Sinfdan tashqari ishlarda tabiatni muhofaza qilish masalalari - Pedagogika - Diplom ishlar

Sinfdan tashqari ishlarda tabiatni muhofaza qilish masalalari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

307.5 KB

Ko'chirib olish

Sinfdan tashqari ishlarda tabiatni muhofaza qilish masalalari BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1 BOB SINFDAN TASHQARI ISHLARNING O`RNI VA ROLI 1. 1. Geografiyadan sinfdan tashqari ishlarning mazmun va mohiyati ,ularga qo’yiladigan pedogogik talablar 1. 2. O’quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari ishlarning shakl va usullari 2 BOB GEOGRAFIYADAN TABIATNI MUHOFAZA QILISH MAQSADIDA TASHKIL ETILADIGAN SINFDAN TASHQARI ISHLAR 2. 1 Sayohat - tabiatni muhofaza qilishga o’rgatuvchi qulay vosita. 2 . 2 Tabiat muhofazasida tadbir va o’yinlarning ahamiyati 2. 3 Ekologik yo`nalishdagi geografiya tugaragi. ILOVA -1 ILOVA -2 1

XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Tabiatni muhofaza qilish bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. XX asrning ikkinchi yarmida tabiiy muhitga antropogen ”bosim” (ta’sir)ning oshib borishi tabiiy muhitning o`zgarishiga olib kelmoqda, shu bois Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev tomonidan 2017-yil 21-aprelda O`zbekiston Tabiatni muhofaza qilish davlat qumitasi negizida yangi tashkilot – Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish davlat qumitasi tashkil etish to`g`risida farmonni imzoladi. Farmonda Davlat ekologiya qumitasiga yuklangan vazifalar qatorida ekologik tarbiya, targ`ibot va ma’rifiy ishlarni, shuningdek, ekologiya va atrof-muhit muhofazasi sohasi mutaxassislarini qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil etish belgilangan. B u borada kelajak avlodni tabiatga to`g`ri munosabatda bo`lishga o`rgatishda umumiy o’rta ta’lim maktablarida geografiya fanining imkoniyatlari kattaligini hisobga olib, sinfdan tashqari ishlarda tabiatni muhofaza qilish masalalarini tahlil qilish ishning alohida dolzarbligi sanaladi. 2

Bitiruv malakaviy ishining maqsadi t abiatni muhofaza qilish bilan bog’liq sinfdan tashqari ishlarni tahlil qilish orqali o’quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari ishlarning shakl va usullarini ko`rsatish hamda ularga qo’yiladigan pedogogik talablar, tadbir ishlanmalarini ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifasi i shning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalarni amalga oshirishni taqoza etadi. 1. Sinfdan tashqari ishlarning mazmun va mohiyati ahamiyatini ochib berish. 2. O’quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari ishlarning shakl va usullarini ishlab chiqish 3. Geografiyadan sinfdan tashqari ishlarga qo’yiladigan pedogogik talablarni tahlil qilish. 4. Tabiatni muhofoza qilish maqsadida geografiyadan tashkil etiladigan sinfdan tashqari ishlarga oid tadbir ishlanmalari tayyorlash. 5. Ekologik yo`nalishdagi geografiya tugaragi faoliyatini baholash. Bitiruv malakaviy ishining tadqiqot obyekti sifatida esa Qarshi shahridagi №23 shuningdek Yakkabog` tumanidagi №. 28, 92- maktablarida geografiya darslari jarayonida o`quvchilarda olib borilayotgan sinfdan tashqari ishlarni kuzatish va tahlil qilish asosida tabiatni muhofaza qilish masalalarining metod va usullari tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida sinfdan tashqari ishlarda tabiatni muhofaza qilish masalalarini tahlil etish, ilg’or pedagoglarning samarali ish faoliyatlarini o’rganish, shuningdek bu boradagi mavjud muammolarni tadqiq etishdan iborat. Bitiriv malakaviy ishining nazariy va uslubiy asoslari sifatida o’quv dasturlari asosida sinfdan tashqari ishlarda tabiatni muhofaza qilish masalalarini ochishda bir qancha qonunlar, qaror, farmon, yangi tahrirdagi Davlat ta’lim standartlaridan foydalanildi. 3

Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi sinfdan tashqari ishlarda tabiatni muhofaza qilish ishlarini amalga oshirishda ekologik mazmundagi tugarak, tadbir ishlanmalarini o’rganilganligi ishning ilmiy yangiligi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati ishda berilgan ilmiy xulosa taklif va tavsiyalardan tabiatni muhofaza qilish maqsadida umumiy o’rta ta’lim maktablarida geografiya fanidan sinfdan tashqari ishlarda sayru-sayohatlarda, tugarak ishlarida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi ish “Kirish”, “Tushuntirish qism” va “Xulosa”dan iborat bo`lib, tushuntirish qism 2 bob va 5 banddan iborat. Ish kompyuter yozuvida jami 70 bet ( 322 kb)da bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishga uning mazmunini ixchamroq bayon qilishga imkon beradigan bir ishlanmalar ilova qilindi. Ishni bajarishda muayyan ishning jihatlari yoritilgan o`zbek va xorijiy tillardagi adabiyotlar va kartografik manbalardagi ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyatdagi masalalar o`rganildi va tahlil qilindi.Ish mavzusiga bevosita bog`liq bo`lgan adabiyotlardan, internet materiallaridan foydalanildi. 1 BOB SINFDAN TASHQARI ISHLARNING O`RNI VA ROLI 1. 1 Geografiyadan sinfdan tashqari ishlarning mazmun va mohiyati ularga qo’yiladigan pedogogik talablar O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturining amaldagi ikkinchi bosqichi uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilishni chuqurlashtirish, o’quvchilarni qobiliyatlari va imkoniyatlariga qarab tabaqalashtirilgan ta’limga o’tish, o’quv- tarbiya jarayonini yuqori sifatda o’quv adabiyotlari va ilg’or pedagogik texnalogiyalar bilan ta’minlash va axborotlashtirish kabi vazifalarni amalga oshirishni ko’zda tutadi. O`zbekiston Prezidenti Sh. Mirziyoyev tomonidan 2017-yil 21-aprelda O`zbekiston Tabiatni muhofaza qilish davlat qumitasi negizida yangi tashkilot – Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish davlat qumitasi tashkil etish to`g`risida 4

farmonini imzoladi. Farmon bilan Davlat ekologiya qumitasiga yuklangan vazifalar qatorida ekologik tarbiya, targ`ibot va ma’rifiy ishlarni, shuningdek, ekologiya va atrof-muhit muhofazasi sohasi mutaxassislarini qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil etish belgilangan. Ta’lim jarayoni o’quvchilarni bilim olish, ko`nikma va malakalarni egallash ularni dunyoqarashini kengaytirish, ijodiy izlanishlarini rivojlantirish maqsadiga yo’lga o’qituvchi bilan hamkorligi sanaladi. Boshqacha aytganda ta’lim mazmunini o’qitish metodlari, vositalari, shakillari yordamida o’zlashtirishga erishishdir. Shu o’rinda ta’lim mazmuni, uning tarbiya qismlari, o’quvchilar tomonidan o’zlashtirish usullari, ta’lim mazmunining pedagogik jarayonlari tarkibiy qismlari bo’lgan o’qitish metodlari, vositalari va shakllariga bo’lgan talablari va uzviyligini ko’rib chiqish maqsadga muvofiq. O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturida o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish boradasida ularda mustaqil fikirlash tashkilotchilik qobilyati va amaliy tajriba ko’nikmalarini rivojlantirish asosiy vazifalardan biri deb ko’rsatilgan. O’qituvchilar o’quvchilarda mustaqil va erkin fikirlarni amaliy tajriba ko’nikmalarini rivojlantirish uchun talim mazmunining tarkibiy qismlarini va ularni shakillantirish usullarini chuqur anglashlari lozim. O’zbekiston Respublikasi kadrlar tayyorlash milliy dasturi uzluksiz ta’lim tizimining asosiy vazifalaridan biri ta’lim jarayonini jamiyatda amalga oshirilayotgan yangilanish, rivojlangan demokratik huquqiy davlat qurishi jarayonlariga moslashish, fan, madaniyat, texnika va texnologiyalarni zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish, ta’lim oluvchilarni manaviy-axloqiy tarbiyalashning va ma’rifiy ishlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish va joriy etish deb belgilangan. Ta’lim muassasalarida ta’lim - tarbiya jarayoni dars, darsdan va sinfdan tashqari ishlar ekskursiyalar tashkil etiladi.Ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni avvalo pedagogik munosobatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirishni talab etadi. Chunki pedagogik 5

munosobatlarni insonparlashtirish va demokratlashtirishni amalga oshirmay turib qo’llangan har qanday pedagogik texnalogiya u kutilgan samarani bermaydi. Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish asosidagi pedagogik texnalogiya o’zida falsafa, psixoligiya pedagogikaning insonparvarlik g’oyalarini mujassamlashtiradi. Ushbu pedagogik texnalogiya diqqat markazida o’z imkoniyatlarini maksimal darajada amaliyotga qo’llaydigan, ijodiy va ijtimoiy faol, turli hayotiy vaziyatlarni anglab, tahlil qilingan, mo’ljalni ongli ravishda mustaqil, to’g’ri ola oladigan shaxsni shakillantirish g’oyasi turadi. Mazkur texnologiyaning asosiy jihati har bir shaxsda mavjud bo’lgan uning ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va imkoniyatlari asosida shaxsda ijobiy fazilat va xislatlarni shakillantirish va rivojlantirish sanaladi. Shu sabab ta’lim mazmuni insonparvarlikka yo’naltirilgan gumanistik g’oya va miyorlarni o’zida mujassamlashtirilgan bo’lishi lozim. Pedagogik munosobatlarni insonparvarlashtirish va demoratlashtirish asosidagi pedagogik texnalogiya avtoritar texnalogiyaga qarama-qarshi bo’lib pedagogik jarayonda hamkorlik, g’amxo’rlik, o’quvchilar shaxsini hurmat qilish, va e’zozlash orqali shaxsning tahsil olishi, ijod qilishi va o’z-o’zini rivojlantirishga qulay ijobiy va psixologik muhit yaratadi. Mazkur jarayonda o’quvchi o’z o’quv faoliyatining subyekti sanaladi, va o’quvchi bilan hamkorlikda yagona ta’lim jarayonining ikkita subyekti o’quv-tarbiya vazifalarini hal etadi. Ta’lim jarayonini o’quvchilarni bilim olish ko’nikma va malakalarini egallashlarni dunyo qarashini kengaytirish ijodiy izlanishlarni rivojlantirish maqsadiga yo’naltirilgan o’qituvchi bilan hamkorligi sanaladi. Boshqacha qilib aytganda ta’lim mazmunini o’qitish metodlari vazifalari shakllari yordamida o’zlashtirishga erishishdir. Shu o’rinda ta’lim mazmuni uning tarbiya qismlari o’quvchilar tomonidan o’zlashtirish usullari ta’lim mazmunining pedogogik jarayonining tarbiyaviy qismlari bo’lgan o’qitish metodlari vositalari va shakllariga bo’lgan talablar va uzviylikni ko’rib chiqish maqsadiga muvofiq. 6

Geografiyani o`qitish geografiya darslari hamda darsdan tashqari bajariladigan ishlar orqali amalga oshiriladi. Geografiya darsini o`z navbatida joyida va sinfdan tashqarida o`tkaziladigan darslarga ajratish mumkin. Geografiya ta’limida sinfdan tashqari maktabdagi o’quv tarbiya ishlarining mazmuni va vazifasi sinfdan tashqari ishlar o’quvchilarning ijodiy qobilyatlarini ro’yobga chiqarishga imkon berishi, mashg’ulotlarning hajmi, shakl va metodlari esa ularning yoshiga bog’liq bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Sinfdan tashqari ishlarning mazmuni. Geografiya bo’yicha sinfdan tashqari ishlarga tabiatni o’rganish va muhofoza qilish, o’simliklarni o’stirish, hayvonlarni parvarish qilish bilan bog’liq bo’lgan xilma-xil mashg’ulotlar kiradi. Bu mashg’ulotlar darslarni takrorlamasligi va faqat darslarda olingan bilimlarga asoslanishi kerak. Bolalar e’tiborini tabiat shuningdek, maktab jonli burchagi va geografiya maydonchasidagi kouzatishlarga qaratmoq; ko’cha va maktablarni ko’kalamzorlashtirish, qushlarni muhofaza qilish va qishloq xo’jalik zararkunandalariga qarshi kurash bo’yicha ijtimoiy- foydali mehnatni tashkil qilmoq lozim. Tabiatdagi amaliy ishlar kuzatishlar va tegishli kitoblarni o’qish bilan birga olib borilishi kerak. Sinfdan tashqari ishlarning jadal borishi uchun uni tashkil etish shakllarini puxta o’ylash zarur. Sinfdan tashqari ishlarni uch guruhga bo’lish zarur. 1- guruhga ko’plab o’quvchilarni qamrab oluvchi ommaviy ishlar, tadbirlar, 2- guruhga cheklangan o’quvchilar doirasida olib boriladigan tugarak ishlari , 3-guruhga tabiatni o’rganishga qiziqqan ayrim o’quvchilar olib boriladigan ishlar kiradi. Ommaviy mashg’ulotlar kinofilmlar namoyish qilishni, tabiatga ekskursiya va yurishlar o’tkazishni ertaliklar, o’quvchilar ishlarini ko’rgazmasini tashkil qilishni shuningdek ommoviy tadbirlar (hosil kuni, bog’ haftaligi, daraxtlar o’tkazish haftaligi, qushlar kuni va boshqalar) ni o’tkazishni nazarda tutadi. Guruh mashg’ulotlariga yosh geogriflar yosh tabiatshunoslar kabi guruh ishlari kiradi. 7

Geografiya - tabiiy fanlar sultonidir. U ulkan, sahiy, ulug`vor va betakror Yer deb atalmish hayot makoniga aylangan borliqni o’rganuvchi fan. Bu fanni o’rganishda har bir davr ziyolilari o’z qarashlari bilan yondoshganlari aniq. Bugungi kunga kelib, geografiyani takomillashtirishga yanada katta etibor bilan qaralmoqda. Buning uchun geografiya o’qituvchisi avvalo o’zi o’qitayotgan fanini sevishi va bu fan erishayotgan yutuqlar bilan uzluksiz tanishib borishi shart. Geografiya darslarini va geografiyadan sinfdan tashqari ishlarni hayotga tadbiq etish ularni qiziqarli va ijodiy tashkil etish bosh maqsadidir. Kech kuz kunlarining birida bozorda Tojikistondan kelgan bir bog’bon bilan hamsuhbat bo’lib qolgan edim. U o’shanda Qarshi bozoriga uzum va boshqa ho’l mevalar-quruq mevalar, Farg’ona vodiysidan, Samarqand va Tojikistondan keltirilishini aytgandi. Men unga ilgarilari bizda dunyoga dong’i ketgan uzumlar, anjir va boshqa mevalar yetishtirilishini, so’ngi 30-40 yil ichida paxta maydonlarni muttasil kengaytira borib, bog’-rog’lar yo’q qilinganligi, buni ustiga barpo etilgan suv inshootlaridagi suvning bir qismi yerga singib ketib, tuproq unumdorligi yomonlashganligini yerlarning sho’rlanib ketganligi, paxtadan yuqori hosil olish maqsadida ekin maydonlariga haddan ko’p mineral o’g’itlar solinishi tufayli atrof muhit movozanati buzilganligi to’g’risida gapirib berdi. O’z navbatida bog’bon yoshlar sohibkorlikni dehqonchilikni unitib qo’yganligidan afsuslanib gapirdi. Shunda “Oygacha bir qadam” nomli gruzin filmida ko’rgan bir voqea esimga tushdi. Shaharning chetida ikkita keksa gruzin sigir boqib turgan bo’ladi. Shu payt ularning yaqinidan bog’cha bolalari o’tib qolishadi. Tarbiyachi bolalarni to’xtatib, sigirning qanday hayvon ekanligini ulardan so’raydi. Avval birorta ham bola bu savolga javob bera olmadi. Bir oz o’tgach, bir bola televizordan shunday hayvonlarni ko’rganini aytadi. Tarbiyachi yana bolalardan “Sigir nima beradi?-deb so’raganda hech kim javob beraolmadi. Tarbiyachi sigirning mahsulotini ham har kuni iste’mol qilishlarini aytib, qistab so’rayvergach, bolalardan biri “Sigir kofe beradi”, deb javob qiladi. Bunga o’xshagan voqealar hamma joyda ayniqsa, shaharlarda ko’p uchraydi. Nonning qanday qilib non holga keltirilganligi bilmaydigan bolalar ham yo’q 8

emas. Nima uchun hozirgi paytda ko’p bolalar orasida berahmlik, axloqsizlik, jinoyatchilik kabi ishlar ko’payib bormoqda? Albatta bolalar o’rtasida bunday noxush ahvolning ko’payib ketganligiga atrof muhit, kattalarning ham aybi bor. Hozirgi paytda bolalar tarbiyasidagi xatoliklar ayniqsa ekologik tarbiyani past darajada ekanligi, ya’ni ularning tabiatdan ajralib qolganligi shunday ahvolga olib keldi. Keyingi yillarda bolalarning ekologik tarbiyasiga e’tiborsizlik oqibatida ularda tabiat in’omlari nisbatan iste’molilik kayfiyatida qarash kuchayib, mehnatsevarlik, tejamkorlik, tabiatni muhofoza qilish kabi axloqiy fazilatlar deyarli yo’qoldi desak xato qilmagan bo’lamiz. So`ngi yillarida tabiatda sodir bo’lgan ekalogik tanglik kishilarga, ayniqsa, yoshlar ruhiyatiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Negizi, inson tabiatning bir bo’lagi odamzot ruhiyati o’zini o’rab turgan tabiatdan bahra va kuch oladi. Tabiatdagi barcha o’simliklar, hayvonlar, tog’u-dashtlar, daryolar kishi ongini shakllantirishda uning ongida go’zallikka intilish to’g’rirog’i tabiat ne’matlari mehnatga muhabbat tuyg’ularini shakillantirishda juda katta ahamiyatga molikdir. Mashhur fransuz faylasufu J.J.Russouzning asarlaridan birida bolaning tabiat bag’rida tabiiy holatda tarbiyalash g’oyasini ilgari suradi, uning fikricha tabiat yosh insonda qalb sohibligi haqqoniylik kabi ijobiy sifatlarning shakillantirishga yordam beradi. O’sib kelayotgan yosh avlodga atrof-muhitni tarbiyalashga oid oiladan boshlanishi bog’chada, maktabda, kollej va institutlarda olib borilishi kerak. Bolalarga atrof-muhitni tarbiya berishda ularning yashab turgan joylaridagi muommolar haqida ko’proq fikr yuritishlari ko’zda tutish lozim. Masalan, Qashqadaryo viloyati yuqori tog’li joylardagi o’quvchilarga bu borada gapirganda u joylardagi o’simlik va hayvonot dunyosining nima sababdan qashshoqlashib, ular soni kamayib ketganligi bu inqirozning oldini olish uchun nimalar qilish zarurligini so’zlab berish kerak. Quyi hududlardagi qishloq maktablarida yerlarning sho’rlanib ketganligi va uning oldini olish, suvni tejab sarflash kabi masalalarni, shahar maktablarida esa atmosfera havosini ifloslantiriyotgan korxonalar, avtomobillardan chiqayotgan zaharli gazlar, 9

ekanligini anglatib, kelgusidagi bu sohadagi vazifalar nimalardan iborat ekanligini tushintirish kerak. Atrof-muhit serqirrali bo’lgani uchun uni barcha fanlar orqali yoshlarning ongiga singdirish lozim. Shuning uchun bolalarga ekologik tarbiya berishda ko’p fanlar bo’yicha mutaxasis o’qtuvchilar aktiv qatnashishlari kerak. Masalan, geografiya fanlarini o’qitayotganda tabiatga atrof-muhitning bir-biriga va tashqi muhitga bog’liqligi, hozirgi davrda O’zbekiston Respublikasida ro’y berayotgan ba’zi atrof-muhit o’zgarishlarning hayvonot va o’simlik dunyosiga ta’siri yuqolib ketish arafasiga turgan turlarini saqlab qolish uchun ko’rilayotgan tadbirlar (tashkil etilgan qo’riqxonalar) to’g’risida tushuntiriladi. Geografiya fani bo’yicha tabiatdagi muvozanatning buzilishi kishilar sog’ligiga salbiy ta’sir etib, har xil kasalliklarni vujudga keltirayotgani tushuntirilishi lozim. Bu borada Orol atrofidagi, Navoiy shahridagi kimyo va Tojikistondagi alyuminiy zavodidan chiqayotgan zaharli gazlar ta’sirida tanglik yuzaga kelayotganligi oshqozon-ichak, asab, yurak, allergiya va ekologik kasalliklar ko’payib borayotganligi, ayniqsa bolalar orasida keng tarqalayotganligi xususida batafsil fikr yuritish maqsadga muvofiqdir. Shu bilan birga bu joylarning tabiati toza bo’lganligi uchun odamlar sog’lom va baquvvat bo’lganliklarini dalillar misolida asoslab bermoq ayni muddaodir. Ona tabiatni va odamlarni bu kulfatdan xalos etmoq uni asl holiga qaytarmoq, boyliklarini kelgusi avlodga meros qoldirmoq hammamizni jumladan yoshlarni burchi ekanligini to’la anglatishimiz shart. Kimyo fizika fanlarni o’qitayotganda viloyatimiz hamda respublikamizning kimyo korxonalari texnologiyalarida kamchilliklar bor ekani ya’ni zaharli moddalarni zaharli gazlarni tutib qoluvchi uskunalar ularning ko’plarida yo’qligi avtomobillarning dvegitilidan chiqayotgan tutunni, suvni ifloslantirayotganligi tufayli uning ta’siridan o’simliklar qurib hayvonlar o’lib borayotganligi kishilar har xil kasalliklarga duchor bo’layotganligi aniq misollar orqali tushuntirilib oldini olish to’g’risida fikr yuritiladi. Albatta bu ishlar muayyan mavzuga bog’lab boriladi. 10

