O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda bolalar ijtimoiy tashkilotlarining o’rnini

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

402 KB

Ko'chirib olish

Mavzumuning dolzarbligi. O’zbekiston insonparvar, demokratik, huquqiy davlat barpo etish tomon borayotgan ayni davrda ma’naviy madaniyati yuksak avlodni tarbiyalash, voyaga yetkazish muhim ahamiyatga ega bo’lgan vazifalardan biriga aylandi. Bunday yangi avlod mamlakatimiz kelajagi va taraqqiyotiga munosib hissa qo’shishini e’tirof etib yoshlar ma’naviyatini shakllantirish ularni barkamol insonlar etib tarbiyalash davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida belgilandi. Zero, ma’naviyati yuksak darajada shakllangan yoshlargina vatanimizni dunyo miqyosiga olib chiqish bilan birga Vatan, xalq oldidagi burch va vazifalarni ham chuqur anglagan, milliy g’urur, milliy iftixorga ega bo’lgan, or-nomusi baland avlod bo’lib yetishadi. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, «Jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning hal qiluvchi omilidir ». 1 Xususan, «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ga kiritilgan asosiy masalalardan biri ham yoshlarning ma’naviy-axloqiy fazilatlarini zamon talablari darajasida shakllantirishdan iborat. Ma’naviy kamolot barcha zamonlarda ham jamiyat taraqqiyotining eng muhim omillaridan biri bo’lganligi tarixdan ma’lum. Yuksak ma’naviyat sohibi bo’lgan, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat bilan qarab, ularga asoslangan, umuminsoniy, umumbashariy odob-axloq qoidalariga suyangan, ilm-fan va ma’rifat yutuqlarini o’zining amaliy faoliyatida qo’llay bilgan millatgina kelajakka tomon komil ishonch bilan bora oladi. 1 Karimov I.A «O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari». Toshkent. O’zbekiston 1995. 3-bet. 1

Ma’naviyat – arabcha so’z bo’lib ma’nolar majmui ma’nosini anglatadi. U kishilarning falsafiy, xususiy, ilmiy, badiiy, axloqiy, diniy tasavvurlari va tushunchalari majmui. Ma’naviyat, mafkura, tafakkur tushunchalariga yaqin va ular bir - birlarini taqozo etadilar. Odamzot paydo bo’lib, ko’p ming yillik taraqqiyot jarayonida o’zini o’rab olgan tabiat, turli hodisalar, voqealar, hayotiy tajribalarni kuzatgan, ularning sabablari va qonuniyatlari to’g’risida mushohada qilgan, turli tasavvur va tushunchalar hosil qilib kelgan. Ma’naviyat insonning butun umri davomida uning kuchiga kuch qo’shadigan, idrok va aql-zakovatini kengaytiradigan va mustahkamlaydigan vositadir. Ma’naviyat va ma’naviy boyliklar, qadriyatlar davlatning, xalqning, millatning, jamiyatning ayrim shaxslarning bebaho xazinasi va taraqqiyot manbaidir. Mustaqillik tufayli o’zbek xalqining ko’p asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va diniy merosini o’rganish, undan xalqning umumiy va bebaho mulki sifatida foydalanishga keng yo’l ochildi. «Ma’naviyat- insonning, xalqning, jamiyatning kuch-qudratidir. U yo’q joyda hech qachon baxt-saodat bo’lmaydi», deb ta’kidlaydi O’zbekiston Respulikasi Prezidenti I.A.Karimov. Mustaqillik davri milliy ma’naviyatimizni tiklash va rivojlantirish, milliy til va madaniyatni taraqqiy ettirish, milliy o’zlikni anglash, milliy his-tuyg’ular, g’ururni, vatanparvarlikni o’stirish va mustahkamlash bilan bog’liqdir.Mustaqil O’zbekistonning taraqqiyoti jamiyat a’zolarining, ayniqsa, yoshlarning ma’naviy kamoloti, istiqlol g’oyalarining kishilarning ongiga, kundalik hayotiga chuqurroq singdirishga bog’liqdir. Mustaqil taraqqiyot yo’lida milliy ong va milliy o’z-o’zini anglash ma’naviy kamolotining asosiy negizidir. Kelajagi buyuk O’zbekistonni barpo etishda faol qatnashayotgan har bir fuqaro o’z xalqi, millatining ajralmas bo’lagi ekanligini anglashi-milliy ma’naviyat va ongning tarkibiy qismidir.Yaqin o’tmishda hukmron bo’lgan mafkura ma’naviyatni, uni o’rganishni, tadbiq etishni nokerak, noo’rin va umuman zararli ish deb qaragan. Chunki, har bir millatning o’z ma’naviyatini aniqlashi, bilishi va o’z aql-farosatining, ongining tarkibiy qismiga aylantirishi 2

