Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning psixologik zo‘riqishlarini oldini olish yo‘llari - Pedagogika - Diplom ishlar

Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning psixologik zo‘riqishlarini oldini olish yo‘llari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

248.5 KB

Ko'chirib olish

Туймуродова Нигора Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning psixologik zo‘riqishlarini oldini olish yo‘llari

Mundarija Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I bob Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda psixologik zo‘riqishlarni oldini olishning nazariy asoslari . . . . . . . . . I.1. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni ta’lim jarayoniga tayyorlash I.2. Kichik maktab yoshidagi bolalarning psixologik xususiyatlari II bob Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilardagi psixologik zo‘riqishlarni oldini olish mazmuni II.1. Savod o‘rgatish darslarida o‘quvchilar bilan olib boriladigan ishlar II.2. Nutq o‘stirish jarayonida o‘quvchilardagi psixologik zo‘riqishlarni oldini olish yo‘llari II.3. Matematika darslarida dam olish daqiqalarini amalga oshirish metodikasi II. 4 . Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilardagi charchoqni oldini olish borasida amalga oshiril gan tajriba-sinov ishlari tahlili Xulosa Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati KIRISH

Mavzuning dolzarbligi . Ўзбекистон Республикасида мустақиллик йилларида олиб борилаётган давлат сиёсатининг устувор йўналишини таълим соҳасида олиб борилаётган ислоҳотлар ташкил этади. Таълим тизимини янгилаш, уни Дунё мамлакатлари ютуқларидан фойдаланган ҳолда ўзгартириш мамлакатимиз келажагини таъминловчи ютуқлардан бири бўлиб ҳисобланади. Зеро, таълим соҳаси учун сарфланган ҳар қандай меҳнат келажакда, албатта, ўз мевасини беради. Ҳозирги кунда таълим-тарбия тизимини тубдан ўзгартириш, баркамол инсонни шакллантириш эртанги тақдиримизни белгилаб берувчи долзарб масалалардан биридир. Ўзбекистон Республикасининг «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ва «Таълим тўғрисида»ги Қонунда кўрсатиб ўтилганидек, бошланғич таълим жараёни узлуксиз таълим тизимида муҳим пойдевор босқич ҳисобланади. Таълим тизимидаги ислоҳотлар ва бошланғич таълимнинг асос сифатидаги ўрни чуқур англаган юртбошимиз И.Каримов мустақилликнинг дастлабки йилларидаёқ барча маърифатчилар, зиёлилар ва ёшлар тарбиясига мутасадди бўлганларга мурожаат қилиб, республика ижтимоий-иқтисодий истиқболининг мезонларидан бири сифатида ёш авлод таълим тарбияси, уларнинг маънавиятида ўзгаришлар бўлиши зарурлигини вазифа қилиб белгилаб берган эдилар. Мустақиллик йилларида бу борада талай ижобий ишлар, туб ислоҳотлар амалга оширилди. Илмий педагогик ходимлар, бошланғич синф ўқитувчилари таълим-тарбия жараёнини қизиқарли ва самарали ташкил этиш борасида изланишлар олиб бормоқдалар. Узлуксиз таълим тизимида айниқса, бошланғич синф ўқитувчиларининг масъулияти чексиздир. Чунки улар мактаб остонасига биринчи бор қадам қўйган мурғак қалб эгаларини кутиб оладилар. Уларни мактаб ҳаётига кўниктириб, замонавий билимларни эгаллашларига йўл очиб берадилар ва уларда илмий дунёқараш элементларини шакллантирадилар. Айниқса, савод ўргатиш дарслариданоқ ўқувчилар диққатини жалб эта олиш, билим

ўзлаштириш жараёнига қизиқтира олиш ўқувчиларнинг кейинги босқичлардаги таҳсилида ҳам муҳимдир. Биринчи синф ўқитувчиси таълим-тарбия ишларининг мураккаб жараёнларига бардошли бўлиши, бола характеридаги ўзгаришларни сезгирлик б илан пайқаши ва таълим методларидан ижодий фойдаланиши лозим. Болаларнинг ўқишга муносабатлари, ақл ва идроклари кичик мактаб ёшида шаклланади. Бу ҳам бошланғич таълим мазмунини ўқувчилар ёшига ва психологик хусусиятларига мос ҳолда ташкил этишни талаб этади. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг психологик-педагогик хусусиятларини инобатга олган ҳолда ўқувчилардаги психологик зўриқишларни бартараф этиш мақсадида қувноқ дақиқаларни ташкил этишни тавсия қилдик. Шунингдек, савод ўргатиш дарсларида, нутқ ўстириш жараёнида ва математика дарсларида қувноқ дақиқаларни ташкил этиш учун шеърий ишланмалар тайёрладик. Ишлаб чиқилган ишланмалардан фойдаланиш ўқитувчилар фаолиятини самарали уюштиришга хизмат қилади, деган умиддамиз. Bitiruv malakaviy ishning o'rganilganlik darajasi . Bitiruv malakaviy ishning maqsadi : boshlang'ich ta'lim jarayonida o'quvchilarning psixologik zo'riqishlarini oldini olish yo'llarini o'rganish, hamda mavzu bo'yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari: - o'quvchilar aqliy faoliyati jarayonida yuzaga keladigan psixologik zo'riqishlarini keltirib chiqaruvchi sabablarini yoritish; -o'quvchilar psixologik zo'riqishini oldini olish omillarini aniqlash; -o'quvchilar psixologik zo'riqishlarini oldini olishda dam olish daqiqalarini o'tkazish yo'llarini ishlab chiqish; -dam olish daqiqalarini o'tkazishga doir tavsiyalar berish;

Bitiruv malakaviy ishning predmeti: o'quvchilarni psixologik zo'riqishlarini oldini olish jarayoni mazmuni, shakl-usullari. Bitiruv malakaviy ishning ob'ekti: boshlang'ich sinf o'quvchilarining psixologik zo'riqishlarini oldini olish jarayoni. Bitiruv malakaviy ishning farazi. Agar boshlang'ich sinf o'quvchilarining psixologik zo'riqishlarini oldini olish borasida dam olish daqiqalarini o'tkazish jarayonida dars mavzusiga mos maqsadga muofiq holda quvnoq daqiqalardan tanlab foydalansa ta'limning sifat va samaradorligi oshadi. Bitiruv malakaviy ishning nazariy metadalogik asosi: O'zbekiston Respublikasining ''Ta'lim to'g'risida''gi va ''Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi'', Prezident I.A.Karimovning ''2004-2009-yillarda maktab ta'limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi to'g'risida'' Farmoni (2004-yil 21-may) va ta'lim-tarbiya sohasidagi boshqa me'yoriy va ko'rsatma hujjat hamda olimlarning pedagogika sohasidagi ilmiy tadqiqodlari, shuningdek, ilgor pedagoglarning zamonaviy maktablarda ta'limni rivojlantirish masalariga bag'ishlangan asarlari maskur bitiruv malakaviy ishning nazariy metadalogik asosi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning metodlari: izlanish va tahlil qilish, o'quvchilarning psixologik zo'riqish sabablarini o'rganib chiqish, o'qitish jarayonini kuzatib borish, o'qituvchi va o'quvchilar bilan suhbat o'tkazish, o'quvchilar o'rtasida og’zaki so'rov ishlari olib borish. Bitiruv malakaviy ishning yangiligi: -psixologik zo'riqishlarning oldini olish muhim usullaridan biri dam olish daqiqalarini o'tkazishni yaxshilash; -dam olish daqiqalar materiallarini dars mavsusi bilan bog'lab o'kazishni o'rganib chiqish; Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati. O'quvchilar psixologik zo'riqishlarini oldini olishda quvnoq daqiqalardan unumli va to'g'ri foydalanish chora tadbirlarini ishlab chiqishdan iborat.

Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Kirish 2 bob, 6 fasl, xulosa va adabiyotlar ro'yxatidan iborat. I BOB. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda psixologik zo‘riqishlarni oldini olishning nazariy asoslari 1.1.Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni ta’lim jarayoniga tayyorlash MAKTABGA PSIXOLOGIK TAYYORGARlik Maktabga tayyorgarlik Maktabga borish bolalarning hayotida juda-katta voqeadir. Maktab hayoti bolalarga yangi bir dunyoni ochib beradi, maktab davrida bolalaming asosiy faoliyatlari o'zgaradi. Endi bolalarning asosiy faoliyatlari, asosiy vazifasi va ijtimoiy burchi o ' qish bo'lib qoladi. 6-7 yoshli bolalar uchun yangi faoliyat bo'lgan o‘qish ulardan yangi sifat, yangi xususiyatlarga ega bo'lishni talab etadi. O'qish faoliyati uchun bolalarda barqaror diqqat, o‘tkir zehn, mustaqillik, ishchanlik va bartiblik xislatlari bo'lishi kerak. Bog‘chadan maktabga o'tishlari natijasida kattalar bilan bo'lgan munosabatlarida ham birmuncha o‘zgarish yuz beradi. Bolalarning maktabga o‘tishlari, ularning yaslidan bog'chaga o'tishlariga qaraganda murakkab bosqichdir. Shuni ham nazarda tutish kerakki, bola maktabga o‘tishi bilan uning ijtimoiy holatida ham o‘zgarish ro‘y beradi. Chunonchi maktab yoshiga yaqinlashgan bolalar bog‘chada “katta” deb hisoblanar edilar. Maktabga o‘tgach, ular yana “eng kichkinalar” qatoriga tushib qoladilar. Bolalaming maktabga o'tishlari bilan yuzaga keladigan ana shunday jiddiy o‘zgarishlarni nazarda turib, ularni maktabga har tomonlama tayyorlash kerak. Bolalar bog'chasining asosiy vazifalaridan biri bolalarga har tomonlama tarbiya berib, ularning taraqqiyot darajalarini maktabda o‘qiy oladigan qilishdan iboratdir. Bu esa, o‘z navbatida, maktabdagi o‘qitish ishlari bilan bog'chadagi ta’lim-tarbiya

ishlari o'rtasida ma’lum izchillik bo‘lishini talab qiladi. Bog'chada bolalarning jismoniy jihatdan o‘sishlariga qanchalik e’tibor berilsa, ularning aqliy va axloqiy o'sishlariga ham shunchalik e’tibor beriladi. Ularning maktabga chiqishlari doimo nazarda tutilib, o‘tkaziladigan turli didaktik mashg’ulotlarda bolalarning idroklari, tasavvur va xotiralari, hayol hamda tafakkurlari, irodalari sistemali tarzda taraqqiy ettirib boriladi. Bolalarni maktabdagi o‘qish jarayoniga tayyorlashda ularning nutqini o'stirish, juda zarur shartlardan biridir. Shuning uchun katta guruh bolalarini maktabdagi o‘qishga tayyorlashda o‘z ona tillarini yaxshi o'rganishlariga, ya’ni so‘z boyligini orttirishga, to‘g‘ri talaffuz va to'la hamda to'g'ri jumla tuza olishlariga ahamiyat berish kerak. Bolalarning tashqi olam haqida tasavvurlarini kengaytirish, boyitish ishlari ular nutqini o'stirish asosida olib borilishi kerak. Shu yoshda bolalarda birmuncha makon tushunchalari (uzoq, yaqin, o‘ng, chap, katta, kichik), dumaloq va doira haqidagi tushunchalar, vaqt (zamon, bugun, erta, indin, hozir) haqida tasavvur va shuningdek, axloq tushunchalari (yaxshi, yomon, rost, yolg‘on, uyalish) paydo bo‘ladi. Bundan tashqari, bola jismoniy jihatdan ham o'sadi. Uning nerv sistemasi, miyasi, muskullari, qo‘llari yanada etiladi. Bu davrda bolaning xarakteri va o'ziga xos individual xususiyatlari ko'zga tashlana boshlaydi. Shu narsa diqqatga sazovorki, hamma bog‘chalardagi maktab yoshiga to'lgan bolalar maktabdagi o'qishga bab-baravar tayyor bo'lavermaydilar. Ayrim bolalar maktabga kelgach, yangi sharoitga tez kirishib keta olmaydilar. Ularda o'qish uchun qandaydir bir xususiyat etishmayotgandek ko‘rinadi. Bu o‘iinda shunday bir savol tug‘iladi. Bolalarni qay paytda psixologik jihatdan maktabdagi o'qishga tayyor deb hisoblash mumkin. Ayrim psixologlarning fikricha, bola maktabda o'qishi uchun atrofdagi narsa va hodisalarga doir anchagina tasavvurlarga ega bo'lishi hamda ma’lum darajada aqliy jihatdan o'sgan bo‘lishi lozim. Biroq hayotda shunday voqealar uchraydiki, anchagina tasavvur boyligiga ega bo'lgan va hattoki yozish hamda o‘qishni biladigan bolalar ham maktabdagi o‘qishga tayyor bo‘lmaydilar. Ular maktab va o'qituvchining talablarini bajara olmaydilar. Aksincha, ayrim bolalar

