usul - Frontal tushuntirish,ko`rsatish,ma`ruza matni. Nazorat - Frontal; yakka kuzatish Baholash - Besh ballik sistema asosida; Kutilyotgan natijalar O`qituvchi: O`quvchilarning deyarli barchasi mavzuni yaxshi O`quvchi: Darsda faol qatnashadi,mustaqil 15

o`zlashtiradilar.Dars samarali o`tadi.O`quvchilarning barchasi shu fanga bo`lgan qiziqishi ortadi. fikirlashni o`rganadi. Kelgusi rejalar (taxlil,o`zgartirishlar) O`qituvchi: O`tilgan darsni tanqidiy jihatdan tahlil qiladi: Mavzuga oid axborat izlaydi uy vazifalarini bajarishda o`quvchilarni mustaqil fikrlashga o`rgatish. O`quvchi: Uy vazifsini bajaradi,yangi mavzuga oid axboratlar izlaydi. Ўқувчи томонидан узи ўқиётган фаннинг ҳар бир мавзуси, ҳар бир дарс машғулоти бўйича тузилган юқоридаги технологик харита унга фанни предметини яхлит холда тасаввур этиб ёндашишга, тушинишга яхлит ўқув жараёнини бошланиши, мақсадидан тортиб, эришиладиган натижасига кўра олишига ёрдам беради. Айникса технологик харита ўқувчининг имконияти эхтиёжидан келиб чиккан холда тузилиши, уни шахс сифатида таълим марказига чиқишига эришилади. Бу эса ўқитиш самарадорлигини оширишга имкон яратади. Ўқитиш жараёнида ўқувчига шахс сифатида қаралиши, турли педагогик технологиялар ҳамда замонавий методларни қўлланилиши уларни мускакил, эркин фикрлашга, изланишга ҳар бир масалага ижодий ёндошиш, масъулиятни сезиш, илмий тадқиқот ишларини олиб бориш, тахлил қилиш, илмий адабиётлардан унумли фойдаланишга, энг асосийси ўқишга, фанга, педгогика ва узи танлаган касбига бўлган қизиқишларини кучайтиради. Бундай натижага эришиш амалиётда ўқув жараёнида инновацион ва ахборот технологияларни қўллашни такозо этади. Улар жуда хилма-хилдир. 16

1.2. Дарсларни ташкил этишда инновацион технологиялардан фойдаланишга нисбатан замонавий ёндашувлар Жамиятнинг янгиланиши, ҳаётимизнинг таракқиёти ва истиқболи, Республика мустақиллиги ва бозор иқтисодиётига мос ижтимоий-иқтисодий сиёсатни шакллантириш - замон талабларига жавоб берадиган, юқори малакали кичик мутахассис кадрларни тайёрлаш ва мазкур жараён самарадорлигини таъминловчи педагогик шарт-шароитларни яратишни тақазо этмоқда. Дарҳақиқат, кадрлар тайёрлаш тизими сифатини ошириш ва мазмунан бойитиш бугунги кунда долзарб масалалардан экан, бу таълимнинг белгиланган вазифаларидан бири - мутахассисларнинг касбий тайёргарлигини шакллантириш мазмуни ва йўлларини янгича шаклда кўриб чиқиш заруратини юзага келтиради. Маълумки, ўқувчилар мустақил ва ижодий фикр юритиш жараёнида ўз имкониятларига, бажара олиш қобилятига таяниб, ўз фикрини бажараётган ишларида ва ясган буюмларида ифодалашга ҳаракат қиладилар. Шунга кўра, меҳнат талими дарсларида ўқувчиларнинг ўзлаштириш фаоллигини оширишда муаммоли вазиятларни вужудга келтириш, уларни мантиқий хулосалар чиқаришга ундаш, изчил фикр баён қилиш малакаларини ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади. Маълумки, ўқитиш жараёнида ўқувчиларнинг ўқув жараёнида актив фаолиятларини таъминлашга йўналтирилган бир қанча усуллар ишлаб чиқилган: муаммоли ўқитиш, ишчи ўйинлар, ролларга кириб ўйнаш, контексли ўқитиш ва ҳоказо. Лекин бу усуллардан кенг қўлланилади деб айтиб бўлмайди. Бунинг сабаби бундай ҳар бир дарсни тайёрлаш юқори профессионализм , ижодий ёндошиш ва кўп вақтни талаб қиладиган педагогик тадқиқотлардан иборат. Тушунтириш иллюстрацияли ёндошиш анъанавий ёндошиш бўлиб у асосан ўқитувчининг ахборот бериши ва ўқувчининг хотирасида олинган билимларни йиғиш ва мустаҳкамлашга қаратилган. 17

Бу ҳолда К.Г.Марквардт (1981) ғоясига кўра “билим” тушунчасига хотирада сақланадиган ахборот деган маъно берилади. Бу билимларни хотирада қайта тиклаш қобилиятига кўра текширилади (имтиҳонда), яъни бу билимларни қаратилган саволга жавобни хотирадан бирор бир қўлланмасиз айтиб бериш текширилади. Бу тизимда билим асосан эслаш натижасидир, кўп ҳолларда бу формал маълумотлардир. Маълумот берувчи тизимда бу билимга талаб ва уни активлик даражасига боғлиқ бўлмаган равишда “ўқитувчидан – ўқувчига” тайёр билимни бевосита беришдан келиб чиқилади. Мос равишда ўқитувчининг асосий вазифаси зарур ахборотни бериш ва уни хотирада мустаҳкамлашдан иборат. В. Гузев таъкидлайдики, анъанавий усул учун “ўзлаштириш” тушунчасига қамралиб қолган ўқувчиларнинг ҳолатларини ноаниқ ифодалайдиган ўқув дастури ўқувчиларни ифодаловчи ўқитиш мақсадларининг ноаниқ тасвири характерлидир. Ўқув жараёни бир мунча мувоффақиятли ўқувчиларнинг тажрибасини умумлаштириш асосида кўрилади. Катта тажрибага эга бўлган ва барча деталларигача ишлаб чиқилган “тушунтириш - иллюстратив “ ёндошиш таълим тизимида катта хизмат қилади лекин бугунги кунда жамиятдаги ўзгаришлар ўқувчи ёшларга қўйлаётган талаблар замонавий кадрларни тайёрлашда жумладан меҳнат таълими дарсларида ўқувчилар билим,малака ва кўникмаларини шакллантиришда иновацион ёндашиш ўқитувчи ва ўқувчи ўртасида ҳамкорликни таъминлашда дарсларни тизимлаштирш технологиялаштириш педагогик ва ахборот технологияларидан фойдаланиш ўзининг ижобий самарасини бермоқда. Жумладан ўқитишга технологик ёндошишнинг умумий характеристикаларини ўқитишнинг репродуктив савияси мисолида кўришимиз мумкин. Педагогик технологиялар доирасида репродуктив даража учун ўқитиш аниқ фикрланган ва батавсил тасвирланган кутилувчи натижаларни қайта тиклайдиган конвейрли жараён сифатида кўрилади. Ўқув материали аниқ фикрланган ўқув мақсадларига мослаштирилган, алоҳида фрагмент модулларига бўлинган ўқув материалини тақдим этишнинг альтернатив усуллари ҳисобга олинган, ҳар бир фрагмент 18

тестлар ва коррекцион тўлдирувчилар билан олиб борилади. Бу йўналиш қизиқтирадиганлик, тортишувлик ва ўзаро ёрдам элементларини инкор қилмайди. Шу вактнинг ўзида ўқитишнинг боришига репродуктив характер беради. Шунинг учун у мажбурий минимал билим, қобилият ва кўникмаларни ҳосил қилиш учун таълимда катта самара беради. Ўқитишнинг изланувчи модулларининг таълим мазмуни, табиат ва жамият билан ўзаро таъсири шахснинг тадқиқотчилик позицияси, унинг фаолиятининг актив ижодий характерлари билан боғлиқ. Бунда педагог ўқитувчиларнинг ўқув фаолиятларини рағбатлантирувчи раҳбарлик услубини амалга оширади. Уларнинг шахсий инициативаларини қўллаб қувватлайди, ўқувчилар ўқув фаолиятининг оператив-техник томонларини эгаллагунга қадар биринчи ўринга мазмун ва далилларни қўяди. Ўқитишга изланувчи ёндошишларни ўз ичига олувчи педагогик технология вариантлари ишлаб чиқилган. 1-жадвал Тушунтириш- иллюстратив (анъанавий) Технологик Изланувчи Ахборотни ўқитувчидан ўқувчига узатиш. Аниқ бўлмаган ўқув мақсадлари. Тайёр билимларни айтиб бериш. Кўпинча ўқув жараёни суҳбат ва айтиб бериш кўринишида амалга Ўқув жараёнини системали ёндошишдан фойдаланиб лойиҳалаш. Ўқув мақсадларини хохиш эталонлари асосида ўқувчининг кузатилувчи харакатлари йиғиндиси кў-ринишида максимал конкретлаштириш. Муаммони ҳал қилиш. Ўқув тадқиқотлари. Фанлар орасидаги боғланиш. Гипотезаларни илгари суриш ва текшириш. Моделлаштириш, 19