Adabiyot darslarida shoir va yozuvchilarning tabiatga vatanga bag’ishlangan asarlarini o’rganayotganda o’quvchilarda tabiatning bugungi holati nisbatan tashvishli xislarini ashula, musiqa va rasm darslarida unga havas va mehr- muhabbat uyg’otmoq kerak. Tarix fani bo’yicha o’tilgan darslarda esa tabiatda sodir bo’lgan tarixiy ekologik falokatlar, tabiatni muhofoza qilishga doir xalqaro bitimlar, O’zbekistonda tabiatni muhofoza qilish bo’yicha qonun qabul qilinganligi aytiladi. O’quvchilarga atrof-muhit tarbiyasini berishda maktab yer uchastkasida shahar ko’chalari va istirohat bog’larida gul va nihollar ekish ularni parvarish qilish qushlarni asrash, yashil qo’riqchilar ishida qatnashuvlarni ta’minlash katta ahamiyatga egadur. Ayniqsa, ”Yosh tabiatshunoslar” uyi ishida qatnashish bolaga ekalogik tarbiya berishning sinalgan usullaridan biridir. Qishloq bolalari shahar bolalariga nisbatan tabiatga yaqindirlar ammo ularni boshqaruvchi, tabiat qonunlarni tushuntiruvchi bilimdon murabbiylar kerak. O’quvchilar maktab yer uchastkasida dehqonchilik shirkat xo’jaliklari dalalarida chorvachilik fermalarida mehnat qilib o’simliklarni, chorva mollarini parvarish qilishni o’rganishlari lozim. Ammo bolalar mehnati miyorida uyushtirilishi xo’jaliklarning rahbarlari va muallimlar zimmasiga katta ma’suliyat yuklatadi. Bunday muhitda tarbiyalangan bola ongida tabiat boyliklarini talon-taroj qilmaslik, tejamkorlik xususiyatlari shakillanib istemolchilik kayfiyati yuqoladi. Tabiat qo’ynida ijtimoiy foydali mehnat qilib chiniqqan, ya’ni ekologik jihatdan tarbiya olgan bolalar odatda kamtar odamlarga mehribon, saxiy, mehnatsevar bo’ladilar. Yoshlarga atrof-muhit haqida tarbiya berishda tabiat qo’ynida uyushtirilgan ekuskursiya va yurishlar katta ahamiyatga egadur. Bu borada bizning Qashqadaryo viloyatimizda katta imkoniyatlar bor. O’quvchilarda atrof-muhit tarbiyasini berishda viloyatimizning yuqori tog’li zonalaridagi hushmanzara joylar bilan ularni tanishtirish muhimdir. Masalan, Kitob tumanidagi Mingchinorning so’lim joylarini, Xazrati Bashirdagi osmono’par chinorlar, G’ilondagi jannatmakon bog’lar, chashma suvlarning novlar orqali qishloq ko’chalariga qanday batartib taralgani, suv tusharning sharbatlari, Toshqo’rg’ondagi Amir Temur g’ori 11

Ko’kbuloqning yuqori qismidagi oqsuv shalolalari, archazorlarni ko’rganda yoshlar zavq-shavqqa to’lishadi. Bunday tabiat go’zal joylar viloyatimizda juda ko’p. Yoz oylarida bunday joylarda sayohatlar uyushtirgan bolalar qanchadan- qancha zavq oladi, jismoniy chiniqadi ularni o’rganadi, ularda atrof-muhit tarbiyasi kamol topadi. Uyushtirilgan ekskursiyada faqat bu joylarni ko’rib qaytgan bolalar bu maskanlar to’g’risida keng tasavvurga ega bo’ladi. Ya’ni muayyan joyning o’ziga xos tabiati geografik o’rni, o’simliklar va hayvonot dunyosi, xo’jalik tarmoqlari (dehqonchilik, chorvachilik, o’rmonchilik va boshqalar). Kelgusidagi taraqqiyot dongdor kishilari to’g’risida bolalarga gapirib berishi kerak. Albatta bu joylar to’g’risida to’liq bilimga ega bo’lgan kishilar kam. Buning uchun kelgusida ushbu soha mutaxasislar hamkorligida qullanmalar chiqarsalar, tabiat qiziquvchilaridan, o’qtuvchilar bilan ekskursiyalar tayyorlansa, maqsadga muvofiq bo’lar edi. Ekskursiyaga borgan bolalarga u joydagi o’simliklar va hayvonlarga tegmaslik lozimligini o’qtirib, rahbar boshchiligida faqat maktab geografiya kabineti uchun kolleksiya yoki gerbariy to’plashga ruxsat etilishi mumkin. Keyingi yillarda O’zbekiston Respublikasida viloyatimizda aholiga yoshlarga ekologik bilim berish borasida ma’lum ishlar qilinmoqda. O’rta va oliy o’quv yurtlarida talabalarga ekologiya fani bo’yicha ma’lum bilim berilmoqda. Bundan tashqari gazeta va jurnallar radio va telivizor orqali atrof-muhitning dolzarb muommolari haqida xabarlar, maqolalar berilayapti, ko’rsatuvlar uyushtirilayapti. Ammo yuqorida keltirilgan ishlar bilan biz yosh avlodga qoniqarli darajada tabiat haqida bilim beramiz deb aytolmaymiz, chunki bu borada juda ko’p kamchilliklar bor. Avvalo bor o’rta maktablarda o’qitiladigan geografiya va biologiya va boshqa fanlar sohasida bog’lab o’rgatilayapti. Ushbu darslarda tabiatga barcha o’simliklar va hayvonot dunyosining bir-biriga bog’liq ekanligi, tabiat qonunlarini chuqur bilmasdan turib quruq yerlarning o’zlashtirish, suv omborlarini qurish tabiatga jiddiy putur etkazilganligi bu esa o’z navbatida jamiyat hayotiga katta salbiy ta’sir ko’rsatganligiga mahalliy misollar asosida yoritilib berilgan. Tabiatni muhofaza qilishda ajdodlarimiz amalga oshirilgan ibratli ishlar to’g’risida to’liq ma’lumot 12

bera olmaymiz. Hozirda yaratilayotgan darsliklar o’quvchilarda va talabalarga atrof-muhit haqida aniq javob berish kerak. Ekologik bilimlar nafaqat oliy o’quv yurtlarining tabiatshunoslik fakultetlari talabalari uchun, balki boshqa bilim yurt talabalari shuningdek injinerlar tayyorlovchi bilim yurtlarning talabalari uchun ham zarurdir. Hozirgi paytda tabiatga berilgan ko’p halokatlar ekalogiyani bilmagan o’quvchilar tomonidan sodir etilgan. Bu borada qator xorijiy mamlakatlarning tajribalari namuna bo’lish mumkin. Masalan, bolalarga ekologik tarbiya berish Orol bo’yi va boshqa mamlakatlarda ancha yaxshi yo’lga qo’yilgan. Germaniyada tabiatga go’zal maskanlarda maxsus ekalogik tarbiya berish joylarda tashkil etilgan. Ularda yoz oylarida mutaxassis o’qtuvchilar ekologiya bo’yicha o’z malakalarini oshiradilar, keyin maktabga qaytgach olgan bilimlarini tajribalarini maktabda qo’llaydilar. Avstriya, Manoko, Tayland, Shvetsiya, Yaponiya kabi mamlakatlarda bugun kishilar, bu joylarning tabiatini shahar va qishloqlarni tartibli go’zal va tozaligini ko’rib, hayratga tushadi. Bu bilan ushbu maktablarda atrof-muhit muammolar, qiyinchilklar bo’lmagan degan xulosa kelmaslik kerak. Ularda ham bir paytlar atrof-muhit muommolar bizdan kam bo’lmagan. Ular bu muommolarini vaqtida to’g’ri, uddaburonlik bilan hal qilishgan. Masalan, Shvetsiyada tabiatni muhofoza qilish, sohasidagi mutasaddi kishilar bizda o’t o’chiruvchilar qanchalik tezkorlik bilan ish tutsalar, ular ham shunday zudlik bilan ishlaydilar. Bu mamlakatlarda tabiatni muhofoza qilish muommolarini hal etish aholini atrof-muhit jihatidan tarbiyalashdan boshlangan. Yani gazeta va jurnallar radio va televizor orqali avvolo atrof-muhit muommolarini aholiga keng tushuntirib, keyin bu borada katta ishlar rejasi ishlab chiqilgan va amalga oshirilgan. Eng asosiysi, ular astoydil mehnat va intizom tufayli atrof-muhit muommolarini bartaraf etishga erishadilar. Ikkinchi jahon urushidan keyin Yaponiya butunlay izidan chiqib mamlakat xarob bo’lib qolgan edi. Mazkur davlat rahbarlari mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishni bolalar tarbiyasidan boshladi. Butun e’tibor va mablag’lar bolalar tarbiyasiga qaratildi va sarf etildi. Yoshlarga atrof-muhit haqida bosh masala qilib qo’yildi. Ko’p o’tmay bu ish o’z samarasini bera boshladi. Sog’lom, bilimdon, 13

axloqli bo’lib yetishgan yoshlar o’z vatanlarini qudratli gullab-yashnagan mamlakatlarga aylantirish uchun astoydil mehnat qildilar. Fan va texnikani taraqqiy ettirish uchun fidoyilik qildilar. Yaponiyaning bugungi yuksak taraqqiyoti xuddi ana shu masalalarning izchil hal etilganligiga yorqin misoldir. Shunday qilib, bolalarni o’simlik va hayvonlarni parvarish qilishga o’rgatish, ularni tabiatga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash shunchaki bir ermak emas. Bu davlat ahamiyatiga ega bo’lgan dolzarb masalalar. Biz sog’lom, axloqli, mehnatsevar, pok, bilimdon yoshlarni tarbiyalab o’stira olganimizdagina kelajagimiz porloq bo’ladi. Geografiya Davlat ta’lim standartlari asosida ta’lim – tarbiya jarayonida hamkorlik pedogogikasi, zamonaviy pedogogik texnologiyalar va o’qitishning interaktiv usullarini qo’llash, o’qivchilarda mustaqil va ijodiy fikirlashni rivojlanitirish, vatanparvarlik va milliy g’ururni shakillantirish, o’quvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruxida tarbiyalash, manaviy – ahloqiy sifatlarni shakillantirish, tabiatga, xususan o’simliklar dunyosiga nisbatan ongli munosabatlarni tarkib toptirish masalariga keng o’rin berildi. Ta’lim to’g’risidagi qonun va ”Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ning qabul qilinishi unda ko’zlangan maqsad va vazifalar ta’lim tizimida faoliyat Ko’rsatayotgan har bir xodimning uni bajarishdagi faolligi maqsadga erishishni ta’minlaydi. Ana shu vazifalarni muvafaqqiyatli hal etishda mustaqil O’zbekistonimizning kelajagi – haqiqiy bunyodkori bo’lgan yoshlarni har tomonlama puxta bilimli, mustaqil fikirlovchi, mehnatsevar, vatanparvar qilib tarbiyalash muhum o’rin tutadi. Mamlakatimiz ta’lim tizimidagi asosiy vazifa barkomol avlodni shakillantirsh, ularni vatanni mard va yetuk farzandlari etib tarbiyalashdan iborat. Barkamol avlodni shaklantirish uchun maktabda o’quv tarbiya ishlarining barcha shakil va usullarini kun sayin Takomillashtiri borib, undan ustalik bilan foydalanish talab etiladi. Barcha fanlarda bo’lganidek geografiyadan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va o’tkazish uchun yuqori pog’onaga ko’tarish, o’quvchilarda shu fanni o’rganishda havaslarini ortirishi lozim. 14

Indevidual mashg’ulotlar devoriy gazetalar albomlar chiqarishni jonli tabiat burchagi va maktab oldi va geografiya maydonchasidagi, tabiatdagi ishlarni, darsdan tashqari o’qish va axborot burchagi uchun geografik mazmundagi materiallar tanlashni, bolalar ilmiy - ommabop kitoblarga taqriz yozishni o’z ichiga oladi. Geografiya ta’limida sinfdan tashqari maktabdagi o’quv tarbiya ishlarining mazmuni va vazifasi sinfdan tashqari ishlar o’quvchilarning ijodiy qobilyatlarini ro’yobga chiqarishga imkon berishi, mashg’ulotlarning hajmi, shakl va metodlari esa ularning yoshiga bog’liq bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Sinfdan tashqari olib boriladigan ishlarda o’qituvchining vazifasi – o’quvchilarning tashabbuskorligini qullab- quvvatlash , yo’l- yo’riqlar ko’rsatish va ularni ma’sulyatini oshirishdan iboratdir. Sinfdan tashqari ishlar o’quvchilarni ilmiy tatqiqot ishlarga o’rgatib borish bilan, ularni dam olishlarga ham imkon berishi kerak. Sinfdan tashqari ishlar tematikasida o’lkashunoslik ishlari mohiyati jihatidan asosiy o’rinni egallaydi. Sinfdan tashqaridagi ishlardagi “o’lka” tushunchasi tushunchasi bevosita o’rganish mumkin bo’lgan territoriya (o’z shahri yoki qishlog’, yaqin atrof ma’muriy rayoni, o’z oblasti yoki tabiiy geografik rayon) nazarda tutiladi. Sinfdan tashqari ishlarning mavzusida vatanimizning va uning e’tiboga sazovor bo’lgan joylanni ,yirik shaharlari, yangi qurilishlarni o’rganish ham muhim o’rinni egallaydi. O’quvchilar sayyoramizning ayrim e’tiborga sazovor joylar (g’orlar yirik sharsharalar, Antarktida tabiati , tabiat yodgorliklari, okeanlardagi ajoyibhayot va h .k )ga uyushtirilgan sayohatlarga qiziqadilar . Ular xalqaro voqealarni ham odatda qiziqish bilan kuzatadi . Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda o’quvchilarning bu qiziqishlarini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Sinfdan tashqari ishlarda o’quv ko’rsatmalari qo’llanmalar tayyorlash va ularni ta’mirlash ishlari alohida o’rin tutadi. Sinfdan tashqari ishlari tashkil etishda o’quvchilarning yosh xususiyatlarini ham hisobga olish lozim. V-VIII sinflardagi islarning mazmuni ko’proq tabiatni o’rganishga qaratilmog’I, IX-X sinflarda esa ishlar iqtisodiy geografik xarakterdagi bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Sinfdan 15

tashqari olib boriladigan ishlarda o’qituvchining vazifasi – o’quvchilarning tashabbuskorligini qullab- quvvatlash , yo’l - yo’riqlar ko’rsatish va ularni ma’sulyatini oshirishdan iboratdir. Sinfdan tashqari ishlar o’quvchilarni ilmiy tatqiqot ishlarga o’rgatib borish bilan, ularni dam olishlarga ham imkon berishi kerak. Sinfdan tashqari ishlar mavzusida o’lkashunoslik ishlari mohiyati jihatidan asosiy o’rinni egallaydi. Sinfdan tashqaridagi ishlardagi “o’lka” tushunchasi tushunchasi bevosita o’rganish mumkin bo’lgan hudud (o’z shahri yoki qishlog’, yaqin atrof ma’muriy rayoni, o’z oblasti yoki tabiiy geografik rayon) nazarda tutiladi. Sinfdan tashqari ishlarning mavzularida vatanimizning va uning e’tiboga sazovor bo’lgan joylarini , yirik shaharlari, yangi qurilishlarni o’rganish ham muhim o’rinni egallaydi. O’quvchilar sayyoramizning ayrim e’tiborga sazovor joylar (g’orlar yirik sharsharalar, Antarktida tabiati , tabiat yodgorliklari, okeanlardagi ajoyib hayot va h .k )ga uyushtirilgan sayohatlarga qiziqadilar Ular xalqaro voqealarni ham odatda qiziqish bilan kuzatadi . Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda o’quvchilarning bu qiziqishlarini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Sinfdan tashqari ishlarda o’quv ko’rsatmalari qo’llanmalar tayyorlash va ularni ta’mirlash ishlari alohida o’rin tutadi. Sinfdan tashqari ishlari tashkil etishda o’quvchilarning yosh xususiyatlarini ham hisobga olish lozim. V-VIII sinflardagi islarning mazmuni ko’proq tabiatni o’rganishga qaratilmog’i, IX-X sinflarda esa ishlar iqtisodiy geografik xarakterdagi bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Geografiyadan o’quvchilar bilim ommaviy ravishda olib borilayotgan mashg’ulotlarga turli mavzulardagi bolalar kechalari bayramlar ma`ruzalar, viktorina, mushoiralar, olimlarning hayot faoliyatidagi bag`ishlangan uchrashuvlar misol bo`ladi Geografiyani o`qitish samaradorligini oshirish o`quvchilarning qiziqishlarini, mustaqilligi, nutq va muloqot madaniyatini rivojlantirishda amaliy mashg`ulotlar muhum rol o`ynaydi . Geografiya o`qituvchisi o`quvchilarning xohish istagi qiziqishlarini hisobga olgan holda ,,Ona tabiat chekmasin aziyat’’, ‘’Qiziqarli geografiya’’ kechalarini 16

o`tkazishi kerak. O’quvchilarni milliy va umum insoniy qadiryatlar ruxida tarbiyalashni amalga oshirish maqsadida katta kechalar o’ tkaziladi. Tabiat muhofozasi masalasi yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, murakkab, ko’p qirrali masala bo’lib, uning pedagogik obyekti eng muhim sohalaridan biridir. XX asrning ikkinchi yarmida eng muhim masalaga aylangan va kishilik jamiyati oldidagi eng ma’sulyatli masala-tabiat muhofozasi masalasini butun aholining ishtirokisiz hal qilish mumkin emas. Tabiatga muhabbat, tabiat go`zalliklarini sevish va tabiatdan oqilona foydalanish g’oyalarining bolaning yoshligidan singdirib borish va bu tarbiyani o’rta va oliy o’quv yurtlarida o’qitish jarayonida davom ettirish zarurdir. Faqat shu yo’l bilangina tabiatga ehtiyotlik bilan munosabatda bo’lish malakalarini kishilar ongiga singdirish mumkin. Kishilarning tabiatga ta’siri, jumladan ayrim hollarda boylik ortirish yo’lida tabiatga katta zarar yetkazayotganliklari ko’rish mumkin. Tabiatga ongli va ongsiz holda etkaziladigan jarohatlar ko’p hollarda kishilarda tabiat to’g’risida elementar tushunchalarning yetishmasligi, tabiatni sevish kabi oddiy insoniy fazilatlarning yo’qligi orqasidan sodir bo’ladi. Hozirgacha tabiatning inson moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini ta’minlab kelayotganini, lekin buning uchun u har tomonlama g’amho’rlik talab qilishi to’g’risidagi oddiy haqiqatni oila va maktabda yetarli darajada singdirilmayotganligi. Bolalarda tabiatga nisbatan muhabbat va g`amxo’rlik tuyg’ulari faqat oila va maktabda tarbiyalanadi. Bolalarni tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalashni yoshligidan boshlash zarurligini mazkur o’qituvchi pedagoglar o’z asarlarida ta’kidlab o’tishgan. XVII asrda yashagan mashhur pedagog Y.A.Komenskiy o’zining “Sezilarli narsalarni rasmlarda ifoda etish” nomli kitobida buni alohida ko’rsatib o’tgan. Bu kitob bolalar tushunadigan ensiklopediyadan iborat bo’lib, bolalarga tabiatni sevishga, uning hayoti va tuzilishi bilan tanishishlariga, osmon jismlarini anglashga yordam shaklida yozilgan. 17