millatni mustahkamlaydi, uning o’ziga bo’lgan e’tiqod va qadr hissini boyitadi. Bu esa istibdod davridagi hukmron mafkuraga zid edi. Ana shu sababli «ma’naviyat» so’zi tilimizdan siqib chiqarilgan edi. Ma’naviyatimiz O’zbekistoning porloq kelajagiga dadil ishonch bilan yuksalib borayotganligini, xalqimizda yuksak insonparvarlik qadriyatlari tiklanayotganligi va takomillashayotganini ifodalovchi o’ziga xos dunyoqarashdir. Ma’naviyat sohasida mustaqil O’zbekiston oldida muhim vazifalar turibdi. Ulardan asosiysi ma’naviyatimizni boyitish va mustahkamlashdir. Ma’naviyat istibdod yillarida har jihatdan kamsitildi va tanho hukmron mafkuraga bo’ysundirildi. Oqibatda, masalan, o’zbek xalqi tasavvuf falsafasini va uning mashhur namoyondalarini o’rganishdan mahrum edi. Huquq sohasida esa Markaziy Osiyo sivilizatsiyasining huquqshunoslik borasidagi buyuk xizmatlari inobatga olinmadi, axloqiy qarashlar va ijtimoiy falsafaga tegishli chuqur mazmunli asarlar bir tomonlama yoritildi va hokazo. Bularsiz mustaqil O’zbekistonning ma’naviyati to’laqonli emasdir. Ma’naviyatimizning bor kuchi, mazmunining chuqurligi va rang-barangligini uning ko’hna tarix qa’riga singib ketganligini, hozirgi salohiyati cheksiz ekanligini to’la ravishda ko’rsatmoq uchun «Avesto» va zardushtiylik ta’limotidagi axloq va musavvirlik san’atidan boshlab, Forobiy, Navoiy, Bobur, Furqat, Behbudiy, Fitrat orqali to hozirgi kungacha, uning butun bir zanjirini, yaxlit silsilani yaratmog’imiz zarur. Ilg’or millat va rivojlangan davlat bo’lishning zaruriy shartlaridan biri- boy, ilg’or ma’naviyatga ega bo’lishdir. Faqat moddiy jihatdan boy hamda ilg’or bo’lish jamiyat norasoligining muhim ko’rsatichidir. Shu sababdan Prezident I.A.Karimov ma’naviyat ma’rifatni ko’tarish, targ’ib qilish, boyitish, aholining keng doirasiga yoyib, har bir fuqaroning yuksak ma’naviy darajasini ta’min etishni eng dolzarb masalalaridan biri, deb qayta-qayta uqtirmoqda. Buning uchun ma’naviyat va ma’rifat sohasida eng jiddiy tadqiqotlar olib borilishi, O’zbekiston xalqi ham o’zbek millatining ma’naviyati nimadan iborat, uning tarixi nimadan va qachon boshlangan, ma’naviyatning qaysi sohalari hozirgi davrda va nima uchun katta ahamiyatga ega, ma’naviyatimiz qanday qilib 3