etarli tasavvur boyligiga ega bo'lmasalar ham, maktabda o‘qib keta oladilar. Lekin, bundan maktabdagi o ' qish jarayoni uchun ma’lum darajada aqliy jihatdan o‘sgan bo‘lish maktabda dastlab o'qib ketish uchun eng zarur shartlardan biridir. Lekin bu bolaning o'qishga tayyor ekanligini aniqlashdagi hal qiluvchi omil emas, chunki bu yerda yosh masalasi ham bor. Boshqa bir olimlar bolaning o'qishga tayyor ekanini aniqlashdagi asosiy narsa iroda sifatlarining etilganligidir, deydilar. Bu fikr bir yoqlamalikka yo‘l qo‘yishdan boshqa narsa emas. Yetti yoshga to'lish davri go‘daklikning tugashi davriga to‘g‘ri keladi. Xuddi ana shu davrdan boshlab bolalarda o‘z-o‘zini anglash tarkib topa boshlaydi. Shuning uchun bolalarning etti yoshga to'lgan davridan boshlab sistemali suratda o'qitishga o ' tish maqsadga muvofiqdir. KD.Ushinskiyning fikricha, bolaning maktabdagi o‘qish faoliyatiga tayyorligi ayrim psixik jarayonlarning taraqqiyot darajasi bilan emas, balki bola shaxsining umumiy taraqqiyot darajasi bilan aniqlanadi. Bolalarda 5-6 yoshdan boshlab shaxsiy ong tarkib topa boshlaydi. Bu shunday hollarda ko'rinadiki, bolalar o'zlari yashab turgan ijtimoiy muhitdan o‘z o‘rinlarini belgilashga, kattalar bilan yanada yaqinroq, yanada to‘laroq munosabatlar sistemasini o‘rgatishga intiladilar. Katta guruh bolalari maktabga o’tishdan ancha ilgariyoq maktab haqida orzu qila boshlaydilar. Maktabning qanday ekanini kattalardan tez-tez surishtirib turadilar. Maktabga borish vaqtlarini aniq bilishga harakat qiladilar. Agar biror o‘rtoqlari maktabga o'tib ketsa, juda havaslari kelib, o'zlari bog'chada qolganlaridan o‘ksinib ketadilar. Katta yoshdagi bog'cha bolalarining maktabga intilishlari ijtimoiy munosabatlar sistemasidan yangini egallashga bo'lgan intilishlarining konkret ifodasidir. Shunday qilib, bolaning maktabdagi o‘qishga tayyorligi shaxsning ijtimoiy yetuklik bosqichlaridan biridir. Lekin ijtimoiy taraqqiyotning bunday yetuklik bosqichiga bola o‘z-o‘zidan ko‘tarilmaydi. Uni bu bosqichga bog‘chadagi va oiladagi butun ta’lim-tarbiya ishi ko'taradi. Bola yetti yoshga to'lganda jismoniy jihatdan ancha o'sadi, o‘zini idoia qilishga, nojo'ya xatti-harakatlaidan o‘zini tiyishga, hulq-atvor qoidalarini o‘zlashtirishga

harakat qiladi. U o‘zini eplay boshlaydi, o‘z kuchiga yarasha mehnat qila oladi, masalan, bolalar bog'chasida navbatchilik vazifasini bemalol uddalaydi, jamoada yashashga ko'nika boshlaydi Bolaning turmush tajribasi tobora ortadi, ko‘p narsalaming nomini va ulardan qanday foydalanishni biladi. Xotirasi va tasavvurlari o‘sib, ko‘pgina she’r va hikoyalarni yoddan bilib oladi. Bolaning nutqi ma’lum darajada o‘sgan bo'ladi, u o‘z o'rtoqlari va kattalar bilan erkin suhbat qila oladi. Yetti yoshli bolalaming his-tuyg ' ulari ancha o'sadi. Xayrixohlik, rahmdillik, o'rtoqlik kabi xis-tuyg‘ular mustaxkamlana boshlaydi.

Bu davrda bolada turli harakatlar mustahkamlanadi, u qaychi, igna, qalam kabi qurollardan foydalanish malakasini egallay boshlaydi. Biroq bu davrda ham bolada hali beixtiyor aktivlik ancha ustun turadi. Shu sababli bolani qiziqtiradigan yoki unga kuchli ta’sir qila digan naisalar uning diqqatini jalb qiladi. Bu yoshda ham o'yin judda katta rol o'ynaydi.O'yin jarayonida bola o'zini idora qilishga, o‘z harakatlarini o'yin qoidalariga bo‘ysundirishga, javobgarlikka, jamoa manfaatini ustun qo'yishga odatlanadi. Bu xislatlar keyinchalik o‘qish mehnatiga o'tish uchun zarur bo‘lgan xislatlardir. 0‘yin jarayonida bolaning aql-idroki, zehn va boshqa psixik xususiyatlari o'sadi. Bular o'z navbatida, bolaning maktabda o‘qishi uchun psixologik zamin tayyorlaydi. Bunday zaminni tayyorlash va mustahkamlashda, albatta oilada hamda bolalar bog‘chasida olib boriladigan ta’lim-tarbiya ishlari hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Yetti yoshga to‘lib, maktabga chiqqan bolalarning psixik jihatdan bundan keyingi o'sishi maktabda hamda oilada olib boriladigan ta’lim- tarbiya ishi jarayonida amalga oshiriladi. Ta’limga psixologik tayyorlik deganda bolaning ob’ektiv va sub’ektiv jihatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta’limiga avval psixologik jihatdan tayyorlanadi. Binobarin, uning psixikasi bilim olishga yetarli darajada rivojlanadi. Shu yoshdagi bola idrokining o'tkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqligi, o'zining qiziquvchanligi, dilkashligi, xayrixohligi, ishonuvchanligi, tafakkurining yaqqolligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi. Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan uzoq muddatli va shartli barqaror bo‘ladi. Bola diqqatining xususiyatlari rolli va syujetli o‘yinlarda, rasm chizish va qurish- yasash mashg‘ulotlarida, loy hamda plastilindan o'yinchoqlar tayyorlashda, o'zgalar nutqini idrok qilish va tushunishda, matematik amallarni yechishda, hikoya tinglash va tuzishda ko'rinadi. Bola o‘z diqqatini muayyan ob’ektga to'plashga intiladi. Uning xotirasi qiziqarli, ajoyib- g‘aroyib, kishini taajubga soladigan ma’lumot va hodisalami puxta esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu davigacha bevosita kattalar rahbarligida u yoki bu axborotlarni o‘zlashtirib kelgan bo'lsa, endi o‘z xohish-irodasi bilan zarur ma’lumotlar to'plashga,

o‘z oldiga aniq maqsad va vazifa qa'yishga harakat qiladi. Bolaning ana shu faolligi xotirasining muayyan darajada rivojlanganligini bildiradi. U she’r, hikoya va ertaklarni esda qoldirish uchun ko‘p takrorlashi, yod olishning eng qulay yo‘l va usullaridan foydalanishi ta’lim jarayonida unga juda qo‘l keladi. Birinchi sinf o‘quvchisi ko'pincha obrazli xotiraga suyanib bilish faoliyatini tashkil etsa ham bu ish xotiraning boshqa turlarini inkor qilmaydi. Aksincha, ta’lim so‘z-mantiq xotirasini taqozo etadi. So‘z mantiq xotirasining mavjudligi ma’nosini tushunib esda olib qolish jarayornining samaradorligi ortishiga keng imkoniyat yaratadi. Tajribadan ma’lumki, bola ma’nosiz so'zlardan ko‘ra ma’nodor tushunchalarni birmuncha tez va mustahkam eslab qolish xususiyatiga ega. Uning nutqi maktab ta’limiga tayyorgarlik bosqichida kattalar bilan muloqotga kirishish, kishilarning fikrini o‘qib olish va to‘g‘ri idrok qilish darajasida, nutqrining tuzilishi esa grammatika qoidalariga mos, mantiqan izchil, ifodali, miqdor va ko'lam jixatdan flkr almashishga etarli bo'ladi. U eshitgan va ko‘rganlari tog‘risidagi ma’lumotlami tushuna oladi. O‘zidagi axborotlarni muayyan tartibda bayon qila biladi, aqliy faoliyat operatsiyalaridan o ' rinli foydalanadi (ularni taqqoslaydi, oydinlashtiradi, umumlashtiradi, hukm va xulosa chiqarishga harakat qiladi). Olti yoshli bolaning psixik tayyorligi haqida gapirilganda ko‘pincha muayyan reja asosida, tartibli, ko‘p qirrali maqsadga yo‘naltirilgan, o‘zaro mantiqiy bog'liq, izchil boshlang‘ich ta’limga zamin vazifasini o‘tovchi psixik o‘sish darajasini nazarda tutamiz. Shuningdek, ta’lim uchun psixik o'sish darajasidan tashqari, bola turmushi va faoliyatining tafovutlari, sharoitlari, o‘ziga xosligi, uning sihat- salomatligi, uslubiy jihatdan tayyorgarligi, oddiy ko‘nikmalami o‘zlashtirgani kabi omillarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida aytilganlarning hammasi bolaning maktab ta’limiga psixologik jihatdan tayyorligining ob’ektiv tomonlarini ifodalaydi. Bola maktab ta’limiga psixologik tayyorlanishning sub’ektiv tomoni ham mayjuddir. Uning maktabda o‘qish xohishi, intilish, katta yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishish istagi mazkur tayyorgarlik bilan uzviy bog‘liqdir.

Bolani maktabga tayyorlashBolani maktabga tayyorlash Bolani maktabga tayyorlash deganda nimani anglash lozim? Bunda: - bolalar o'yin faoliyatining qonun-qoidalarini o'zlashtirib olishlari; - bolaning salomatligi: va jismoniy rivojlanishi talab dar^ja- sida bo'lishi; -bolada nutq o'stirish, muloqotga kirisha olishni rivojlantirish; - o'z fikrini erkin ifoda eta olishi, fazoviy tasavvur va tushunchaga ega bo'lishi; - nafosat tarbiyasi, musiqa, ashula, she’riyat, ertak, rivoyatlardan namunalar aytish va unga qiziqish uyg'otish; -kichik monologlar, dialog, fikr almashuv, tez kirishuvchan- likni rivojlantirish; - eleriientar matematik savodxonlikni tarbiyalash; -jonli-jonsiz tabiatga mehr, mehnat qilish tushunchasi, o'simlik, hayvonot olamini asrab-avaylash, ekologik madaniyatni shakllantirish; - boshlang'ich, sanitariya, shaxsiy gegiyena, sog'lom turmush tarzini shakllantirish, o'z salomatligini saqlay olishga o'rgatish; - milliy urf-odatlar, qadriyatlar, an’analar, bayramlar, tarixiy obidalarga hurmat, bilan qarashni kichkintoy qalbiga singdirish; - nutq tovushlarini to'g'ri. talaffuz qilishi; - o'ngacha va beshdan birgacha sanay olishi; Davlatimiz ramzlari haqida boshlang'ich tushunchalarga ega bo'lishlariga sharoit yaratish kabilar.

Tayyorlov guruhlarida bolalarning ish joyini to ' g ' ri tashkil etish Bolalar juda ko'p vazifalari, ya’ni, o'qish, yozish va boshqa mashqlarni partada o'tirib bajaradilar. Bu davrda o'qituvchi bolalarni to'g'ri o'tirishga o'rgatishi; ularning erkin ishlashi uchun zarur shart-sharoit yaratib berishi kerak. Buning uchun dastlabki kundanoq o'qituvchi maktab hamshirasi bilan hamkorlikda bolalarni yoshiga, bo'yiga, ko'rish va eshitish qobiliyatlariga qarab partalarga o'tqazishi lozim. Bolalar partasi sinfdagi asosiy jihoz bo'lib, u bolalarning yoshlari va bo'ylariga mos, yozish uchun qulay bo'lishi va bolani o'tirib-turganda halaqit bermasligi lozim. Tayyorlov guruhlarida ta’lim jarayonini tashkil etish Biz yuqorida ana shu tayyorlov guruh larida olib boriladigan o'quv mashg'ulotlari haqida tavsiyalar berdik. Ish avvalida viloyatimizdagi ta’lim maskanlarida faoliyat ko'rsatayotgan metodist-olimlar, ilg'or va tajribali bosh lang'ich sinf o'qituvchilari bilan fikrlashdik. : Ularni fikr va mulohazalari hamda o'z tajribalarimizga asoslanib, tayyorlov guruhlaridagi faoliyatni quyidagicha rejalashtirdik. O'quv muddati 2 bosqichda amalga oshiriladi: Birinchi bosqich: 1 -apreldan. 25-maygacha Bckinchi bosqich: 10-avgustdan 25-avgustgacha . O'quv jarayoni haftada 5 kun (shanbadan tashqari) har kuni 30 minutdan 2 ta mashg'ulot olib boriladi. Bu guruhlarda ta’lim-tarbiya jarayoni olib boruvchi o'qituvchi ayni daqiqada 4-sinfda dars berayotgan tajribali boshlang'ich sinf o'qituvchisi bo'lishi lozim. Biz boshlang'ich ta’lim dasturiga tayangan holda mavzular rejasini tuzdik. Ta’lim jarayoni uchun 3 ta fanning negizini asos qilib oldik . Ularni quyidagicha nomladik. 1. Nutq o'stirish va o'qishga tayyorlash, 2. Yozuv darsiga tayyorlash va tovushlar talaffuzini o'rgatish,

3. Hisoblash, sanash malakalarini hosil qildirish, Nutq o'stirish va o'qishga tayyorlash - davlatimiz ramzlari, maktabning ichki tartib qoidalari, yo'l harakati qoidalari, har xil janrdagi asarlarni tinglashni o'rganadilar . Asosiy maqsad - o'quvchilar nutqini o'stirish, lug'atini boyitish, fikrlash qobiliyati va dunyoqarashini o'stirish. Yozuvga tayyorlash va tovushlar talaffuzini o'rgatish yozuv qurollari bilan tanishtirish, qo'l barmoqlarini uzluksiz yozishga tayyorlash va harf unsurlarini yozishga o'rgatish. Tovushlarni to'g'ri talaffuz qilish va o'rni haqida tushuncha berish, ularni hosil qilish. Asosiy maqsad — dastlabki yozuv ko'nikmalarini shakllantirish va yozuv ashyolaridan to'g'ri foydalanishgao' 'rgatishdir. Hisoblash, sanash malakalarini hosil qildirish - 1 dan 10 gacha bo'lgan raqam unsurlarini yozish, to'g'ri hamda teskari sanash, og'zaki masala tuzishga o'rgatish. ”Uzun“, ”qisqa“, ”baland“, ”past“, ”yo'g'on'', ’’ingichka”, ’’katta”, ”kichik“, ’’ortiq”, ”kam“, ”teng”' kabi tushunchalarni shakllantirish. Asosiy maqsad - dastlabki hisoblash ko'nikmalarini o'stirish. Bizning ushbu tavsiyanomamiz boshlang'ich sinf o'qituvchilariga uslubiy va amaliy yordam beradi, deb o'ylaymiz.