оширилади. Тасвирий ва аниқ бир маънода догматиклик. Информацияни ихтиёрий ёдлаш. Асосий куч ахборотни хотирада эслаб қолиш, йиғиш ва мустаҳкамлашга қаратилади. Асосий билиш босқичларини бир-бири билан ягона системада етарли даражада боғланма-ган алоҳида фанлар ташкил этади. Дарслар академик (асосан) характерга эга ва у мутахассиснинг келажакдаги фаолияти билан етарли даражада боғланмаган Ўқувчиларнинг ҳаракатлари орқали ўқитиш. Хатоларни тузатадиган тескари алоқа. Шакллантирадиган ва натижавий баҳолаш. Мезоний назорат (тестлаш) Билим ва кўникмаларни тўлиқ эгаллаш. Режалаштирилган натижаларни кафолатли эгаллаш. Ўқитишни самарадорлиги. эксперимент. Рефлексив, танқидий, ижодий фикрлаш. Кўп критериялилик далил исботлар. Ечимни қабул қилиш. Шахсий моҳиятни, мазмун-ни излаш. Одоблилик, маънавийлик, социал жавобгарлилик, интеллектуалликни оширувчи янги тартиб қоидаларни идрок билан қабул қилиш. 20

Дарсларни ташкил этишда инновацион технологиялардан фойдаланишга нисбатан замонавий ёндашишда умумлашган педагогик технологиялар маьлум психопедагогик асослардан иборат «синтетик назария» сифатида қаралади (2-жадвал). Тадбиқий педагогик технологиялар олдиндан режалаштирилган натижага эришишга йўналтирилган касбий тайёргарлик жараёнини лойиҳалаш муаммосини методик жиҳатдан ҳал этишга қаратилади. Бугунги кунда шахсий фаолиятли ёндошув, танқидий-ижодий фикрлаш, муаммоларни ҳал эта олиш, қарор қабул қилиш ва жамоада ҳамкорлик қилишга оид педагогик технологияларни ишлаб чиқишга эҳтиёж юзага келмоқда (2-жадвал). Шундай қилиб, илгаридан лойиҳалаштирилган таълим-тарбия жараёнининг педагогик технологияси ўзида методлар тизими, таълимнинг методик усуллари, ўқитувчи ва ўқувчиларнинг биргаликда фаолият кўрсатиш имкониятлари, воситалари, ўқувчиларнинг ижобий шахсий сифатларини ривожлантириш мақсади ҳамда якуний натижаларга эришиш инструментарийсини мужассамлаштиради. 2-жадвал Педагогик технология номланиши Мақсади Моҳияти Механизми Муаммоли ўқитиш Таълим олувчиларнинг билиш фаоллиги ва ижодий мустақиллигини ошириш Таълим олувчиларга кетма-кет ва мақсадли равишда уларнинг билимларни ўзлаштириш фаоллигини оширишга хизмат қилувчи масалаларни бериш бориш Тадқиқотчилик методлари; билиш фаолиятига йўналтирилган масалаларни ечиш Мужассам- Инсоннинг ҳис Машғулотларни Таълим 21

лаштирил- ган ўқитиш қилиш хусусиятларига максимал даражада яқинлаштирилган таълим жараён тузилмасини яратиш блокларга бириктириш ҳисобига фанларни чуқур ўзлаштиришга эришиш олувчилар иш қобилияти динамикасини ҳисобга олувчи таълим методлари Модулли ўқитиш Таълим мазмунини шахс индивидуал эҳтиёжлари ва унинг базавий тайёргарлигига мувафиқлаштириш Таълим олувчиларнинг индивидуал ўқув дастури асосида мустақил ишлаши Муаммоли ёндашув, таълимни амалга оширишнинг индивидуал мароми Ривожлан- тирувчи ўқитиш Шахс ва унинг қобилиятларини ривожлантириш. Ўқув жараёнини инсоннинг потенциал имокниятлари ва уларни амалга оширишга йўналтириш Таълим олувчиларни фаолиятнинг турли соҳаларига жалб қилиш Дифферен- циаллашган ўқитиш Лаёқат, қизиқиш ва қобилиятларни аниқлаш учун қулай шароитлар яратиш Турли ўзлаштириш даражалари бўйича мажбурий меьёр (стандарт) дан кам бўлмаган ҳажмдаги дастур материалини ўзлаштириш Индивидуал таълим методлари Фаол (мажмуа- вий) ўқитиш Таълим олувчилар фаоллигини ташкиллаштириш Бўлажак касбий фаолиятининг предметли ва ижтимоий мазмунини моделлаштириш Фаол ўқитиш методлари Таълим олувчиларни ижодий фаолиятига жалб 22

этилишининг ўйин методлари Ўйинли ўқитиш Билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштиришнинг шахсий фаолият тавсифида бўлишини таьминлаш Ўқув ахборотларини қайта ишлаш ва ўзлаштиришга йўналтирилган мустақил билиш фаолияти Меҳнат таълими дарсларининг самарадорлик даражаси ўқувчиларнинг меҳнат ва касбий кўникмаларини таркиб топтириш, унинг имкониятларини қай даражада ўзлаштирганлиги, ўз фикрларини ижодий ишларни бажариш ва яратиш орқали ифодалай олиш малакасини қай меъёрда эгаллаганликлари билан белгиланади. Меҳнат таълимини ўқитишнинг принциплари ҳам, методлари ҳам ўқувчиларда ижодийлик, мустақил фикрлаш, ижодий фикр маҳсулини шароитига мос равишда назарий ҳамда амалий кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантиришга хизмат қилиши лозим. 1. Меҳнат таълими дарсларини ташкил этиш ва ўтказишда ўқувчиларнинг ижодий фикрлаш кўникмаларини шакллантиришга хизмат қилувчи барча воситалардан, хусусан, иш қуроллари билан ишлаш, топшириқли баён ва ижодий кўргазмалар, тасвирий санъат асарлари ҳамда видеофильмлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. 2. Дарс жараёнида индуктив ва аралаш методлар ўринли қўлланилса, умумийлик-хусусийлик, моҳият-ҳодиса, сабаб-оқибат муносабатларини фарқлаш асосида ижодкорлик хусусятларини таркиб топтириш имкониятлари яратишга эришиш мумкин. 3. Педагогик ва ахборат технологиялари, машина ва стоноклар, меҳнат қуроллари ва асбоблари ёрдамида ҳар бир меҳнат таълими дарсида, шунингдек, уй вазифаларини бажариш жараёнида кенг фойдаланишни тақозо 23

қилувчи топшириқлар беришга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Бу орқали ўқувчининг ижодий компонетларини яхшилаш, тафаккури ва дунёқарашини ўстириш, ижодий фикрлаш ва изланишга ўргатиш яхши самара беради. 4. Меҳнат таълими дарсларида тасвирий санъат асарлари, таълимий видеофильмлар асосида турли буюм ва нарсаларни операцияларни бажариш жараёнида мавзунинг ижодийлигига, ўқувчиларнинг ёши ва дунёқарашига, шунингдек, жамият мафкураси, миллий истиқлол ғоясининг мақсад- вазифаларига мувофиқлигини назарда тутиш тавсия этилади. Бундай ижодий ишлар аудиовизуал воситалар билан ишлаш методикасини ўзлаштириш, тегишли вақт тақсимотига амал қилишни тақозо этади. Меҳнат таълимии ўқитиш методикасида ёритилган ёндашувлар жуда кўп ва хилма-хил. Қуйида улардан баъзи бирлари келтирилган: № Номланиши Мазмуни Жорий этилиши 1 Тизимли ёндашув Ўрганилаётган ҳодиса ва жараёнларни бирор белгилари асосида таснифлаш, тасаввурлар, тушунчалар ва қонуний алоқаларни ўрнатиш Буюм ва нарсаларни бажариш жараёнида 2. Бихевиористик ёндашув Бажариладиган операцияни механик равишда кўп марталаб такрорлаш орқали унга доир малака ҳосил қилиш Мустақил ишларни бажариш ва мустаҳкамлашда 3. Индуктив - онгли ёндашув Бажариладиган операциялар кетма-кетлиги онгли англашга қараб бориш Буюм ва нарсаларни ясашни ўзлаштириш йўлларидан бирини танлашда 4. Коммуникатив ёндашув Предметни ёки унинг белгисини, ёҳуд бажарган иш- ҳаракатини ва ҳоказоларни аташ мақсади сифатидаги Фикр баён қилиш ва фикр алмашиш жараёнида 24