Lekin hozirgi maktab dasturlarida tabiat muhofozasi, tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish va ularni ko’paytirish masalalari etarlicha aks ettirilmagan. Albatta, bundan keyin o’qituvchilarni tabiat muhofazasi masalalari sohasida ish olib borishga tayyorlab borish bilan birga umumiy o’rta ta’lim maktablarida tabiat muhofozasi alohida yoki fakultativ fan sifatida kiritiladi. Hozirgacha ko’pchilik maktablarda tabiat muhofozasi sohasida bilim berish faqat biologiya va geografiya o’qituvchilarining vazifasi deb qaraladi. Bu sohada barcha fanlar o’qituvchilari ish olib borishlari kerak. Ba’zan esa tabiat muhofozasi sinfdan tashqari yoki maktabdan tashqari ish deb hisobga olinadi. Bu ham noto’g’ri, tabiat muhofozasi qattiq pragramma asosida dars sifatida o’qitilishi kerak. Sinfdan va maktabdan tashqari esa darsda berilgan bilimlar mustahkanlanishi kerak. Ba’zi maktablarda tabiat muhofazasi o’lkashunoslik mashg’uloti bilan aralashtirib yuboriladi. Bunga ham barham berish kerak. Maktab o’qituvchilari tabiat muhofazasi tarbiyasini singdirishda mumkin bo’lgan hamma material va vositalardan jumladan ahloqiy qoidalardan, vatanparvarlik, gumanizm, estetik tarbiya sanitariya-gigiyena va boshqalardan ham foydalanishlari zarur. Bolalarga tabiat muhofazasi haqidagi bilim va ko’nikmalar berishni bolalar bo’g’chalarda boshlash kerak. Buning uchun pedagogika institutlari maktabgacha tarbiya xodimlarini tayyorlaydigan fakultetlarida bu fan asoslarini o’qitishga, tarbiyalovchilarning tabiat muhofozasi sohasida yetarli bilimlarga ega bo’lishlariga e’tibor berish zarur. Hamma sohalarda bo’lgani kabi o’qituvchilarning tabiatga bo’lgan shaxsiy munosobati ibratli ishi bolalarga katta ta’sir ko’rsatadi. V sinf tabiiy geografiya boshlang’ich kursida bolalari bilan tabiatga ekskursiya o’tkazish katta ahamiyatga ega. Bunday ekskursiyalarda tabiat muhofozasiga oid turli materiallar to’plash, tushintirish ishlari olib borish, bolalarni inson uchun foydali bo’lgan hayvon va o’simliklar bilan tanishtirish zarur. Beparvolik oqibatida tabiatga zarar etkazishni misollar bilan ko’rsatish kerak. Bolalarga foydali ko’chatlar o’tkazish qushlar uchun yasama uylar o’rnatish esa tabiiy resurslarning ko’paytirish vositasi ekanini anglatish kerak. Geografiya 18

darslarida bolalarda toza havo, toza suv, o’simlik va hayvonlarning inson hayotiga ahamiyatini tushuntirib borish kerak. Bolalar atrof-muhitning ifloslanishi qanchalik zarar ekanligini tushunsinlar. Maktablarda tabiat muhofozasiga oid qisqa metrajli kinofilmlar ko’rsatib borish ham katta ahamiyatga ega. Tabiatga va uning go’zalligiga oid san’at asarlari, chiroyli rasmlar, she’r va hikoyalar ham bolalarda tabiatga yaxshi munosabatda bo’lish tuyg’usini uyg’otadi. Maktabda o’tkazilayotgan barcha predmet darslarda tabiat muhofozasiga oid materiallarni berish mumkin. Masalan, matematika darsida shunday misol keltirish mumkin. Nishon fermer xo’jaligida grechka ekilgan dalalardan ular asalarilar bilan changlanganda bir gektar yerdan 12 hosil olingan. Asalari qo’yilmagan dalalardan esa 5,9 sentenrdan hosil olingan. So’ngi yillarda Orol dengizi sathi keskin ravishda pasayib ketayapdi. Bunga unga qo’yilayotgan daryolarning suvi sug’orish uchun ko’plab olinayotgani sabab bo’layotgani ma’lum. Matematika darslarida Orol dengiziga quyilayotgan suv sarfi haqida masalalar yechish mumkin. Geografiya darslari tabiat muhofozasi va insonning hayoti uchun biosferaning qanday ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatishga katta e’tibor berish kerak. O’quvchilarning tabiiy boyliklar va ularning muhofoza qilish to’g’risida sinfda olgan bilimlari sinfdan tashqari olib borilayotgan amaliy mashg’ulotlarda mustahkamlanadi. Sinfdan tashqaridagi ishlar o’quvchilardagi yoshi va bilim darajasini hisobga olgan holda qiziqarli bo’lishi kerak. Sinfdan sinfga o’tgan sari amaliy mashg’ulotlar ham murakkablashib borishi, xilma-xilligi ortishi lozim. Tabiat muhofozasi sohasidagi sinfdan tashqari ishlarga yo’naltirilishi lozim. Chunki bolalar bunday ishlar faqat o’qish, o’rganish ishi emas, balki ma’suliyatli jamoatchilik ishlari ekanligini anglasin. Tabiat muhofozasiga oid ishlar maktab tajriba uchastkalarida olib boriladi. Maktab uchastkalarida tajriba bog’chasi, gulzor, manzarali daraxtlar ekilgan maydon, bo’tazor bo’lishi zarur. O’quvchilar bularni saqlash, parvarish qilish bilan shug’ullanadilar. 19

Maktablarda tabiatni muhofoza qilish jamiyatning boshlang’ich tashkiloti tashkil etilishi zarur. Unga o’quvchilar, maktabning boshqa xodimlari, o’quvchilar a’zo bo’lib kirishlari lozim. Ota-onalari ham a’zo bo’lsalar yaxshi bo’ladi. Sinfdan tashqari bunday ishlarda o’z mehnati bilan ishtirok etishi juda foydali. O’z qo’li bilan ko’chat o’tkazgan bola uni parvarish qilsa, sindirmaydi. Qushlarga uya yasab uni daraxtga va boshqa joyga o’rnatgan bola qush uyalarini buzmaydi. Ko’pchilik o’quvchilar ishtirok etadigan ommaviy xarakterdagi tadbirlar. Masalan, “Qushlar bayrami”, “Sayroqi va chiroyli qushlar ko’rgazmasi”, “Gullar ko’rgazmasi”, “Bog’lar kuni”, “O’rmon oyligi”, “Ko’chat o’tkazish oyligi” kabi tadbirlarni o’tkazib turish va ularda hamma o’quvchilarni qatnashtirish katta natija beradi. Ko’pincha bahorda o’tkazilayotgan bunday o’ziga xos bayram kunlarga bir necha kun oldinroq tayyorgarlik ko’riladi. Yuqori sinf o’quvchilari “Qushlar – madaniy o’simliklarning himoyachilari”, “Bizning joylarda qanday qushlar qishlab qoladi”, “Bizning joylarga bahorda o’chib kelayotgan qushlar, ularning uchib kelish va uchib ketish vaqti” kabi temalarni o’quvchilar yordamida tayyorlashlari va shunday mavzularda suhbat hamda ma’ruzalar qilib borishlari kerak. O’quvchilar bu ishlar bilan bir qatorda mazkur sohalarda amaliy ishlar ham olib boradilar. O’quvchilar qushlardan boshqa hayvonlar, jumladan ko’rshapalaklar, mayda sut emizuvchilar, tipratikonlar, chumolilar va boshqa foydali hashoratlarni o’rganishlari ham mumkin va zarurdir. Afsuski bolalar orasida foydali hayvonlarni ushlab qiynovchi, ninachi yoki boshqa foydali xashoratlarni ushlab, qiynab o’ldiruvchi, chumoli uyalarini buzuvchi, ragatka bilan foydali qushlarni o’ldiruvchi, qushlarning jo’jalarini yoki tuxumlarini olib, uyalarini buzuvchi, kaltakesak, baqa va qurbaqalarni, toshbaqalarni ko’plab nobud qiluvchi bolalar uchrab turadi. Bular hammasi oila va maktabda bolalarga tabiatni sevish uni ehtiyot qilish tarbiyasining singdirilmaganligi, tarbiya masalasidagi beparvolik oqibatidir..Albatta, yaxshi tarbiyalangan bola hech qachon tabiatga nisbatan bu xilda bezorilik qilmaydi. Bolalar o’rtasida tirik tabiat astoyidil g’amxo’rlik qilayotganlari juda ko’p. Qurt 20

yoki chumolilarni o’ldirib bola bir necha kundan keyin mushuk bolalarini tutib olib qiynashi keyinroq egasiz itlarni yoki kattaroq hayvonlarni o’ylamasdan nobud qilishi mumkin. Bunday xodisalar oxir-oqibatda jinoyatga ortiqcha shavqatsizlikka olib borishi tabiiy holdir. Tarixda bunday xodisalar ko’plab uchrab turadi. Masalan, Ispaniya qiroli Flipp II bolalik chog’ida qo’lga o`rgatilgan maymunlarni ustunga bog’lab qiynashni, ularni o’t bilan azoblashni yaxshi ko’rgan. Yoshi ulg’aygach Flipp II eng zulmkor, kishilarni azoblab o’ldiradigan, odamlarni dinsizlikda ayblab, qiynab halok qiladigan jallod bo’lib yetishgan. O’quvchilar ayrim xollardagina hayvonlar qisman kamaytirilishi mumkinligini bilishlari kerak. 1. Qishloq xo’jaligiga zarar yetkazuvchi mayda kemiruvchilar-sichqonlar dala sichqonlari, kalamushlar, olachipor kalamushlar, va boshqalarni qirish. 2. Ilmiy maqsad bilan hayvonlarning ayrim turlarini o’rganish uchun yoki hayvonot bog’lari zoologiya muzeylari uchun ishlash. 3. O’z hayotini va boshqa kishilar hayotini hayvon hujumidan saqlab qolish maqsadida (ayiq bo’ri hujumidan saqlash uchun) o’ldirish. O’quvchilarning maktabdan tashqari ishlariga maktab hududida va maktabga yaqin bo’lgan joylarni ko’kalamzorlashtirish, tog’ o’rmonni tiklash, yangilash va ko’paytirish (agar maktab tog’ o’rmonlarini tiklash, yaqin bo’lsa), foydali hayvonlar, jumladan baliqlar, qushlar, turli foydali sut emizuvchilar foydali hashoratlarni ko’paytirish va hokazolar ham kiradi. 1.2 . O’quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari ishlarning shakl va usullari Sinfdan tashqari ishlar turli tadbirlar tazida tashkil etiladi. Ulardan muhimlari geografik adabiyotlarni o’qish, geografik mazmundagi axborat (doklod tarzida) berish, navbatchi karta tashkil etish, devoriy gazeta chiqarish , maxsus fotoalbomlar tayyorlash, geografik kecha va konferensiyalar o’tkazish, geografik o’yinlar tashkil etish, kartada tasvirli sayohat qilish, geografik olimpiadalar 21

o’yinlar tashkil etish , kinolar ko’rsatish, eksursiya va sayohatlar uyushtirish, ijtimoiy foydali mehnatni tashkil qilish va h.k. Sinfdan tashqari vaqtda olib boriladigan tadbirlar mazmuniga, mahalliy sharoitga, o’quvchilarning yosh xususiyatlari va qiziqishlariga qarab olib boriladi. Sinfdan tashqari vaqtda olib boriladigan tadbirlar mazmuniga , mahalliy shoroitga, o’quvchilarning yosh xususiyati va qiziqislarga qarab olib boriladi. Darsdan tashqari ishlar uy ishlari (vazifalar)ga qaraganda murakkabroqdir. Ularni amalga oshirish uchun tegishli o’simliklar maxsus asboblar va boshqa jihozlar talab qilinadi. Darsdan tashqari ishlarda tirik geografiya burchagidagi, o’quv tajriba maydonchasida va geografiyada yozgi topshiriqlar bo’yicha bajarilgan ishlar kiradi. Bu ishlar o’quvchilarning o’qituvchi rahbarligida ularni bilishga qiziqishlarini uyg’otish shuningdek, maktab dasturini kengaytirish hamda to’ldirish maqsadida amalga oshiriladigan darsdan chetdagi ko’pchilik faoliyat shakli bo’lgan sinfdan tashqari ishlar namuna oladi. Geografiya bo’yicha sinfdan tashqari ishlar darslarda olingan bilimlarni kengaytirish, chuqurlashtirish va aniqlashtirish, tabiatni uyg’otishga o’quvchilar faolligi va mustaqilligini rivojlantirish, vaqtni rejalashtirish imkonini beradi. Sinfdan tashqari tabiatshunoslik ishlari tarbiyaviy ahamiyatga ham ega, chunki bu ishlar o’quvchilarning hulq- atvoriga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ularni moddiy dunyo qarashi va ekologik madaniyati shakillanadi, bilishga qiziqish, mustaqil ko’zatish ko’nikmalarini rivojlantiradi, jamoatchilik hissini va tabiatga muhabbatini teranlashtiradi. Geografiya bo’yicha yo’lga qo’yilgan sinfdan tashqari ishlar o’quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirish vositalaridan biridir. Uzoq muddatli tajribalar o’tkazish, gerbariy va kollesiyalar, namunalar uchun material yig’ish, model, maket va boshqa ko’rgazmali qurollar tayyorlash, jonli tabiat burchagi va o’quv – tajriba maydonchasidagi ishlar kabi sinfdan tashqari ishlarning shakllari tabiatni o’rganishni hayot bilan bog’lash va o’quvchilarni politexnik tayyorgarligi uchun ahamiyatli bo’lgan amaliy o’quv ko’nikmalar bilan qurollantirish imkonini beradi. 22

Bolalarning kuzatishlari va o’qituvchining tushuntirishlari bilan olib boriladigan qishloq xo’jaligi bo’yicha amaliy ishlari tabiatni boshqarish va uni inson mahfati uchun o’zgartirish to’g’risidagi ta’limot asoslarini tushunib olishlariga yordam beradi. Bolalarning ijtimoiy-foydali faoliyatlari ularni mehnatga o’rgatadi va vatanparvarlik tarbiyasiga ko’maklashadi. Sinfdan tashqari mashg’ulotlarning barcha turlari bir-biriga bog’liq bo’lishi biri ikkinchisini to’ldirish kerak. O’simlik va hayvonlar bilan ishlashga darslarda vujudga kelgan qiziqish sinfdan tashqari mashg’ulotlarda rivojlanishi mumkin, ayniqsa, tabiatshunoslik bilan qiziqqan yosh tabiatshunoslar tugaragi mashg’ulotlariga qatnashishlari mumkin. O’quvchilarda tabiiy obektlarni kolleksiyalashtirishga moyillikni, hayvonlarga mehrni payqagan o’qtuvchi ularning qiziqishlariga qarab mashg’ulotlar topishi, atrof-muhit va geografiya haqidagi fanni chuqurroq o’rgatish istagini rivojlantirish zarur. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida geografiyani o’qitish qo’yidagi shakllarda amalga oshiriladi : 1.Geografiya darslari 2.Darsdan tashqari ishlar 3.Ekskursiyalar 4.Sinfdan tashqari ishlar Geografidan sinfdan tashqari o’qitish shakllari Geografiya darslari 1.Sinfda o`tiladigan darslari 1.Suhbat va hikoya asosida o`tkaziladigan darslar 2. Laboratoriya mashg`ulotlari 3.O`qituvchi nazorati ostida bajariladigan diktant va didaktik o`yinlar 2.Sinfdan tashqari darslar 1.Tabiat,muzey va qishloq xo`jaliklarida ekskursiya 2.O`qituvchi nazorati ostida maktab jonli burchagi va tajriba uchastkasida olib boriladigan kuzatishlar 23

Darsdan tashqari ishlar 1Sinfda va geografiya xonasida bajariladigan ishlar 1.Geografiya burchagida olib boriladigan ishlar 2. Geografiya to`garagi ishlari 3. Geografiya olimpiadalar 4. Geografiya kechalar va h. o. 2.Sinfdan tashqari bajariladigan ishlar 1.Maktab tajriba uchastkasida olib boriladigan ishlar 2 Tabiatda hayvonlar ustida olib boriladigan kuzatishlar 3. Ko`rgazmali qurollar tayyorlash va b. O’qituvchi o’qitish shakllarining didaktik maqsadi, vazifalari, o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda yuqorida qayt etilgan umumiy talablarni amalga oshirish yo’llarini belgilashi zarur. O’qitish jarayonining asosiy shakli dars bo’lib, u o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, DTS da ko’zda tutilgan bilim, ko’nikma va malakalarni shakillantirish va rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi. Hozirgi zamon umumiy o’rta ta’lim maktablaridagi darslar ularga qo’yiladigan ijtimoiy- pedagogik, metodik, psixologik, gigenik talablarga javob berishi lozim. O’quvchi guruhi bilan olib boriladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlarga geografiya o’quv xonasini jihozlash, bu jarayon uchun bo’lgan ko’rgazmali vositalar tayorlash va “Yosh geograflar” tugaragining ishi misoli bo’ladi. Geografiyaning o’quvchilar bilan ommaviy ravishda olib boriladigan mashg’ulotlarga turli mavzularga kechalar, bayramlar, ma’ruzalar, viktorina, mushoyiralar, olimpiadaning hayot fa’oliyatiga bag’ishlangan uchrashuvlar misol bo’ladi. Guruh mashg’ulotlari Geografiya bo’yicha sinfdan tashqari ishlarning guruh bo’lib o’tkaziladigan shakllaridan biri tugarak ishidir. U muayyan ishtirokchilar doirasini qamrab oladi va tabiatni chuqurroq o’rganish imkoniyatini beradi. Tugarakka a’zo bo’lish ixtiyoriydir. Ammo unga kiruvchi o’z zimmasiga aniq reja bo’yicha ishlash va boshlagan ishini oxiriga etkazish majburiyatini oladi. Rejaga o’quvchilar bajarishga kuchi etadigan ishlar kiritishi lozim. O’qtuvchilarning asosiy vazifasi amaliy natijalar beruvchi faol ishlarni ta’minlashdir. Ishda har xil 24

o’qtuvchi va o’quvchilarning tabiiy yoki tasviriy ko’rgazmali qurollarni namoyish qilish bilan og’zaki bayon qilish, amaliy o’quv va ko’nikmalarni shakillanishiga qaratilgan o’quvchilarning ijtimoiy-foydali mehnat va boshqa metodlar to’g’ri uyg’unlashtirilishi lozim. Tugarakni muvaffaqiyatli ishlashda mashg’ulotlar o’tkazishga tayyorlanish katta ahamiyatga ega. Birinchi mashg’ulot oldidan uni o’tkazish vaqti oldidan eslatish, tugarak vazifalari bilan o’quvchilarni tanishtiruvchi kirish suhbatining mazmuni barcha tafsilotlar bo’yicha o’ylab chiqish zarur. Tugarakning ish rajasini tuza turib, mo’ljallangan mavzuni o’quvchilar bilan muhokoma qilishdir. Klub ishi. Geografiya bo’yicha sinfdan tashqari ishlarda 5-sinf o’quvchialri kulub ishlarida keng foydalanadilar, ularning boshqa ish shakillaridan farqi shundaki kulubda bolalar erkinroq faoliyat yuritishlari mumkin, O’zaro munosabatlar uchun erkin vaziyat yaratiladi, o’yinlarga ehtiyoj va qiziqish qanotlantiriladi. Klub majlislarida oq’uvchilar o’zlarini qiziqtirgan: bu nima? Nima uchun yuz berdi? Qayerda buni ko’rish, bilish, o’qish mumkin? Kabi savollarga mustaqil javob olishga o’rganadilar. Kulub majlislarining zarur elementlari o’quvhcilarning savollari va javoblaridir, javoblar topilgan manbalarning albatta ko’rsatishidir. Bu ish bilan barcha o’quvchilarni qiziqtirish uchun sinfga” so’rang javob beramiz” yoki ”ninachining savollari” yozilgan quti quyiladi, unga savollar yozilgan varaqchalar solinadi. Ommaviy ishlar. Geografiya bo’yicha sinfdan tashqari ommoviy ishlar ekskursiyalar, tanlovlar, diapozatuv va kinofilimlarni ko’rsatish bilan birga tematik kechalar har xil tadbirlar (qushlar kuni, gullar, daraxtlar o’tkazish, hosil bayramlari va boshalar) ni ham o’z ichiga oladi.Ulardan maqsad – sinfdan tashqari ishlarni ko’proq o’quvchilarni jalb etish, ularda qatnashishga ishtiyoq va xoxishni uyg’otish, bolalar faolligini yo’lga quyish, ularni ijtimoiy-foydali ishlarga yunaltirish, bolalarda tashkilotchilik qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirishdir. 25