Nutq o'stirish va o'qishga 1- dars. Maktabga kelib ketayotgan yo'l. Svetafor . 2-dars. Maktab va maktab atrofi bilan tanishtirish. Maktab, sinf va bizning o'qituvchimiz. 3-dars. Kun tartibi, ovqatlanish qoidasi. Salomlashish odobi. 4-dars. Fasl, hafta va kun haqida. suhbat. Bugun havo qanday? 5-dars. Tish cho'tkasi, pastasi, sovun va sochiq haqida suhbat. Tozalik - sog'lik garovi. 6-dars. Suv hayot manbai, suvni tejaymiz. 7- dars. Tabiatdagi daraxtlar va o'simliklar. 8-dars.Qanotli do'stlarimiz. Qaldirg'och haqida xalq ertagi. 9-dars.Vatan haqida she’r aytish. Vatan haqida tushuncha berish. 10-dars. Davlat bayrog'i haqida tushuncha berish. 11-dars. Davlat gerbi haqida tushuncha berish. 12-dars. Davlat madhiyasi haqida tushuncha berish. 13- dars. Ertak aytamiz. ”Bo ' g'irsoq “ ertagini tinglash. 14-dars. Kim bo'lmoqchisiz? Davra suhbati. 15-dars. Ota-onalarimiz kasbi haqida suhbat. 16-dars. Mehribonim buvijonlarimiz haqida suhbat. 17-dars. Oilada kattalarga hurmat, kichiklarga izzat. 18 -dars. “Onajonim” she’rini tinglash. 19- dars. Mehnatsevarlik-yaxshi fazilat. Dayra suhbati. 20-dars. Do'stlik va o'rtoqlik mavzusidagi rasm asosida’ttutq o'stirish. 21-dars. ’’Zumrad va Qimmat “ ertagini tinglash. 22-dars. Yoz fasli haqida suhbat. Issiqdan saqlanish.

23-dars. Maktab bog'i. Mevalar haqida topshiriqlar. 24-dars. Parrandalar haqida suhhat. 25-dars. Daladagi ishlar. 26-dars. Tabiatga sayohat qilish. 27-dars. Polizda. Poliz mahsulotlari haqida topishmoqlar. 28-dars. Mening Vatanim, bizning qishloq va shahar. 29- dars. ’’Salom maktabjon “ she’rini yod olish. 30-dars. Maqol va topishmoqlar. 31-dars. Sinf xonasidagi jihozlar bilan tanishtirish va ularni toza saqlash. 32-dars.O'quv qurollari va ularni saqla sh.

6 YOZUVGA TAYYORLASH VA TOVUSHLAR TALAFFUZIGA O'RGATISH Bolalarda yozuv malakalarini hosil qilishdan oldin ularni sifatli yozuv qurollari bilan ta’minlash lozim. Yozuvning chiroyli bo'lishi ko'p jihatdan yozuv qurollariga bog'liq. Yozuv qurollarini muntazam nazorat qilib borish o'qituvchining muhim vazifasidir. Boshlang'ich ta’lim dasturi talabi bo'yicha bolalar 1-sinf savod o'rgatish davri yozuv darslariga mo’ljallangan 2 chiziqli daftardan foydalanishlari tavsiya etiladi. 2 chiziqli daftarlar sifatli ishlangan, silliq va chiziqlari aniq ko'rinib turadigan bo'lishi kerak. Daftardagi qiya chiziqlar oralig'i 25 mm, qiyaligi 65', kichik harf unsurlari yoziladigan satr chizig'i oralig'i 5 mmga teng bo’lishi lozim. Shuningdek , bolalar uchun tavsiya etiladigan sharikli ruchkaning yo ’ g ' onligi bola qo ' l barmoqlariga mos bo ' lib , uzunligi 130 mm dan oshmasligi lozim . Bolalar yozuvining sifati ko ' p jihatdan yuqorida ko ' rsatib o ' tilgan yozuv qurollariga bog ' liq . Kichik satr chizig'i va yuqori chiziqda yoziladigan kichik harf unsurlari 1- dars . Yozuv vaqtida partada to ' g ' ri o ' tirish , yozuv qurollaridan to ' g ' ri foydalanish qoidalari va daftar chiziqlari bilan tanishtirish .

2-dars. A tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga to'g'ri tayoqchalarni yozish. 3-dars. О tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga to'g'ri tayoqchalarni yozish. 4-dars. O' tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga tagi ilmoqli kichik tayoqchalarni yozish. 5-dars. U tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga tagi ilmoqli kichik tayoqchalarni yozish. 6-dars. I tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga usti ilmoqli kichik tayoqchalarni yozish. 7-dars. E tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga usti ilmoqli kichik tayoqchalarni yozish. 8-dars. N tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga tagi va usti ilmoqli kichik tayoqchalarni yozish. 9-dars. L tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish, Kichik satr chizig'i oralig'iga tagi va usti ilmoqli kichik tayoqchalarni yozish. 10-dars. M tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga tagi ilmoqli uzun tayoqchalarni yozish. 11-dars. Q tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga tagi ilmoqli uzun tayoqcha larni yozish . 12-dars. T tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga cho'zinchoq doiralarni yozish. 13-dars. S tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga cho'zinchoq doiralami yozish. 14-dars. В tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'idan pastga tushuvchi uzun tayoqchalami yozish.

15-dars. К tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'idan pastga tushuvchi uzun tayoqchalarni yozish. 16-dars. D tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'idan pastga tushuvchi osti tugunchali unsurlarni yozish. 17-dars. tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'idan pastga tushuvchi osti tugunchali unsurlarni yozish. 18-dars. Y tovushining hosil bo'lish; o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga chap yarim ochiq cho'zinchoq doiralami yozish. 19-dars. Z tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga chap yarim ochiq cho'zinchoq doiralami yozish. 20-dars. V tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga o'ng yarim ochiq cho'zinchoq

21-dars. G tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga o'ng yarim ochiq cho'zinChoq doiralami yozish. 22-dars. Ng tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i oralig'iga to'iqinsimon unsurlarni yozish. 23-dars. G tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'idan yuqoriga chiquvchi usti tugunchali uzun tayoqchalami yozish. 24-dars. H tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'idan yuqoriga chiquvchi usti tugunchali uzun tayoqchalarni yozish. Kichik satr chizig'i va yuqori chiziqda yoziladigan bosh harf unsurlari 25-dars. Sh tovushining hosil bb'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i va yuqori chiziqda yoziladigan boshlovchi unsurlami yozish. 26-dars. P tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i va yuqori chiziqda yoziladigan usti ilmoqli uzun tayoqchalarni yozish. 27-dars. Ch tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i va yuqori chiziqda yoziladigan cho'zinchoq doiralami yozish. 28-dars. X tovushining hosil bo'lish o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr chizig'i va yuqori chiziqda yoziladigan uzun tayoqchalarni yozish. 29-dars. F tovushining talaffuzi va o'mi haqida tushuncha berish. I Kichik satr chizig'i va yuqori chiziqda yoziladigan o'ng ya rim ochiq cho'zinchoq doiralami yozish 30-dars. J tovushining talaffuzi va o'rni haqida tushuncha berish. Kichik satr .chizig'i va yuqori chiziqda yoziladigan chap, уа rim ochiq cho'zinchoq doiralami yozish. 31-dars. Harf unsurlarini bog'lab yozish mashqlari. Kichik satr chizig'i va yuqori chiziqda yoziladigan tagi ilmoqli uzun tayoqchalarni yozish. 32-dars. Harf unsurlarini bog'lab yozish mashqlari.

Sanash va hisoblash malakalarini hosil qilish 1-dars. Sinf xonasidagi eshik, deraza va jihozlami sanash. 2-dars. Matematika daftari kataklarini tanishtirish. 3- dars. To?g'ri chiziqlar chizish. 4-dars. Doirachalar chizish.. 5-dars. To'g'ri burchaklar chizish. 6-dars. Bufthaklar chizish. 7-dars. Uzuq chiziqlar chizish. 8-dars. Katta to'rtburchaklar chizish. 9- dars. “Katta-kichik”va teng tushunchalari. 10-dars. “Baland”, “past” tushunchalari. 11-dars. “Ko'p”, “oz”, “o'shancha” tushunchalari. 12-dars, “Qo'shuv”, -‘aymiv”, “tenglik” ishoralarini yozish. 13- dars. 0 dan 10 gacha sanashni mashq qilish. 14-Kiars. 10 dan 0 gacha teskari sanashni mashq qilish. 15-dars. 11 dan 20 gacha sanashni mashq qilish. 16- dars. 20 dan 11 gacha teskari sanashni mashq qilish. 17-dars. Juft son tushunchalari: 2,4,6,8,10 18-dars. Toq son tushunchalari: 1,3,5,7,9. 19-dars. Soat haqida tushuncha 20-dars. 0 belgisini yozish. 21-dars. 1 belgisini yozish. 22-dars. 2 belgisini yozish. 23-dars. 3 belgisini yozish. 24-dars. 4 belgisini yozish. 25- dars. 5 belgisini yozish. 26-dars. 6 belgisini yozish. 27-dars. 7 belgisini yozish. 28- dars. 8 belgisini yozish.

29- dars. 9 belgisini yozish. 30-dars. Qushlar haqida masala tuzish. 31-dars. Hayvonlar haqida masala tuzish. 32-dars. Yakuniy mashg'ulot.

1.2. Kichik maktab yoshidagi bolalarning psixologik xususiyatlari Inson yashashi va faoliyati jarayonida jismoniy va aqliy mehnat bilan shug’illanib boradi. Kuchli jismoniy mehnat bilan shug’illanish natijasida tanamizda jismoniy toliqish va charchoq paydo bo‘lsa, tinimsiz aqliy mehnat bilan shug‘ullanish esa ruhimizda psixologik charchoq va zo‘riqish hosil qiladi. Bu holatlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida esa yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Kichik maktab yoshli (7-11) -1-4 (boshlang‘ich maktab)ga to‘g‘ri keladi. Maktabgacha yosh bilan taqqoslanganda asosiy faoliyat turi o‘qish hisoblanadi. Asosiy faoliyat turning almashinuvi bolaning psixologik rivojlanishiga ham tasir etadi. Har qanday o‘tish yoshi kabi, bu yosh ham o‘z vaqtida ilg‘ash va qo‘llab quvatlash zarur bo‘lgan rivojlanishning yashirin imkoniyatlariga boy. Ko’pgina insonlar bolalikni qayg’usiz va baxtli davrlar deb hisoblashadi, ammo hayotning bu bosqichi ham qayg’u va xavotirlanishlardan xoli emas. Haqiqatdan ham bolalarning ko’p qismi notanish insonlarga va vaziyatlarga duch kelganlarida ba’zi bir emotsional va hulq atvoriy og’ishishlarni namoyon qiladilar. Masalan, ular ko’pincha xavotirlik his qiladilar. Statistik ma’limotlarning ko’rsatishicha, bolalarning deyarli yarmi ko’pgina xavotirlanishlardan aziyat chekar ekanlar. Maktab, sog’lik va shaxsiy xavsizlik bolalarni ayni xovotirlikka soluvchi mavzular hisoblanadi. Kichik maktab yoshidagi davr ham inson hayotining eng murakkab davrlaridan biri hisoblanadi. Psixo-fiziologik o’zgarishlar, bosim ostidan ijtimoiy va akademik

talablar, o’zining imkoniyatlariga noadekvat baho berish ularni qo’zg’aluvchan hamda tushkin holatlarga solib qo’yadi. Maktabga qadam qo‘yish bilan bola hayotida muhim psixologik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. O‘qituvchini tinglash, o‘qish, yozish, tushunganlarini so‘zlab berish va hakazo. 7-yoshli bola psixikasi bilim olishga yetarli darajada taraqqiyot bosqichiga erishadi. Bola o’zi bilib bilmay o’z aqliy taraqqiyotini o’stirishga tirishadi, chiroyli fikrlashga tashna bo’ladi va bu uning psixik taraqqiyotidagi eng muhim o’zgarish hisoblanadi. Inson shaxsining shakllanishida ijtimoiy muhit (shaxslararo munosabat, o’zaro fikr almashish, hamkorlik)ning ahamiyati juda katta. Bola hech qachon bir o’zi jamiyatdan ajralgan holda mukammal shaxs bo’la olmaydi. U faqat odamlar orasida, jamiyatda tarbiyalangandagina individualizatsiyani namoyon eta olishi darajasidagi shaxs bo’la olishi mumkin. Kichik maktab yoshi davridagi qo’rquv holati bolalarda hissiy emotsiomal va irodaviy hususiyatlarining o’zgarishiga bog’liqligi, ularda o’ta kuchli xovotirlanish, depressiya, stress kabi holatlarni keltirib chiqaradi. Shunga ko’ra biz quyidagicha xulosaga kelishimiz mumkin:  Ijtimoiy muhit va unda sodir bo’ladigan voqea hodisalar kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning ichki dunyosiga ta’siri ularda qo’rquv va xavotirlanishni keltirib chiqaradi, atrofdagilar kichik maktab yoshi davri haqidagi bilim va tushunchalarning yetarli emasligi sababli ular bilan hisoblashmaydilar, ularning ehtiyoj va talablarini “bolalarcha o’jarlik” deb qabul qiladilar .  kichik maktab yoshi davridagi bolalarda qaramlikdan ozod bo’lish, kattalikka intilish (mustaqil hayot tarzini o’z imkoniyatlaridan kelib chiqib tashkillashtirish) ehtiyojini tushunmaslik, ularning imkoniyatlarini cheklab qo’yish, o’z -o’ziga bo’lgan ishonch hissining susayishiga olib keladi.  o’z-o’ziga noadekvat baho bergan va jamoa tomonidan tan olinmagan bolalar olamida qo’rquv va xovotirlanish holatini tez-tez namoyon bo’lib turishi shaxslararo munosabatlarda esa o’z navbatida salbiy xususiyatlar yani yuqori

darajadagi ruhiy zo’riqish, o’z-o’zini baholashning noadekvatligi (o’zini haddan tashqari past baholash) odamovilik kabilarni keltirib chiqaradi.  kichik maktab yoshi davrida bolalarning kattalar tomonidan tan olinmasligi, o’quv faoliyatidagi muvaffaqiyatsizlik va omadsizliklar ularda qo’rquv va xovotirlanish holatlarini yuzaga keltiradi.  xаvotirlanish holatining yuzaga kelishi o’z-o’zini anglashdagi nuqsonlar bilan ham bog’liq.  ta’lim jarayonida qobiliyat va imkoniyatlarini to’la namoyon qila olmaslik ham xavotirlanish holatini yuzaga keltiruvchi omillardan biri hisoblanadi. Ushbu yoshdagi bola o‘z idrokining o‘tkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqligi, uning qiziquvchanligi, dilkashligi, xayrixohligi, ishonuvchanligi, xayolining yorqinligi, xotirasining kuchliligi bilan boshqa yoshdagi o‘quvchilardan (jumladan, o‘smirlardan) ajralib turadi. Bu davrga kelib, bola o‘z diqqatini muayyan obyektga, narsa hodisalarga yo‘naltirishga, to‘plashda va uni mustahkamlashda hamda taqsimlashda ma’lum darajada ko‘nikmani egallagan bo‘lib, o‘z diqqatini boshqarish, zarur paytda uni shaxsan tashkil qilishga intiladi. Uning xotirasi ojoyibotlarga, g‘aroyibotlarga boy, voyaga yetgan kishini taajjubga soladigan ma’lumotlar va hodisalarni puxta esda saqlash, esga tushurish imkoniyatiga egadir. Maktabga keluvchi bolalar maqsadli diqqatga ega bo‘lmaydilar, ular asosan bevosita o‘zlari uchun qiziq bo‘lgan, yorqinligi va noodatiyligi bilan ajralib turuvchi (ixtiyorsiz diqqat) narsalarga e’tibor beradilar. Maktab birinchi kundanoq boladan uni qiziqtirmaydigan narsalarni kuzatishni va ma’lumotlarni o‘zlashtirishni talab qiladi. Bola asta-sekin diqqatini tashqi tomonidan jalb etuvchi narsalarga emas, kerakli narsalarga yo‘naltirish va qa’tiy saqlashni o‘rganib boradi. O‘quvchilar endi darslar jarayonida kuchsiz tarqoq diqqat ya’ni parishon diqqatga teskari barqaror (uzoq muddatgacha bir narsaning o‘ziga qarab tura oladigan) diqqatda bo‘lishlari lozim bo‘ladi.