boyimoqda va xalqaro miqyosda salmog’ini orttirish uchun har birimiz nima qilmog’imiz kerak, - ana shu kabi savollarga jamoatshunoslik olimlarimiz hozirgi o’tish davrining talablarini ko’zda tutib javob berishlari umummilliy dolzarb vazifalardan biridir. Prezidentimiz ma’naviy-axloqiy tarbiyaga e’tibor qaratish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri ekanligini alohida ta’kidlaydi, jumladan, «Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kam bo’lmasligi , farzandlarimizning bizdan ko’ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo’lib yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan ekanmiz, bu borada ma’naviy tarbiya masalasi, hech shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi»,- deb ta’kidlaydi. 1 Ma’naviyat inson va jamiyat rivojining negizi bosh omilidir. Inson ma’naviyat boyib borsa, jamiyat ravnaq topadi. Ma’naviyat qashshoqlashsa, jamiyat tanazzulga yuz tutadi. Axloq esa ma’naviyatning negizi hisoblanadi. Axloq kishilarning yurish- turishida, xulqida namoyon bo’ladi. Axloqiy tarbiya shaxs tarbiyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Axloqiy tarbiya-bu shaxsning ona Vataniga, xalqiga, boshqa millat vakillariga, mehnat faoliyatiga va o’z-o’ziga bo’lgan munosabatining majmuidir. Ma’naviy-axloqiy tarbiya-bu millat va jamiyat tomnidan yaratilgan barcha ruhiy va aqliy ne’matlarning shaxs tomonidan o’zlashtirilib, undan foydalangan holda o’z axloqini barkamollashtirishga erisha olganlik darajasini ko’rsatuvchi mezondir. Demak, bugungi kunda yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash dolzarb muammo bo’lib, bu ishda O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, madaniyat vazirliklari, «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati, «Kamalak» bolalar tashkiloti hamda boshqa tashkilotlarning kuchlarini ham birlashtirish lozim bo’ladi. 1 Karimov I.A-Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. Toshkent. Ma’naviyat 2008. 4-bet. 4

Chunki, umumiy o’rta ta’lim maktablarining boshlang’ich sinf o’qituvchilari hamda tarbiyaviy ish tashkilotchilarining «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati homiyligidagi «Kamalak» tashkiloti bilan hamkorlikdagi faoliyati muhim ahamiyatga egadir. Bizga ma’lumki, mustaqillikdan keyingi yillardan bolalar va yoshlar tashkilotlari, harakatlari faoliyati qayta ko’rib chiqildi. Ular o’z maqsadi, vazifalari, Nizomiga ega bo’ldi. Ayni damda minglab mamlakatimiz o’quvchilari «Kamalak» bolalar tashkiloti a’zosidirlar. O’quvchilar ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirishda bolalar ijtimoiy tashkilotlarining imkoniyatlari juda kengdir. Ushbu imkoniyatlardan bolalar ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirishda samarali foydalanish, uning pedagogik jihatlarini aniqlash biz tanlagan mavzuning dolzarbligidan dalolat beradi.Shu sababli biz bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini «O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda bolalar ijtimoiy tashkilotlarining o’rni» deb tanladik. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda bolalar ijtimoiy tashkilotlarining o’rnini aniqlash va uning imkoniyatlaridan foydalanish yo’llarini ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining predmeti: Bolalar ijtimoiy tashkilotlarida o’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning mazmuni, shakllari, metod va usullari. Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti: O’quvchilarni bolalar ijtimoiy tashkilotlarida ma’naviy-axloqiy tarbiyalash jarayoni. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: 1.Bolalar ijtimoiy tashkilotlarida o’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash pedagogik muammo ekanligini nazariy hamda amaliy jihatdan asoslash. 2.O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda bolalar ijtimoiy tashkilotlarining faoliyati va imkoniyatlarini aniqlash. 3.O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashga qaratilgan pedagogik jarayonning o’ziga xos xususiyatlari, shakllari, metod va usullarini belgilash. 5