мантиқий-семантик ёки мантиқий-маъновий жиҳатдан талқин қилинган ёндашув, мулоқот жараёни 5. Структурал - функционал ёндашув Мазмун кўлами билан ифода кўламининг гап қурилиши билан нисбатланадиган шакли орасидаги узвий бирликни ҳисобга олиш имконини беради. Коммуникатив мақсадни амалга оширишда Демак, бир хил ёндошувда ўқитиш технологиялари ўқитишнинг барча воситаларини қамраб олган қандайдир жиҳозлаш сифатида белгиланади. Бошқача ёндошувда эса, технологияга таълим амалиётини янги ёки замонавийлаштирилган билимлар билан таъминлашнинг усули сифатида қарашга имконият беради. Бунда технологияга таълимнинг илмий тамойиллари ва амалиётини тадбиқ этиш сифатида қаралади. ПТ нинг моҳиятини ёритиш учун педагог – дидактикачилар томонидан берилган таърифларга тўхталиш мақсадга мувофиқ: «ПТ – психологик ва педагогик ўгитлар йиғиндиси бўлиб шакллар, методлар, усуллар, ўқитиш йўллари, тарбиявий воситаларнинг махсус тўпламидир. Айни замонда у педагогик жараёнини ташкилий-методик омилини ҳ ам билдиради» (В . П . Беспалько). «ПТ – режалаштирилган ўқитиш натижаларига эришиш жараёнининг тавсифи». (И . П . Волков). «ПТ – бу таълим шаклларини жадаллаштириш вазифасини кўзлаган ўқитиш ва билимларни ўзлаштиришнинг барча жараёнларини техника ва инсон омилларида ва уларнинг бирликдаги ҳ аракатлари воситасида яратиш, тадби қ этиш ва белгилашнинг изчил методидир» (ЮНЕСКО). «ПТ – педагогик мақсадларга эришишда фойдаланиладиган шахсий имкониятлар, жи ҳ озлар ва методологик воситаларда амалда бўлишнинг тизимли йи ғ индиси ва тартибини билдиради» (М . В . Кларин). 25

Юқоридаги таҳлиллардан ПТ натижасини қўлга киритиш учун таълим доирасида зарур бўлган воситалар тизимини режалаштириш ва тадбиқ этишдан иборат дейиш мумкин. Таълим технологияси деганда эса таълимнинг белгиланган мақсади ва ўқувчининг билим даражасига кўра ўқув фаолиятини бошқаришнинг назарий лойиҳаси ва педагогик тизимнинг амалда бўлишини таъминловчи зарур воситалар тизими тушунилади. Демак, педагогик технология - таълим мақсадларига эришиш ва шахснинг ривожланишига қаратилган педагогик фаолиятни доимий равишда ривожлантириш тизимининг лойиҳасидан иборат дейиш мумкин. Лойиҳалашни эса методологик функция бажаради. У эса ўз навбатида ўқувчининг психик ривожланиш қонуниятлари, ўқув жараёнининг ривожланиш хусусиятлари ва педагогик бошқарув усулларининг тадқиқот воситасидан иборат дейиш мумкин. Педагогик таълим технологиясини ривожлантириш эса жамият маданий савиясини ва унинг иқтисодий қудратини шакллантиришга олиб келади. Ўқитиш технологияси таълимнинг фаолиятини, билимларни меҳнат жараёнига тадбиқ этишни таъминлайди, педагогнинг онглилигини қолипга туширади, унинг жадал ҳаракат қилишига ва ҳаёт йўлига таъсир кўрсатади. Касбга ўқитиш технологияси бўлса у шахсни интизом, ирода ва ихтисосликка бўлган қизиқишини юзага келтиради. Мутахассисга бўлган ҳар томонлама талабни қаноатлантиришга қаратилган таълим технологиялари педагог ва ўқувчининг ҳамкорлигига, психологик–педагогик шарт шароитларни амалга оширишга имкон беради. Ўқитиш технологиялари фан, ишлаб чиқариш ҳамда ўқув педагогик жараён орасида жойлашиб, касбий дидактик тайёргарлик тизимидаги билимларнинг мустақил соҳаси бўлиб, у ўқитиш, дидактика назарияси ва амалиёти билан узвий боғланган. Педагогик технологияларни шартли равишда уч хил нуқтаи назардан қараш қабул қилинган: илмий, тавсифий ва амалий. 26

Унга илмий қарашда ўқитишнинг мақсади, мазмуни, методлари илмий асосланади, педагогик жараён лойиҳалаштирилади. Тавсифий қарашда режалаштирилган ўқитиш натижаларига эришишнинг мақсади, мазмуни, методлари ва воситаларининг иштирокида алгоритм жараёни ишлаб чиқилади. Амалий қ арашда эса ПТ жараёни амалга оширилади. Таълим амалиётига қараб педагогик технологияларни уч хил кўринишга ажратиш мумкин: умумпедагогик, хусусий методик ва локал (модул); Умумпедагогикавий технология таълим жараёнини тўлалигича ифодалайди . Хусусий методик технология бирор бир фан доирасидаги жараённи ташкил қилиш ва амалга ошириш методлари ва воситаларидан иборат. Локал (модул) технология ўқув жараённинг махсус бўлимларига технологияни тадби қ қилиш тушунилади. Бу технология хусусий дидактик ва тарбиявий вазифаларни ҳ ал қилишга қ аратилган. Маълумки, ПТ ўқувчиларнинг тайёргарлик даражасига, уларнинг ахборотлар билан танишганлик ва амалий тайёргарлигига мос бўлиши керак. Шунинг учун ПТ педагог ва ўқувчи фаолияти билан белгиланади. Фаолиятнинг бу каби турлари учун педагогик фаолиятнинг тузилмаси яратилади. Педагогик технологиянинг тузилмаси концептуал асос, таълим жараёнининг мазмуни ва технологик жараёндан ташкил топади. Маълумки, ПТ маълум илмий концепсияга асосланади. Шунинг учун ПТ нинг илмий концепсияси психологик, ижтимоий-педагогик ва дидактик асослардан ташкил топади. Таълим жараёнининг мазмуни унинг умумий ва аниқ мақсадлари ва ўқув материалининг мазмунларидан иборат бўлади. Технологик жараён эса, ўқув жараёнини ташкил этиш, педагог ва ўқувчи фаолиятларидан, ўқув жараёнини бошқариш, жараённи бошқариш усуллари, ҳамда ўқув жараёнининг дидактикасини ўз ичига олади. Педагогик технологиянинг мезонларидан бири бош қ арувга асосланганлигидир. Ўқув жараёни дидактикани, уни режалаштириш ва 27

амалга оширишни лойи ҳ алаш, ундаги ўқитиш методлари ва воситаларини ўзгартириб туришдан иборат. ПТ нинг самарадорлик мезони таълим жараёнинг аниқ шароитларда олинадиган яхши натижаларни кўзда тутади. Педагогнинг маҳорати эса ўқув юртларининг таълим жараёнида фойдаланиладиган ва кенг тарқалган педагогик технологиялар: танқидий фикрлашни ривожлантириш, изланувчи ва муаммоли ўқитиш технологиялари, дастурлаштирилган ўқитиш технологияси, компьютерли ахборот технологияси ва бошқалар ҳисобига яратилади. Инновацияларни фақат янги воситалар ишлаб чиқиш билан тенглаштириш мумкин эмас. Инновациялар– бу педагогик тизимни сифатли такомиллаштиришга оид ғоялар, жараёнлар, воситалар ва натижаларнинг яхлитлиги (бирлиги) дир. Сўнгги йилларда педагогик тизимга кўплаб ўзгартиришлар содир бўлганлигига гувоҳ бўлиб турибмиз. Мисол учун, янги концепциялар, инновациялар ва инвестициялар, ДТС, муқобил ўқув режалари, янги турдаги таълим муассасалари кабилар. Маълумки, педагогик жараён, педагогик тизимга киради. Педагогик тизим –бу ўзгаришлар чегарасида турғун қоладиган компонентларнинг бирлигидир. Агар ўзгариш (янгилик киритиш) рухсат этгандан ортиб кетса, тизим бузилиб, унинг ўрнига янги хусусиятларга эга янги тизим хосил бўлади. Педагогик тизим (В.П Бесполько фикрича)- тизим иштирокчилари мақсади, мазмуни, метод, воситалари, ташкил этиш шаклларидан иборат жуда мустаҳкам ва турғун элементлар бирлигидир. Бу элементларнинг ўзгаришини ҳам бошқа кичик ташкил этувчиларга бўлиш ва вариацияланиши мумкин. Мақсад билан натижа бир-бирига қиёсланиб, бу жараён самарадорлиги ҳақида ишончли хулоса чиқариш имкон беради мезон ва ўзига хос ёпиқ даврни ташкил этади. Педагогик тизимнинг барча компонентларини мақсад ва тизимга эга. Педагогик бирлаштирувчи 28