Ommaviy ishlar uzoq va puxta tayyorgarligini talab qiladi. U yoki bu tadbirni o’tkazish uchun oldindan ancha katta bo’lmagan tashabbuskorlar guruhini tanlash va reja ishlab chiqish topshiriqlarni hamma atnashchilarga taqsimlash kerak. Tadbirga tayyorlanish geografiya to’g’risidagi o’z bilimlarini kuzatishlar yoki kitoblarni o’qish yordamida to’ldirish zarurati bilan bog’liq bo’lishi lozim. Chunki, bahor (ochiq kunlar, o’simlik va hayvonlarning uyg’onishi, qushlarning uchib kelishi to’g’risida) gi o’qish bilan bog’liqdir. Sinfdan tashqari ishlarning turlari Sinfdan tashqari ishlar turli tadbirlar tarzida tashkil etiladi. Ulardan muhimlari - geografik adabiyotlarni o’qish, geografik mazmundagi axborot (ma’ruza tarzida)berish, navbatchi karta tashkil etish, devoriy gazeta chiqarish,maxsus fotoalbomlar tayyorlash, geografik kecha va konferensiyalar o’tkazish, geografik o’yinlar tashkil etish, kartada tasvirli sayohat qilish, geografik olimpiadalar o’tkazish,. ko’rgazmalar tashkil etish, kinolar ko’rsatish, ekskursiya va sayohatlar uyushtirish, ijtimoiy foydali mehnatlarni tashkil etish va h. k.Sinfdan tashqari vaqtda olib boriladigan tadbirlar mazmuniga, mahalliy sharoitga, o’quvchilarning yosh xususiyati va qiziqishlariga qarab olib boriladi. Sinfdan tashqari geografiya tugaragi yoki o’quvchilarning ilmiy jamiyatida tashkil etiladi.Geografiya to’garagi. Sinfdan tashqaridagi har qanday ishlarning ko’pchiligi to’garakda olib boriladi. To’garak ishi odatda sinfdan tashqari bironta ayrim tadbirni amalga oshirish bilan ham vujudga keladi. Masalan, qiziqarli o’tkazilgan har bir ekskursiya, doklad, geografik adabiyotlardan parcha o’qish va boshqa tadbirlar geografiya tugaragining boshlanishiga asos bo’lishi mumkin. To’garak ishini xatto 8-10 kishi bilan ham boshlash mumkin. To’garakning rahbari, kotibi bo’ladi. To’garak a’zolarining har biri o’z qobiliyatiga yarasha o’zi qiziqqan ish bilan shug’ullanishi kerak. To’garak ishida o’qituvchi asosiy maslahatchidir. U darsni shunday tashkil qilishi kerakki, geografiya to’garagiga qiziqish dars jarayonidayoq boshlanib, keyinchalik o’quvchi o’z xohishi bilan bu to’garakka qatnashadigan bo’lsin. Keng tarqalgan darsdan tashqari islarni shakli 26

bo’lib, unga barcha sinf o’quvchilari ixtiyoriy ravishta a’zo bo’lishi mumkin. “Maktabimizda yosh sayohatchilar” tashkil etib har oyda yoki haftada bir marta to’garak a’zolari bilan birgalikda mashg’ulotlar olib boriladi. Masalan: Jomolungmani kim zabt etadi? “7x7” bilimdonlar bellashuvi “Zinama-zina” “Hayvonlarni o’z makoniga yuboring” Geografik kulublar o’quvchilarni eng qiziqarli faoliyatlardan biri hisoblanadi. Klublar o’quvchilarning ilmiy bilimlarni to’idirish bilan birga ularning yaxshi xordiq chiqarishlarga ham yordam beradi. Klublarga turli yoshdagi o’quvchilarni jalb qilish mumkin.Masalan, maktabimizda “Zakovat” hamda “Intellektual” ring bilimdonlar klublari faoliyat olib bormoqda Geografik yangiliklar va navbatchi karta. Maktab o’quvchilari kundalik xalqaro ahvol masalalariga, dunyoda ro’y berayotgan voqealarga (suv toshqinlari, zilzilalar), kosmosni zabt etishda erishilayotgan muvaffaqiyatlarga va boshqa shu kabi masalalarga juda qiziqib qaraydilar hamda ularni qunt bilan kuzatadilar. Ularning beg’araz yordami bilan xorijiy mamlakatlarda olib borilayotgan qurilishlarni, mamlakatlarning xalq xo’jaligidagi yutuqlarini, O’zbekistonda besh yillik rejalarda ko’zda tutilgan ulkan qurilishlarni bilishga ayniqsa qiziqib qaraydilar.O’quvchilarning bu qiziqishlarini maktabda tashkil etilgan «Olamda nima gap?» va «Navbatchi karta» yordamida qondirish mumkin. Maktabdagi «Olamda nima gap?» degan suhbat haftada bir marotaba, geografiya o’qituvchisi raxbarligida yuqori sinf o’quvchilari ishtirokida o’tkaziladi. Muhim masalalar bo’lsa, o’qituvchining o’zi o’tkazadi, ba’zi bir voqealar bo’lsa, alohida belgilab qo’yilgan o’quvchilar tayyorlanadilar. Masalan, bir o’quvchi xorijiy mamlakatlardagi yangiliklarni, ikkinchi o’quvchidagi yangiliklarni gazeta va jo`rnal materiallaridan foydalanib gapirib beradi. Geografik yangiliklarni yoritib borishda navbatchi karta ayniqsa katta ahamiyatga ega. O’quvchilar navbatchi kartada kundalik voqea va yangiliklarni 27

belgilab boradilar. Bu dunyoda ro’y berayotgan xodisalarni, yangiliklarni qaysi materikda ekanligini darhol tasavvur qila olishga, kartada belgilangan fakt va hodisalarga geografik nuqtai nazardan yondashishga o’rgatadi. Bunday ishlar o’quvchilarning geografik bilimlarini kengaytirishda, ularni siyosiy g’oyaviy jihatdan tarbiyalashda katta rol o’ynaydi. O’lkani o’rganish . Sinfdan tashqari olib boriladigan ishlarda o’z o’lkasini o’rganish muhim o’rin tutadi. O`lkani o’rganishning vazifasi o’z o’lkasining tabiatini, aholining turmushi, madaniyati va faoliyatini o’rganishdir. Maktabda geografiyadan olib boriladigan o’lkashunoslik ishlari o’z o’lkasining boyliklarini aniqlash, tabiat hodisalarini kuzatish, turli obyektlarga ekskursiyalar uyushtirish, kolleksiyalar va gerbariylar yig’ishdan iborat bo’ladi. O`lkashunoslik ishlarini bajarishda (masalan, meteorologik asboblar bilan ishlashda) o’quvchilarda bir qancha ko’nikma va malakalar xosil bo’ladi. O’quvchilar keng ko’lamda va sistemali ravishda astronomik, meteorolik va fenologik kuzatishni sinfdan tashqari vaqtdagina olib bora oladilar.Maktab atrofining relyefini o’rganish maqsadida V-VIII sinf o’quvchilari bilan ekskursiya uyushtiriladi. Masalan, ekskursiyalarda o’quvchilar jarliklarning hosil bo’lishi, kattaligi, uning kengayishini oldini olishga qaratilgan choralar bilan tanishib chiqishlari mumkin. Shuningdek o’quvchilar maktab atrofidagi oqar suvlar, ularning hosil bo’lishi, suvdan qanday maqsadlar uchun foydalanilishi bilan ham tanishadilar. Ekskursiya vaqtida to’plangan materiallar o’lkashunoslik burchagini tashkil etishga va uni boyitishga yordam beradi. Geografiyaga doir kerakli o’quv qurollari tayyorlash va ularni ta’mirlash sinfdan tashqari olib boriladigan ishlarda muhim o’rin tutadi. O’quvchilar biron narsani ijod qilish va buzilgan o’quv qurollarini tuzatish ishlarini yaxshi ko’radilar, shuning uchun o’quv qurollarini yasash o’quvchilarning eng qiziqarli mashg’ulotlaridan biridir. O`quvchilar to’garakda turli kartasxemalar, modellar va asboblar yasashlari, geografiya maydonchasidagi ba’zi asboblarni tayyorlashlari mumkin. O’quvchilar yasagan turli o’quv qurollaridan dars va darsdan tashqi vaqtlarda foydalaniladi. 28

Geografiya kechalari o’tkazish. Geografiya kechalari ma’lum dastur asosida o’tkazilishi mumkin. Yaxshi o’tkazilgan kecha o’quvchilarning uzoq vaqtgacha xotirasida qoladi. Maktabda o’tkaziladigan kechalar faqat geografiya faniga oid bo’lmay, balki tarix va adabiy kechalar bilan ham birgalikda o’tkazilishi mumkin. Geografiya kechalarining ahamiyati shundaki, u kechani tashkil etuvchilarining ish natijalarini namoyish qiladi va ko’pchilik o’quvchilarni o’ziga jalb etadi. Geografiya kechalariiing mazmuni turlicha: muhim geografik voqealarga, ko’zga ko’ringan geografolimlarga va o’lka tabiatini o’rganishga bag’ishlangan bo’lishi mumkin. Masalan, «O’rta osiyolik sayyohlar», «Geografiya faniga hissa qo’shgan O’zbek geograf olimlari», «O’zbekiston shaharlari», «Afrika uyg’onmoqda», «Bizning Vatanimiz» kabi temalarda o’tkazilishi mumkin.»(ilova 1) O’quvchilarning ilmiy jamiyati (O`IJ) geografiya to’garagida vujudga keladi. Keyinchalik alohida tashkilot bo’lib ajralib chiqishi mumkin. O`IJ bajaradigan ishlari, tadbirlarining saviyasi jihatidan to’garakdan yuqori pog’onaga ko’tarila oladi. O`IJ ga geografiya o’qituvchisidan tashqari aktiv ota onalar, olimlar, oliy o’quv yurtlarining studentlari, boshqa fan o’qituvchilari va yuqori sinf o’quvchilari ham hamkorlik qilishlari mumkin. O`IJ ning asosiy maqsadi a’zolarning fanga va ilmiy tadqiqotlarga bo’lgan qiziqishlarini o’stirish, yer sharidagi obyekt va hodisalarni, o’z o’lkasini mukammalroq o’rganish, turli ish usullariga oid tegishli amaliy ko’nikma va malakalar hosil qilishdan iborat. Jamiyat a’zolarining ishi mazmuniga ko’ra quyidagicha bo’lishi mumkin: a) jahondagi, O’zbekistondagi muhim voqealar,shuningdek fan, texnika sohasida erishilayotgan yutuqlar bilan o’quvchilari xabardor qilib borish;b) ilmiy ommabop va badiiy adabiyotlar o’qish, ilmiy ommabop kinofilmlarni ko’rish, ularning mazmunini tahlil qilishga o’rgatish; v) sayohat, ekskursiyalarga chiqish; g) O’rta Osiyolik sayyoh va geograflar hayoti va geografik faoliyati bilan tanishish; 29

d) jamiyat a’zolarining tadqiqot va kuzatishlari natijasiga bag’ishlangan qiziqarli kecha va konferensiyalar o’tkazish. Jamiyatning bo’lim (seksiya)lari bo’ladi, bu bo’limlar o`quvchilarning qiziqishlari va yosh xususiyatlariga qarab tuziladi. Maktablarda tashkil etiladigan O`IJ ning o’z nomi va shartli belgisi (emblemasi) bo’lishi maqsadga muvofiqdir. O`IJ Beruniy, Ulug’bek yoki Bobur nomlari bilan yuritilishi mumkin.Har bir O`IJ niig o’z «a’zolik bileti» bo’lishi, buni o’quvchilarning o’zlari tayyorlashlari mumkin. Jamiyatning umumiy yig’ilishi har chorakda bir marota bob bo’limlarining yig’ilishi esa har oyda bir marotaba tashkil etiladi. Bo’limlarining yig`ilishida - raisning axboroti,. a’zolarning mavzulari, kuzatish, tadqiqot va sayohat natijalari tinglanadi. G е ografiya olimpiadalari ommaviy musobaqalaridan biri hisoblanadi. G е ografiya olimpiadalarini Olimpiada darsdan tashqariishlarning eng muhim turlaridan sanaladi. U o`quvchilarning g е ografiya faniga bo`lgan qiziqishlarini va bilish faoliyatlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. G е ografiya bo`yicha uyushtiriladigan olimpiadalar o`quvchilarning eng k е ng tarqalgan uyushtirishdan asosiy maqsad: 1.O`quvchilarning g е ografik kartani bilishi va kontur karta bilan ishlay olishini, karta bo`ylab sayohat qila olish, kartalarning konturini taniy olishga o`rgatish; 2.Turli kartalar asosida tabiiy-g е ografik va iqtisodiy g е ografik ta’riflar yoza olishga tayyorlash; 3.Turli tabiiy va iqtisodiy xududlarni qiyoslay bilishlariga erishish; 4.Yer shari tabiatining rivojlanish qonuniyatlari, turli joylar tabiatining xilma- xilligi sabablarini aniqlay olishga o`rgatish; 5.Amaliy ko`nikma (kontur kartada ishlay olish; mo`ljallash; topografik, kartografik, iqtisodiy hisob-kitoblar qilish va h.k.)larni egallashlariga ko`maklashish; 6.O`z tumani, viloyati, r е spublikasi, jahon iqtisodiy g е ografiyasini bilish bo`yicha savollarga o`quvchilarning qanchalik javob b е rishlarini sinash va h.k. 30

G е ografiya olimpiadalari o`quvchilarning k е lgusida qanday kasb egalari bo`lishini tanlashda ham katta ahamiyatga ega. Olimpiadalarni ilmiy t е kshirish dargohlari, oliy o`quv yurtlari bilan hamkorlikda uyushtirish k е rak. Olimpiadalardagi natijalar savollarga qo`yilgan ochkolarni yakunlash bilan aniqlanadi. Topshiriqga puxta, to`g`ri javob b е rgan o`quvchilar g`olib d е b topiladi. G е ografiya fani bo`yicha olimpiadalar 4 turda uyushtiriladi; birinchi tur maktab olimpiadasi, ikkinchi tur-tuman olimpiadasi, uchinchi tur-viloyat olimpiadasi, to`rtinchi tur-r е spublika olimpiadasi. Ularni o`tkazish muddatlari alohida b е lgilanadi. Savollar turdan-turga murakkablashib boradi. Birinchi tur g`oliblari ikkinchi turga qo`yiladi va xakozo. Olimpiada tayyorgarlik o`quv yili boshlanishidan boshlanmog`i k е rak. Bunda o`quvchilarga zarur adabiyotlar tavsiya qilinishi lozim. Eng avvalo, g е ografiya to`garagi d е voriy gaz е tasi orqali qiziqarli mat е riallar, g е ografik o`yinlar, boshqotirgichlar e’lon qilinishi maqsadga muvofiq. Agar imkoni, o`quvchilar bilan g е ografiya fani soxasidagi olimlar uchrashuvlarini o`tkazish ham lozim. Ayniqsa birinchi tur, ya’ni maktab olimpiadasini qiziqarli tashkil qilish k е rak. Uni o`tkazish kuni yozma va og`zaki ravishda elon qilinishi va hakamlar hayati p е dagogika k е ngashida tasdiqlanishi zarur. Hakamlar hayati tarkibiga g е ografiya o`qituvchilari, ota-onalar, a’lochi o`quvchilar ham kiritilishi mumkin. Olimpiadani tayyorlashning eng muhim qismlaridan biri savol va topshiriqlarni tuzishdan iborat. Tuziladigan savollar dastur talabalariga mos bo`lishi lozim. Olimpiada savollari mazmunan boy, o`quvchilarni kiziqtira oladigan, o`quvchilar o`z bilimlarini yangi sharoitlarda qo`llaydigan darajada bo`lishi zarur. Eng muhimi savollar o`quvchilarni o`ylashga, fikrlashga undaydigan bo`lishi k е rak. Olimpiadani uyushtirishda barcha o`quvchilarga bir xil sharoit yaratilishi lozim. Tavsiya qilinadigan savollarni juda murakkab va chigal qilib tuzish ham yaramaydi. Eng muhimi, qo`yiladigan savollar barcha o`quvchilar uchun tushunarli bo`lgani maqul. 31

Savollar imkoni boricha muammoli qilib tuzilishi va taqqoslash harakt е riga ega bo`lishi k е rak. Ayniqsa, u yoki bu hodisaning qonuniyatlarini ochib b е rish, statistik malumotlardan foydalana olish, oddiy sx е ma, diagrammalar chiza olish, xilma-xil kartalardan bilim manbai sifatida foydalana olish tarzida bo`lishi lozim. Tabiiy kompl е kslarning ekologik ahvolini tahlil qilish, kosmik fotosuratlar bilan ishlay olish ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Geografiyadan fan oyligini tashkil etish (Ilova 2) Keyingi yillarda umumiy o‘rta ta’lim maktablari tajribasida fan oyliklarini o‘tkazish an’anaga aylanib bormoqda. Maktablarda fan oyliklarini o‘tkazishdan maqsad bir oy davomida ma’lum fanni o‘quvchilar orasida keng targ‘ib qilish, fan asoslaridan o‘quvchilarni chuqurroq boxabar qilish, ularni u yoki fanga qiziqtirishni kuchaytirishdan iborat. Fan haftaliklari ta’limning asosiy shakli bo‘lgan dare va daredan tashqari tadbirlar tizimi bo‘lib, unda oy davomida fan keng‘ targ‘ib qilinadi. Fan haftaliklarini o‘tkazish Moskva maktablarida 1960 yillarda tajriba sifatida o‘tkazilib 1970 - 71 o‘quv yilidan boshlab O‘zbekiston maktablarida qo‘llanilib samarali ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga egaligi bilan o‘zini oqladi. Geografiyadan qiziqarli va ommabop fanni o‘quvchilar ongiga xamda qalbiga singdirish, ulardan geografik madaniyatini tarkib ptirishda fan haftaliklarining ahamiyati juda katta hisoblanadi.Ko‘p yillar pedagogik tajriba geografiya fan haftaligini o‘tkazishning muayyan qoidalariga rioya qilish talab etadi. 32