O‘quvchi faoliyatining o‘qish turida kuchli va nihoyatda barqaror diqqatning ahamiyati judda kattadir. Diqqatning kuchli va barqaror bo‘lishi diqqat obyektining mazmundorligiga bog‘liq. Diqqatning obyekti qanchalik mazmundor bo‘lsa diqqat ham shu qadar kuchli va barqaror bo‘ladi. Bu esa o‘quvchining bilimlarni egallash sifatini yaxshilaydi. Ta’lim o‘quvchidan muayyan darajadagi uyushqoqlikni, intizomlikni, irodaviy zo‘r berishlikni, faollikni, maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatni talab qiladi. Ixtiyorsiz xatti-harakatlar o‘rnini anglashilgan rejali, maqsadga muvofiq aqliy mehnat egallay boradi. Ta’lim jarayonida o‘quvchi oldiga qo‘yiladigan talablar tobora ortib, murakkablashib boraveradi. Talabning tobora ortishi bolaning psixik jixatdan to‘xtovsiz o‘sishini taqozo etadi. O‘qish kundalik aqliy mehnat, irodaviy zo‘r berish, diqqatni taqsimlash ekanligi bois o‘quvchilarda psixologik charchoq va zo‘riqishlarga sabab bo‘ladi. Bu kabi sabablarning oldini olish maqsadida o‘qituvchi quvnoq daqiqalarning turlarini biridan foydalanishlari mumkin. Quvnoq daqiqalar o‘z nomi bilan aytilganidek o‘quvchilarga quvonch bag‘ishlaydi. Diqqatning kuchi va barqarorligiga kishining ayni paytdagi umumiy kayfiyati ham ta’sir qiladi. Yaxshi kayfiyat har qanday ishda diqqatimizning kuchini oshiradi. O‘quvchilarning ko‘p vaqt harakatsiz o‘tirishi organizmning quyi qismlarida, qorinda qon yurishmay qolishiga, bosh miyaning qon bilan to‘la ta’minlanmasligiga sabab bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, asab hujayralarining hayotiy faoliyatiga shikast yetkazadi. Natijada diqqat ham beqarorlashadi. 1-2-sinf o‘quvchilari tez charchaydi, ayniqsa yozma ishlarda. Bundan tashqari ko‘p vaqt bir joyda qimirlamay o‘tirganda, belning tolishi, ruchkani ko‘p vaqt qo‘lda tutish natijasida barmoqlarning qotib qolishi kuzatiladi. Oqibatda o‘quvchilar tez charchaydigan, ish qobiliyati susayib darsdan chalg‘iydigan va parishonxotir bo‘lib qoladilar.

Bunday charchoqlarni yo‘qotish uchun 1-2 daqiqa davomida 3-4 ta jismoniy mashqlardan iborat bo‘lgan quvnoq daqiqalar ham o‘tkazish mumkin. O‘quvchilarning charchoq va zo‘riqishlarining oldini olish maqsadida darsdan tashqari vaqtlarda tarbiyaviy tadbirlar o‘tkazish ham muhim ahamiyatga egadir. Endigina maktab ostonasiga qadam qo’ygan bolalar o’yin faoliyatidan yangi o’quv jarayoniga o’tish o’ziga va o’qituvchisiga o’ziga xos qiyinchiliklar tug’diradi. Bu kabi qiyinchiliklar bo’lmasligi, bolalar darslarda charchab tolib qolmasliklari va darslardan chalg’imasliklari uchun dars jarayonining har 8-9-minutida ish turini almashtirib, quvnoq daqiqalar o’tkazish tavsiya etiladi. Odatda psixologiya fanida kichik maktab yoshi davriga 6 yoshdan 10 (11) yoshgacha bulgan boshlangich sinf (I-TV) o`quvchilari kiritiladi. Lekin bu yosh davrga ajratish printsipi qat'iy va mutlaq degan fikr emas, albatta. Chunki xalq ta'limi tizimida yuz beradigan ayrim uzgarishlar bunga u yoki bu tarzda uz ta'sirini utkazadi. Jumladan, bola maktab ta'limiga bogchada tarbiyalanayotgan paytdan boshlab tayyorgarlik kura boradi, buning uchun u, dastavval ta'lim-tarbiya tomonidan o`quvchi shaxsi oldiga kuyiladigan turli mazmundagi talablar bilan tanishadi, undan tashkari u fan asoslarini egallash uchun xam biologik - jismoniy, xam psixologik jixatdan qariyb yetilgan, jismoniy va akdiy mexnat kilish imkoniyatiga ega buladi.Maktab ta'limiga psixologik tayyorgarlik deganda, bolaning ob'yektiv va sub'yektov jixatdan munosibligi, bilish jarayonlari bilan shaxs xususiyatlarining uzaro mutanosibligi nazarda tutiladi. O`quvchi maktab ta'limiga keng ma'-noda psixologik jixatdan ob'yektiv tayyor buladi. Binobarin, uning psi xikasi bilim olishga yetarli darajada tarak,kiyot boskyachiga erishadi. Ushbu yoshdagi bola uz idrokining utkirligi, ravshanligi, sofligi, anikdigi, uning Kizikuvchanligi, dilkashligi, xayri-xoxligi, ishonuvchanligi, xayolining yorkinligi, xotirasining kuchliligi bilan boshka yoshdagi o`quvchilardan (jumladan, o`smirlardan) ajralib turadi. Maktab ta'limiga tayyorgarlik kurayotgan bolada dikdat nisbatan uzok, muddatli va shartli ravishda barkarar kurinishga ega, deb xisoblash mumkin. Dikkdtning xususiyatlari (taqsimlanishi, kuchishi, kuchi, barkarorligi, bulinishi, tebranishi va boshkalar) uning roli va syujetli uyin faoliyatlarida, rayem chizish va kurish, yasash mashgulotlarida, loy xamda plastilindan narsa yasashda, katta yoshdagilar va tengkurlari nutkini idrok kilish va tushunishda, matematik amallarni bajarishda, xikoya tinglash xamda shaxsan uzi xam tuzishda bevosita namoyon buladi. Bu davrga kelib, bola uz dikkatini muayyan ob'yektga, narsa va xrdisalarga yunaltirishga, tuplashda va uni mustaxkamlashda hamda taksimlashda ma'lum darajada kunikmani egallagan bulib, uz dikkatini boshkarish, zarur paytda, uni shaxsan tashkil kilishga intiladi. Uning xotirasi kizikarli ajoyibotlarga, garoyibotlarga boy, voyaga yetgan kishini taajjubga soladigan ma'lumotlar va xrdisalarni puxta esda olib kolish, esda sakdash, esga pushirish imkoniyatiga egadir. Shu davrgacha bevosita kattalar raxbarligida u yoki bu axborotlarni egallab kelgan bulsa, endi u uz xoxish irodasi bilan, muayyan motivatsiyaga asoslangan Xolda zarur ma'lumotlar olishga, uz oldiga yakkol maksad va anik vazifa kuyishga xarakat kiladi. Bolaning muayyan tarakkiyot darajasiga erishganligini uning xotarasi faolligi namoyish keladi. U uoining uncha boy bulmagan shaxsiy tajribasiga asoslanib, she'r, xikoya, ertaklarni esda kolDiRish uchun ularning takrorlanganligi, yod olishning kulay yul va usullaridan foydalanganligi ta'lim jarayonida unga juda kul keladi. Demak, u o`qish, idrok kilish, uzlashtirish texnikasi bilan yakindan tanishishga erishadi. Birinchi sinf o`quvchisi, kupincha yakkol obrazli xotiraga suyangan xolda bilish faoliyatini (kognitiv xolatni) tashkil etea xam, biron bir narsani eslashda xotiraning boshka turlarini sira istisno kilmaydi, balki aksincha. ta'lim shaxsdan suz-mantikxotirasini takozo kiladi, ijodiy prodo`qtov yul bilan bilimlarni egallashni talab etadi, Suz-mantik xotirasining mavjudligi matnning ma'nosiga tushunib esda olib kolish jarayonining samaradorligini orttirishga keng imkoniyat yaratadi. Tajribalardan shu narsa ma'lumki, bola ma'nosiz suzlardan kura, kuprok ma'nodor ilmiy

tushuncha xamda atamalarni yaratish, tuzish va mustaxkamrok esda olib kolish xususiyatlariga ega. Uning puhi ta'limga tayyorgarlik kurish boskichida kattalar bilan mulokotga kirishish, uzgalar fikrini o`qib olish va uni maksadga muvofiktutri idrok kilish darajasiga tuda javob bera oladi. Bola nutkining tuzilishi milliy til grammatikasi kridalariga moye, mantikan izchil, ifodali, rang-barang tushunchalarga boy, mikdor va kulam jixatdan xar kanday odam bilan fikr almashish, mulokrtta kirishish uchun mutlako yetarlidir.O`quvchi uzi eshitgan narsalarini, vokelik tugrisidagi ma'- lumotlarni tugri tushuna oladi, uzida mavjud bulgan axborotlarni (taassurotlarni) muayyan tartib bilan bayon kila biladi, akdiy faoliyat operatsiyalaridan urinli foydalanadi (narsalarni takkrelaydi, yakkrllashtiradi, guruxdarga ajratadi, xo`qm chikaradi). Yirikchet el va sobik sovet psixologlari (J.Piaje, A.Vallon, J.Bruner, L.V.Zankov, D.B.Elkonin, P.Y.Galperin, N.A.Men chinskaya, V.VDavidov, A.Sh.Amonashivili, S.F.Juykov va boshkalar) tadkikotlariningkursatishicha, okilona tashkil kilingan ta'lim jarayoni mazkur yoshdagi bolalar tafakkurini jadal sur'atlar bilan rivojlantiradi, akdiy imkoniyatlarini ertarok ishga tushishiga, ruyobga chikishiga yordam beradi. Chunonchi, bolalar matematik, fizik, lingvistik, politexnik tushunchalarni uzlashtiradilar, mustakil ravishda uncha murakkab bulmagan masalalar, misollar tuzadilar, oddiyrok mashkdarni bajara oladilar, ijodiy va maxsuldor fikr yuritishga intiladilar. Yo`qorida yuritilgan muloxazalarga asoslangan xrlda shunday xulosaga kelish mumkinki, bolalarning psixologik tayyorgarlik darajasi ta'limni muvaffakkiyatli uddalash, amalga oshirish uchun mutlako kafolot bera oladi. Bu urinda uning shaxsiy xususiyatlari shakllanganyaigi yuzasidan xam ma'lumot berish maksadga muvofikdir. Bolada shaxsning bir kator fazilatlari va xususiyatlari yakkol kuzga tashlanadi; kat'iylik, nisbiy mustakillik, uz oldiga maksad kuya olishlik, xulk-atvorni ijtimoiy jamoatchilik no`qtai nazaridan baholashga intilishlik, axd-paymonga sodikdik, kattalarni xurmat Kilishlik, va'daga vafo kilishlik, burch va javobgarlik xislari kabilar. Shuning bilan birga maktab ta'limiga tayyorgarlik kurayotgan bola uz his-tuygusi va ichki kechinmalarini boshkarish o`quviga egadir, xatto u uz-uziga, uz kilmishlari, nojuya xatti- Xarakatlari, urinsiz lo`qma tashlaganligi, ixtiyorsiz ushshayganligi uchun baholi kudrat uz munosabatini bildirishi mumkin. Ta'kidlab utilgan barcha mulohazalar, sharxdar, tavsiflar maktab ta'limiga psixologik tayyorgarlikning asosiy omillari, shuningdek, eng muxim shart-sharoitlari bulib xisoblanadi.Olti yoshli bolaning ta'limga psixologik tayyorgarliga tugrisida fikr yuritganimizda, biz muayyan reja asosida tartibli, kup kirrali, maksadga yunaltirilgan, uzaro boglik va mantikiy ketma-ketlikka ega bulgan boshlangich ta'lim uchun zamin vazifasini utuvchi ruhiy tarakkiyotning zarur kursatkichi va darajasini nazarda tutamiz. Bu borada yana shu narsani kushimcha kilish urinliki, ta'lim uchun ruxiy tarakkiyot darajasidan tashkari, bolaning turmush sharoiti va faoliyati tafovutlari uziga xosligi uning sihat-salomatligi, metodik jixatdan tayyorgarliga, sodda kunikmalarni egallaganligi kabi omillarni hisobga olish maksadga muvofik Bildirilgan muloxazalarning barchasi bolaning maktab ta'limiga psixologik jihatdan tayyorgarligining ob'yektiv tomonlarini uzida aks ettiradi,xolos.Birok, bolaning maktab ta'limiga psixologak jixatdan tayyor-ligining sub'yektiv tomoni xam mavjuddir. Bola maktabda o`qish xoxishi, intilishi, predmetlarga kizikishi, ishtiyoki katta yoshdagi odamlar bilan mulokotga kirishishning istagi mazkur tayyorlik bilan uzviy boglikdir. Unda bu davrga kelib o`qish, bilim olish yuzasidan turli tasavvurlar shakllanadi. Shuning uchun u maktab jamoasining barcha a'zolarining mas'uliyatli vazifalarini e'tirof etadi va ularga itoatkorlik tuygusi, ularning kursatmalarini bajarishga moyillik tugiladi. Lekin bolalarning barchasi bu narsaga bir tekis munosabatda buladi, deb bulmaydi, shu boisdan ular urtasida individual fark vujudga keladi. Ba'zi bir bolalar maktabga vujudi bilan talpinadilar, gueki kush kabi uchishga tayyordirlar, o`qish boshlanishiga kancha vaqt qolganligini sabrsizlik bilan sanaydilar, o`quv ashyolarini oldinroq taxt qilib kuiishga kattalarni da'vat etadilar (o`quvchilik formasini kiyishni, sumkani yelkasiga osishni yoktiradilar). Boshka bir toifadagi bolalar esa bu tutrida extiyotkorlik va vazminlik bilan munosabatda buladilar. Biroqbu toifadagilarda shijoat, faollik, kuyunchaklik bilan intilish yetishmaganga uxshab ketadi. Uchinchi bir turkumga, guruxga taallo`qdi o`quvchilar bulsa, maktabdan katiy ravishda voz kechish darajasigacha borib yetadilar. O`qishga nisbatan bunday salbiy munosabat kattalarning (jazo berish, majbur kilish, erkinlikni yo`qrtish kabilar bilan)