бошқариш мустақил ўзига хос компонент. Чунки у ўзининг педагогик технологияларнинг 6-7 бет тарихий қисмлари В. П. Беспалько бўйича. Олимлар томонидан педагогик тизимнинг тизим ҳосил қилувчи компоненти сифатида кўпроқ таълим тарбия жараёни эътироф этилади. Чунки унда процессуал омиллар мавжуд бўлади. Педагогик тизим - турғун ташкилий технологик мажмуа бўлиб, кўзланган мақсадга эришишни таъминлайди. Педагогик тизим ҳар доим технологияланувчандир. Технологияланувчанлик - тизимнинг ички сифати бўлиб, унинг имкониятлари қатъий ташкилий мантиққа бўйсунишини белгилайди. Маълумки, методика тажрибаларини умумлаштириш ёки ортиқ билимларни янгича усулда етказиш усулларини ихтиро қилиш билан боғлиқ. Технология эса аниқ шарт-шароитдан келиб чиққан ҳолда белгиланган натижага йўналтирилган бўлади. Тизимнинг бош ва энг муҳим мезони натижавийлик. Ундаги бирор элементни алмаштирсак албатта натижани ўзгаришига олиб келади. Ҳар қандай педагогик тизимнинг умумий максимал самарадорлиги 100% ёки тўлиқ мақсадга эришиш демакдир. Шу педагогик тизимнинг самарадорлиги унинг иштирокчилари педагогга 50% ва таҳсил олувчиларга ҳам 50% боғлиқ. Педагог Бошқариш Тахсил олувчи т е х н о л о г и я мазмун методлар воситалар шакллармақсад натижа 29

Анъанавий педагогик тизимнинг фойдали иш коэффиценти 60% дан ошмаслиги исботланган. Тизимнинг умумий назариясидан маълумки, бир пайтнинг ўзида унинг параметрлари (йўналишларда) яхшилаш имконияти йўқ. Шунинг учун ҳам тизимга янгиликларни аста секинлик билан киритиб, унинг фойдалилигига ишонч ҳосил қилгандан сўнг ҳар томонлама текшириш, кейинги қадамлар ҳақида ўйлаш зарур. Тажрибалар кўрсатишича барча янгиликлар энг аввало эскисидан ҳам ёмон вазифани бажаради. Чунки унга ўрганиш, мослашиш, мавжуд инерцияни йўқ қилиш зарур бўлади. Умумий педагогик инновацияларга қуйидагиларни киритиш мумкин:  Янги эмас, лекин мунтазам долзарб ва таълим тарбия жараёнини мақбуллаштириш бўйича имкониятларидан фойдаланилмаган.  Гуманистик педагогика.  Педагогик жараёнларни ташкил этиш ва бошқаришга янги ғоялар асосида ёндашиш.  Янги ғоялар, ахборот воситалари, оммовий комуникациялардан фойдаланишга асосланган технологиялар; Педагогик тизимда инновацион ўзгаришларнинг бош йўналишлари. o Яхлит холда педагогик тизим; o Таълим муассасалари; o Педагогик назария; o Ўқитувчи; o Таҳсил олувчи; o Педагогик технология o Мазмун; o Таълим шакллари, метод ва воситалари; o Бошқариш; o Мақсад ва натижалар. 30

Бу тизимчалардаги ўзгаришлар чуқурлигига кўра киритилган инновацион янгилик моҳияти, сифати ва мақсадга мувофиқлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Замонавий инновацион жараёнларнинг қуйидаги даражаларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Паст(қуйи). Одатдан ташқари номлар билан шаклга келтиришлар кўринишида ўзгаришларни кўзда тутувчи инновациялар. Ўртача. Мазмунга таъсир этмай фақат шакл ўзгаришини кўзда тутувчи инновациялар. Юқори. Тизимни моҳиятга кўра унинг бош компонентини ўзгартирувчи инновациялар. Ўқитувчининг инновацион фаолиятига яратувчилик жараёни ва ижодий фаолият натижаси сифатида қаралади. Педагогнинг инновацион фаолиятини самарали амалга ошириш бир қатор шарт-шароитларга боғлиқ. Унга педагогнинг тайинли мулоқоти, қарама-қарши фикрларга нисбатан муносабати, турли ҳолатларда рационал вазиятнинг тан олинишини уқтиришга тайёрлиги киради. Бунинг натижасида педагог ўз билим ва илмий фаолиятини таъминлайдиган кенг қамровли мавзу (мотив)га эга бўлади. Педагог фаолиятида ўз-ўзини фаоллаштириш, ўз ижодкорлиги, ўз-ўзини билиши ва яратувчилиги мотивлари аҳамият касб этади, бу эса педагог шахсининг креативлигининг фаоллигини шакллантириш имконини беради. Янгилик киритишнинг муҳим шарти мулоқотнинг янги вазиятини туғдиришдан иборат. Мулоқотнинг янги вазияти - бу педагогнинг ўз мустақиллик мавқеини, педагогик фан, ўзига бўлган янги муносабатини ярата олиш қобилиятидир. Бундай вазиятларда ўқитувчи педагогик тажрибаларнинг бой шакллари орқали мукаммаллаштириб боради. 1.3.Таълим жараёнини ташкил этишда ў қитувчининг инновацион фаолияти 31

Педагогик фаолият ёш авлодни ҳаётга, меҳнатга тайёрлаш учун халқ олдида, давлат олдида жавоб берадиган, болаларга таълим-тар бия беришга махсус тайерланган одамларнинг меҳнат фаолиятидир. Ўқитувчиларнинг фаолияти инсон шахсини шакллантиришга қа ратилган. Ҳар бир бола ўз хулқ атворига, характерига эга. Бола ларни тарбиялашда уларнинг ана шу ўзига хусусиятларини ҳисобга олиш, ўрганиш ниҳоятда мураккабдир. Бунда одамлар ўртасидаги иж тимоий муносабатларининг мураккаблигини ўзида акс эттирувчи мах сус усуллардан фойдаланилади. Педагогик фаолиятга тайёргарлик кў раётган ёшлар унинг ана шундай хусусиятларини билишлари лозим. Ўқитувчилик ихтисосининг бу хусусиятлари унинг профессиограммаси да ифодаланади. Профессиограмма қуйидагиларни ў з ичига олди: 1. Ўқитувчи шахсининг хусусиятлари. 2. Ўқитувчининг ру ҳ ий педагогик тай ё ргарлигига қў йиладиган талаб лар. 3. Махсус тайёргарликнинг мазмуни. 4. Ихтисосга усулий тайёргарликнинг мазмуни. Ўқитувчи шахсининг хусусиятлари: Ғоявий соҳада: илмий дунёқараш ва эътиқод, ижтимоий эҳтиёж ва ахлоқий заруриятларни чуқур тушуниш, ижтимоий фуқаролик бурчини англаш, ижтимоий сиёсий фаоллик. Педагог касби соҳасида : болаларни севиш ва улар билан ишлаш га қизиқиш, педагогик ишни севиш; руҳий педагогик зийраклик ва кузатувчанлик педагогик такти; педагогик тасаввур; ташкилотчилик қобилияти, ҳаққонийлик, дилкашлик, вазминлик, ўзини тута билиш, касбий лаёқатлилик. Кенг илмий савия, маънавий ва қизиқиш, янги ликни ҳис қила билиш, педагогик маълумотни оширишга интилиш эса билиш соҳасига киради. Ўқитувчи фаолиятини ташкил этишга янгича ёндошув Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури рақобатбардош кадрлар тайёрловчи замонавий педагогга қўйиладиган талаблар мажмуини белгилайди. Бир- бирига боғлиқ бўлган талабларнинг ушбу мажмуи, педагогнинг 32