2 BOB GEOGRAFIYADAN TABIATNI MUHOFAZA QILISH MAQSADIDA TASHKIL ETILADIGAN SINFDAN TASHQARI ISHLAR 2 1. Sayohat - tabiatni muhofaza qilishga o’rgatuvchi qulay vosita Maktabda o’tkaziladigan barcha geografik sayr va sayohatlar o’quv dasturlarida ko’rsatilgan hamda sinfdan tashqari ishlar tarzida o’tkaziladigan sayr va sayohatlarga bo’linadi. Geografiya o’quv, sayr va sayohatlari tabiat quyniga, ishlab chiqarish korxonalarga, transport korxonalarga meteorologik stansiyalarga, gedropostlarga, muzeylar va xokoza joylarga uyushtirish mumkin.O’quv sayr va sayohatlar dasturda kursatilgan bo’lsa, dars jaroyonida yoki oxirda olib borib 33

ko’rsatadi. Sinfdan tashqari o’tkaziladigan sayr va sayohatlar esa sinfdan tashqari ish sifatida darsdan tashqarida o’tkaziladi. Sayr va sayohaylar ko’rgazmalilikning eng yuqori shakli bo’lib, maktabda geografiya o’qitishda katta ahamiyatga ega. Bu paytda olinadigan bilimlar ikki yoqlama xaraktirga ega. Birinchi tomondan maskur obekt va hodisalar o’ziga xos xususiyati to’g’risida bilim bersa, ikkinchi tomondan muayyan obyekt va hodisani bilish uchun xizmat qiladi, ya’ni umumiy tushunchalarni tarkib topishi uchun xizmat qiladi yoki manba bo’ladi. Aytaylik tabiat qo`yniga uyushtirilgan sayr va sayohatlarda shu joy tabiati hususiyatlari bilan tanishtiriladi. Mahalliy tabiatning o’ziga xos tomonlari va umumiy qonuniyatlarni bilib oladilar yoki korxonaga uyushtirilganda bu korxonani o’quvchilar shu rayon xo’jaligining bir qismi ekanligini ayni vaqtda uni tashkil etilishi muayyan xo’jalik tarmoqlarini ishlab chiqarishi, iqtisodiy ko’satkichlari xususiyatlari va aloqalari to’g’risida tushunchalar oladi. Geografik sayr sayohatlar o’z o’lkasini o’ganishga yordam beradi. Ularga kuzatuvchanlik qiziqish hissi taraqqiy etadi. Ayniqsa geografiyaga tevarak-atrof tabiatiga, xo’jalik hayotini o’rganishga qiziqish uyg’otadi. O’quvchilar bu paytda mustaqil amaliy ishlar bajaradi, bu esa ularni faoliyatini oshiradi amaliy ko’nikma va malakalarni hosil qiladi. Dastur bo’yicha hamma sinfda geografiyadan o’kaziladigan sayr va sayohatlar minumumi berilgan. Mahalliy sharoitni hisobga olib sayr va sayohatlar soni aniqlanadi. Masalan qishloq maktablariga tabiatda ko’proq sayr va sayohatlar o’tkazish shaharga korxonalarga sayr sayohatlar uyushtirish mumkin. Mahalliy sharoitga qarab sayr va sayohatlarning mazmuni turlicha bo’lish mumkin. Maktabning bir qismi tekislikda , tog’da, daryo yoqasida, ko’l tonida va hokoza joylarda bo’lishi mumkin. Shunga qarab sayr va sayohatlar obektlarning mavzulari tanlanadi va ular har xil bo’ladi. Umuman tabiat yoki korxonalarga sayr va sayohatlar uyushtirib bo’lmaydigan joy yo’q. Sayr va sayohatlar uchun darsdan eng kamida 2 soat yoki 3-4 soat vaqt ajratiladi. Ular jadval bilan dars oxirida ilmiy mudir, o’qituvchilar bilan kilishgan holda boshqa predmit soatlaridan foydalanib 34

o’tkaziladi yoki maktab jadvalida sayr va sayohatlar uchun maxsus soat quyilishi mumkin. Bunda o’quvchilar soni 25 tadan oshmasligi lozim. Ular katta sinf bo’lsa, giruhlarga ajratish mumkin. Katta guruhlarda 40-45 o’quvchi bo’lsa o’qituvchi o’quvchi bolalarga qarab yurishda qiynalib qoladi. Shuning uchun boshqa fan o’qituvchilari bilan birga majmuali sayr sayohatlar uyushtirish mumkin. Ba’zan sayr sayohatlar darsdagi materiallarni o’rganishdan oldin ayrim hollarda esa dastur materiallarni o’tib bo’lgandan keyin o’tkaziladi. Dasturdagi materialni o’tib bo’gandan so’ng o’tkaziladigan sayr va sayohatlar 3 ta asosiy tarkibiy qismga bo’linadi. 1.Sayr va sayohatlarga tayyorgarlik. 2.O’tkazish. 3.Yakunlash va to’plangan ma’lumotlardan darsda foydalanish. Sayr va sayohatlarga tayyorgarlik paytida o’qituvchi ham o’quvchi ham tayyorgarlik ko’radi ya’ni a)maxsus adabiyotlar orqali o’rganiladi, b) reja tuziladi. Masalan tabiat qo’ynida o’tkazilgan mashrutlarning masofa boshlang’ich va to’xtab o’tiladigan joylar kuzatish obektlari, o’qituvchining o’quvchilar bilan kirish suhbati to’xtagan joydagi vaqt yakun soati, amaliy ishlarni bajarish joyi, o’quvchilar brigada yoki qatorlarga bo’linadi va ularga topshiriqlar beriladi, asbob uskunalar hammaga barobar taqsimlanadi. Qatorlar qilgan ishini,zaruriy asboblarni, ularni ishlatishni, to’playdigan materiallar haqida ma’lumotlarini o’rganish uchun savollar yozib olinadi.O’quvchilarning soni, obyektning miqdori va mashrutlarning o’zgarishiga bog’liq.Kichik guruhlar soni, 3 ta va 5 ta bo’ladi. O’qituvchi sayr va sayohat o’tkazishni belgilagach, reja bo’yicha o’quvchilar bilan tayyorgarlik ishlari olib boradi, qayerga va qachon yig’ilish kerakligini aytadi, sayr va sayohatlarning vazifalari bilan tanishtiriladi, har bir qatorning qiladigan ishlari, zaruriy asbob uskunalar shunga oid ko’rsatmalar kiradi, savolnomalar tuzib, savollarga javob beradi. Kichik guruhda o’quvchilar soni sinfdagi o’quvchilar soniga, sayr va sayohatlar mazmuniga, o’rganish obyektiga, marshurutning uzunligiga qarab belgilanadi. O’quvchilar ishni tekshirishdan 35

boshlaydilar. Shunga oid ko’rsatmalar bera boshlaydilar, ular qiynalib qolganda o’qituvchi tushunchalar berib boradi. O’qituvchi sayr va sayohatni kirish suhbati bilan boshlaydi. Bunda o’qituvchi sayr va sayohat obekti to’g’risida so’zlab beradi, nimalarga e’tibor berishni ko’satadi va tashkiliy ko’rsatmalar beradi. Sayr va sayohatlar paytida o’qituvchi mumkin qadar o’quvchilarning mustaqil ishlariga imkon berishi tegishli uslublardan foydalanish kerak. Oqituvchi o’quvchilarga topshiriqlar berish vaqtida kamroq aytib berishi, kirish izohlari va ko’rsatmalar bilan chegaralanishi lozim. O’quvchilar topshiriqlarni bajarish savollarga javob qilish vaqtida obektlarni ko’rib chiqadi, o’lchaydi rasmlar chiziladi. Shundan so’ng o’qituvchi qatorlar bajargan ishni, yig’ilgan materialni holatini joyning o’zida tekshirib boradi. Sayr va sayohatlar odatda oxirida ham suhbat bilan tugallanadi O’qituvchi qurilgan narsalar to’g’risida ba’zi bir xulosalar chiqaradi yoki to’plangan materiallarni qanday ishlash tartibi to’g’risida ko’rsatmalar beradi. O’quvchilar sayr va sayohatlar olgan bilimlarini chuqur tushunishi mustahkamlanishi talab etiladi. Shu maqsadda yakunlovchi suhbat yoki anjuman o’tkaziladi. Bunda o’quvchilar qilingan materiallari qayta ishlanadi, tartibga solinadi, qatorlar qilgan ishlarni yakunlarni savolllarga bergan javoblarni oqqa ko’chiradi. Yig’ma va namunalar qaytadan izohlanib, ishlanib yozib qo’yiladi. Sayohatda o’quvchilar tabatdan inson qanday foydalanayotganligini ko’radilar. Tabiatga to’g’ri va noto’gri munosabatda bo’lganligining guvohi bo’ladilar. Bunda tabiiy holat yaxshi saqlangan maydon bilan inson o’zgartirgan maydonni taqqoslab ko’rishni tavsiya etish lozim. Sayohat o’qtuvchilarga ancha qiyinchiliklarni tug’diradi. Shuning uchun o’qtuvchi oldindan tayyorgarlik ko’rib o’quvchilarni ham bu ishga tayyorlashi kerak. Sayohatda o’qituvchi o’quvchilarni ko`proq yangilik olishiga undashi, bu yangilikdan keyinchalik maktabga borganda ham foydalana oladigan darajada yetkazishi shart. Sayohatda darsda o’rganilgan matiriallar boyitilishida va undan amalda qo’llash istiqbollari tushuniladi. Maktabga sayohatlar o’tkazish ikki turga bo’linadi: 1. O’quv rejasi va dasturga muvofiq. 36

2. O’lkashunoslikda, sinfdan tashqari vaqtda o’tkaziladigan sayohatlar. Biz quyida o’lkashunoslikdan o’tkaziladigan sayohatlarda qilinadigan ishlar haqida to’xtalmoqchimiz. O’lkashunoslikda sayohatlar ma’lum tuman doirasida o’tkazilib shu tumanning geografik o’rni tabiati va xo’jalik xususiyatlari o’rganiladi. Bu sayohatning mazmuni ixtiyoriylik tamoyillariga asoslanadi. Geografiyadan o’tkaziladigan sayohatlar o’qitishni turmush bilan bog’lab, o’quvchilarning nazariy bilimlarini oydinlashtiradi, geografik ob’yekt bilan bevosita tanishish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga geografiyadan olgan bilmlarni mustahkamlab, fikr doiralarni kengaytirib kuzatuvchanlikni oshiradi, bir- birini hurmat qilish, o’qtuvchilarga kattalarga muhabbat tuyg’ularini shakillantiradi. Tabiat quyniga o’tkaziladigan sayohatlar o’quvchilarni sog’lomlashtirishda ham katta ahamiyatga egadir. “Tog’ havosi-dard davosi” deyishadi, dono xalqimiz. Sayohatda bolalar yaxshi dam oladi va jismoniy chiniqadi. Qishloq maktablari tabiatga sayohat uyushtirishning imkoniyati katta. Odatda bunday sayohatlar to’rt davrga bo’linadi: sayohatga tayyorgarlik ko’rish davri; sayohat davri; to’plangan materiallardan dars va darsdan tashqari vaqtlarda foydalanish davri. Sayohatga tayyorgarlik ko’rish davrida, avvalo sayohat qatnashchilari ko’rikdan o’tkaziladi. Bir kunlik sayohatlarda 12-16 km yo’l bosish mo’ljallanadi. O’qituvchi sayohat obyekti, marshrut va to’xtab o’tadigan joylarni ko’rib chiqib belgilaydi. Shuningdek, xavfsizlikka rioya qilish, birinchi tibbiy yordamni ko’rsatishi va dorilar olish lozim bo’ladi. Yo’lda yurganda olingan yuklar, narsalar bolaning kuchiga quvvatiga qarab taqsimlanadi. Guruh uchun kerak bo’ladigan anjomlar kompas, ruletka, o’lchagich, serkul, doiralar, oziq-ovqatlar, gerbariylar uchun papkalar, minerallar uchun rugzak, fotoapparat, tranzistor, har kimning o’zi uchun kerakli anjomlar, suv ichish uchun kurushka, yon daftarcha, qalamlar, oyoq kiyimi (rezinali botinka yoki keta) paypoqlar, bosh kiyimi, quyoshga qarshi ko’zoynak, fonar, sham va boshqalar. 37

Sayohatga chiqish oldidan sayohat qatnashchilarning yig’ilishi o’tkazilib, vazifalar taqsimlanib olinadi, jihoz va kerakli anjomlarning olingani va tayyorligi tekshirilib chiqiladi, kamchiliklar bo’lsa uni bartaraf qilish choralari ko’riladi. Sayohat bir necha kunlik bo’lib maktab direktori “Qizil suv” tog’ archa qo’riqxonasi va “Yakkabog” o’rmon xo’jaliklaridan ruxsat olgandan so’ng Yakkabog’-Somoq-Kaltaqo’l-Bori marshruti bo’yicha yo’lga chiqish rejalashtiriladi. Sayohatni boshlashdan oldin o’quvchilar o’simlik geografiyalari to’plash, hayvonlarni kuzatish, suvlarni o’lchash, ifloslanishini aniqlash, tabiiy jarayonlarni kuzatib, uni o’zgargan va o’zgarmaganini, qayta tiklanishini aniqlash guruhlarga bo’linadi, ularning qiladigan ishlari ko’rsatilib beriladi. Har bir guruh a’zosi kundalik tutib, qilingan ishlarni yozib boradi. Soatiga 3- 5km yoki 20-25 minut yurib, 5-10 minut dam olinadi. Yo’l sharoiti og’irlashganda 10-15 minut yurib, toliqish sezilsa dam olinadi. Suqmoqlardan, yolg’izoyoq yo’ldan bir qator terilib yuriladi. Oraliq 2-3 metrdan oshmasligi kerak. Chunki yo’lda turli butalar, shoxlar, tikanlar, giyohlar, toshlar va hokazo to’siqlar bo’lishi mumkin. Dam olgan joylarda agar ovqatlanilsa, jo’nash oldidan idishlar, konserva bankalari, qog’oz va keraksiz narsalar chekkaroq joyga ko’milib, dam olgan joy to’la tozalanib, so’ng yo’lga chiqiladi. Qator boshida yo’l boshlovchi va qator oxirida kuchliroq tajribaliroq o’quvchi bo’lishi lozim. Gerbariylar va o’simliklar geografiya xonasiga qo’yiladi. Har bir guruh qilingan ishi yuzasidan “Sayohat kundaligi” yozib qo’yadi. Ishning yakuni sifatida maktabda yig’ilish o’tkazib har bir guruh qilgan ishlari yuzasidan axborot beradi. Bolalar o’rmonchi, agranom, zoolog, botanik, geograf, geolog bo’lmoqchi ekanliklarini aytadilar. To’plangan materiallardan dars va darsdan tashqari ishlarda foydalansa bo’ladi. Bolalar organizmi yoshiga qarab turli xil rivojlanish xususiyatlariga ega. Tabiatning go’zalligi sayohatning qiziqarliligi tufayli ayrim o’quvchilar charchaganini tezda sezdirmaydi. Shu sababli o’quvchilarni yoshi va jismoniy tayyorgarligiga qarab yuklama berish kerak. Yovvoyi mevalar, gullar, yaproqlarni ushlash hidlash, uzib olish ta`qiqlanadi. O’qitivchi ruxsat bersagina ulardan namuna olish mumkin. Sayohat davomida intizomga rioya qilinishi har bir joy 38

obyektini izchillik bilan kuzatish, ruxsatsiz boshqa joyga ketmaslik, o’simliklarni yulish, ildizlarini kovlash, yig’ib olish va sotish qatiyan man qilinadi”-dedi va boshqa ishlar bilan shug’ullanmaslik, kabi masalalarda o’quvchilar ogohlantiriladi. Maktabda to’planib guruh a’zolarining barcha tayyor bo’lib hamma narsalar taxt bo’lgandan so’ng sayohatga chiqiladi. Tabiatni muhofoza qilish, uni saqlash va ko’paytirish sohasida juda ko`p ishlarni sayr sayohatlar yordamida amalga oshirsa bo`ladi. 2 2 Tabiat muhofazasida tadbir va o’yinlarning ahamiyati Sinfdan tashqari ishlarning eng qiyini eng sermazmuni shu bilan birga eng ommaviysi geografiya kechalaridir. U sinfdan tashqari deyarli barcha ishlarni o`zida mujasamlashtirib tugarakni barcha bilimlari faoliyatini yakunlaydi. Geografiya kechalari shakl va mazmuniga ko’ra turlicha bo’lib u kurslarda o`zlashtirilgan bilimlar yuzasidan biror xalqoro anjumanga vatan geografiyasi buyuk geogriflar xotirasiga, iqtisodiy rayon yoki tabiiy o’lkaga katta tabiatga, biror shaharga, ishlab chiqaruvchi korxonaga, qishloq xo’jaligiga uyushtirilgan sayoxat natijasiga bag’ishlanishi mumkin. Geografiya kechasini ona tili , tarix, biologiya, matematika, fizika kabi fan tugaraklari bilan birgalikda o’tgazsa ham bo’ladi.Kecha uchun mavzu tanlash muhum ahamyatga ega. Bunda mavzuni g`oyaviy va mafkuraviy hamda ta’lim tarbiyaviy jihatdan ko’proq samara berishga mavzuga doir adabiyot va jihozlarning topilishiga ham ahamyat berish kerak. Mavzu aniqlangan kechaning turi, dasturi va utkazish vaqt belanadi. Kechaning ahamyati va ta’siri ishtirok etuvchi o’quvchilarni soni va ishtirokiga bog’liq. Kechada qo’llaniladigan ma’ruzalar matni badiiy qismi ( sher va ashulalar) ni tanlash eng masulyatli ishlardan biri hisoblanadi. Shunday bo’lsada uni aslo o’qituvchining o’zi tayyorlab bermasligi kerak. Bularni o’quvchilarni o’zlari topishlari hatto ayrim she’rlarni o’zlari ijod qilishlari maqsadga muvofiqdur. 39

Geografiya kechalari maxsus dastur asosida o’tkazilishi mumkin. Yaxshi o’kazilgan kecha o’quvchilarning uzoq vaqtgacha xotirasida qoladi. Maktabda o’tkaziladigan kechalar faqat geografiya faniga doir bo’lmay, balki tarix va adabyot kechalari bilan ham birgalikda o’tkazilishi mumkin. Geografiya kechalarining ahamiyati shundaki , u kechani tashkil etuvchilarni ish natijalarni namoyon va ko’pchilik o’quvchilarni o’ziga jalb etadi. Geografiya kechalarning mazmuni turlicha, muhim qurollaridan darsda geografik voqealarga, ko’zga ko’ringan geograf olimlar va o’lka tabiatini o’rganishga bag’ishlangan bo’lishi mumkin. Masalan “O’rta Osiyolik sayyohlar’’,“Geografiya”faniga hissa qo’shgan o’zbek geograf olimlari “, “O’zbekiston shaharlari”, “Afrika uyg’onmoqda”, “Bizning vatanimiz “ kabi mavzularda o’tkazishi mumkin. 1.Geografiyaga oid kechalar 4 xil bo’ladi.  Buyuk geograf sayyoh olimlar hayot va ijodiga bag’shlangan.  O’lka tabiatini o’rganishga bag’ishlangan.  O’lka iqtisodiyoti va madaniyatini o’rganishga bag’ishlangan.  Bir mamlakat yoki bir necha mamlakatlar geografiyasini o’rganishga bag’ishlangan kechalar. 2. Tashkil etilishiga ko’ra kechalar 3 guruhga bo’linadi.  Umumiy obzor beruvchi.  Musobaqa shakldagi.  Savol javob shaklidagi kechalar. 3. Geografik kechalarni tashkil etish qoidalari.  Har bir o’quy yilida geografiya oid 1-2 marotaba kecha o’tkazish lozim.  Kecha davomiyligi 45 minutdan 1,5 soatgacha bo’lishi mumkin.  Geografik kechlar mavzusi fan metod birlashmasida o’quv yilning boshida aniqlanib, kecha o’tkazilishdan 20 kun oldin e’lon chiqarishi kerak .  Geografik kechalar o’tkazish tartibi fan metod birlashma yig’ilishda tasdiqlanadi. Kechalarni senariysini tayyorlashda quyidagilar hisobga olinadi 40