kurkitishlari oqibatida vujudga keladi. Masalan: «Maktabga borsang, ta'ziringni yeysan», «Kilt etsang - kaltak yeysan», «Dars tayyorlayverib, tinkang kuriydi» va boshqalar. Shuning bilan birga o`quvchilarning akalari va opalarining maktabdagi «mash'um kechinmalar va vaziyatlar» tugrisidagi noxush axborotlari, kino va teleekrandagi maktab xayotiga bagishlangan filmlardagi, kompo`oterdagi vaziyatlar uzaro umumlashgan tasavvur obrazlarini yaratib, bolada o`qishga nisbatan salbiy munosabatni keltirib chikaradi. O`qishga nisbatan salbiy munosabatda bulgan bolalar ta'lim muxitiga kirishishga kiynaladilar; kator ruxiy tusikdarga duch keladilar, buning natijasida yangi vaziyatga va jamoaga, notanish odamlarga moslashish juda ohip kechadi. O`quvchilarning anatomik-fiziologii xususiyatlari Maktabda ta'lim-tarbiya ishlarini tashkil kilishda kichik maktab yoshidagi bolalarning anatomik- fiziologik xususiyatlarini, jismoniy rivojlanish darajasini, sogligi va kolaversa no`qsonlarini xisobga olish o`qishning muvaffakiyat garovidir. Boshlangach sinf o`quvchisi biologik jixatdan nisbatan bir tekis tarakk™ etadi, uning buyi va ogirligi, upkasining xajmi mutanosib rivojlanadi. Birok o`quvchining suyak tizimi (ko`qrak Kafasi, tos, kul suyaklari), umurtka pogonasida xali togaysimon to`qimalar uchraydi, bu esa mazkur tizimning yetarli darajada takomillashib bulmaganligidan darak beradi. Yurak muskullari ularda tez usadi, kon tomirlarining diametri sal kattarok buladi, miyaning ogirligi boshlangich sinflarda 1250-1400 grammni tashkil etadi. Miya pustining analitik-sintetik faoliyati takomillashadi, kuzgalish bilan tormozlanish urtasidagi uzaro munosabat (muvozanat) uzgaradi, lekin kuzgalish nisbatan ustunlikka ega buladi, shuning uchun o`quvchining tugri usishiga gamxurlik kilish, tolikishning oldini olish zarur, o`qish va dam olish rejimiga katiy rioya kilish ma'kul. Ta'lim va shaxs Maktab ta'limi bolaning turmush tarzi, tartibi, ijtimoiy xrlati, sinf jamoasi, oila muxitidagi axvolini uzgartiradi, uning asosiy vazifasi o`qishdan iborat bulib koladi. Yangi bilim, kunikma, malakalar egallashdan tabiat va jamiyat tugrisidagi Konuniyatlarni uzlashtira boshlaydi. Ta'lim o`quvchidan muayyan darajadagi uyushkokdikni, intizomlikni, irodaviy zur berishlikni, faollikni, maksadga yunaltirilgan faoliyatni talab kiladi. Ixtiyorsiz xatti-harakatlar urnini anglashilgan rejali, maksadga muvofik akdiy mehnat egallay boradi. O`quvchi tengdoshlari bilan birgalikda muayyan bir sinf jamoasiga birlashtiriladi. Modomiki shunday ekan, sinf jamoasi va uning a'zolari bola oldiga kupchilik manfaatini himoya kilish, shaxsiy istaklarini umumjamoa intilishlariga buysundirish, uzaro yordam, uzaro xurmat, uzaro talabchanlik, ijtimoiy javobgarlik va burch xislarini egallash vazifasini kuyadi. Ta'lim jarayonida o`quvchi oldiga kuyiladigan talablar tobora ortib, murakkablashib boraveradi.Maktab ta'limining dastlabki kunidan boshlabok kichik maktab yoshidagi bolaning tarakkiyotini harakatga keltiruvchi, kuch vazifasini utuvchi turli xususiyatga ega bulgan ziddiyatlar, karama-Karshiliklar, ichki ixtilof kabilar vujudga keladi. Ushbu xrlat va vaziyat zamirida o`quvchi shaxsiga, uning bilish jarayonlariga nisbatan o`quv faoliyati, o`qituvchilar va sinf jamoasi tomonidan kuyilayotgan talablar bilan bolaning psixik kamolot darajasi va undagi mavjud insoniy fazilatlari urtasidagi karama-karshilik yotadi. Talabning tobora ortishi bolaning psixik jixatdan tuxtovsiv usishini takrzo etadi va bu narsa boshi berk zanjirnnng uzlo`qsiz xarakati natijasida inson tarakkiyotida amalga oshadi.Kichik maktab yoshidagi o`quvchining muxim xususiyatlaridan biri — bu undagi uziga xos extiyojning mavjudligidir. Mazkur extiyoj uz moxiyati bilan muayyan tartibdagi bilim, kunikma va malakalarni egallashga, tevarak-atrofdagi vokelikni uzlash-tirishga karatilgan bulmasdan, balki faqat o`quvchi bulish is- tagining aynan uzidan iboratdir. Bu extiyoj zamirida o`qishning tashki alomatlari (atributlari), chunonchi, forma kiyish xoxishi, uz shaxsiy portfeliga, dare tayyorlash burchagiga, kitob kuyish javoniga ega bulish istagi, kattalardek xar kuni maktabga katnash tuygusi kabilar yotadi, xolos. Bundan tashk,ari, bilimlar kunidagi (I sentabrdagi) shodiyona ayyom, o`quvchilar safiga kabul kilishlik lavxasi, maktab ma'muriyati va o`qituvchilarning ularga bildirgan samimiy tilaklari,

yo`qori sinf o`quvchilarining tabriklari birinchi sinf sub'yektlari xis-tuygusiga ilk ta'sir etadi. Sinf a'zolari bilan katorlashib, saf tortib yurishlar, yoppasiga uyin faoliyatida katnashish va oshxonaga birga borish, o`qituvchining (qabul kilib olgan) ugitlari xam ularni uziga rom kiladi. Lekin kichik maktab yoshidagilar o`qishning tub moxiyatini va vazifasini tushunib yetmaydilar, shuning uchun umumiy tarzda xamma maktabga borishi kerak, deb tasavvur etadilar. Vaxrlanki, o`quvchi o`qish ijtimoiy zaruriyat ekanligini anglab yetmasligi barchata ayondir, birok kattalarning kursatmalariga amal kilgan xrlda tirishkokdik bilan mashgulotlarga kirishib ketishlik real vokelikdir.Darslar boshlanib ketgandan keyin oradan ma'lum muddat utgach, shodiyona laxzalar taassuroti kamayishi bilan maktabning tashki, ichki belgilari uz axamiyatini yo`qota boradi va o`qishning kundalik akdiy mexnat ekanligini (irodaviy zur berish, yoktirmagan narsasi bilan shugullanish, dikkatni taksimlash, uz xulkini idora kilish zaruriyatini) o`quvchi anglab yetadi. Agar o`quvchi shunga uxshash akliy mexnat kunikmasiga ega bulmasa, u xrlda o`qishdan kungli soviydi, umidsizlanish tuygusi, xissi vujudga keladi. Shuning uchun o`qituvchi bunday xrlning oldini olish maksadida bola bilan ta'limning uyin faoliyatidan farki, kizikarliligi yuzasidan ma'lumot berishi va shu faoliyatga uni puxtarok, jiddiyrok tayyorlashi maksadga muvofik Bu bilan o`qituvchi borlikni bilishga nisbatan jiddiy munosabatning ularda extiyoj sifatida namoyon bulishini ta'minlaydi.Psixolog L.S.Slavina tadkikotiga kura, boshlankich sinflarda bilish faoliyati yetarli darajada shakllanib bulmagan, akdiy jixatdan nomustakil o`quvchilar mavjuddir. Olimaning fikricha, o`qish va uyin faoliyatlarida ularni fikr va muloxaza yuritishga urgata borish natijasida muvakkat turgunlikning oldini olish mumkin.Birinchi sinf o`quvchisida o`qish faoliyatining dastlabki natijalari uning boshka materillarni egallash sari yetaklaydi. Uning o`qish faoliyatidagi birinchi mexnat faoliyati maxsuli shoddik, kuvonch va amaliy (lazzatlanish) his-tuygusini keltirib chikaradi. Xatto ayrim o`quvchilar u yoki bu ob'yektni, mavzuni bir necha marotaba o`qishni xam yoktiradilar. O`qish faoliyatiga nisbatan kizikish, moyillik keyinchalik predmetning mazmuniga kizikishni vujudga keltirib kolmay, balki bilim olish ehtiyojini xam tugtsiradi, kolaversa unda o`qish motivlarini tarkib toptiradi.Ta'lim mazmuniga, bilimni egallashga kizikish o`quvchining uz akdiy mexnati natijasidan kanoatlanish hissi bilan uzviy alokadordir. Ushbu his o`qituvchining rag- batlantirishi orkali namoyon buladi, o`quvchida yanada samaralirok ishlash mayli, xohishi, istagi, ishtiyoki shakllanadi. O`quvchida paydo bulayotgan faxrlanish, uz kuchiga ishonch hislari bilimlarni uzlashtirish va malakalarni mustahkamlash ishiga xizmat kiladi. Shuning uchun ragbatlantirish (jazolash) uz me'yorida bulgan takdirdagina uning tarbiyaviy Kiymati hamda ta'sirchanligi ortadi.Kichik maktab yoshidagi o`quvchilar faoliyatini baxrlash uning o`qishga nisbatan ijobiy munosabatini tarkib toptiradi. Maktab amaliyotida kupincha bolani ogzaki baxrlash odat tusiga kirib kolgan, chunki birinchi sinf o`quvchisi ana shu baxr taassurotida uz faoliyatini faollashtiradi. Ijodiy izlanishga xarakat kiladi. Xatto, o`quvchi dastlabki davrda «yaxshi» yoki «yomon» baxrning farkiga ham bormaydi, kuprokuni nechta baho olganligi kiziktiradi, xolos. Bu yoshda bola baxrning moxiyatini tushunib yetmasa-da, lekin o`qituvchining ragbatlantirishi uning uchun muxim rol uynaydi.Yirik pedagog va psixolog olimlar B.A.Suxomlinskiy, Shaamonashvili va ularning shogirdlari kichik maktab yoshidagi o`quvchilarni baxrlash salbiy okibatlarga olib kelishi no`qtai nazarini yokdaganlar. Ma'lumki, fakat baho uchun o`qish bilimning ijtimoiy axamiyatini pasaytirishga olib keladi. Lekin bilimni tekshirishni boshka usul va vositalarini kullash (masalan: reyting, shkala, ballar) xozirgi kunning asosiy vazifalaridan biridir. Chunki baxolashning bola kamoloti uchun axamiyatini qat'iy ravishda inkor kilish xam okilona vosita emas, modomiki shunday ekan, baxrlashdan maslaxat, yullanma, tavsiya, kursatma sifatida foydalanish ijobiy omil vazifasini bajara oladi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning muxim xususiyatlaridan yana bittasi — bu o`qituvchi shaxsiga nisbatan ishonch xissi va yo`qsak obru tuygusining mavjudligi. Shuning uchun o`qituvchi bolaga tarbiyaviy, ta'limiy ta'sir kursatish imkoniyati shunday kattaki, uning siymosida akd idrokli, tiyrak, sezgir, mexribon, xatto, donishmand inson gavdalanadi. O`qituvchi siymosida o`quvchilar ezgu niyati, orzu istagi, istikboli, ajoyib va garoyib xis-tuygularini ruyobga chikaruvchi kamolot cho`qkisidagi shaxsni tasavvur kiladilar. O`qituvchining obrusi oldida ota-onalar, oilaning boshka a'zolari, karindosh-uruglari, tanish bilishlarining nufuzi keskin pasayadi. Guyoki, borliqning