умумлаштирилган моделини ташкил этади. Умумлашган моделга мувофиқ асосий (фундаментал) талаблар қуйидагилардан иборат: -таълим бериш маҳорати: -тарбиялай олиш маҳорати; -ўқув-тарбия жараёнида инсон омилини таъминловчи шахсият фазилатлари: -таълим олувчиларнинг билимларини холисона баҳолай олиш ва назорат қила олиш маҳорати. Таълим бериш маҳорати педагогга қўйиладиган талаблар ва ўқув- т арбия жараёнини амалга ошириш шартлари билан боғлиқ бўлган қуйидаги бош (доминант) омиллар билан аниқланади: -қўллаб-қувватлаш ва ўқув жараёни муҳити; -педагогнинг психологик-педагогик тайёргарлиги; -фанни чуқур билиши, касбий омилкорлик ва эрудиция: -янги педагогик ва компьютер технологияларни билиш; -касбий ахборот манбалари сифатида чет тилларни билиш; -янги услуб ва билим манбаси сифатида илмий-услубий ва илмий- тадқиқот ишларини олиб бориш; -узлуксиз таълим тизимининг меъёрий ҳужжатларини билиш; -ўқув-тарбия жараёнини амалга оширишнинг моддий техника базаси билан боғлиқ бўлган ахборот базаси ва ресурслари. Тарбиялай олиш маҳорати педагогнинг юксак маданият ва маънавият савиясига, шахсий ахлоқи, ватанпарварлик ва бурч (хислар)ига асосланади. Таълим олувчиларда дунё яхлитлиги юксак маданият, маънавият ва дунёвий тафаккурни шакллантириш учун педагогнинг ўзи гуманитар ва гуманистик руҳида тарбияланган ҳамда ўқув-тарбия ишини ташкил этиш маҳоратига эга бўлиши шарт. Педагогнинг ўқув-тарбия жараёнида инсон омилини таъминловчи шахсият фазилатларига қуйидагилар киради: талабчанлик ва адолатлилик, ҳалоллик ва хайрихоҳлик, киришимлилик ва ҳазил-мутойиба ҳисси . Ушбу 33

фазилатлар педагогнинг таълим олувчилар олдида обрўсини белгилайди. Педагогнинг шахсий фазилатлари унинг таълим бериш ва тарбиялай олиш маҳоратига таъсир кўрсатади. Таълим олувчиларнинг билимларини холисона баҳолаш ва назорат қилиш маҳорати психологик-педагогик жиҳатдан педагогнинг таълим бериш ва тарбиялай олиш маҳорати билан узвий боғлиқ. Педагог таълим олувчиларнинг билимларини объектив баҳолаш механизмларини билиши ва уларни мукаммал равишда рейтинг назоратда қўллай олиши, ҳамда стандарт тестларни ишлаб чиқа олиш ва қўллай олиш маҳоратига эга бўлиши лозим. Ўқитувчининг меҳнати ва маҳорати. Педагогик фаолияти ўз моҳиятига кўра ижодий характерга эга. Инсон олдида бирор муаммо тургандагина ижодкорликка эҳтиёж туғи лади. Ўқитувчилик фаолияти ана шундай хусусиятга эга. Педагогик ижодкорликнинг асосий моҳияти педагогик фаолиятнинг мақсади ва характер билан боғлиқ. Ўқитувчи аниқ мақсадни кўзлаш, қатъийлик, ширин сўзлик каби хислатларга эга бўлиши керак. Ўқитувчининг одо би, маданияти юксак бўлса, одамларга нисбатан меҳрибон, саҳоват ли бўлсагина тез обрў ҳурматга эга бўлади. Ўқитувчи болаларга нисбатан талабчан бўлиши билан бирга ўз шахсига танқидий нуқтаи назардан қарай олиш керак. Ўқитувчи педа гогик этиканинг меъёрларини ўзлаштириб олиши тажрибада қўллаш, ўзининг дунёқараши ва ахлоқий тажрибаси билан таққослаши лозим. Ўқитувчининг муҳим фазилати кишилар билан тез эл бўла олиш, кўп чиллика аралаша билиш, улфати жонлик, дилкашлик бўлиб, бу унда муомила маданиятини юксаклигини ифодалайди. Ижтимоий фаоллик ва фуқаролик бурчини англаш ўқитувчилик шахсига хос хусусият, зеро, ҳақиқий педагог тўла маънодаги жамоатчи бўлиб, болаларга ҳаётга ижтимоий фаол туришининг амалий намунасини кўрсатади. Ўқитувчи дарсларда ўқувчиларга бўлган талабчанликни болаларга ҳурмат, зий раклик, педагогик мавқе обрўсини сақлаган ҳолда ёндашишнинг муво фиқлаштирган ҳолда олиб бориши лозим. Дарсда ўқитувчининг ўқувчи - 34

ларга мурожати ҳам фарқсиз эмас, ўқитувчи ўқувчиларни исми-шариф лари билан чақириши ва унга ўргатиши мақсадга мувофиқдир. Педа гог сифатида ўзлигини намоён этиши талаб қилиш зарур ҳолатларда ўқитувчи томонидан ўз ҳиссиётини акс эттиришини инкор этмайди. Ўқитувчи дарсларда зийрак, меҳрибон, қувноқ, ҳушёр, кўнгил чан бўлибгина қолмай балки жиддий хафа ва норозилиги билинган қиёфада ҳам керак. Ўқитувчиларнинг педагогик оптимизми унинг ўқувчиларга муносабатидаги ишонч, ўқув фаолиятини ташкил этишнинг турли шаклларидаги дарсда уларнинг ҳамжиҳатликдаги изланув чанлигини ташкил этиш, ўқувчиларнинг ишларига ҳаққоний баҳо бериш, уларга доимий зарур ёрдам кўрсатишга тайёр туришлик булар нинг барчаси жуда катта амалий ва тарбиявий аҳамиятга эга бўлади. Ўқитувчининг белгиланган режани бажариши юзасидан ташкил этадиган ўқув ишлари, тайёрлов ва бажариш босқичларига бўлинади. Дарсга тайёрланиш давомида ўқитувчи ўз имкониятларига қараб қуйидагиларни таъминлайди: Таълимнинг зарур бўлган техник воситалари, кўргазмали қурол лар, қўлланмаларни, дидактик ва тарқатма материалларни тайёрлай ди. Ҳозирги замон фан ва техника тараққиёти ўқитувчининг ижод кор бўлиши фаннинг муҳим муаммолари юзасидан эркин фикр юрита олиши, фан ютуқларининг ўқувчиларга етказа олиши ва ниҳоят ўқув чиларни ижодий фикрлашга тадқиқот ишларига ўргата олишини талаб қилади. Ўқитувчининг фаолияти ва касбий имиджи Ўқитувчининг педагогик фаолияти ҳар бир бошқа фаолият каби ўзининг аниқ услубига эга бўлади. Фаолият услуби-тўла маънода усуллар, ҳолатлар, шаклларнинг турғун тизимидан иборат бўлиб, у ҳар хил шароитларда ҳам мавжуд бўлади. У фаолият тузилишига боғлиқ бўлиб, унинг-субъектнинг шахсий-психолог хусусиятига боғлиқ. Бугунги кун ўқитувчисига қўйилаётган замонавий талабларни қуйидагича ифодалаш мумкин. (1-расм) 35

Қўллаб қувватлаш ва ўқув жараёни мухити Психологик- педагогик тайёргарлик Чет тилларини билиш Ўз фанини чуқур билиш билимдонлик заковатлик Янги педагогик техналогияларни эгаллаганлик Илмий методик ишлар Илмий тадқиқот ишлар Ўз ишини доимо такомиллаштириб боришга интилиш Меёрий хужжатларни билиш Компютер техналогияларини эгаллаганлик Ахборот негизи Манбалар ва имкониятларЮқори даражадаги маданият ва манавийлик Шахсий намунали хулқ ва обрўли бўлиши Ватанпарварлик ва бурч туйғуси Инсонпарварлик ва ижтимоий тайёргарлик Ўқув тарбия ишларини ташкил этиш Ўқитувчига қўйиладиган талабларКасбий фазилатлар ( тарбиялашни билиш) Касбий фазилатлар ( ўқитишни би лиш ) Касбий фазилатлар ( ўқувчилар билимини холисона баҳолаш ва назорат қилишни билиш) Ўқувчилар билимини рейтинг назоратини билиш ва қўллай олиш Стандарт бўйича тексларни ишлаб чиқиш ва ишлатишни билиш Шахсий фазилатлар ТалабчанликВиждонлилик Хазил мутоиба туйғуси Хайрихохлик Маслахатгўй Адолатлилик Дилкашлик 36