4.Bolalar ijtimoiy tashkilotlarida o’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash jarayonini o’rganish va tadqiqotlarimiz asosida amaliy tavsiyalar tayyorlash. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy farazi: Agar  Bolalar ijtimoiy tashkilotlarida o’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning nazariy-amaliy asoslari aniqlansa;  O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda bolalar ijtimoiy tashkilotlariga yo’naltirilgan jarayonga e’tibor qaratilsa;  O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash bolalar ijtimoiy tashkilotlarida muayyan ilmiy metodik tavsiyalarga tayanilgan holda foydalanilsa, ularni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash jarayoni samarali kechadi; Bitiruv malakaviy ishining metodologik asosi: O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, «Ta’lim to’g’risidagi »Qonun, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi, «2004-2009-yillarda maktab ta’limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi», O’zbekiston Respulikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch» va boshqa asarlari, Sharq mutafakkirlarining ma’naviy-axloqiy tarbiyaga doir qarashlari, bolalar ijtimoiy tashkilotlarining yo’riqnomalari. Bitiruv malakaviy ishining tadqiqot metodlari: nazariy tahlil, kuzatish, suhbat, anketa, savol-javob; Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati: Pedagogika fani o’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda bolalar ijtimoiy tashkilotlari imkoniyatlaridan foydalanish haqidagi g’oyalar, qarashlar bilan boyitildi. Shu g’oya va qarashlardan boshlang’ich sinf o’qituvchilari, kadrlar malakasini oshirish tizimi xodimlari foydalanishlari mumkin. Bitiruv malakaviy ishimiz kirish, ikki bob, beshta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 6

I. BOB. BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINI MA’NAVIY VA AXLOQIY TARBIYALASHNING NAZARIY ASOSLARI. I.1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini ma’naviy-axloqiy tarbiyalash pedagogik muammo sifatida. O’zbekiston mustaqil davlatga aylangan bir sharoitda ma’naviy-axloqiy tarbiya qator omillar ta’sirida amalga oshirilmoqda. Bu eng avvalo shaxsni umuminsoniy qadriyatlar asosida shakllantirish maqsadida ish olib borishda ko’rinadi. Ma’naviyat tarbiyaning eng ta’sirchan quroli ekan, undan oqilona foydalanish, farzandlarimizni vatanparvarlik, rostgo’ylik, xalqparvarlikka o’rgatish kerak bo’ladi. Aslini olganda, axloq - ma’naviyatning o’zagi. Insonning insonligi – birinchi navbatda uning ma’naviy-axloqiy jihatdan barkamolligi, pokligi bilan belgilanadi. Mustaqillik qo’lga kiritilgan dastlabki kunlardanoq ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan bebaho ma’naviyat va madaniy merosimiz, milliy qadriyatlarimizni tiklash davlat siyosatining muhim yo’nalishiga aylandi. Jamiyat taraqqiyoti va shaxs kamoloti uchun zarur bo’lgan ma’naviy va axloqiy tarbiya o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi. Bu o’rinda boshlang’ich sinf o’quvchilari tarbiyasida aqliy tarbiya yetakchi tarkibiy qism bo’lib, o’quvchi yoshlarni tabiat va jamiyat, kishi tafakkuri haqidagi bilimlar tizimini ilg’ab olishi, fan asoslaridan xabardor qilish, tafakkur va nutq qobiliyatlarini o’stirishni maqsad qilib qo’yadi. Axloq – ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib, insonlarning o’ziga, oilasiga, do’st – birodarlariga, jamoa a’zolariga va tabiatga bo’lgan munosabatlarini tartibga solib turuvchi xulq, odob qonun – qoidalari majmuasidir. Ana shu xulq, odob qonun – qoidalarini o’quvchilar ongi, hayoti, turmush tarziga singdirish uchun ko’rsatilayotgan ta’sir axloqiy tarbiya deb nomlanadi. Demak, axloq kishining oilaga, mehnatga va jamiyatga bo’lgan munosabatlarida namoyon bo’ladi. 7