absolyutligi, xakikat ulchamining namunasi, zakovatning yo`qsak cho`qkisi, odob nazokatining avval boshi o`qituvchida uz ifodasini topgandir. Ana shu sababdan ular o`qituvchi xulkini muxokama kilishga yul kuimaydilar, uning xar bir suzini krnun tariqasida kabul kiladilar va bu yulda uzlarini xak deb Xisoblaydilar. O`quvchining psixik jixatdan tarakkiy kilishi okibatida o`qituvchining mutlakdigiga munosabati biroz uzgaradi, buning asosiy sababi unda ongli xatti- xarakat extiyojining tugilishi xisoblanadi. O`quvchida turmush va borlikka nisbatan bir talay muammolar, savollar vujudga keladi, xamma narsa xayotda u uylaganday emasligiga ishonch xosil kiladi va undan kanoatlanadi, shubxalanish, ikkilanish xislari paydo buladi. Bu muammolarga uzi mustakil javob topishga intiladi, natijada savol bilan boshka odamlarga murojaat kilishga karor kiladi. Ta'lim jarayonida o`qituvchi obrusidan oqilona foydalanib, o`quvchida uyushkrkdik, mexnatsevarlik, o`qishga nisbatan ijobiy munosabat, dikkdtni boshkarish, xulkni idora kilish, uz- uzini kulga olish, uz-uziga tasalli berish fazilatlarini shakllantirish va intilish, faollik tuygularini vujudga keltirish ta'lim jarayonida yo`qrri samara beradi. Pedagogik odob (takt) nazorat no`qtai nazaridan o`qituvchi obrusini o`quvchilar davrasida to`qish yoki shaxsiyatiga tegish, mazax kilish mutlakr mumkin emas.Odatda o`quvchilar urtasida obru orttirish uchun bir nechta tarkibiy kismlarini yaxlit bir timsol sifatida mujassamlashtirish maksadga muvofikdir: a) o`qituvchida kasbiy kr-biliyatlarning mavjudligi; b) uning dilkashligi va boshka xislat-larga ega bulishligi; v) o`quv predmetlarining cho`qur egallaganligi; g)o`qituvchi bilim saviyasining cho`qurligi va kulaminingkengligi; d)o`qituvchining vijdonliligi,adolatguylik fazilatlari, uning makomi va rolining maqsadga muvofik, ravishda turmush jabxalarida namoyon bulishi, obrusini yanada yo`qsaltiradi. Chunki soxta obru orttirish sun'iylikni keltirib chiqaradi. Bunga ta'lim jarayonida yo’l qo’yish q ator nuqsonlarni yuzaga keltiradi. 1.3. Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilardagi charchoqni oldini olish borasida amalga oshirilayotgan ishlar tahlili II BOB. Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilardagi psixologik zo‘riqishlarni oldini olish mazmuni 2.1. Savod o‘rgatish darslarida o‘quvchilar bilan olib boriladigan ishlar Endigina maktab ostonasiga qadam qo’ygan bolalar o’yin faoliyatidan yangi o’quv jarayoniga o’tish, o’ziga va o’qituvchisiga o’ziga xos qiyinchiliklarni tug’dirishi mumkin. Savod o’rgatish davri juda mas’uliyatli jarayon bo’lib,

o’qituvchini yangiliklarga intiluvchan va izlanuvchan bo’lishga undaydi. Hozirgi kunda ta’lim samaradorligini oshirishda boshlang’ich ta’lim borasida ham juda ko’p ishlar olib borilmoqda. Birinchi sinflarda savod o’rgatish davri juda muhim jarayon hisoblanadi. Bu davrda bolalarning o’qishga bo’lgan qiziqishlari yuqori darajaga ko’tariladi. Bunda boshlang’ich sinf o’qituvchisining roli katta. Ma’lumki, boshlang’ich sinf o’quvchilari dars davomida diqqatlarini uzoq vaqt saqlab tura olmasliklari va charchab qolishlari kuzatiladi. Bu kabi holatlarni bartaraf etish maqsadida dars jarayonining har 8 - 9 - minutida ish turini almashtirib, quvnoq daqiqalar o’tkazish tavsiya etiladi. Savod o’rgatish o’qish samaradorligini oshirishda quvnoq daqiqalarning o’rni beqiyosdir. Quvnoq daqiqalar o’tkazish davrida foydalaniladigan ikkilik va to’rtliklar o’quvchilar diqqatlarini yana o‘quv materialiga qaratishda afzallik tomonlari juda ko’p. Misol qilib B tovushi va B b harflari haqida ma’lumot berishda quvnoq daqiqa o’tkazish uchun quyidagi to’rtlikdan foydalanish maqsadga muvofiq: B og’ ichida yagona, B odom gullar birinchi. U gullarga parvona, Kapalaklar o’yinchi. Bunda quvnoq daqiqadan ko’zlangan maqsadga erishilgandan so’ng, o’quvchilardan to’rtliklardagi so’zlardan qaysi biri o’rganilayotgan tovush bilan boshlanayotganligi so’raladi va o’quvchilarga quyidagi savollar bilan murojaat etish mumkin: - Bahor faslida birinchi qaysi daraxt gullaydi? - Gullarning atrofiga aylanib nima uchib yuradi? Shuningdek, Sh tovushi va Sh sh harflarini tushuntirish darslarida esa: Mevalardan sh aftoli, Tilni yoradi boli. Yoki:

Gullar ichida sh ira, Ari ketmaydi sira. Kabi ikkiliklardan foydalanib quvnoq daqiqalar o’tkazish o’quvchilarning tabiat haqidagi bilimlarining o’sib borishiga ham xizmat qiladi. Ta’limda boshlang’ich maktab yoshidagi o’quvchilarning barcha sezgi organlari ishtirok etish kerakligi ta’kidlanadi. Bu o’rinda “Alifbe” darsligida tasvirlangan rasmlar asosida aytilgan ikkilik va to’rtliklar esa o’quvchilarni yanada quvontiradi. Masalan, “Alifbe” darsligining G‘ tovushi va G‘ g‘ harf- larini o’tishda g’oz va g’uncha tasviri berilgan. Ularga bag’ishlangan quyidagi ikkilik esa quvnoq daqiqaning samaradorligini oshiradi: Uyimizda g’oz , Ovozlari soz. Va Gulzorda g’uncha, Chiroyli buncha. Bu o’rinda o’quvchilarning eshitish bilan birga ko’rish sezgilari ishtirok etadi va bu tovushni hamda harfni eslab qolishlariga yordam beradi. Q tovushi va Q q harflarini tushuntirish darslarida quvnoq daqiqalar o’tkazish bilan birga o’quvchilarning zavqini oshiruvchi qisqa “So’z top” o’yinini ham quyidagi to’rtlik asosida o’tkazish mumkin: Sira to’xtamay yog’sin, Q ishning ko’rki q or. Q orbo’ron o’ynamoqqa, Q o’lqopimiz bor. Bu kabi savol – javoblar va o’yinlar o’quvchilarni mulohazaga, izlanishga va aqlini charxlashga turtki bo’ladi. Quvnoq daqiqalarning she’rlardan foydalanish turi savod o’rgatish davrida qo’llanadigan barcha metodlarga daxldordir. O’quvchilarning yoshiga

mos bo’lgan she’rlardan savod o’rgatishning yozuv darslarida doskaga nusxalar yozib ko’rsatishda ham foydalanish mumkin. Biz ko’rib o’tgan bu usulda quvnoq daqiqalar o’tkazish o’qituvchining o’quvchiga ta’sir kuchini yanada oshiradi va o’quvchilarning she’riyatga bo’lgan hissini uyg’otib boradi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari oddiy so’zlardan ko’ra ko’proq she’rlarga, maqollarga ishonishadi. Shu jihati bilan o’quvchilarga tarbiyaviy ahamiyati ham juda kattadir. Bir so’z bilan aytganda, boshlang’ich sinflarda savod o’rgatish darslarida bu kabi quvnoq daqiqalar o’tkazish, savodxonlikning sifat darajasini oshishiga xizmat qiladi, desak yanglishmagan bo’lamiz. SAVODGA O‘RGATISH DAVRIDA INTERFAOL USULLARIDAN FOYDALANISH (DIDAKTIK O‘YINLAR MISOLIDA) Savodga o'rgatish darslari tayyorgarlik va asosiy davrni o'z ichiga qamrab olib, mazkur bosqichda o'quvchilar bilan olib borila digan ta’limiy-tarbiyaviy ishlar turli- tumandir. Xususan, bu davrda: — matn, og'zaki va yozma matn haqida, gap, matnning gaplardan

tuzilishi, so‘z, gaplarning so‘zlardan tashkil topishi, ya’ni matn tuzish va uni bo'laklarga bo‘lib matn tarkibini tashkil qiluvchj qismlarni idrok etishga o‘rgatish, bo‘g‘in, tovush, harf haqida ma’lumot berish, unli tovushlar va undosh tovushlar haqida ma’lumot berish, tovushlarning unli va undosh tovushlarga ajralishini o‘rgatish, alifbedagi rasmlar, o‘qituvchi yoki o‘quvchilar tomonidan tayyorlangan suratlar asosida matn tuzdirish, o‘quvchilar bilgan she’r, hikoya, ertak, maqol, tez aytish va boshqalarni yoddan ayttirish, ularga yangi she’r, hikoya, ertak, maqol, topishmoq kabilarni o‘rgatib borish, alifbe darsligidagi so‘zlar, uning ma’nolari ustida ishlash, tanish so‘zlar asosida o‘quvchilarni gap tuzishga o‘rgatish, harf va tovush orasidagi mutanosiblik va farqni tushuntirish ishlari olib boriladi. Alifbe darsligiga kiritilgan jumboqli topshiriqlar ko'lami birmuncha keng bo‘lib, u o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. Zero Prezidentimiz I.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida so‘zlagan nutqida: «Bolalarimizni qachondan boshlab, qanday qilib, qanday usulda va uslubda milliy qadriyatimiz, urf- odatlarimiz bilan tanishtirish kerak»ligini o‘ylab ko‘rishimiz lozimligini, ularda mustaqil fikrlashga rag‘bat uyg‘otish uchun pedagogik jihatdan ta’sirchan vositalarni izlab topish, o'quv sharoitiga tatbiq etish zarurligini uqtirgan edilar. Darslikda 20 dan ortiq jumboqli topshiriq va krossvordlar berilgan. Jumboqli topshiriqlarni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilar jamoasining imkoniyatlarini hisobga olishi, ba’zi topshiriqlarni yechishga bolalarni oldindan tayyorlashi, ya’ni jumboqli topshiriqni kattalash tirilgan nusxasini ko'rsatib, undagi ba’zi o‘rinlarni izohlashi maqsadga muvofiqdir. Masalan, darslikning 12-13-betlaridagi jumboqli top shiriq. “Ona-bola ish ustida” va “Gulli jonivorlarni sevadi” mavzusi asosidagi mazmunli rasm ham matn tuzish topshiriqlariga bog'lab berilgan bo‘lib, ushbu mazmunli rasmlarda Guli ismli qizning oiladagi hayoti tasvirlangan. Bunda «Guli» ismini o'qitishga tayyorlash uchun darslikdagi gul va i harf tovushining kattalashtirilgan rasmini namoiyish qilish, «gul» so‘zi bilan bog‘liq boshqa ismlarni, masalan, Gulmira, Gulchehra kabilarni eslatish maqsadga muvofiqdir. Darslikka bu xildagi jumboqli topshiriqlarning kiritilishi o‘quvchilarda mustaqil fikrlashni rivojlantirishda, ularni topqirlikka va bilimdonlikka

undashda katta ahamiyatga ega. Shuningdek, tumushda bola nutqida faol qo‘llaniladigan yoki ularga yaxshi tanish bo‘lgan « та », «min» (14-bet) kabi ba’zi ish-harakatni bildiruvchi so‘zlarning darslikka kiritilishi ham, avvalo, alifbe davrining boshlang‘ich bosqichida o‘quvchilarda muayyan harf-tovushga oid bilimlarni mustahkamlashda, ularga tavsiya qilinayotgan o‘quv materiallarning yetarli darajada bo‘lishiga, ya’ni ko‘proq so‘z o'qish imkoniyatini hosil qilishga, qolaversa, ish-harakatni bildiruvchi so‘zlar (fe’l)ga oid boshlang‘ich amaliy bilimlarni vujudga keltirishga qaratilgan. O‘qituvchi darslik materiallari bilan cheklanib qolmay, ushbu so'zlar mazmunini to‘liq izohlashda turli mazmunli rasmlardan ijodiy foydalanishi maqsadga muvofiqdir. Darslikning 17, 33-betlarida T va Y tovush-harflarini o'rganishda mustahkamlash darslari uchun tavsiya qilingan «Bekinmachoq» o'yinida « harflarni top» rebusining kattalashtirilgan nusxasini tayyorlab, ushbu nusxa asosida harflarni toptirish, rebusda berilgan harflardan so‘zlar tuzdirish maqsadga muvofiqdir. Xususan, T tovush-harfini o‘rganish uchun tavsiya qilingan rebusdagi OTMA so‘zini bolalar osongina topa oladilar, uning tarkibida О , T, M, A tovushlari qatnashgan, ushbu harflar ishtirokida ОТ , MOT, TOM kabi so‘zlarni tuzish mumkin. 33-betdagi rebuslarni ham har ikkovini yonma-yon xuddi darslikda berilganidek, kattalashtirilgan nusxasini sinf xattaxtasiga ilib qo'yib, rebusga berkitilgan harflarni (1-rebusda u, b, m, о , l; ik- kinchi rebusda у , l, o, i kabi) ular birgalikda uy so'zini hosil qilishini toptirish, ushbu harflar ishtirokida ol, mol, yoy, bol, loy kabi so‘zlami tuzdirish mumkin. Bunday mashg‘ulotlar bolalaming aqliy faolligini rivojlantiradi, mantiqiy va mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. Darslikda ertakdan rasm-lavhalar, ular asosida matn berib borishga ham e’tibor berildi. Xususan, darslikning 16, 18, 31-betlarida Tt, LI, Uu harf- tovushlarni o‘rganishga mo'ljallangan darslar uchun «Ochko‘z bo‘ri», «Ali bobo va qirq qaroqchi», «Bo‘ri bilan turna» ertaklaridan rasm-lavha va matnlar berilgan. Ushbu o‘rinda o‘qituvchi rasmlarning qaysi ertak asosida chizilganligi va uning mazmunini bolalarga hikoya qildirishi, eslatishi maqsadga muvofiqdir. Xususan, Alifbe davrining boshlang‘ich bosqichida o‘rganish uchun «Ochko‘z

bo‘ri» ertagiga chizilgan rasm-lavha va matnni quyidagi tartibda o‘rganish mumkin. O‘qituvchi bu ertakka ishlangan bir necha rasmlarni o‘quvchilarga ko‘rsatadi. (Rasmlar sinf xattaxtasiga ilib qo‘yiladi.)