Ўқитувчи фаолияти турлари. Педагогнинг чегараланган сифати аҳамиятли бўлмасдан, уларнинг мажмуи, тўла тизими аҳамиятга эга бўлади. Ўқитувчи маҳоратининг тизими, характери, янги интеграллашган тушунчаси - педагогнинг касбий потенциалида (ПКП) ўз аксини топади. Бундай таърифнинг аҳамиятли томони шундан иборатки, у ўзига кўплаб турли режали ва турли даражали ўқитувчининг тайёргарлик ва фаолият аспектларини бирлаштиради. Касбий потенциал (лотинча potencia-умумлашган қобилият, имконият) ўқитувчининг асосий характеристикасидан иборат. У табиий ва қабул қилинган-орттирилган сифатларнинг тизимли мажмуи бўлиб, у берилган ҳолатдаги ўз вазифаларини бажара олиш имкониятидан иборат. Касбий потенциал касбий билимлар ва қобилиятларнинг асоси бўлиб, педагогнинг фаол фикрлаш, яратиш, ҳаракат қилиш, ўзининг мўлжалларини ҳаётга татбиқ этиб режалаштирилган натижаларга эриша олиш қобилиятидан иборат. Касбий потенциални табиий ва касбий тайёргарлик жараёнида тўпланган сифатларнинг тизими сифатида қараш мумкин: ПКПқПпдқ Ппқўқ  Пмтқпқ Пафпқ Бу ерда Ппдк - шахснинг туғма қобилиятларидан ташкил топган потенциялнинг доимий (ўзгармас) қисми; Ппқўқ - педагогнинг амалий ва касбий фаолияти ҳисобга қабул қилинадиган потенциалнинг қисман ўзгарувчан қисми. Пмтқпқ - таълим муассасасидаги махсус тайёргарлиги ҳисобига қўшиладиган потенциал қисми. Пафпқ - педагогнинг амалий фаолиятида қабул қилинаётган потенциал қисми. ПКП ўқитувчилар ва уларнинг касбий фаолиятларидаги катта йўналишларини ўз ичига олган тизим қисмларидан иборат. Педагогнинг касбий потенциал муаммоси билан ишлайдиганлар учун уларни қуйидаги илмий йўналишларга ажратиш мумкин (2-расм). 37

«Касбий потенциал» тушунчасининг умумий структураси-тузилиши етарли даражада мураккаб ва кўп қ исмлардан иборат. Бир томондан, ПКП ўзида педагогик фаолиятга ва фаолиятнинг ҳ а қ и қ ий ҳолатига мойиллигини ўзида акс эттирувчи нисбатни ўз ичига олади. Бундай қ арашда қ абул қ илинган ва табиий қобилиятларнинг касбий фаолиятлар ўрнига ур ғ у берилади. Иккинчи томондан, ПКП педагогнинг касбий фаолиятга муносабатини ифодалайди. Бу шуни кўрсатадики, фа қ ат мавжуд ма ҳ оратнинг ўзи касбий фаолиятга етарли эмас. Учинчидан, ПКП ўз ме ҳ натини касбий ихтисослик талаби даражасида бўлишни талаб этади. Ни ҳ оят, тўртинчидан, ПКП - бу қ абул қ илинган сифатларнинг концентрациясидан яъни билимлар, ма ҳ оратлар, кўникмалар, фикрлаш усуллари ва фаолиятнинг тайёргарлик жараёнида қ абул қ илинган сифатлардан иборат. 2-расмПедагог касбий потенциалининг тузилиши Касбий тайёргарлик Педагог ижодиёти Педагогнинг касбий маҳорати Педагогик маҳорат Касбга йўналтириш Педагогик интеллект Инновацион фаолият Педаогик фикрлаш стили Касбга йўналтирилганлик Фаолиятнинг шахсий стили Касбий ўсиш Мулокот маҳорати Мехнатга тайёргарлик Мехнатга ижодий ёндашув Касбий етуклик Ижтимоий фаоллик Касбга йўналтириш мажмуи Илмий ташаббуснинг ривожланиши Касбий фаоллик Методик маҳорат 38

ПКП нинг энг яқин умумий тушунчаси педагогнинг касбий билимдонлигидир. Касбий билимдонлик бу фикрлашни билиш ва касбий билимдонлик билан ҳаракат қилишдан иборат. ПКП умумий тузилишининг ташкил этувчиларига интеллектуал, асосланган, коммуникатив, ижодий ва ўз касбий қобилиятлари киради. Педагогнинг касбий потенциалини-идеал педагог билан ифодалаш маълум даражада осонлик ту ғ диради. Идеал педагог -профессионал педагогнинг бир кўриниши бўлиб, у энг ю қ ори даражадаги фу қ аролик, ишлаб чи қ ариш ва шахсий функцияларга эга бўлган шахс. Идеал педагог бу тайёргарлик бўйича энг ю қ ори солиштириш учун эталон. Педагогик потенциалнинг идеал педагог тушунчаси бўйича структураси (3-расм) дан кўриниб турибдики, педагогик сифат кетма-кетлиги жуда кўп бўлиб, уларнинг баъзилари замон талабига мувофи қ равишда ўзгариб туради. Идеал педагог Мутахассис Педагогик назарияни билиш. Педагогик ма ҳ оратга эга б ў лиш. Психологияни билиш. Ўқитиш ва тарбиялаш технологиясига эга бўлиш. Ме ҳ натни рационал ташкил этишни билиш. Ишга муносабат. Ўқувчиларни севиш. Инсонга ишониш. Педагогик қобилиятлар. Умумий эрудиция. Оптимист. Эмпатия. Босиклик. Топкирлик. Реакция тезлиги ва аниклиги. Ру ҳ ий сахийлик. Эмоционал Ходим Ма қ садни қў я олиши ва унга эришишни билиш. Ва қ тни та қ симлашни билиш. Ўз малакасини режали ва тизимини ошириш. Ме ҳ нат унумдорлигини оширишга йўналтира олиш. Билимга қобилиятлик. Ҳ ар томонлама билимга эга бўлиш. Ме ҳ натга хо ҳ ишлик. Ишга берилганлик. Коллектив билан ишлашни билиш. Матонат, қ атъият. Тартиблилик. Жавобгарлик. Фаоллик. Ишлаб чи қ ариш ҳолатларида ишни тўғри йўналтира билиш. Ишни Инсон Ю қ ори одоб-ахло қ ий сифатлар. Жамоат ишларида фаол қ атнашиш. Фаол ҳ аётий ўринни эгаллаш. Ҳ аммага ва ҳ амма ва қ т шахсий ўрнаклик. Давлат қ онунларига ҳ урмат. Миллий ифтихор. Патриотизм. Ватанни ҳ имоя қ илишга тайёрлик. Муста ҳ кам со ғ лик. Со ғ лом ҳ аёт тарзи. Гумантизм. Ило ҳ ийлик. Динга ало қ адорлик. Муло қ отга мойиллик. Очи қ лик. Ахло қ , одоблилик. Ахло қ ли одам. Ўз ҳ аракатларга тан қ идий қ араш. 39

турғунлик. Нут қ нинг ани қ ва ишончлилиги. Талабчанлик. Танти қ лик. Ўзини бош қ ара олиш. Тўғрилик. Ташкилотчиликни билиш. Дилкашлик. Эшита олишни билиш. та қ симлашни билиш. Ўзига жавобгарликни олишга тайёргарлик. Ҳозирги кунда педагогик адабиётлар, таълим муаммоларига оид маърузалар, расмий ҳужжатларда «Янги педагогик технология», «Илғор педагогик технология», «Прогрессив педагогик технология», «Замонавий таълим технологияси» иборалари кенг қўлланилмоқда. Ўзбекистоннинг ижтимоий – педагогик шароитига мослашган таълим технологияларини яратиш ва уларни таълим – тарбия амалиётида қў ллашнинг долзарблиги: биринчидан, маълум сабабларга кўра жа ҳ он ҳ амжамияти тара ққ иётидан ортда қ олиб кетган жамиятимиз, тара ққ ий этган мамлакатлар қ аторидан ўрин олиши учун, а ҳ оли таълимини жадаллаштириш ва самарадорлигини ошириш ма қ садида энг ил ғ ор педагогик тадбирлардан фойдаланишининг зарурлиги; иккинчидан, анъанавий ўқитиш тизимида, ёзма ва о ғ заки сўзларга таяниб иш кўриши туфайли «ахборотли ўқитиш» сифатида тавсифланиб, педагог фаолияти биргина ўқув жараёнининг ташкилотчиси сифатида эмас, балки нуфузли билимлар манбаига айланиб қ олганлиги; учинчидан, фан – техника тара ққ иётининг ўта ривожланганлиги натижасида ахборотларнинг кескин кўпайиб бораётганлиги ва уларни ёшларга билдириш учун ва қ тнинг чегараланганлиги; тўртинчидан, кишилик жамияти ўз тара ққ иётининг шу кундаги бис қ ичида назарий ва эмпирик билимларга асосланган тафаккурдан тобора фойдали натижага эга бўлган, ани қ якунга асосланган техник тафаккурга ўтиб бораётганлиги; 40