Axloqiy tarbiyaning maqsadi shaxsni axloqiy shakllantirishdir. Axloqiy tarbiyaning mazmuni, avvalo, o’quvchilarning amaliy faoliyatlarida, o’qish, mehnat, jamoatchilik ishlarida, ularning munosabatlari xarakterida, o’zaro ta’sir ko’rsatish usullari, xulq-atvor me’yorlarini o’zlashtirishlarida namoyon bo’ladi. Axloqiy sifat shaxsning barcha muhim xususiyatlarini yaxlit holga keltiradi. O’quvchining ma’naviy kamolotida axloqiy fazilatlarining ahamiyati benihoya kattadir. Axloqiy fazilat o’quvchining ko’p qirrali faoliyati davomida shakllanib va takomillashib boradi. Axloqiy xislatlar faoliyat jarayoniga ma’naviy fazilatlar bilan birgalikda o’quvchi ongi va xulqiga ta’sir etadi. Biz ma’naviy tushunchalar haqida gapirganda, avvalo, ma’naviyat haqida aytib o’tishimiz lozim. Bu haqda hurmatli yurtboshimiz I.A.Karimov shunday deganlar: «Ma’naviyat tushunchasining ilmiy, falsafiy, adabiy yoki oddiy tilda ifodalanadigan ko’plab ta’riflarini keltirish mumkin. Shuning uchun ham bu masala bo’yicha ilmiy adabiyotlarda, kundalik matbuotda bir-biridan farq qiladigan fikr-mulohazalarni uchratganda bundan taajjublanmasdan ularni qaysi muallifning o’ziga xos dunyoqarashi, mushohada tarzi ifodasi sifatida qabul qilish o’rinlidir». «Ma’naviyat» tushunchasi jamiyat hayotidagi g’oyaviy, mafkuraviy, ma’rifiy, madaniy, diniy va axloqiy qarashlarni o’zida to’la mujassam etadi. Shuning uchun ham bu mavzuda fikr yuritganda, mazkur qarashlarning barchasini umumlashtirib, keng ma’nodagi «ma’naviyat» tushunchasi orqali ifoda etish mumkin. Ma’naviyat-insonni ruhan poklanish, qalban ulg’ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg’otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir, desak, menimcha, tariximiz va bugungi hayotimizda har tomonlama o’z tasdig’ini topib borayotgan haqiqatni yaqqol ifoda etgan bo’lamiz Boshlang’ich sinf o’quvchilari tarbiyasida birinchi galda Sharq mutaffakkirlarining ma’naviy meroslari dasturilamal bo’lib xizmat qiladi. Abu Nasr Forobiy, Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshbandiy, Imom Ismoil 8

Buxoriy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, al-Xorazmiy, al-Farg’oniy, Firdavsiy, Amir Temur, Navoiy va Bobur singari mutaffakkirlarimizning ma’naviy-axloqiy tarbiyaga doir qarashlari shular jumlasidandir. Qur’oni Karimdagi va Hadisi Sharifdagi axloqqa oid ibratli maslahatlar, hikoyatlar asrlar davomida ma’naviyatimiz durdonalari – Farobiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Sa’diy Sheroziy va boshqa siymolar, olimlar, yozuvchilarning axloq haqidagi fikr – mulohazalari hozir ham o’z qadr – qimmatini yo’qotmagan, o’sha hikmatlar o’quvchilar tarbiyasi uchun muhim ahamiyatga ega. O’zining o’tmish madaniy merosini chuqur bilmagan va e’zozlamagan odam o’z shajarasini, avlod – ajdodlari bosib o’tgan yo’lni, milliy istiqlolimiz, erkimiz va ozodligimiz yo’lida jasorat ko’rsatgan Shiroq, To’maris, Jaloliddin Manguberdi va boshqa buyuk zotlar, xalq qahramonlarining nomlari, kurashlarining tub mohiyatini ilg’ay olmaydi. Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, yosh avlod, xususan, boshlang’ich sinf o’quvchilari tarbiyasi– pedagoglarning muqaddas burchidir. Lekin ma’naviy –axloqiy sifatlarni tarbiyalab yetishtirish oddiy ish emas. U kunlab, oylab, yillab va hatto o’n yillab oliy maqsad yo’lida sabr –toqat, chidam va qat’iyatlilik, irodaviy sifatlarni safarbar etishingizni taqozo etadigan insoniy vazifadir. Jamiyat taraqqiyoti va shaxs kamoloti uchun bo’lgan ma’naviy va axloqiy xislatlar, insoniy fazilatlar o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi. Hammasining zaminida yosh avlodga oilada, umumiy ta’lim maktablarida, xalq ta’limi tizimining boshqa tarmoqlarida beriladigan ta’lim tarbiya yotadi. Hadis kitoblarida har bir mo’min – musulmon uchun ilmning naqadar zarurligi bayon etilgan. «Beshikdan to qabrgacha ilm izla» degan purma’no hadisi shariflar so’zimiz dalilidir. Demak,islom ta’limotida ilm eng oliy maqsad dunyoni bilish uchun zarurat deb o’qtirilgan. Bilim dunyoni bilish doirasida cheklanmaydi, balki shaxs ma’naviyatini boyitishda ham bosh omil bo’la oladi. Shuningdek, Hadisi Sharifda: «Ilm olmakka intilish har bir muslim va muslima uchun qarzu farz» deyiladi. 9