- Qani, bolalar, bu rasmlar sizga qaysi ertakni eslatyapti? - «Ochko‘z bo‘ri» ertagini. - Yaxshi. Kim «Ochko‘z bo‘ri» ertagini aytib beradi? Albatta, o‘quvchilarning javobini to‘ldirgan holda, o'qituvchi ertakni qayta, obrazli va jonli ohangda aytib beradi, rasmlar asosida suhbat o‘tkazadi. Keyin darslikdagi rasm-lavha tasviri asosida beril gan matn o‘qitilib, gaplar tuzdiriladi. - Ana ot. - Ot bo‘ridan qo'rqmadi. - U bo‘rini tepdi kabi. Shuningdek, har bir tovush-harf uchun tavsiya qilingan rasmlar ostida ularning so‘z andozasi berilgan bo‘lib, ular asosida so'zlarni tovush-bo‘g‘in tahlilini muntazam o‘tkazib borish o‘quvchilarning yangi bilimlarni mustahkam o‘zlashtirishlariga asos bo‘ladi. Alifbe davri uchun har bir tovushga ilova sifatida so‘zlarning bo‘g‘inlab berilishidan maqsad, avvalo, kelajakda o'quvchining orfografik savodxonligini ta’minlashga, to‘g‘ri o‘qish va yozish ko'nikmalarini tarkib toptirishga, qolaversa, o'quvchining lug'at boyligini, so'z zaxirasini oshirishga qaratilgan. Ushbu materiallar yangi bilimlarni mustahkamlashga oid mashg'ulotlarda o'quvchilar bilimini tekshirib ko'rishda asqatadi. O'qituvchilar mazkur didaktik materiallarga ijodiy yondashgan holda o'quvchilarning to'g'ri yoza olishi, so'z boyligi, so'zlarni bo'g'inlarga to'g'ri ajrata bilishga oid bilimlarini tekshirib boradilar. Masalan: В harf-tovushini o'rganish uchun 3 ta so'z andozasi berilgan bo'lib, ular bobo, beshik, baliq rasmlari bilan birgalikda taqdim etilgan. Birinchi andozani o'quvchilar mustaqil to'ldira oladilar, chunki bobo so'zidagi barcha harf-tovushlar o'quvchilarga tanish, beshik va baliq so'zlariga oid andozalarni to'ldirish emas, balki mazkur so'zlarni darslikdagi andozasiga asoslanib bo'g'inlarga ajratishni talab qilish maqsadga muvofiq bo'ladi. 0‘qituvchi: - Qani, beshik so'zini bo'g'inlarga ajrataylik - chi . 0‘quvchilar: - Be-shik . 0‘qituvchi: - Beshik so'zida nechta bo'g'in bor ekan?

0‘quvchilar: - Ikkita. 0‘qituvchi: - Juda to'g'ri . Yangi o'rganilgan har bir harf-tovush uchun berilgan rasm asosidagi so'zlarni shu xilda bo'g'inlarga bo'lib talaffuz etish, barcha harf-tovushlarni o'rganilgan

so'zlar uchun berilgan andozalarni mustaqil to‘ldirish o‘quvchida orfografik savodxonlikni o'stirishga yordam beradi. Hozirgi vaqtda izlanuvchan va tajribali o'qituvchilar bilish faoliyatini jadallashtirishda ta’lim jarayonini didaktik o'yinlar bilan uyg‘unlashtirib samarali natijalarga erishmoqdalar. Ma’lumki, o‘qituvchi didaktik o‘yin darslarni o'tkazish uchun juda ko‘p adabiyotlar bilan tanishishi, o‘quvchilaming bilim darajasi, yoshi, psixologik xususiyatlari, iqtidorini hisobga olishi zarur. Didaktik o‘yinli darslar yangi mavzuni bayon qilish, mustahkamlash, bolalar bilimini sinab ko‘rish va baholash jarayonida qo‘llanilishi mumkin. O‘qituvchi o‘quvchilarni yakkama-yakka, keyinchalik guruhli o‘yinlarga tayyorlashi, ular muvaffaqiyatli chiqqanidan so‘ng ommaviy o‘yin darslarini o'tkazishi kerak. Chunki o‘quvchilar didaktik o‘yin darslarida ishtirok etish uchun kerakli bilim, ko‘nikma va malakalarni egallagan bo‘lishlari zarur. Savodga o‘rgatish davrida qo‘llaniladigan ba’zi didaktik o‘yin mashg‘ulotlaridan namunalar keltiramiz: Mazkur didaktik o‘yinni alifbegacha davr va alifbe davrida qo‘llash mumkin. O‘quvchilarga bir so‘z o‘qib eshittiriladi. Masalan: «Ism» so‘zi. Agar o‘quvchilar mazkur so‘zni yoza olsalar, alifbe davrida bu so‘zni sinf xattaxtasiga yozib qo‘yish mumkin. So‘ngra so‘zdagi har bir harfga alohida so‘zlar toptiriladi. «Ism» so‘zidagi I, S, M harflari uchun o'quvchilar: I - ilon, S - sigir, M - maymun so‘zlarini topadilar. O‘qituvchi mazkur so‘zlar ishtirokida gap tuzdiradi. O‘quvchilar «Hayvonot bog‘ida ilon, maymun bo'ladi, sigir esa bo‘lmaydi», «Men ilon, maymun, sigir rasmini chizdim» kabi gaplami tuzishlari mumkin. Ilon, sigir, maymun so'zlarini bo‘g‘inlarga bo‘lib o‘rgatish, so‘zlar tarkibidagi unlilar haqidagi ma’lumotni mustahkamlash asosida o‘quvchilaming bo‘g‘in va tovush munosabatiga oid tushunchalari rivojlantiriladi.

Sinf xattaxtasiga yozib yoki oldindan tayyorlangan plakat holatida kesma harflar o‘quvchilarga quyidagi tartibda taqdim etiladi: Demak, birinchi qatorda to'rtta, keyingisi uchta, undan keyingisida ikkita harf mavjud. Mazkur harflar ishtirokida kim ko‘proq so‘z topish o‘yini o‘ynaladi. O‘quvchilar daftarlariga topgan so‘zlarini yozadilar: mol, tol, mis, kino va h.k. Agar mazkur о ‘yin alifbegacha bo‘lgan davrda o‘tkazilsa, unda o‘yin shartlari o‘quvchilarga og‘zaki tushuntiriladi va boshqa ishlar ham og‘zaki bajariladi. Bunda qatorlardan birortasida harf o‘rnida bitta bo‘sh katakcha shaklini tavsiya etish hamda o‘quvchilarga bo‘sh katakchaga o‘zi ma’qul ko'rgan harfni qo'yish imkoniyatini berish mumkin. Albatta, bu holda o‘quvchida mustaqil fikrlash uchun ko'proq imkoniyat yuzaga keladi. Bo‘g‘in ustida ishlashga oid didaktik o‘yinlardan savodga o‘rgatish davrida, imkoniyatga qarab yoki og‘zaki yoxud yozma tarzda quyidagi topshiriqlardan foydalanish tavsiya etiladi. O'qituvchi sinf xattaxtasiga birgina so’zni yozadi. Masalan: kaptar so‘zi. Uni bo‘g‘inlarga ajratiladi: kap-tar. Endi har ikki bo‘g‘indan yana yangi so‘zlar tuziladi: kap-kir, tar-vuz. O‘yinni O ‘quvchilar jamoasining qiziqishini, tayyorgarlik darajasini hisobga olgan holda davom ettirish, yozma ishlar o‘tkazish mumkin. « Kataklarni to‘ldiring» topshirig‘iga asosan tayyorlangan quyidagi rebus o‘yin ham o‘quvchilaming bo‘g‘inga oid bilimini mustahkamlash maqsadida amalga oshiriladi. Buning uchun sinf xattaxtasiga quydagicha katakchalar chiziladi: O‘qituvchi tomonidan katakchalarning biriga yoki ikkitasiga istalgan bo‘g‘in yoziladi. Qolgan kataklarni o‘quvchilar o‘zlari mustaqil to‘ldirishlari lozim. Albatta bunda havola etilayotgan harflar soni ikkita bo‘lsa, u so'zning birinchi К О M S L U N T I

bo‘g‘inini tashkil etishi tushuntiriladi. Yuqoridagi o‘yinlarni o'tkazish uchun o'qituvchi qirqma bo‘sh kataklarni kerakli miqdorda oldindan tayyorlab qo'yishi alohida ahamiyatga ega. Bu qirqma bo‘sh kataklardan savodga o'rgatish davri, keyinroq ona tili darslarida ham foydalanish mumkin. SAVODGA O‘RGATISH DAVRIDA TA’LIM-TARBIYANING BIRLIGI TAMOYILINI AMALGA OSHIRISH Alifbe darsligi ta’lim-tarbiya jarayonining birligini ta’minlashi kerak. Savodga o‘rgatish davrida alifbe darsligidagi mavjud o‘quv materiallari, qo‘shimcha manbalar asosida o‘quvchilarda milliy g‘oya, milliy ruh tarkib toptiriladi, ularga jamiyatimiz a’zolariga xos vatan parvarlik, insonparvarlik, xalqparvarlik g‘oyalari singdiriladi. O‘quvchilar o‘rtasida hamjihatlik, o‘rtoqlik, ota-onaga, oilaga mehr- muhabbat tarkib toptiriladi. Ta’limdan maqsad o‘quvchilarni ilmiy bilim va tushunchalar bilan qurollantirishdangina iborat bo'lmay, balki axloqqa oid bilim va tushunchalar asosida ular ongiga, turmush tarziga insoniy axloq me’yorlarini singdirishni, e’tiqodi va ma’naviyatini tarkib toptirish ni ham nazarda tutadi. Shunga ko‘ra alifbe darsligiga o‘quvchilarni axloqiy tarbiyalashga qaratilgan ertak, hikoya, rivoyat, masal, maqol kabilar kiritilgan. O‘quvchilarda axloq va ma’naviyatni tarbiya lashga oid matnlarning mavzu doirasini quyidagicha belgilash mumkin. 1. Ona-Vatanimiz, buyuk ajdodlarimiz bilan iftixor qilish tuyg‘usini singdiruvchi matnlar: «Vatanim», «Yayra bilan Mayna», «Temur bobom», «Gerbdagi qushning aytganlari» kabilar. 2. Do‘stlikni ulug‘lovchi, o‘rtoqlik tuyg‘usini tarbiyalashga yo'naltirilgan matnlar: «To‘g‘ri yo‘l» rivoyati, «Do‘stlik» she’ri, «Do‘stlar» matni kabilar. 3. Insoniy axloq g‘oyalarini tarbiyalashga qaratilgan matnlar: «Odobli bo‘l», «G‘oz bilan Zag‘izg‘on», «Hushyor bo'l», «Gilos», «Bo‘ri bilan Turna», «Oyijon», «Charos-chaqqon», «Kapalak bilan Bolari» kabilar.

Ushbu o‘quv materiallari savodga o‘rgatish jarayonida ta’lim- tarbiya birligini amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. 4. Ilmga da’vat etuvchi, ma’rifatni targ‘ib qiluvchi matnlar: «Kitob», «Alifbe bayrami», «Jasurning ahdi» she’rlari, «Dangasa bilan G‘ayratli» matni, «Kitob - hammabop» she’ri kabilar. 1. Tabiatga mehr-muhabbatni tarbiyalashga yo'naltirilgan matnlar:

« Chumchuq», «Jo'jalarim», «Fil», «Qish», «Qarag‘ay», « т erak », «O'rik», « А nor», «Yong‘oq», «Qovun» she’rlari kabilar. Umuman, alifbe darsligida badiiy о ‘qish va savodga o‘rgatishning uyg‘unlik kasb etishi o‘ziga xos qator murakkablikni keltirib chiqaradi. Ya’ni alifbegacha va alifbe davrining boshlang‘ich qismida o‘quvchi badiiy jihatdan talabga javob bera oladigan matnlarni bevosita o‘qish va yozishdan yiroq bo‘ladi. O‘qituvchi o‘quvchilarga o‘zi hikoya qilib berishi, o‘qib berishi, yoddan ayttirish va yodlatish orqali ularni badiiy o‘qishga tayyorlab bormog‘i lozim. Badiiy o‘qish deganda ifodali o‘qishgina emas, tashqi olamni badiiy obrazlar orqali idrok etishga qaratilgan badiiy tafakkur tar biyasi ham nazarda tutiladi. Dam olish daqiqalarida yodlatiladigan she’rlar, matnlar ham badiiy did darajasida bo‘lishiga e’tibor berish kerak. Quyida dam olish daqiqalarida yodlatish uchun ba’zi she’rlarni tavsiya qilamiz: G‘uv-g‘uv uchar bolari, Duv-duv uchar bolari. Guldan gulga qo‘nishib, Sharbat ichar bolari. (Q.Muhammadiy) She’r so‘zlarni o‘qish bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlardan so‘ng dam olish daqiqalarida jo‘rovozlikda aytiladi. She’r matni mazmuniga ko‘ra qo‘llar ikki yonga uchayotgandek harakatlantiriladi, o‘tirib turiladi. Qu-qu-qu-qu xo‘rozim, Uyimda xushovozim, Paq-paq qanot parvozim, Qu-qu-qu-qu xo‘rozim. Dam olish daqiqalariga mo‘ljallangan mazkur matn diktant va yozma ishlardan so‘ng jo‘rovozlikda turgan holatda ijro etiladi. Bolalar: Viz-viz-viz-viz Uchamiz, qo‘namiz, Gul sharbatin ichamiz.