бешинчидан, ёшларни ҳ аётга мукаммал тайёрлаш талаби уларга энг ил ғ ор билим бериш усули ҳ исобланган объектив борли ққ а тизимли ёндошув тамойилидан фойдаланишни талаб қ илишидадир. “ Педагогика ” фани ва амалиётида, «педагогик технология», «таълим технологияси», «ўқитиш технологияси» каби атамаларидан кенг фойдаланилмо қ да . «Технология» - юнонча икки сўздан – «технос» ( techne ) – маҳорат, санъат ва «логос» ( logos ) – фан таълимот сўзларидан ташкил топган. Педагогик технологияни ўқув жараёнига олиб киришнинг зарурлигини, МД Ҳ га кирувчи мамлакатлар ичида биринчилар қа торида асослаб берган, россиялик олим В.П.Беспальконинг фикрича, «ПТ – бу ўқитувчи маҳоратига боғлиқ бўлмаган ҳ олда педагогик муваффа қ иятни кафолатлай оладиган, ўқувчи шахсини шакллантириш жараёнининг лойи ҳ асидир». БМТ нуфузли идоралардан бири бўлган ЮНЕСКОнинг таърифича, « Таълим технологияси – таълим моделларини оптималлаштириш ма қ садида, инсон ва техника русурслари ва уларнинг ўзаро таъсирини ҳ исобга олган ҳ олда бутун ўқитиш ва билимларни ўз лаштириш жараёнини яратиш, қў ллаш ва ани қ лаш тизимидир ». Келтирилган таърифларни илмий – фалсафий ну қ таи назардан та ҳ лил қ иладиган бўлсак, узо қ хорижда берилган таърифлар билан МД Ҳ мамлакатлари берган таърифлари бир-бирига я қ ин келса-да, фар қ и ҳ ам анчалигини кўрамиз. Жумладан, Сакомото ва ЮНЕСКО таърифларида тизимли ёндошув тамойилига ало ҳ ида ур ғ у берилган. МД Ҳ олимларининг ПТ га берган таърифларида тизимли ёндошув эслатиб ўтилгани билан, ўқув жараёнининг лойи ҳ асини тузишганда, уни мутло қ унутиб, тизимли ёндошув тамойилининг қ онун ва қ оидаларига сира ҳ ам амал қ илинмаганлигини кўрамиз. Ҳ а қ и қ атда эса, объектив борли ққ а тизимли ёндошув тамойилини яхши билган кишига, Сакомото айтганидек, «ПТ – ўқув жараёнини муайян бир тизимга келтиришдир», - деган тушунча кифоядир. Бу тушунча ор қ али ПТ 41

нинг бош қ а ҳ амма хусусиятларни, яъни ма қ садга йўналтирилганини, бир неча ўзаро узвий боғлиқ бўлган қ исмлардан ташкил топганлигидан ва бош қ аларни англаб олса бўлади. Ўқитиш технологияси – педагогик технология жараёнли - ҳ аракат аспектини англатади. Бу таълим жараёнини ўзгарувчан шароитларда ажратилган ва қ т давомида исти қ боллаштирилган натижаларига кафолатли эришишга ва аниқ таълим – тарбия жараёнларини амалга оширишни таъминловчи, усул ва воситалар (технологик операциялар) нинг тартибли бирлигини ўзида мужассамлаштирган, таълим моделини ишлаб чи қ иш ва амалга оширишнинг технологик жараёндир. Тизим деб, тартибланган, ўзаро узвий бо ғ ланган ва биргаликда умумий функцияни бажарувчи элементлар тўпламига айтилади . Демак, таълим жараёнини бир тизим деб қ арасак, уни ташкил этувчи элементлари)га қуйидагилар киради: таълим ма қ сади, ўқув ма қ садлари (кутилаётган натижалар), таълим берувчи, та ҳ сил олувчи, таълим мазмуни, таълим методи, таълим шакли, таълим воситалари, назорат ва ба ҳ олаш. Таълим жараёнини лойи ҳ алаштиришда санаб ўтилган элементлардан бирортаси эътибордан четда қ олса, нотўғри танланган бўлса тизим ишламайди, демак, таълим жараёнининг олдига қў йилган ма қ садига эришилмайди. Масалан, автомобиль двигателининг мойлаш тизимини кўриб чи қ адиган бўлсак, уни ташкил этувчи элементларидан бирортаси ишламай қ олса ёки ёмон ишласа, двигателнинг иш қ аланувчи қ исмларига мой етиб бормайди ва натижада двигатель ишдан чи қ ади. Демак, тизимнинг фаолияти уни ташкил этувчи ҳ ар бир элементига ва ўз навбатида, ҳ ар бир элемент бир бирига чамбарчас боғлиқ. Педагогикага оид адабиётлар таҳлили шуни кўрсатадики, ҳозирги даврда педагогик технология тушунчаси таълим амалиёти ва назарияси илмида муста ҳ кам ўрин эгаллади. 42

Ўқитувчининг фикрлаш усуллари, ақлий маданияти ўзгариб, ҳиссий туйғулари ривожланади. Кейинги шарти - бу педагогнинг маданият ва мулоқотга шайлиги. Педагог ва ўқувчи ўртасидаги мулоқот намунасининг ўзгариши инновацион фаолият шартидан биридир. И нновацион фаолият қуйидаги асосий функциялар билан изоҳланади: касбий фаолиятининг онгли таҳлили, ме ъ ёрларга нисбатан танқидий ёндашув, касбий янгиликларга нисбатан шайлик, ўз имкониятларини рўёбга чиқариш, ўз турмуш тарзи ва инт и лишларини касбий фаолиятида мужассам қилиш. Ҳозирги жамият, маданият ва таълим тараққиёти шароитида педагог инновацион фаолиятга бўлган зарурият қуйидагилар билан ўлчанади: 1. Ижтимоий-иқтисодий янгиланиш таълим тизими, методология ва ўқув жараёни технологиясини тубдан янгилашни талаб қилади, янги янгиликларни яратиш, ўзлаштириш ва фойдаланишлардан иборат бўлади; 2. Таълим мазмунини инсонпаварлаштириш доимо ўқитишнинг янги танқидий шаклларини, технологияларини қидиришни тақозо қилади; 3. Педагогик янгиликни ўзлаштириш ва уни тадбиқ этишга нисбатан ўқитувчининг характери ва ўзгариши. Педагог инновацион фаолиятининг таҳлили янгилик киритишнинг самарадорлигини белгиловчи муайян шартлардан фойдаланишни талаб қилади. Бундай меъёрларга - янгилик - мақбуллик, юқори натижалилик, оммавий тажрибаларда инновацияни ижодий қўллаш имкониятлари киради. Педагогнинг инновацион фаолияти - ўз ичига янгиликни таҳлил қилиш ва унга баҳо бериш, келгусидаги ҳаракатларнинг мақсади ва концепциясини шакллантириш. Ушбу режани амалга ошириш ва таҳлил қилиш, самарадорликка баҳо беришни қамраб олади. Инновацион фаолият тадқиқотлари педагогнинг инновацион фаолиятга ҳозирлиги меъёрларини белгилашга имкон берди ( В.А. Сластенин ) . 43