«Qur’on»da insonning ruhiy va ma’naviy kamolga yetishiga to’sqinlik qiluvchi salbiy hislatlardan biri g’azab deb ko’rsatiladi. U ruhiy razolat sifatida talqin etiladi. Chunki g’azab kelganda aql qochadi, inson o’z irodasini idora qila olmay qoladi, o’z manfaati, obro’sini himoya qilaman deb, johillikka yo’l qo’yadi. Hatto, g’azab inson salomatligiga ham zarar yetkazadi. Shuning uchun ham Islom insonni aql va insofga, bosiqlik bilan ish tutishga, o’z hissiyotlarini boshqara olishga chaqiradi. Chunki g’azab kelganda chiqarilgan hukm, amalga oshirilgan hatti-harakat johillik belgisi bo’lib hisoblanadi. Hatto g’azabni bosish bilan birga, g’azabni qo’zg’agan shaxsni kechira olish darajasida o’zini boshqara olish irodasiga ega bo’lish kerakligi ham uqtiriladi. «Ol-i Imron» surasining 134-oyatida «Yaxshi-yomon kunlarda infoq- ehson qiladigan g’azablarini ichlariga yutadigan, odamlarning (xato- kamchliklarini) avf etadigan kishilardir. Alloh bunday yaxshilik qiluvchilarni sevadi», deyiladi. Demak, Islomda inson g’azabi kelganda faqat o’zini boshqara olish quvvatiga ega bo’lishgina emas, kechiruvchan bo’lishga ham chaqiriladi. Ana shunday insongina axloqan barkamol shaxs bo’la oladi. «Qur’on»da insonning axloqan kamol topishida bekorchi so’zlardan yiroq yurish, mayda va behuda gaplarga vaqt ketkazmaslik, ulardan o’zini chetga olish kabilarga ham e’tibor berilgan. Xususan, «Qasos» surasining 55-oyatida «Qachonki behuda (so’z yo ishni) eshitsalar, undan yuz o’gururlar», deyiladi. Chunki bunday gaplar insonni foydali ishdan chalg’itsa, boshqa tomondan mayda gap, beburd qilib qo’yadi. Insonning ma’naviy kamol topishida me’yorni saqlash katta ahamiyat kasb etadi. Ochko’zlik, xasislik esa mol-dunyoga ruju qo’yishga olib keladi. «Qur’on»da ta’lim berilishicha, mol-dunyo insonni sinash uchun beriladi. Mol-dunyoga erishgan har bir inson uni to’g’ri yo’lda sarflashi kerak,- deyiladi («Anfol» surasi 25-oyat). Ma’lumki, islom dini insonni ma’naviy kamolot sari yetaklovchi ta’limot. Shu sababli Qur’oni Karimda ham, hadislarda ham yaxshi xulq va odob keng targ’ib etilgan. Shariat talablari bilan bir qatorda, hadislardagi axloqqa doir 10