1.Kechaning mavzusi. 2.Maqsadi; Zalni bezatilishi. 3.O’quvchilar tomonidan kecha mavzusiga oid 5-10 minutlik ma’ruzalar mazmuni ko’rsatiladi. 4. Mavzuga doir she’r, qo’shiq, maqol, olimning so’zlari to’liq kiritiladi. 5.O’quvchilarga beriladigan savollar (javob) to’liq senariyga to’liq kiritiladi Kechani boshqarib borish uchun va o’quvchilar bilimini baholab borish uchun uch kishilik hay’at tayinlanadi. Mustaqil Vatanimiz xalqlari o’zlarining buyuk bobokolonlari ularni qoldirgan boy ma’naviy merosi milliy mafkura asoslariga poydevor bebaho serchashma ekanligini dunyoga namoyish etmoqda. Buyuk bobokalonimiz hayotiga ilmiy faoliyatiga bag`ishlangan kechalar simenar konferinsiya va boshqa tadbirlarni o’tgazilishi yosh avlodni o’tmishimiz bilan faxirlanish milliy iftixor tuyg`usini tarbiyalashga katta imkoniyat yaratadi. Maktablarda geografiya fanini o`qitishda buyuk bobokolonlarimiz ularni geografik bilimlarining to’planishga qo’shgan hissalarini o’quvchilar ongiga yaxshiroq singdirish muhum rol o’ynaydiki, bunda geografiya darslaridantashqarida o’tkaziladigan kechalar milliy tarbiyamizni yanada ravnaq toptirishga xizmat qiladi. O’quvchilar VII sinfda O’zbekiston tabbiiy geografiyasini o`rganish jarayonida VII sinf yakunlarida aprel oyida sinflararo bahs kecha o’tkazishga tayyorlab boriladi. Yil davomida o’quvchilar olgan topshiriq va ishlarning bajarilishi ustidan nazorat qilinib tegishli ko`rsatmalar berilib boriladi.Shu bilan birga butun tayyorgarlik davomida bir necha marta sinfda o’tgazilib turiladi. Kechaning bahsga aylantirishi o’quvchilarda jamotchilik kayfiyatini mustahkamlaydi g`oliblikni qo`lga kiritishga undaydi. Musobaqa shartlari uchun kerakli materiallar o’qituvchi tomonidan tayorlanadi. Vektorina uchun savollar ( 100 tacha) biron oy ilgari maktabning e’lonlar taxtasiga olib o’yiladi. Kechada bulardan 20 - 30 tasi ajratib olinadi. Doimiy tayyorgarlik ko`rib borilishi natijasida kecha o`tgaziladigan kun belgilanadi. Kechaga taklif qilinadigan mehmonlarga 41

taklifnomalar jo`natiladi. Kecha o`tgaziladigan joy ( zal ) kechaga binoan bezatiladi. ”Orol dardi olam dardi’’, ”Tabiatni muhiofazaqilish umum xalq ishi”, ” Mening go`zal bo`stonim O`zbekistonim”,”O`zbekiston kelajagi buyuk davlat’’, ‘’Vatanparvarlik o’z o`lkasini o`rganishdan boshlanadi’’, ‘’Vatan geografiyasini o`rganish dolzarb ahamiyatga ega’’ va boshqalar.(Ilova -3) Kechaning tuzilishi quyidagicha bo`ladi: 1 - Kirish qismi. Kechani fan o’qituvchisi qisqacha kirish so`zi bilan ochadi. Shundan so`ng kecha qatnashchilari O’zbekiston madhiyasini aytadilar.Dasturni olib boruvchi o’quvch kecha qatnashchilariga otashin salomlar yo`llab she’riy tabrik aytadi. 1- Boshlovchi o’quvchi: A. Oripovning “Men nechun sevaman O’zbekistonni” sherini aytadi. Men nechun sevaman O’zbekistoni, Tuprog`in kuzimga aylab tutyo Nechun vatandiya yeru osmonni Muqadas ataymiz, ataymiz tanho Aslida, dunyoda tanho nima bor, Paxta o`smaydimi o`zga elda yo? Yoki quyoshimi sevgiga sabab? Axir quyoshliku butun Osiyo Ikkinchi o’quvchi: davom ettiradi . Men nechun sevaman O’zbekistonni, Bog’larni jannat deb ko’z-ko’z etaman, O`paman, tuprog’ini beboho Vatan! Aslida tuproqni odil tabiat Taqsim aylagan-ku yer yuziga teng. Nechun tuproq deb yig’laydi Furqat, O, Qashqar tuprog’i qashshoqmiding sen? Uchunchi o’quvchi: Xo’sh, nechun sevaman O’zbekistonni? 42

Sababini aytgil desalar menga, Shoirona go’zal so’zlardan oldin Men ta’zim qilaman ona xalqimga Xalqim tarix hukmi seni agarda Mangu muzliklarga elitgan bo’lsaydi, Qorliklarni makon etgan bo’lsayding, Mehrim bilmasmidim o`sha muzlarga? Vatanlar, vatanlar mayli gullasin Bog’ unsin mangulik muzda ham ammo Yurtim, seni faqat boyliklaring uchun Sevgan farzanding bo’lsam kechirma aslo! II. Ma’ruzalar. Mavzu: O’zbekiston maftunkor o’lka. Birinchi ma’ruza e’lon qilinadi. Birinchi ma’ruza tugagach, boshlovchi o’quvchi, she’r o’qiydi. O’zbek Qora ko’li o’zbek ipagi To’rt jihat dunyoning bariga mashhur. O’zbeklar to’qigan atlaslarida, Yetti rang yaltirab tovlanadi nur. Quvaning anori, Andijon uzumi, Namangan anjiri, Toshkent olmasi, Samarqand sharobi, Quqon qovuni Marg’ilon luchagi, hamma hammasi O’zbekning qo’lida niholi ungan O’zbeklar gullatgan bog’u-bo`stondan Qarindosh qon-qordosh jondosh ellarga Xalqimning sovg’asi O’zbekistondan Ikkinchi ma’ruzaga navbat beriladi:Mavzu:,,O’zbekiston kelajagi buyuk davlat” mavzusidagi ma’ruza tinglanadi. III.Bo’lim. Bilimdonlik bahslari boshlanadi: 43

1 .Viktorina. Kecha mazmunga yaqin bo’lgan 30 tacha savol ajratib olinadi va bahslashuv guruhlarga berladi. 2.Iqtisodiy rayonlarni bilasizmi? O’yini ya’ni test yakunda g’olib jamoa aniqlanadi. Foal ishtirokchilar rag’batlantiriladi. Kecha davomida o’quvchilarning geografiyadan olgan bilimlari mustahkamlanadi. Bilimdonlik bahsi Maktabda o’qituvchi ish yuklamasi bo’yicha haftada bir soat geografiyadan fan tugaragini darsdan so’ng tashkil qiladi. 34 haftalik yillik ish reja tuzub olinadi. Unga ko’ra fan oyliklari vaqtida (sentabr-geografiya fan oyligi ) “Bilimdonlar” “Zukkolar bahsi”, “O`yla, izla, top” o’yinlari o’tkaziladi. Quyida biz to’garaklar a’zolarning bilimdonlik bahsiga to’xtalamiz. O’quvchilar faoliyati guruhli usulda tashkil etiladi.O’quvchilar 4 guruhga bo’linadilar guruh sardorlarini saylaydilar. Har bir guruh kelishgan holda o’zlariga nom tanlaydilar. Masalan “ Materiklar”, “Okeanlar”, “Tog’lar”, “Tekisliklar” . Guruh o’tilgan mavzu asosida nomlanganlik sababli har bir guruxga o’ziga xos tezkor savolar berildi. 1. Shart guruhga ta’rif 1-guruh ,,Materiklar” 2-guruh ,,Okeanlar” 3-guruh ,,Tog’lar” 4-guru h ,,Tekisliklar” Guruhlardan olingan javoblar ballanadi va o’qitivchi tomonidan tuzilgan tezkor ,,Eng muhim geografik nomlar” bo’yicha savol-javob o’yini tashkil etildi. 2-shart eng eng o’yini Bu o’yinda qaysi guruh tez va ko’p javob berishi hisobga olinadi. Bu o’yin ham tegishli ballar asosida ballanib e’lon qilinadi. So’ngra xarita so’rovi sharti. Yuqorida tavsiya qilingan sinfdan tashqari ishlarda tabiat muhofazasiga oid tadbir ishlanmalaridan umumiy o’rta ta’lim maktablarida fan oyliklarini tashkil etishda tugarak faoliyatlarida foydalansa maqsadga muvofiq bo’ladi. 2. 3. Ekologik yo`nalishdagi geografiya tugaragi 44

Sinfdan tashqari ishlarda tabiat muhofaza qilish juda keng tarqalgan samarali ishlardan biridir. Sinfdan tashqari o’qish orqali o’quvchilar fanga qiziqish ortadi, bolalar guruhi shakllanadi, hamda bilim, ko’nikma va malakalar hosil bo’ladi. Tajribadan shu narsa ma’lum bo’ldiki, o’qituvchining sinfdan tashqari ishlarni tizimli o’tkazib borishi keng o’quvchilar ommasini jalb qiladi va geografiya o’qituvchining sinfdan tashqari ishlarni tizimli o’tkazib borishi o’quvchilar ommasini jalb qiladi va geografiya faniga qiziqishini orttiradi. Sinfdan tashqari o’qishni tashkil etishni turli usul va shakllaridan foydalanadi. Sinfdan tashqari o’qishning keng tarqalgan shakllardan biri va samaraligi bu o’qilgan kitoblarni jamoa bo’lib, muhokama qilib so’ngra biror mavzuda anjuman o’tkaziladi. O’quvchilar anjumanga tayyorlanishda mavzuga oid bir necha adabiyotlarni o’rganib chiqadi. Anjumanga kirish so’zi tayyorlaydi. Zal yoki xonani rasm va foto rasmlar bilan bezaydilar geografiya kartalarini osadilar, anjumanga oid videofilm, kinofilm ham tayyorlab qo’yiladi. Ko’pgina geografiya o’qituvchilari o’tilayotgan kursni o’rganish jaroyonida o’quvchilarda zaruriy adabiyotlar ilmiy maqolalar, gazeta va jurnal materiallarni o’rganishni tavsiya etadi. Darsda o’tilayotgan materiallar bilan qo’shimcha tavsiya materiallar, o’quvchilarning bilim saviasini kengaytirib, fanga qiziqishini orttiradi. Maktabda keng tarqalgan sinfdan tashqari ishlardan biri geografiya to’garagidir. To’garakka o’quvchilar ixtiyoriy ravishta a’zo bo’ladilar ular geografiya predmetiga qiziqib kuzatish tajribalar asosida vatanga muhabbat ruhida tarbiyalanadi. Sinfdan tashqari t a’ limning muhim qismi b o’ lgan geografik o’ lkashunoslik f a oliyati o’quvchi – yoshlarning har tomonlama komil inson b o’l ib ulg`aytirishga katta shart sharoyitlardan biridur, desak xato b o’ lmaydi. Chunki maktablarda tashkil etilgan”Geograf o’lkashunos” to’garaklari o’quvchi yoshlar dunyo qarashining kengayib borishida muhum o’ringa ega. Shu bilan birga o’lkashunoslik faoliyati o’ziga xos tashkillashgan yagona pedagogik mafkuraga asoslangan va 45

o’quvchi yoshlarni komillika olib boruvchi ijtimoiy tabiiy vosita bo’lib, ajdodlarning tarixiy tajribalarni ularni ijtimoiy – madaniy xususiyatlari va mentanetini saqlab qolishda katta ahamyatga ega. O’lkashunoslikni imkoniyati va shartlari o’quvchi o’z kuchi irodasi bilimi va matonatini sinab kurishi, hayoti uz “MEN”ini hamda o’zligini anglashga katta yordam beradi. O’lkashunoslik olam va uzligini anglashdagi eng muhum vositadur. Shu o’rinda “Geograf o’lkashunos” tugaraganing sinifdan tashqari ta’lmidagi ahamyatini yoritishdan oldin, o’lkashunoslikning ayrim tomonlari to’xtalib utish joiz. Ma’lumki o’lkashunoslik o’rganilish mazmuniga ko`ra ilmiy (davlat) jamiyat va maktab o’lkashunosliklariga bo’linadi. Biroq maskur o’lkashunoslik turlaridan maktab o’lkashunosligi yuqoridagi ikki turlaruga nisbatan ahamyatli va dolzarb. Sabab maktab ulkashunosligi ayni vaqtda ko’p qirrali bo’lib, bir vaqtni uzida ko’p maqsadlarni ko’zlaydi. Maktab -o’lkashunosligi bizningcha o’rganish jixatidan quydagi turlarga bo’linadi. 1 - geografik o’lkashunoslik; 2 - tarixiy o’lkashunoslik; 3 - biologik o’lkashunoslik; 4 - adabiy o’lkahunoslik; 5 - ekologik o’lkashunoslik; 6 - toponomik o’lkashunoslik; Geografik o’lkashunoslik keng qamrovli bo’lib qolgan barcha o’lkashunoslik turlari geografik o’lkashunoslik bilan bevosita va bilvosita aloqada bo’ladi. “Geograf o’lkashunos” to’garagi faoliyatining turlari. O’lkashunoslik fanini tashkil etish Ko’rik -tanlovlar o’tkazish Sayohatlar uyushtirish 46

iikkichik ilmiy tadqiqotlar olib borish Geografik maydon tashkil etish O’lkashunoslik kechalarini tashkil etish Sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirishda quyidagi ish namunalariga amal qilish maqsadga muvofiq bo ’ ladi : 1.Geografiya to`garagini tashkil etish. 2.Geografik kechalar o’tkazish. 3.Turli obyektlarga ekskursiyalar uyushtirish. 4.Geografiya burchagini tashkil etish. 5.Turli mazmundagi geografik ko’rgazmalar tayyorlash. 6.Gazeta va jurnallar chiqarish. 7.Geografiya maydonchasida ishlash. 8.Olimpiada va turli ko’rik tanlovlarda tayyorgarlik ko’rish va o’tkazish. Geografiya tugaragini tashkil etish, o’quvchilar uchun darsda qamrab olish imkoni bo’lmagan ishlarni bajarish o’qituvchilardan katta masulyat talab qiladi. Buning uchun to’garak a’zolari bilan o’ning tartib va qoidalari ishlab chiqiladi. Bu tartib va qoidalar to’garak yig`ini muhokamasidan o’tgandan kiyin uni nizom deb qabul qilinadi. Nizomda quyidagi talablar qo’yiladi. 1. Geografiya to’garagi - o’qituvchilarinin ixtiyoriy uyushmasi ekanligi. 2. To’garakka barcha fanlardan o’zlashtiruvchi va geografiyadan a’lo baholarda o’qiydigan o’quvchilar qabul qilinishi. 3. Yil davomida to’garakning har bir a’zosi kamida bitta ko’rgazmali qurol tayyorlab berishi. 4. To’garak mashg`uloti har haftada bir marta o’tkazilib uzrsiz sabablar bilan mashg`ulotga uch marta qatnashmagan a’zoning to’garakdan chiqarilishi. 5. To’garakka a’zo bo’lganlar uchun ustavda ko’rsatilganlar majburiylar kabilar. 47

Geografiya to’garagida qilingan ishlarning mavzulardan belgilashdan asosan o’quvchilar istagi o’z aksini topmog’i kerak. Bunda o’qituvchi o’zining yetakchilik rolini yo’qotmasdan sinfdan tashqari ishlarda o’lkashunoslik ishlariga oid ko’proq o’rin egallashiga erishmog’i lozim. To’garak o’z a’zolarini istak va imkoniyatlari doirasida yillik rejani albatta maktab ma’muriyati tasdiqidan o’tkazishi shart. Maktab o’lkashunosligi o’z o’lkasining tabiati ijtimoy hayoti xo’jaligi va madaniyatini vazifa qilib qo’ydi. Bunda o’z joyi yani qishlog`i o’z tumani o’z shahri o’z viloyati tushuniladi. Maktab o’quvchilarni yoshi ulg‘aygan sari o’z joyi tushunchasi ham ularga keng ma’no kasb etadi. Shuning uchun ham sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish sinf mashg`ulotlarida bo’lganidek o’quvchilarni yoshi va bilim darajasiga qarab turlicha bo’ladi. Masalan V-VII sinif o’quvchilari o’z joyini maktab atrofini o’rganishdan boshlasalar yuqori sinfda o’quvchilar bilimining nisbatan yuksakligi hamda iqdisodiy geografik hodisalarning keng qamrovligidan o’z joyini o’z vatanini yaxlid olib o’rganishdan boshlash maqsadga muvofiq bo’ladi. O’quvchi o’quv yili boshida, to’garak a’zolarini istaklarin hisobga olib yo’qoridag ish turlari asosida qilinadigan ishlarni bir yillik rejasini ishlab chiqadi. To’garak faoliyatini kelgusida muvofaqiyatli davom etirish ko’ jixatdan rejada belgilanga ishlarni o’z vaqtida muntazam bajarilib borishiga bog’liqdur. U yoki bu sabablarga ko’ra to’garak mashg`ulotining bo’lmay qolishi to’garakning ishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bundan tashqari to’garak mashg`ulotlarining doimo bir-xil o’tkazilishiga aslo yo’l qo’ymaslik kerak aks holda to’garak a’zolarin qiziqishi yo’qoladi. Ekologiya so’zi radio televideniya eshittirishlarda gazeta va jurnallar saxifalarida tez – tez tilga olinib to’radilar. Ekalogiya so’zi grekcha ekos – uy va logos”- fan degan so’zlardan hosil bo’lgan. Demak ekologiya barcha tirik mavjudotlarning umumiy uyi haqidagi yani tabiat haqidagi fandir. Ekologiya faqat tirik mavjudot bir biri bilan va jonsiz tabat bilan bog’liqligi haqidagina emas balki odamning tabiatidagi hulq atvori, uning tabiatga madaniy munosabatidagi fandir. 48

Butun dunyo ekologik olimlari odam tabiatiga yetkazilgan zararni tuzatish ustida ish olib borayapti ekologiya masalan o’simliklar havo, suv, boshqa o’simliklar hayvonlar va odam bilan qanday bo’lganini aniqlaydi. Tirik mavjudotni o’rab turgan barcha narsani ekologik olimlar atrof muhit deb ataydi.O’zbekiston Respublikasi Konustitutstiyasi 54- moddasining mol- mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi fuqarolik va yuridek shaxslarning va davlatning huquqlarini qonun bilan himoyalangan manfatlarini bo’lmasligi belgilangan jonli tabiat bilan jonsiz tabatni o’zaro bog’liqligi rassom va rasmlarda jonli tabiat bilan jonsiz tabiat o’rtasida qanday bog’lanish borligini ifodalab berganligini tushindingiz.Nima uchun kungaboqar q u yosh harakatiga mos ravishda o’z holatini o’zgarishini o’ylab kuring. Jonli tabiat bilan jonsiz tabiatning o’zoro chambarchas bog’liqligini ifodalovchi boshqa belgini ayting. Tugarak a’zolari o`rtasida o’tgaziladigan sayohat ekskursiya va ekspedetsiyalar geografik o’lkashunoslik sohasidagi samarali foliyatlardan biri sanaladi. O’quvchi yoshlar o’rtasida o`tgaziladigan har qanday turdagi sayoxatlar ekiskursiya ekispeditsiya va boshqalar o’quvchinin irodasi va shaxsiy qiziqishlarini chiniqtirishi bilan birga ularning o`z hayot yo’li va hayot tarzini tanlashidagi muhum omildir. ”Geograf o’lkashunos” tugaragi faoliyatining o`ziga xos jihatlaridan yana biri bu o’lkashunoslik muzeylarini tashkil etish bilan belgilanadi. Maktablarda tashkil etilgan o’lkashunoslik muzeylarini o`sha hududning ilmiy va ma’daniy – ma’rifiy muassasa desak ham bo`ladi. Chunki maktablarda tashkil etilgan o’lkashunoslik muzeylari madaniy yodgorliklari o`sha hudud yodgorliklari va tarixi va taqdirini o`tmishi va bugunini uzida saqlaydi. Natijada o’quvchi yoshlar ongida o`lkasining tarixi hayot shakli va tarzda nomoyon b`lishi bilan birga ularda vatanparvarlik millatparvarlik shakillarini uyg`otadi va shakllantiradi. “Geograf o’lkashunos” to’garagi faoliyatida kichik ilmiy tadqiqotlar olib borish katta samara beradi. Bunda o’quvchilar to’garak rahbari bilan birga quydagi ishlarni amalga oshiradilar: 49