Viz-viz-viz-viz, Qani toping kim biz? O‘qituvchi: Siz quvnoq bolarisiz, Shod-quvnoq bolalarsiz, Tog‘dagi lolalarsiz. (Q.Muhammadiy) She’rni bolalar turgan holatda jo'rovozlikda qo‘llarni uchayotgandek harakatlantirib, o'tirib-turib ijro etadilar. Biz yozdik, yozdik, Qo'llarimiz horidi. Endi esa dam olib, Yana yoza boshlaymiz. She’r jo'rovozlikda, qo‘llarni mayin silkitgan holda ijro etiladi. Albatta yozuv mashqlari orasida ijro etish maqsadga muvofiqdir. SO‘ZLARNI O‘QISHGA O‘RGATISH So‘z va bo‘g‘inlarni o‘qishga o'rgatishda tovush-harflarni alohida-alohida aytib o'qimaslikka, balki tovush-harflarni bo‘g‘inda to‘g‘ri qo‘shib talaffuz qilishga, so‘zlarni og‘zaki nutqdagi kabi yaxlit hol da tovushlar uyg'unligiga rioya qilib o‘qishga odatlantiriladi. To vush (harf) va bo‘g‘inlaning birikkan holatda bo'lishiga alohida e’tiborni qaratish lozim. O‘quvchilar nutqini o‘stirish savodga o'rgatish davrida so‘z ustida ishlashga doir mashqlar asosida amalga oshinladi. Nutq o‘stirishning so‘z ustida ishlash, so‘z birikmasi va gap ustida ishlash, bog‘lanishli nutq ustida ishlash kabi qator yo‘nalishlari bevosita bir-biri bilan bog‘liq bo‘lib, ta’lim jarayonida savodga o‘rgatishning tahlil-tarkib usuli talabiga ko‘ra yaxlit holatda namoyon bo‘ladi. O‘qituvchi darslikda berilgan rasmlardan, so‘z va gaplardan foydalanib, shuningdek, qo‘shimcha ko‘rgazma materiallar asosida har bir so‘zning alohida ma’noga ega ekanligini o‘quvchilarga tushuntiradi. So‘z tushunchasini shakllantirishga qaratilgan mashg‘ulotlar quyidagicha tashkillashtiriladi:

o‘qituvchi alifbegacha bo‘lgan davr uchun darslikda berilgan kuzgi sabzavot ekinlari yig‘im-terimiga oid rasm asosida o‘quvchilar ishtirokida quyida gicha hikoya tuzdiradi. “O‘zbekiston - bizning Vatanimiz. Kuzda O‘zbekistonda juda ko‘p ekinlar pishib yetiladi. Hosil yig‘ib-terib olinadi. Maktab yer uchastkasida ish qizg‘in. Karim va Sanobar sabzavotlarni yig‘ishtirib olmoqdalar. Komila bilan Salim ularga yordam berishmoqda. Rasmda sabzavotlarning turlari ko‘rsatilgan. Bular: karam, sabzi, sholg‘om, turp kabilardir”. O‘qituvchi hikoya asosida chiqarilgan xulosa fikrni quyidagicha ifodalaydi: Sabzavotlarning juda ko‘p turlarini biz yaxshi bilamiz. Sabzi, karam, kartoshka kabilarning har biri alohida sabzavot hisoblanadi. Lekin ular hammasi birgalikda «sabzavotlar» nomi bilan ataladi. Qo‘limda qanday sabzavot turi bor? (O‘qituvchi kartoshkani ko‘rsatadi.) - Kartoshka qanday sabzavot turi? Demak, bu dum- dumaloq, jigarrang, har xil taomlarda mazali bo‘lib pishadigan sabzavot nomi qaysi so‘z bilan atalar ekan? - Kartoshka so‘zi bilan. Mana bu cho‘zinchoq, uchi uchlik, qizil va sariq, o‘zbek palovi va sho‘rvasining masallig‘i bo'lgan narsa qaysi so‘z bilan nomlanar ekan? (O‘qituvchi sabzini ko'rsatadi.) - Sabzi so‘zi bilan. Demak, har bir sabzavotning o‘z nomi bor. Bu nomlar so‘z orqali ifodalanadi. So‘zlarni biz (I I) bilan belgilaymiz. Shu tariqa kuzda pishib yetiladigan mevalar, o‘quv qurollari haqida suhbat asosida o‘quvchilarda so‘z tushunchasi shakllantiriladi. Sinf xattaxtasiga ilib qo‘yilgan rasmlar, ular ostiga chizilgan (I... 1) belgi asosida o‘quvchilar bilimi mustahkamlanadi. Odatda, so‘z ustida ishlash quyidagi yo‘nalishda amalga oshiriladi: l.So‘zlarni to‘g‘ri o‘qishga o'rgatish. 2.So‘zlarni to‘g‘ri yozishga o‘rgatish. 3.So‘z ma’nolarini anglatish. So‘z ustida ishlashning yuqorida ko‘rsatilgan yo'nalishlari o‘zaro uyg'un aloqadorlikda uyushtiriladi. Tahlil-tarkib usuli talablariga ko‘ra avval tovush, keyin harf shakli bilan tanishtirilgach, mazkur tovush qatnashgan so‘z sinf

xattaxtasiga bosma harf bilan yoziladi. Bolalar harf kassasidan harflarni olib so‘z tuzadilar. Masalan: ot, ol, oy kabi. Ikki harf va bir bo‘g‘indan tashkil topgan bunday so'zlarning oldiga b harfini qo'yib, mustaqil o'qitiladi, bunda bot, bol, boy so‘zlari hosil bo‘ladi. Ikki harfli ot, ol, oy so‘zlarining so‘ngiga a, i harflarini qo‘shib uch harfli so‘zlar hosil qilinadi va bolalarga o'qitiladi. 2.2. Nutq o‘stirish jarayonida o‘quvchilardagi psixologik zo‘riqishlarni oldini olish yo‘llari Biz bilamizki kichik maktab yoshidagi o’quvchilar o’qishning tub mohiyatini va vazifasini tushunib yetmaydilar. Umumiy tarzda hamma o’qishga borish kerak deb tasavvur etadilar. Bundan kelib chiqib qarasak o’quvchi o’qish ijtimoiy zaruriyat ekanligini anglab yetmasligi barchaga ayondir. Darslar davomida o’qishning kundalik aqliy mehnat ekanligini (irodaviy zo’r berish, yoqtirmagan narsasi bilan shug’illanish, diqqatni taqsimlash, o’z xulqini iroda etish zaruriyatini) o’quvchi anglab yetadi. Agar o’quvchi shunga o’xshash aqliy mehnat ko’nikmasiga ega bo’lmasdan o’qishga kirishgan bo’lsa, u holda o’qishdan ko’ngli soviydi, umidsizlanish tuyg’usi, xissi vujudga keladi. Bu o’rinda o’qituvchi bolaga o’yin faoliyatidan ko’ra o’qishning qiziqariligi, sir sinoatga boyligi haqida ma’lumot berishi va bu faoliyatga kirishib keta olishga tayyorlash maqsadga muofiqdir. O’qituvchining bu harakatlarining samarasi o’quvchida o’qishga bo’lgan ehtiyoj paydo bo’lishi bilan belgilanadi. Bu davrda bola ma’nosiz so’zlardan ko’ra ma’noli so’zlarni esda olib qolishga harakat qiladilar. Ularning bilimni egallashga bo’lgan qiziqishlari, o’z aqliy mehnatlarining samarasini ko’rish bilan bog’liqdir. ,,Bola shirin so’zning gadosi’’ shunday ekan bolani har kuni maktabga zo’r ishtiyoq bilan kelishi o’qish faoliyatiga jiddiyroq shong’ishi uchun darslarni ko’tarinki ruhda tashkil qila olishga bog’liq.

O’quvchi tinimsiz aqliy faoliyat bilan shug’illanish natijasida o’qishdan ko’ngli sovimasligi uchun o’qituvchi quvnoq daqiqalar o’tkazish orqali bolaning charchog’ini chiqarish barobariga ularning kayfiyatlarini ko’tara olish imkoniyatiga ham ega bo’ladi. Quvnoq daqiqalarning bir qancha turlari mavjud bo’lib ulardan keng tarqalgan usuli bu she’riy usuldir. She’riy usulda quvnoq daqiqa o’tkazishning muhim jihatlaridan biri har bir narsa obrozlar vositasida aks ettirilishidadir. Bu yoshdagi bolalarning hotirasi yoqqol obrazli predmetlarni eslab qolishga ko’proq moyil bo’ladi. Bu esa bolaning o’y-hayollariga kuchli ta’sir qilib ularning o’qishga bo’lgan qiziqishini oshiradi. Masalan, birinchi sinflarga O’ tovushi va O’o’ harflarini tushuntirish darslarida: O’rikda ikki xil ta’m, Bo’lgay to’rt fasilda ham. O’rmonda turli tuman, O’sar o’simlik hayvon. E, Ng, Ch tovushlari va Ee, Ng ng, Ch ch harflarini tushuntirish darslarida esa: Agar eksangiz ekin, Hosili bo’lar tekin. Kamalak yet ti xil rang, Uni ko’rgan hang-u mang. Bir marta uchgan chana, Qishda qor kutar yana. Bu quvnoq daqiqalar o’quvchilarning ko’z oldida gavdalangan obrazlar vositasida tushintirilayotgan tovush yoki harflarni eslab qolish imkoniyatini yanada oshiradi. Yuqoridagi kabi quvnoq daqiqalarning o’tkazilishi o’quvchiga yangi ma’lumotlar berish bilan birga ularda o’qishga bo’lgan salbiy munosabat uyg’onishining oldini oladi va hech bir o’quvchini ko’tarinki kayfiyatdan chetda qoldirmaydi.

2.3. Matematika darslarida dam olish daqiqalarini amalga oshirish metodikasi O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida olib borilayotgan davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishini ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar tashkil etadi. Ta’lim tizimini yangilash, uni Dunyo mamlakatlari yutuqlaridan foydalangan holda o‘zgartirish mamlakatimiz kelajagini ta’minlovchi yutuqlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Zero, ta’lim sohasi uchun sarflangan har qanday mehnat kelajakda, albatta, o‘z mevasini beradi. Hozirgi kunda ta’lim-tarbiya tizimini tubdan o‘zgartirish, barkamol insonni shakllantirish ertangi taqdirimizni belgilab beruvchi dolzarb masalalardan biridir. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunda ko‘rsatib o‘tilganidek, boshlang‘ich ta’lim jarayoni uzluksiz ta’lim tizimida muhim poydevor bosqich hisoblanadi. Shu sababli, ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining mas’uliyati cheksizdir. Chunki ular maktab ostonasiga birinchi bor qadam qo‘ygan murg‘ak qalb egalarini kutib oladilar. Ularni maktab hayotiga ko‘niktirib, zamonaviy bilimlarni egallashlariga yo‘l ochib beradilar va ularda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantiradilar. Ayniqsa, savod o‘rgatish darslaridanoq o‘quvchilar diqqatini jalb eta olish, bilim o‘zlashtirish jarayoniga qiziqtira olish o‘quvchilarning keyingi bosqichlardagi tahsilida ham muhimdir. Birinchi sinf o‘qituvchisi ta’lim-tarbiya ishlarining murakkab jarayonlariga bardoshli bo‘lishi, bola xarakteridagi o‘zgarishlarni sezgirlik bilan payqashi va ta’lim metodlaridan ijodiy foydalanishi lozim. Bolalarning o‘qishga munosabatlari, aql va idroklari kichik maktab yoshida shakllanadi. Bu ham boshlang‘ich ta’lim mazmunini o‘quvchilar yoshiga va psixologik xususiyatlariga mos holda tashkil etishni talab etadi. Маълумки fanlar o'rtasida o'zaro aloqa, bog'lanishlari mavjud. Shu sababli ular bir-birisiz yakka holda rivojlana olmaydi. Shu jihatdan ham fanlar rivojlanib borgan sari bir-birini to'ldirib boradi.

Ta'limda matematika va ona tili fanlari boshqa-boshqa ta'lim sohalariga kirsada, ular o'rtasida aloqadorlik juda ko'p, buni quyidagi misol orqali yaqqol ko'rishim mumkin. Boslang'ich sinflarda ayniqsa aniq fanlarni o'qish jarayonida darsda o'quvchilarda charchoq va toliqishlar, chalg'ishlar kuzatiladi. Bu kabi holatlarni bartaraf etish uchun boshlang'ich sinf o'qituvchisi quvnoq daqiqalardan ijodkorlik bilan unumli foydalanishi mumkin. Har bir mavzuga oid quvnoq daqiqalar o'quvchilarning darsga bo'lgan qiziqishini yanada oshiradi. Masalan, 1-sinf matematika fanining ,,Sonning qatordagi o'rni'', ,,Sonlar qatori'' darslari bor. Bu darslari jariyonida quvnoq daqiqani o'tkazishda quyidagi to'rtlikdan foydalanish mumkin. Bir ikki deb sanaymiz, Raqamlarga qaraymiz. Barcha sonning o'rni bor, Uni bilmagan kim bor. Biz bilamizki fikrimizni she'riy tarzda bayon etsak bolajonlarga kuchliroq ta'sir qiladi. Undagi hayotiy o'xshatishlar esa mavzuning o'quvchi xotirasida saqlanib qolishini kuchaytiradi. Masalan, 1-sinflarda ,,Nuqta, chiziqlar, kesma, siniq chiziq'' darslarida: Tik tursak tog'ri chiziq, Egilsak egri chiziq, A'lo chi qo'l ko'tarsa, Kim bilar qanday chiziq. Bu tarzda o'xshatish qo'llanishi va bilimlarning muammoli bayon qilinishi o'quvchini yanada harakatga, o'qishga undaydi. O'quvchilarga vaqtni ko'rsatuvchi soatni o'rgatish haligacha murakkabligini to'la yo'qotgani yo'q. 2-sinflarning ,,Soat. Minut'' darslarinini yanada samarasini oshirishga quyidagicha quvnoq daqiqa o'tkazish mumkin: Soat chiq-chiq etadi, Damlar o'tib ketadi,

Kun va tun necha soat, Kimning aqli yetadi. 2-sinf ,,Qo'shishni tekshirish'' darsida esa : Biz o'ttizta o'quvchi, Misollarni yechuvchi, To'g'rimi notog'rimi, Uni ham tekshiruvchi. Har bir yangi mavzu bayonidan so'ng esa quyidagi to'rtlikni o'quvchilarga yodlatib ayttirish mumkin: Biz o'qiymiz o'rganamiz, Charchaganda dam olamiz, Hali katta bo'lganda, O'qib olim bo'lamiz. Bu kabi o'quvchi oldiga yuksak maqsadlar qo'yuvchi quvnoq daqiqalar esa har bir chorakda o'z samarasini ko'rsatadi. Xulosa Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati 1. Safarova R va boshqalar Savot o’rgatish darslari –T.; “ Ma’nav i yat’’ 2003-94-b. 2. Nishonova.Z va boshqalar Bolalar psixologiyasi va uni o’qitish metodikasi “O’zbekiston Yozuvchilar uyishmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti’ – T.;-2006-159-b. 3. Nishonova.Z va boshqalar Kichik maktab yoshidagi bolalar xavotirlanish psixokorreksiyasida ertak terapiyasidan foydalanish uslubiyoti –T.; 2013- 84-b. 4. G’afforova.T va boshqalar 1-sinfda savot darslari O’qituvchi uchun metodik qo’llanma –T.; ”O’qituvchi’’ 1996-127-b. 5. G’oziyev.E Umumiy psixologiya –T.; 2002 6. Yo’ldashev.N va boshqalar Bolalarni birinchin sinfga tayyorlash Qarshi- 2014-23-b. 7.

O'xshashlar

Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash jarayoni

Milliy istiqlol g‘oyasi asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida vatanga e’tiqodni tarbiyalash

O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi

O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi mavzusini o’qitish texnologiyasi (8-sinf

Talabalar malakaviy amaliyotini tashkil qilish, nazorat etish va baholash metodikasi