Инновацион фаолиятга бўлган заруриятни англаш ; Ижодий фаолиятга талаб қилинишига тайёргарлик ; Шахсий мақсадларни инновацион фаолият билан мослаштириш; Инновацион фаолиятни ижро этиш технологиясига тайёргарлик д аражаси. Инновацион жараёнлари, уларнинг функциялари, ривожланиш қонуниятларининг педагогик асосларини ўрганиш ўқув жараёнини замонавий педагогика ва психология фанлари ютуқлари асосида, жаҳон стандартлари даражасида ташкил этиш имконини беради. Демак, ўқитувчи, янги педагогик технологиялар, назариялар, концепциялар муаллифи, тадқиқотчи, фойдаланувчи ва тарғиботчи сифатида намоён бўлади. Ҳозирги маданият ва таълим тараққиёти шароитида ўқитувчи инновацион фаолиятига бўлган талаблар қуйидагилар билан аниқланади: ижтимоий-иқтисодий янгиланиш таълим тизими методология ва ўқув жараёнининг технологиясини тубдан янгиланишни талаб қилади. Бу шароитда ўқитувчи инновацион фаолияти педагогик янгиликларни яратиш, ўзлаштириш ва фойдаланишдан иборат бўлади; таълим мазмунини инсонпарварлаштириш, ўқитишнинг янги шаклларини, технологияларини қидиришни тақозо этади. Ўқитувчи инновацион фаолиятининг таҳлили янгилик киритишнинг самарасини белгиловчи муайян меъёрлардан фойдаланишни талаб қилади. Бундай меъёрларга янгилик, оптималлик, юқори натижалилик, оммавий тажрибаларда инновацион ижодий қўллаш имкониятлари киради. Янгилик педагогик янгилик меъёри сифатида, ўзида таклиф қилинадиган янгилик, янгилик даражаси моҳиятини акс эттиради. Педагогик олимлар янгиликни қўллаш машҳурлиги даражаси ва соҳасига кўра фарқланадиган мутлоқ, чегараланган мутлоқ, шартли, субъектив даражаларини фарқлайдилар. Мақбуллик меъёри ўқитувчи ва ўқувчининг натижага эришиши учун сарфланган куч ва воситаларни билдиради. Натижалилик ўқитувчи 44

воситасидаги муайян муҳим ижобий натижаларни билдиради. Педагогик янгилик эса ўз моҳиятига кўра оммавий тажрибалар мулки бўлиб қолиши лозим. В.А. Сластенин ўтказган тадқиқотлар ўқитувчининг инновацион фаолиятига ижобий тайёргарлигини аниқлаш имкониятларини беради: мўлжалланган янгиликни ялпи ва унинг алоҳида босқичлари муваффақиятини башорат қилиш; янгиликни бошқа инновациялар билан қиёслаш, улардан самарадорини танлаб олиш, уларнинг энг аҳамиятли ва аниқлик даражасини аниқлаш; янгиликни тадбиқ этишнинг муваффақиятлилик даражасини текшириш; янгиликни тадбиқ этадиган ташкилотнинг инновация қобилиятига баҳо бериш. Бунда ўқитувчининг инновацион фаолияти ўз ичига янгиликни таҳлил қилиш ва унга баҳо бериш, келгусидаги ҳаракатларнинг мақсади ва концепциясини шакллантириш, ушбу режани амалга ошириш ва таҳлил қилиш, самарадорликка баҳо беришни қамраб олади, унда инновацион фаолиятининг самараси педагог шахсияти билан белгиланади. Педагогнинг инновацион фаолиятига бўлган қобилиятларининг асосий хислатлари: шахснинг ижодий мотивацияни қўллаганлиги. Бу қизиқувчанлик, ижодий қизиқиш, ижодий ютуқлар, пешқадамликка ва ўз камолотига интилиш; креат е ялик , бу - хаёлий қараш; баҳо бера олиш қобилияти ва ўз ка молотига интилиш; касбий фаолиятни баҳолаш, бу - ижодий фаолият методологияси ва педагогик тадқиқот методларини эгаллаш қобилияти; муаллифлик концепцияси ва зиддиятни ижодий бартараф қилиш қобилиятлари; ижодий фаолиятига ҳамкорлик ва ўзаро ёрдам бериш қобилияти; ўқитувчининг индивидуал қобилияти, бу - ижодий фаолият суръати ва иш қобилияти; қатъиятлик, масъулиятлик ва ҳалоллик, ўзини тута билиш; 45

Инновацион фаолият тадқиқотлари ўқитувчининг инновацион фаолиятига сезгирлиги ме ъ ёрларини белгилашга имкон беради: инновацион фаолият га бўлган заруратни аниқлаш; ижодий фаолиятга жалб қилишга тайёргарлик; шахсий мақсадларни инновацион фаолият билан мослаштириш; ижодий муваффақиятсизликларни енгишга тайёрлик; инновацион фаолият ни касбий мустақилликка таъсири . Инновацион фаолиятни энг муҳим масалалардан бири- ўқитувчи шахси: у новатор, сермахсул ижодий шахс, кенг қамровли қизиқиш, ички дунёси бой, педагогик янгиликка ўч бўлиши лозим. И нновацион фаолият мотивацион , технологи к лик ва реф л е к циялик қисмлардан ташкил топади. Ўқитувчини бу фаолиятга тайёрлаш икки йўналишда амалга оширади: янгиликни идрок қилишга инновацион таёргарликни шакллантириш ва янгича ҳаракат қилишга ўргатиш. Инновацион фаолиятни ташкил этишда ўқувчиларнинг билиш фаолияти ва уни бошқариш алоҳида аҳамиятга эга. Инновация жараёнлари, функциялари, механизмлари ва уни амалга ошириш технологиялари ва бошқариш тамойилларининг педагогик асосларини ўрганиш ўқув жараёнини замонавий педагогика ва психология фанлари ютуқлари асосида ташкил этиш имконини беради. 46

Хулосалар Умумий ўрта таълим тизимида дарсларини инновацион технологиялар асосида ташкил этиш, д арсларни ташкил этишда инновацион технологиялардан фойдаланишга нисбатан замонавий ёндашувлар, т аълим жараёнини ташкил этишда ў қитувчининг инновацион фаолияти ҳамда мазмун-моҳиятини ўрганиш ва ў қитувчининг инновацион фаолиятини тўғри ташкил этиш, меҳнат таълими дарсларида ўқувчилар билим, кўникма ва малакаларини шакллантириш жараёнида иновацион технологияларни тадбиқ этиш мазмун ва моҳиятини кенгроқ очиб бердик. Жамиятимиздаги ўзгаришлар жумладан таълим соҳасидаги янгиликлар дарсларга иновацион ёндашувлар ўқувчилар билим, кўникма ва малакаларини иновацион технологиялар ёрдамида шакллантириш, меҳнат таълими дарслари жараёнида ўргатиш ва юқори босқичга кўтариш таълим соҳасида олиб борилаётган ўзгариш, жамиятимиз тараққиётнинг кенг ва ровон йўлига олиб чиқилишига имкон беради. Биз ўқувчиларга таълим бериш муаммосини муваффақиятли ҳал этиш учун меҳнат таълими дарсларида иновацион технолгиялар фаолиятини тўғри ташкил этиш, Инновацион технологиялар асосида машғулотларни ташкиллаштириш, у мумий ўрта таълим мактабларида ўқитишни ташкил қилишнинг шакл ва методларига қўйиладиган замонавий талаблар, м еҳнат таълими дарсларида инновацион технологияларни тадбиқ этишнинг шакл, метод ва воситалари асосида ўқувчилар билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришнинг муҳим сифатларини экспериментал тадқиқ этиш зарур деб ҳисоблайман. 47

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Каримов И . А . Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори .- Т .: Ўзбекистон , 1997 . 2. Каримов И.А. Юксак маънавият енгилмас куч.-Т.: Маънавият, 1993 3. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги қонуни.-Т.: Шарқ, 1997 . 4. Фарберман Б.Л. ва бошқалар. Олий ўқув юртларида ўқитишнинг замонавий усуллари. -Т.: 2002. 5. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. -Т.: Ўқитувчи, 1990. 6. Азизхўжаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат.-Т.: ТДПУ, 2003 . 7. Ишматов Қ. Педагогик технология асослари (Илғор педагогик технологиялар) ўқув қўлланма .- Наманган : НамМПИ, 2003 . 8 . Голиш. Л.В. Таълимнинг фаол усуллари: мазмуни, танлаш, амалга ошириш.-Т.: Ў рта махсус , касб-хунар таълимини ривожлантириш институти нашриёти , 2001. 9 . Кларин. М.В. Инновации в Мировой педагогик е. – Рига , 1995 . 10. Ишмухаммедов Р.Ж. Инн о вацион технологиялар ёрдамида таълим самарадорлигини ошириш йўллари.-Т.: ТДПУ , 2004 . Интернет материаллар : www.edu.uz www.refs.uz www.ziyonet.uz www.connect.uz www.pedagogika.uz www.referats.net www.referats.com www.referat.students.ru __ 48

O'xshashlar

Mehnat ta’limi o’qituvchilarini tayyorlashda mustaqil ishlarning innovatsion shakl va metodlaridan foydalanish

Mehnat ta’limi darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida amaliy mashg’ulotlar samaradorligini oshirish

Mehnat ta’limi bo’yicha mustaqil ishlarni tashkil qilish metodikasi

Mehnat ta’limi mashg’ulotlarida grafik tasvirlardan foydalanish

Ixtisoslik o’quv fanlarini yangi pedagogik texnologiyalar