1 . yo’qolib borayotgan xalq og`zaki ijodi namunalari o’rganish v uning mazmunini ochib berish. 2 . o’lka geografiyasini kompleks ( relifi geologiyasi iqlimi, suvlari tuprog`i o`simliklari va b) tadqiq etish. 3 . o’lkada yashab utgan shoir va yozuvchilarni hayoti va foliyatini tadqiq etish. 4 . fenalogik kuzatishlar olib borish. 5 . o’lka toponimlarini o’rganish asoslash va hokoza. Shuningdek yuqoridagi yo’nalishlar bilan bir qatorda, “Geograf o’lkashunos” tugaragi faoliyatida o’quvchilarning geografik bilimini oshiris va ularda to’garakka bo’lgan qiziqishni ortirish maqsadida viktorinalar ko’rik tanlovlar konfrensiya va seminarlar tashkil etish katta ahamyatga ega. Sababi o’quvchilar tugarak mashg`ulotlari davomida olgan nazariy bilimlarini viktarinalarda sinab ko’radi, konferinsiya va semenarda o’zining fikr va qarashlari bilan o’rtoqlashadi, o’lkashunoslik kechalarida esa o’z bilimlarini almashtiradi.Ma’lumki tabiiy boyliklarimizga ongli ravishda munosabatda bo’lish, tejab – tergab foydalanish bugungi kunni dolzarb vazifalari sirasiga kiradi. Tugarak mashg`ulotining maqsadi har bir kishiga bir kunda o’rtacha qancha suv kerak bo’lishini hisoblab chiqish. Ushbu suv qanday maqsadlar uchun foydalanishini muhokama qilish. Suv sarfini minumimiga kamaytirish uchun chora tadbirlar topish. Mashg`ulotning borishi o’quvchi Dono halqimizda shunday naql bor: “Suvga qarab tupirma suvga qarab supurma” o’tgan asrning 60 yillaridan boshlab mintaqamizda kimyoviy o’g’itlarning keng qo’llanishi natijasida ichimlik suvining asosiy manbalari – yer usti va yer osti suvlari juda ifloslandi. Natijada halqimiz orasida har xil yuqumli kasalliklar ko’payib ketdi. Bundan tashqari odamlarning ichimlik suviga e’tiborsizligi tufayli juda ko’p ichimlik suvini isrof bo’lishi yuz bermoqda. Ichimlik suvini istemol qilish yildan-yilga oshib bormoqda. Masalan, 1960 yilda Toshkent shahrida 1,14 mln kishi yashagan va jon boshiga 392 litir suv sarflangan bo’lsa 1975 yilda 1,65 mln kishining har biri uchun kuniga 780 litr, 50

1999 yilda 2,15 mln kishining har biri uchun kuniga 1000 litr suv sarflangan. Aslida esa jon boshiga bir kunda shahar aholisi uchun 250 litr, qishloq aholisi uchun 60 litr suv me’yor qilib belgilangan. Davrning dolzarb muommolaridan bo’lgan “Suv muommosi” haqida gapirar ekanmiz, bugungi darsni “Men suvni iqtisod qilaman” deb nomladik. O’quvchilar darsning maqsadi bilan tanishtirilganlaridan so’ng guruhlarga ajratiladi. (Bunga ularga avvaldan oila uchun qancha suv sarflanishi va nimalar uchun sarflanishi haqida ma’lumotlar to’planishi vazifa sifatida berilgan.) 1-Guruh ertalab uyda ishlatiladigan suv va ularni tejash haqida; 2-Guruh tushlik vaqtida ishlatiladigan suv va ularni tejash haqida; 3-Guruh kechki payt uyda ishlatiayotgan suv va ularni tejash haqida; 4-Guruh maishiy turmushda suvidan foydalanish haqida fikr yuritadilar. Endi har bir guruhni o’zlariga topshirilgan topshiriqni qanday bajarilganlik haqida bajaramiz. 1-Guruhning javoblari Ertalab har bir odam tishini, qulini yuzini yuvadi. Tishlarini sog’lom bo’lishi uchun tibbiyot nuqtai nazardan ularni 8 daqiqa davomida yuz va qo’llarini ham kamida uch marta yuvish kerak. Demak, tish, qo’l, yuzlarni yuvish uchun 10 daqiqa davomida vodoprovod jumragini ochib qo’yamiz. Agar bir daqiqa davomida 15 litr suv oqishini hisobga olsak bir kishini yuvinishi uchun 150 litr suv ketadi. (Agar oilada 6 kishi bo’lsa 900 litr suv ketadi). Ikkinchi tomondan agar tish yuvishga bir stakan, yuz va qo’llarni yuvishga ikki stakan suv ishlatsak bir kishi uchun uch stakan (6 kishi uchun 15 stakan) kerak bo’ladi.Agar uch stakan suvni 750 g deb olsak olti kishi yuvinishi uchun 3,75 litr suv kerak bo’lar ekan. 2-Guruhning javoblari Tushlik qilishdan oldin qo’llar yuviladi va bunga kamida 3 daqiqa vaqt ketadi. Suvni jumrakdan oqizib qo’l yuviladi: 15-45 litr suv ketadi. Agar biz qo’l yuvishga 2 stakan suv (sovinlab yuviladi) ishlatsak u holda 45-0,5=44,5 litr suvni tejagan 51

bo’lamiz. (Bu hisoblash faqat bir kishi uchun bo’lyapti agar buni oiladagi 6 kishi uchun hisoblasak qancha suvni iqtisod qilamiz!). Undan tashqari, ovqatlanib bo’lgandan so’ng idish tovoqlarni yuvish uchun ma’lum miqdorda vaqt va shunga yarasha suv kerak bo’ladi. Keling shuni taxminan hisoblaylik: 6 ta kosa, qoshiq, piyola, qozonlarni ikki martadan yuvish uchun 20 daqiqa vaqt ketadi,deylik. Buning uchun 20 x15=300 litr suv ishlatar ekanmiz. Agar shu idishlarni tog’oraga 3 litr suv solib yuvsak va ikki marta yana 3 litr suv chayib shu suvlarni keyingi idishlarini yuvishga olib qo’ysak, u holda 300- 3=297 litr suvni tejagan bo’lamiz. Demak, biz tushlik vaqtida 44,5+29=341,5 litr iqtisod qildik. 3-guruh o’quvchilari. Kechki ovqat paytida va undan keyin, uyquga yotishga qadar suvni qay darajada iqtisod qilganliklari haqida gapirib berishdi. Kechki payt asosan, gigienik qoidalarga rioya qilgan holda, tish, oyoqlarni yuvib yotish kerak, va albatda idish tovoqlarni yuvuvsiz qoldirish kerak emas. Bu gigienik proseduralarga o’rtacha 30 daqiqa vaqt ketadi. Suvni jumrakdan oqizib turgan holda ishlatsak 30x15=450 l suv ketadi. Lekin agar iqtisod qilsak tish yuvishga bir stakan chovgimda suv qo’yib yog’larni yuvsak 2l suv ketadi. Hamma bo’lib 2 stakan +2 l suv yetadi va biz 450 - 2,5=447,5 l suvni iqtisod qilamiz. 4-Guruh Bu guruh o’quvchilari chumilish mashina yivish, suv sepish, ekin sug’orish uchun sarflangan suvni qanday iqtisod qilganliklarini gapirishadi. 1. Chomilish va yuvinish uchun sarf qilinadigan suv miqdori. Vannaga suvni to’ldirib chomilganda va tushdan suv qoyib chayinganda sarflangan suv miqdori (bir kishi uchun ). Vannaga 150 l suv to’ldirilsa chayinish uchun 20 minut vaqt sarflansa u holda bir kishining yuvinishi uchun: 150+20*15=450 l suv ketadi. Agar biz suvni vannaga emas tog’oraga to’ldirsak va chayinish uchun 5 minut vaqt sarflasak hamda tog’araga 15 l suv ketishini hisobga olsak, u holda 15+5x15=90 litr bunda biz 450-90=360 litr suvni tejashimiz mumkin. 52

2. Mashina yuvishga sarflangan suvni hisoblaymiz. Agar mashinani rezina ichakda yuvsak mashina yuvish uchun 30 daqiqa vaqt ketsa u holda 30x5=450 litr suv ketadi.Mashinani chelakda suv olib yuvsak, deylik, 12 chelak suv ketadi, har bir chelakka 10 litr suv ketsa u holda 10x12=120 litr suv bilan mashinani yuvish mumkin ekan. Demak, 450-120=330 litr suv tejalar ekan. 3.Ekin sug’orishi uchun sarflangan suv miqdori ekinlarni biz albatta kechki payt sug’orishimiz kerak. Chunki kunduz kuni sug’organ paytda suvning 1/3 qismi bug’lanib ketadi. 1 metr yerni sug’orish uchun 15 daqiqa vaqt ketsa, buning uchun 15 x15=250 litr suv ketar ekan (kechki payt) agar bu ishni kunduz kuni bajarsak, 225 x3=675 litr suv ketadi. Demak biz 675-225=450 litr suvni tejashimiz mumkin. Bundan shuni xulosa qilishimiz mumkinki odam har bir narsani jumladan suvni tejab ishlatishi o’ziga bog’liq. Yuqorida aytilganlar asosida qo’yidagi jadvalni to’ldiraylik . Vaqti Kundalik hayotda sarflanayotgan suv miqdor.(l) Tejab ishlatilganda suv miqdori. (l) Tejalgan suv miqdori. (l) Ertalab 150 0,75 149,25 Tushlikda 345 4.5 341,5 Cho’milish va yuvinish 450 90 360 Mashina yuvishga 450 120 330 Ekin sug’orish 675 225 450 Jami 2070 439.8 1630,75 O’qituvchi yuqoridagi tahlillardan shunday xulosa chiqarish mumkinki biz o’zimizning ma’suliyatsizligimiz, tufayli ko’p miqdordagi suvni behudaga sarf qilmoqdamiz. O’tilgan mavzularimizdan hamma to’g’ri xulosa chiqarib, suvni tejamkorlik bilan foydalanishga o’rganadi, deya umid qilamiz. Chunki tejamagan suv ham chidamaydi. Hozir yer yuzida 2 mlrddan oshiq kishi toza ichimlik suvidan bahramand bo’layapti, suvni sifati yomonligi tufayli yiliga taqriban 5 mlndan ziyod kishi hayotdan ko’z yummoqda. Lablari suvsizlikdan qaqragan, bir piyola toza suvga zor bo’lgan yorug’ dunyoga umid bilan kelgan insonlarni ko’z oldimizga keltiraylik. Uy salqin bo’ladi, deya saratonda vannaga suv oqizib qo’yish yoki soatlab ichimlik 53

shishalari tarvuzlarni suvga qo’yishlar ham oddiy holga aylanib borayapti. Unitmaylikki, nimani xor qilsang, shunga zor bo’lasan deyishadi. Suvni pok, aziz tutmoq ham burch ham ehtiyojdir. Suv- millat, xalq boyligidir. Geografiyadan sinfdan tashqari ishlarda tabiatni muhofaza qilishda fan tugaraklarining o`rni muhum ahamiyatga ega. Tugarak mashg`ulotlarida tashkil qilingan ishlar o`quvchilarda tabiatga bo`lgan mehrini uyg`otadi. Tabiatga va uning boyliklariga to`g`ri munosabatda bo`lishga undaydi. Ilova 1. Tabiat muhofazasiga oid tadbir ishlanmalari Tabiatni muhofaza qilishni darsdan tashqari vaqtlarda o`rganish.tabiat komponentlari haqida ma’lumotni o’quvchilar o’zlari topishlari hatto o’zlari ijod qilishlari maqsadga muvofiqdur. Quyida biz ”Yer yuzaida kim hukumron ” badiiy kechasi bilan tanishtiramiz. Quyida kechani qanday tashkil etish haqida loyihasini tavsiya etamiz. “ Yer yuziga kim hukmron” tadbir ishlanmasi 54

Geografiyadan YAPT asosida tashkil etiladigan sinfdan tashqari ishlar - tabiatni mu h ofaza qilishga o`rgatuvchi qulay vosita dir. Bu xususda ekologik yo`nalishdagi geografiya tugaragining ahamiyati katta bo`lib,fan o`qituvchisi geografiya fan oyligida tugarak a`zolari bilan birgalikda tabiat muhofazasiga oid turli tadbirlarni tashkil qilishi mumkin Masalan Suv hayot manbai. Yer yuzida kim hukmron, Ekologik halokat va Ekologik sud. Quyidagi Yer yuzida kim hukmron tadbir ishlanmasidan ayrim xollarda dars jarayonida ham mavzu mohiyatidan kelib chiqqan holda foydalanish mumkin. O`tkaziladigan kechaning maqsadi: o`quvchilarni tabiatga mehrli qilib tarbiyalash, uni asrab-avaylashga o`rgatish, tabiatga bo`lgan muhabbatini oshirish, tabiat komponentlarining ahamiyati haqida tushuncha hosil qilish. Tarbiyaviy maqsad: tabiat komponentlarini muhofaza qilishga o`rgatish va ekologik tarbiya berish. Jihozlash: Sahna mavzu mohiyatidan kelib chiqib bezatiladi (kitoblar rasmlar bukletlar ) Mavzuni yoritish uchun oldindan tayyorgarlik ko`riladi tadbir jarayonida boshlovchi` tuproq,suv,havo,quyosh,o`simlik, hayvon so`zlari yozilgan qog`ozni yoki sur`atlari tasvirlangan plakatlarni ushlab turgan o`quvchilar o`z joylarini egallaydilar. Kutilgan natijalar : o`quvchilar kecha so`ngida tabiat komponentlarining ahamiyati, Litosfera, Atmosfera , Gidrosfera va Biosfera haqida bilib olishlari kerak. Fanlararo bog`lanish: biologiya , iqtisodiy ijtimoiy geografiya kimyo fizika. Kechani fan o`qituvchisi qisqacha kirish so`zi bilan ochadi.dasturni olib boruvchi o`quvchi she`riy tabrik aytadi. Masalan A.Oripovning”Men nechun sevaman O`zbekistonni?”she`riga murojaat qilishi mumkin. Boshlovchi she`r bilan kechani ochib beradi va sahnaga. Yer yuzasi hukumdorligiga da`vogarlarni taklif etadi. O`quvchilar ( tugarak a`zolari) suv, havo, tuproq, o`simlik, quyosh, hayvon su`ratlari tasvirlangan plakatlarni olib 55

chiqadilar.va nomlari yozib qo`yilgan joyga o`tiradilar . Boshlovchi o`quvchilarni tanishtiradi. Boshlovchi : million yillar mobaynida tabiat komponentlari hisoblanmish to`proq, havo, suv ,quyosh, o`simlik va hayvonlar o`z tasavvurlarida sayyoramizda kim hukmdorligi xususida baxs munozara olib bormoqdalar.. Ho`sh .Yer shari hukmdorligiga kim ko`proq haqli? Tuproq: ( keskin ohangda) - Sayyoramiz hukmdorimi men bo`laman. Barcha o`simliklar hayvonlar mendan oziqlanib panoh topgan. Oltin, kumush uran ko`mir,ohak, temir va boshqa moddalar menda jamlangan. O`simlik mensiz o`sa olmaydi. U mendagi oziqlarni ildizlari yordamida o`zlashtirib oli o`sadi ko`payadi. Hayvonlar esa o`simliklar bilan oziqlanib meni bag`rimda in qurib ko`payadi. Daryolarni men boshqaraman dengiz va okeanlarni men ushlab turaman. Agarda men bo`lmasam sayyorada hayot bo`lmaydi. Bir chetda zimdan tinglab turgan havo sapchib turdi; Havo:- Yo`q menman sayyoramiz hukumdori, chunki barcha tirik mavjudotlar men orqali nafas oladi shu sababli men ko`proq haqliman sayyoramiz hukmdoriligiga. Yer ustidagi va yer ostidagi barcha tabiiy boyliklar o`simlik-u hayvonlar men orqali nafas oladi va shakllanadi Mening yordamimda sayyoramizdagi iqlimlar hosil bo`ladi..Agarda men bo`lmasam hayot bo`lmaydi Shunday ekan albatta menmanda sayyoramiz hukmdori. Suv:- Yo`q, yo`q menman sayyoramiz hukmdori,-deb chimrildi suv. Chunki o`simliklarga, hayvonlarga barcha tirik mavjudotlarga hayot bag`ishlovchi men bo`laman. Mening yordamimda yerdagi boyliklar shakllanadi. Saxro-yu bog`larga, tog`u dashtlarga cho`lu-biyobanlarga hayot ulashaman.Insonlar mening yordamimda qishloq xo`jalik va chorva mahsulotlari yetishtirishadi, uylariga elektr toki va issiqlik olib kelaman. Mensiz ularni xayoti qorong`u va sovuq bo`ladi. Shuning uchun sayyoramiz hukmdori men bo`laman. Quyosh: qattiy ohangda-Menman yer sayyorasi hukmdori. Garchan yerdan uzoq bo`lsamda yerga hayot bahshida etadigan, issiqlik energiyasini yetkazib beradigan yagona manba men bo`laman.Bu energiyam yordamida tuproqni 56

jonlantirib harakatlantiraman va undagi o`simliklarni rang barangligini ta’minlayman. Mening yordamimda havo kislorodga azotga to`yinadi.Men. yerdagi iqlimni shakllantirib, suvga hayot bahshida etaman,. tabiatning rang- barangligini ta`minlayman. O`simliklarni o`stirib, hayvonlarni oziqlantiraman. Insonlarni issiqlik energiyasi va D,E vitaminlari bilan ta`minlayman. Shuning uchun yer sayyorasi hukmdori men bo`laman va faqat, faqat men haqlilaman. O`simlik :- bir siltanib Hm- Yer kurrasi hukmdori men bo`lamanman..Menman o`simlik. Sayyoramizdagi 500 mingdan ziyod tur menda mujassam..Tabiat rang barangligini ta`minlovchi ham menman o`simlik. Mening yordamimda insonlar, hayvonlar oziqlanadi; tuproq oziq - moddalarga to`yinadi. Havo bilan suv kislorodga boyiydi.Tabiatni chang tuzondan, issiq- sovuqdan asrayman. Qushlarga boshpana beraman, insonlarga imoratlar qo`raman, ozuqa, kiyim - kechak dori - darmon yetishtirib beraman va ularni himoyalayman. Yer-u suvni, hayvon-u quyoshni bog`lab turuvchi vosita ham menman axir. . Shunday ekan menmanda yer hukmdori Hayvon: - E yo`q menman yer hukumdori.,deb o`shqirdi u. Sayyoramizda eng ko`p turni o`z ichiga olgan tirik mavjudod menman- ku ahir. O`simliklarning tarqalishini va rang barangligi-yu ser hosil bo`lishini ta’minlovchi ham menman. Tuproqni shakllantirib uni boyituvchi ham men bo`laman man. Insonlarni ozuqa bilan ta’minlashda ham hayvonot dunyosining hissasi katta. Yer yuzidagi eng yirik mavjudot(eng yirik sut emizuvchilar kit-u fil) ham menman-ku . Shuning uchun yer yuziga hukmdorlik qilishga faqat men to`laqonli haqliman. Boshlovchi :– Yo`q yer yuzi hukmdorligiga hamanggiz baravariga haqlidursizlar. Chunki yerda o`simlik o`sadi,. u quyosh nuri, suv , havo bilan oziqlanadi. Hayvonlar esa o`simliklar bilan oziqlanib, yerni boyitadi, hayotning rang barangligi ta`minlanadi. Faqatgina tuproq yoki suvni, havo-yu quyoshni yoki o`simlik-u hayvonni yer hukumdori deb hisoblashimiz noto`g`ri. Bir – birlaringiz bilan inoq hamjixat hamfikr bo`lib yashasangiz yerdagi hayotni doyimiyligi, davomiyligini ta`minlagan bo`lasizlar va kelajak avlodga boy rangbarang, go`zal, musaffo sayyora qoldirishingiz mumkin. Shunday ekan aziz 57

o`quvchilar tabiatning barcha komponentlarini asrashimiz kerak. Chunki ular yer yuzidagi hayotning ta`minotchisidirlar, ularsiz hayotimizni tasavvur qila olmaymiz Ona tabiatimiz uchun hammamiz (tabiatning barcha komponentlari) bir-birimizga zarurmiz. Qachonki biz bir-birimizni sevsak, barcha tabiat komponentlarini asrab avaylasak dunyo go`zal bo`ladi, agarda yerda tuproq bo`lmasa bizga yashashga joy yo`q. Havo - agar havo bo`lmasa nafas olib bo`lmaydi. Quyosh agar quyosh bo`lmasa unda yerda energiya yo`q. Suv - agar suv bo`lmasa bizga ichimlik yo`q. O`simlik - agarda o`simlik bo`lmasa unda bog`lar buziladi. Boshlovchi - Agarda hammasi bo`lmasa unda nima bo`ladi.? Hamma (baravariga)– Bizsiz hech qachon yer go`zal bo`lmaydi. Ilova 2 Geografiya fan oyligini о `tkazishning namunaviy ish rejasi № Kun tar-bi Qilinadigan ishlar mazmuni Bajaruvcni shaxs I . Fan oyligini ochilishi 1 3 sentabr V – IX sinflarda kirish testlarini olish Metod birlashma a`zolari 2 4 sentabr Fan oyligiga atalgan devoriy gazetalar chiqarish Metod birlashma a`zolari 3 5 sentabr Monitoring oynasini chiqarish Metod birlashma a`zolari 4 7 sentabr Fan oyligiga atalgan devoriy gazetalarni tahlil qilish Metod birlashma a`zolari 5 8 sentabr Geografiya fanidan kirish amaliy ishlarini olish Metod birlashma a`zolari 58

II Ochiq darslar 1 9 sentabr V – VIII sinflarda ochiq darslar o’tkazish Metod birlashma a`zolari 2 10 sentabr IX sinflarda ochiq darslar o’tkazish Metod birlashma a`zolari 3 12 sentabr Eng mukammal dars ishlanmasi tanlovini o’tkazish Metod birlashma a`zolari 4 11 sentabr Mukammal dars ishlanmalari ustida ishlash Metod birlashma a`zolari 5 12 sentabr Eng yaxshi dars ishlanmasini ilmiy amaliy anjumanda ko’rib chiqish Metod birlashma a`zolari III. Sinfdan tashqari ishlar 1 14 sentabr O’quvchilarni bo’sh vaqtini rejali tashkil etish Metod birlashma a`zolari 2 16 sentabr Geografiya fani bo’yicha olgan bilim ko’nikma va malakasini oshirish Metod birlashma a`zolari 3 17 sentabr Geografiya fan to’garak taqdimotini o’tkazish Metod birlashma a`zolari 4 17 sentabr “ Geografiya fani bilimdonlari ” Metod birlashma a`zolari 5 19 sentabr Geografiya fanidan musobaqa, uchrashuv, baxs – munozara o’tkazish Metod birlashma a`zolari IV. Fan oyligini yakunlash 1 19 sentabr V – IX sinflarda chiqish testini olish Metod birlashma a`zolari 2 21 sentabr Geografiya fani tadbirlari g’oliblarini aniqlash Metod birlashma a`zolari 3 22 sentabr Geografiya fani o’qituvchilari ishini ommalashtirish Metod birlashma a`zolari 4 23 sentabr Maktabning geografiya metod birlashmasida geografiya fani oyligiga bag’ishlangan yig’ilish o’tkazish Metod birlashma a`zolari 5 24 sentabr Monitoring oynasini yakunlash Metod birlashma a`zolari 6 28 sentabr Shahar(Tuma)n metod kabinetiga hisobotni topshirish Metod birlashma a`zolari 59

Ilova 3 “Tabiatni asrang” mavzusida 7-sinflar ishtirokidagi kecha senariysi.Kechani fan o’qituvchisi qisqacha kirish so’zi bilan ochadi. Dasturni olib boruvchi o’quvchi she’riy tabrik aytadi. Chiroylidir go’yo yosh kelin, Ikki daryo yuvar kokilin. Qorli tog’lar turar boshida, Gul vodiylar yashnar qoshda. Chor atrofga yoyganda gilam, Also yo’qdir bundayin ko’klam. Dalalarda boshlanadi ish, Boshlanadi ijod va turmush. Davraga ishtirokchilar taklif etiladi. 1-guruh “Toshkent” 2-guruh “Farg’ona” 3-guruh “Samarqand” 4-guruh “Kesh” 60

O’kaziladigan kechaning maqsadi : o’quvchilarga tabiat suvining ahamiyati, suv boyliklari, suvning ifloslanishi, uni hosil qilish yo’llari, Orol muammosi va uning hozirgi kundagi yechimi haqida tushunchalar hosil qilish. Tarbiyaviy maqsad : tejamkorlikka o’rgatish va ekalogik tarbiya berish. Jihozlash : dunyo tabiiy xaritasi,O’rta Osiyo tabiiy xaritas, atlaslar, Orol dengizi to’g’risidagi rasmlar, kitoblar. Kutilgan natijalar : o’quvchilar kecha so’ngida suv muammosi, uni yechishda qo’shadigan hissalari,“Orolni qutqarish” xalqaro fondi, Orol bo’yi regioni haqida bilib olish kerak. Fanlararo bog’lanish : biologiya, matematika, tarix, kimyo, adabyot iqtisodiy-ijtimoiy geografiya, kartografiya. Dars tuzilishi : 1. Mantiqiy yondashuv. 2. Tez savollarga tez javob. 3. Topishmoqlar javob izlaydi. 4. “Kim tez yozadi” o’yini. 5. “Muammoli vaziyat”. Bilimdonlar bahsi. Boshlovchi : Yer yuzasining 70% dan ortiq maydoni suv bilan qoplangan. Agar yerdagi butun suvni yer yuzida bir xil qalinlikda taqsimlansa, qalingi 4 km. bo’gan qatlam hosil bo’ladi Suv juda qimmatbaho xususiyatlarga ega bo’lgan meniral. Har qanday tirik organism va o’simliklarning tanasida suv bor. Meduzaning 99,9% odam tanasining 75-80%, bodiringni 95%, pomidorning 90% suv. Hozirgi vaqtda suv qimmatbaho sanoat xomashyosiga aylandi. Suvda xo’jalikning odatdagi sohalari dehqonchilik, transport, komunal xo’jalik, uy ro’zg’ordan tashqari energiya olishda va sovutishda, eritishda, aralashtirish da tozalashda foydalaniladi. Bir tonna cho’yan olish va undan po’lat, prokat ishlash uchun 300 m kub ga yaqin bir tonna mis olish uchun 500m kub,sintetik tolaning bir tonnasini ishlab chiqarish uchun 2100-3500m kub, bir tonna nikel ishlab chiqarish uchun 400m kub suv talab qilinadi1 gek makkajo’xori ekilgan yerdan ekin yetilgunga qadar 3000000 litrgacha suv bug’lanadi. 61

Aholini suv bilan ta’minlash masalasi bosh masala bo’lib qolmoqda. Suv turli yo’l bilan ta’minlash masalasi bosh masala bo’lib qolmoqda, uning tarkibi va xususiyatining uy-ro’zg’or va sanoat chiqindilarning, qishloq xo’jalikdagi ishlatiladigan mineral va kimyoviy minerallar, yog’ moylar, suvga tushadigan yoqilg’i va boshqa mahsulotlarning chirishidan chiqqan mahsulotlar ta’sirida o’zgarishi tushuniladi. Suv o’z-o’zidan tozalanish xususiyatga ega. U quyosh nuri aralashishi natijasida tozalanadi, bakteriyalar, mikroblar o’ladi. Ifloslangan suvlar 3-yo’l mexanik, biologik va kimyoviy yo’llar bilan tozalanadi. Birinchi o’quvchi : O’rta Osiyoning eng katta tabiiy ko’li Oroldir. Bu dengiz dunyoda maydonining kattaligi jihatidan to’rtinchi o’rinda turar edi. Hozirgi vaqtda esa noto’g’ri xo’jalik yuritish oqibatida dengiz kichrayib ketdi.1983-1985 yillardan keying Sirdaryo Orolga bir tomchi ham suv bermay qo’ydi, Amudaryoning suvlari esa 7-9 kub kilometrdan oshmaydi. Shu tariqa Orol asta sekin quriy boshladi. 35 yil ichida dengiz suvi kamayib,uning sathi 16,5 metrga pasayadi. Dengiz qirg’og’idan 80-100 kilometrga chekindi. Orollar tutashib ketib, dengiz uchta alohida suv havzasiga ajralib qoladi. Ikkinchi o’quvchi : “Orol bo’yi regioni” deb ataluvchi bu mintaqada 5 millionga yaqin aholi yashaydi. Ana shu aholining butun xo’jalik faoliyati Orol dengizi bilan bog’liq bo’lgan .Dengizning kechrayishi uning tagidagi tuzlarning shamol bilan tevarak- atrofga to’zib ketishi, ichimlik suv tanqisligi, yuqumli kasalliklarning ko’payishi bugungi kun Orolbo’yi hududi ekalogik tangligining ko’rinishlardandir. Orolni va Orolbo’yini bu tanglikdan qutqarib qolishi uchun harakat qilinyapti. Uchinchi o’quvchi : -xo’sh, Orolni saqlash, orolbo’yi ekalogik sharoitini yaxshilash uchun nimalar qilish kerak.? Bu haqida takliflar ko’p. Jumladan, Orol havzasidagi mavjud suvdan tejab foydalanib, ortiqcha suvni dengizga oqizish, barcha oqova va sizot suvlarni yig’ib,Orol dengiziga quyish,ekin maydonlarini qisqartirish bilan bu muammoga ozgina bo’lsada yechim topish mumkin. Tez savollarga tez javob. 62

Har bir guruhga savollar beriladi. 1.Sirdaryo qaysi daryo qo’shilishdan hosil bo’ladi? Norin,Sirdaryo 2.Movaraunnahr deganda nimani tushunasiz ? Ikki daryo oralig’i 3.Qaysi o’simlikning boshi olovda, oyog’ida? Yantoq 4.O’zbekistondagi yirik ko’l qaysi ? Aydar ko’l 5.Qaysi daryo qadimda Jayhun, O’kuz,Oks deb atalgan. Sirdaryo 6 19ta GES qurilgan daryo qaysi ? Chirchiq 7.Yer sharida eng yirik ko’l qaysi? Kasbiy ko’li 8.Qaysi materikda daryo yo’q? Antarktidada 9“O’zbekiston dengizi” deb qaysi suv ombori aytiladi? Tuyabo’giz 10.Orol dengizi qavsi davlatga qarashli ? O’zbekiston, Qozog’ston 11.O’zbekistondagi eng uzun daryo qaysi? Sirdaryo 12.Respublikamizdagi eng ifloslangan daryo qaysi ? Chirchiq Topishmoqlar javob izlaydi. Guruhlarga topish uchun topishmoqlar beriladi. 1.Jayhun, O’kuz, Oks qadimgi nomi, Qirg’og’in o’pirar hech yo’ maromi. (Amudaryo) 2. Shunday daryoki uzun, Qadimda nomi sayhun. (Sirdaryo) 3. Yog’inlardan to’ladi, Yog’och ortsang bo’ladi. (Daryo) “Kim ko’p topadi” o’yini. O’yin tartibi har bir jamoadan bittadan o’quvchi chiqadi va belgilangan vaqt ichida o’zlari bilgan daryolarning nomlarini yozib chiqadi. Qaysi guruh vakili eng ko’p daryoning nomini yozsa, o’sha guruh g’olib bo’ladi. “ Muammoli vaziyat” Bu shartda har bir guruh a’zolari tabiatni muhofaza qilishga doir ko’rgazma tayyorlaydilar va qisqa sahna ko’rinishini olib chiqishlari kerak.Masalan, suvni ochib quyish, ko’cha hovlilarga sepilayotgan holat, ariqqa axlat tashlanayotgan yoki vodoprovod jo’mragidan suv oqib turgandagi vaziyat.Bunda guruhlar raqib 63

guruhi tashkil qilgan muammoli vaziyatni ko’rib qanday vaziyat ekanligi topishadi va izohlashadi. Kecha oxirida guruhlarni ballari hisoblanadi, eng ko’p ball to’plagan guruh a’zolari rag’batlantiriladi. XULOSA Geografiya qadimiy va qiziqarli fanlardan biri hisoblanadi, unga qiziqmagam o’zining kundalik faoliyatida geografiga duch kelmagan insonni uchratish qiyin. Geografiya darslarini qanchalik hayotga bog’lab, ularni qiziqarli qilib tashkil etsak, ona tabiatning sahiyligini uning boyliklarini kelajak avlodga saqlab qolish uchun tabiat muhofazasiga oid ishlarni amalga oshirsakgina tabiat muhofazasini o’quvchilarning ongiga chuqurroq singdira olamiz. "Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan 64

erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan", deya ta’kidladi Prezidentimiz 1 Kelgusi avlodni har tomonlama barkamol mustaqil fikrli, ilmli, ma’naviy yetuk qilib tarbiyalashda bugungi kun o’qituvchisining ma’suliyati kattadir. Tabiat va uning boyliklarini har taraflama tadqiq etish ulardan oqilona foydalanish yo’llarini ishlab chiqishda tabiiy fanlarning roli doimo katta bo’lgan, hozirgi davrda tabiat muhofazaga qilishga doir qabul qilingan qaror va farmonlar muvaffaqqiyatli hal qilinmoqda. Sanoat tarmoqlarini atmosfera havosini, oqar suvlarning ifloslanishini oldini olish bo’yicha bir qator muhim tadbirlar, yangi texnologik jarayonlar tadbiq etilmoqda. Bitiruv malakaviy ishning xulosa qismida shuni ma’lum qilaman-ki, b itiruv malakaviy ish ning 1- bobi geografiyadan sinfdan tashqari ishlarning o`rni va roli ning ilmiy - nazariy asoslari sinfdan tashqari ishlarning mazmun va mohiyati, sinfdan tashqari ishlarga qo’yiladigan pedogogik talablarini ochib berish orqali Yoritildi , shuningdek o’quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari ishlarning shakl va usullari ishlab chiqildi. Ishning 2-bobida esa geografiyadan tabiatni muhofaza qilish maqsadida sinfdan tashqari tashkil etiladigan ishlar ning amaliy jihatlari tahlil qilindi. Unga ko`ra Sayohat - tabiatni muhofaza qilishga o’rgatuvchi qulay vosita ekanligi ko`rsatildi hamda tabiat muhofazasida tadbir va o’yinlarni tashkil etish yo`llari ishlab chiqildi hamda tabiatni muhofoza qilish maqsadida geografiyadan tashkil etiladigan tabiat muhofazasiga oid tadbir ishlanmalari tayyorlandi, va bu kechalarning ahamiyati ochib berildi. Shuningdek ekologik yo`nalishdagi geografiya fan tugaragi faoliyati haqida fikrlar bildirildi. B itiruv malakaviy ishi ning mazmunini ochishda tajribali pedagoglarning ish faoliyatlari tahlil qilindi. Mavzu mohiyatini ochishga yordam beradigan geografiyadan sinfdan tashqari ishlarda tabiatni muhofaza qilishga oid tadbir ishlanmalari tayyorlandi. Ishdan umumiy o`rta ta’lim maktablarining geografiya 1 Sh . Mirziyoyev 15-iyun Toshkent "Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash – davr talabi" anjumanda so‘zlagan nutqi 65

fan o`qituvchilari, kasb hunar kollejlari, akademik litseylar hamda geografiya ta’limi yo`nalishida tahsil olayotgan bakalavr talabalari foydalanishlari mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Mirziyoyev . Sh . "Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash – davr talabi" anjumanda so‘zlagan nutqiToshkent- 2017 15-iyun 2. Karimov I.A.«O'zbekiston XXI-asr bo'sag'asida», «Xafvsizlikka ta h did, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari». Toshkent. «O'zbekiston» 1997 yil. 3. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” asari Toshkent. «O'zbekiston» 2008 yil. 4. Ta’lim to’grisidagi qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi T- 1997 yil. 5. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi T- 2010 6.O’zbekiston Respublikasi “Qizil kitob” I tom,”Chinor ENK” 2004-y 7.Avliyoqulov N. “Zamonaviy o’qitish texnologiyalari” Toshkent 2001 y 8.Bahromov Q, Shodiyyeva N “Maktabda geografiya ta’limi” Toshkent 2015 y 9.Ataev O. Tuyg`ular kezar olam Qarshi, “Nasaf” 2003 –yil 10. Atlas mira” Strani mira v kartaxi sifrax. M. “Ast-Press” 20 1 0 y . 66

11. Atlas “Ekonomicheskayai sosialnaya geografiya mira” M. 2006 12.Baratov P, O’zbekiston tabiiy geografiyasi. Toshkent-1996 13. Darenskiy A. B “Geografiya o’qitish metodikasi” T-1964 14.Ergashev A. va boshq. Jaxon mamlakatlari. Toshkent 2006 yil. 15. Jahon mamlakatlari. Spravochnik. T.O’zbekiston. 1990 y. 82 ta 16.Jumayeva R. “Geografiyadan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va o’tkazish” metodik tavsiya VPKQTMOI Qarshi 2004 yil. 17.Ishmuhammedov R, Abduqodirov A. “Ta’limda innovasion texnologiyalar “ T- 2008 yil 18.Kalonov B.H., A.T. Haitov, L.N.Erdonov “O’zbekiston geografiyasini maktabda o’rganish” 19.Kartel.L.N. “Tabiiy geografiyadan didaktik meteriallar” T-1991 yil 20. Maksimov N.A.,Tabiiy geografiyadan metodik qo’llanma. Toshkent,” O’qituvchi”, 1991 y. 21.Mahkamov M., G`ofirov T, Maktabda geografiyadan ekiskursiyalar o’tkazish. T, ”O’qituvchi”, 1985 –y. 22.Maktabda geografiya jurnali. T-2016, 2017, 2018 sonlari 23.Mavjutov D.Geografik topishmoqlar. Toshkent, “Mehnat’, 2001 24. Ma’rifat gazetasi 2017-2018 yil sonlari 25.Mo’minov O.”Qiziqarli geografiya”. Toshkent, “O’zbekiston”,1976 y. 26.Musayev P. , Qurbonniyozov R. “Geografik o’yinlar” T -1990 27.Muhammadiyev A.M., Ziyayev S.D., Ioganzen B.G, Igolkin N.I. “Tabiat muhofazasi va ekologiya” T-1986 28.Mo’minov . O. “Geografiya ta’lim metodikasi T.,- 1986 29. Nuriddinova M.I. “Tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi” Toshkent 2005 yil. 30.Tolipova. I., G`ofirov A. T. Biologiya ta’lim texnologiyalari (metodik qo`llanma). T; “O’qituvchi”, 2002-y 31.Tilovov T. “Baxri muhit fojiasi” 32.To’xtayev A., Hamedov A. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. 33. “O’qituvchi” 1994-y. 67

34.To’xtayev. A, Ekologiya, T; “O’qituvchi”, 2002y. 35.To’xtayev. A., Tillaboyeva M, “Rang-barang tabiat”, T-2003. 36.To’xtayev A, va boshqalar; Inson va tabiat (O’qituvchilar uchun metodik qo’llanma) T.G`.G`ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2003-y. 37.Qurbonniyozov R. “Geografiya o’qitish metodikasi” Urganch 2001 yil. 38.Hasanov H. “Geografik nomlar siri” T-1985 39.Haitov.A., Boymurodov N. “Ta’limda noan’anaviy darslar va interfaol usullardan foydalanish” T-2006 40.Hamidov A. va boshqalar, Geografiyada o’qituvchilar uchun qo`llama, T “O’qituvchi” 1999-y. Elekteron ta’lim resurslari . www.ziyonet.uz www.pedagog.uz MUNDARIJA 1 BOB SINFDAN TASHQARI ISHLARNING O`RNI VA ROLI 1. 1. Geografiyadan sinfdan tashqari ishlarning mazmun va mohiyati ,ularga qo’yiladigan pedogogik talablar 1. 2. O’quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari ishlarning shakl va usullari 2 BOB GEOGRAFIYADAN TABIATNI MUHOFAZA QILISH MAQSADIDA TASHKIL ETILADIGAN SINFDAN TASHQARI ISHLAR 2. 1 Sayohat - tabiatni muhofaza qilishga o’rgatuvchi qulay vosita. 2.2 Tabiat muhofazasida tadbir va o’yinlarning ahamiyati 2. 3 Ekologik yo`nalishdagi geografiya to’garagi. ILOVA -1 68

ILOVA -2 XULOSA - FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 69

O'xshashlar

Mehnat ta’limidan sinfdan tashqari mashg’ulotlarni tashkil qilish texnologiyasi

Chet tilida sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilish va o’tkazish metodikasi

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash jarayoni

“Daryolar” mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitishga doir