fikrlar, ayniqsa muhimdir. Bu borada Imom Buxoriy ham 4 jildli «Al Jome’ as- sahih» asarining bir jildida odob haqidagi hadislarni jam etgan. Keyinchalik alloma butun Islom olami odob-axloqi va tarbiyasi masalalariga bag’ishlangan «Al-adab al-mufrad» nomli («Adab durdonalari») maxsus hadislar to’plamini yaratadi. Bu asar 644 bobda bayon etilgan va 1322 hadisdan iborat. Mashhur muhaddislardan yana biri vatandoshimiz Abu Iso at-Termiziy bo’lib, u 824-yilda Termiz yaqinidagi Bug’ qishlog’ida tug’ilgan. Uning oilasi va ota-onasi haqida ma’lumotlar yo’q. Ba’zi tadqiqotchilar uning otasi asli Marvlik bo’lgan deb qayd etadilar. U bolaligidan ilmga qiziqqan bo’lib, ayniqsa, hadis ilmini chuqur egallagan. At-Termiziyning o’ndan ortiq asarlar yaratganligi ma’lum. Bular «Al-Jome’ as-sahih»,(«Ishonchli to’plam»),«Ash-Shamoil an-Nabaviya» («Payg’ambarning alohida fazilatlari»), «Al-ilal fil-hadiys» («Hadislardagi illatlar va og’ishlar haqida») asarlari mashhurdir. At-Termiziyning yozib qoldirgan asarlaridagi hadislar ham al-Buxoriy hadislari kabi insonni halollik, adolat, e’tiqod, diyonat, poklik, mehnatsevarlik, muruvvatlilik, mehr-shafqat, kattalarga, ota-ona va qarindoshlarga hurmat ruhida tarbiyalashda kata ahamiyatga ega. At-Termiziy 892-yilda o’z vatanida vafot etdi. Hadislarda insonning kamolga yetishi uchun talab etiladigan insoniy fazilatlar aks ettirilgan bo’lib, bular mehr-oqibat ko’rsatish, saxiylik, ochiq ko’ngillilik, ota-ona va kattalarga, qarindoshlarga g’amxo’rlik, hurmat, faqir- bechoralarga muruvvat, vatanga muhabbat, mehnat va kasb-hunarni ulug’lash, halollik, poklik, o’zaro do’st, tinch-totuv bo’lish va boshqalardan iboratdir. Bundan tashqari, insonning o’zini yomon illatlardan tiyish, yaxshilik sari intilish kerakligi borasidagi pand-nasihatlar ham o’z ifodasini topganki, bularning barchasi Qur’oni Karim ko’rsatmalaridan kelib chiqadi va komil insonni shakllantirish mezoni sanaladi. Ma’lumki, islomiy tarbiyada eng insoniy xislatlardan biri sifatida ota-onaga g’amxo’rlik, ularni e’zozlash, ota-ona haqqini o’z o’rniga qo’yish, farzand haqqi 11

masalalariga e’tibor beriladi. Hadislarda ham ana shu tarbiya talablari o’z ifodasini topgan. Ayniqsa, ota-onaga yaxshilik qilishga oid hadislarda eng katta gunohlardan to’qqiztasi qayd etiladi. O’tmish mutaffakkirlarimizdan biri Abu Rayxon Beruniy bilim olishni axloqiy tarbiya bilan bog’laydi. Zero, insonda komillikning muhim mezoni yuksak axloqlilikdir. Beruniyning inson kamolotida axloqiy tarbiyaning muhim o’rnini ta’kidlashini uning yuqorida qayd etilgan «O’tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Minerologiya», «Kitob as-saydona», «al-Qonuni al-Mas’udiy», «Geodeziya» va boshqa asarlarida ko’ramiz. Beruniy fikricha, axloqiylik insonning eng asosiy sifati bo’lishi kerak. Bu xislat birdaniga tarkib topmaydi. U kishilarning o’zaro muloqoti, ijtimoiy muhit – jamiyat taraqqiyoti jarayonida tarkib topadi. Abu Rayxon Beruniy ham axloqiy tarbiyaga musulmon dini talablaridan kelib chiqqan holda ta’rif beradi. Axloqiylik yaxshilik bilan yomonlik o’rtasidagi kurash natijasida namoyon bo’ladi va tarkib topadi deydi,-u. Yaxshilik va yomonlik insonning xulq-atvorini belgilaydigan mezon sifatida qo’llaniladi. U yaxshi xislatlarga to’g’rilik, odillik, o’zini vazmin tutish, insof, kamtarlik sobitqadamlik, ehtiyotkorlik, saxiylik, shirinsuxanlik, rahbarlikda adolatlilik, tadbirkorlik kabilarni kiritadi. Yomon illatlarga esa hasadgo’ylik, baxillik, nosog’lom raqobat, o’z manfaatini ko’zlash, mansabparastlik va hokazolarni kiritadi. Beruniy faxrlanishni yaxshi xulq ma’nosida ishlatib, «Yodgorliklar»da shunday deydi: «Faxrlanish – haqiqatda yaxshi xulqlar va oliy fe’llarda oldin ketish, ilmu hikmatni egallash va imkoniyat boricha mavjud pokliklardan tozalanishdir. Kimda shunday sifatlar topilsa, hukm uning foydasiga va kimda bular yetishmasa, hukm uning zarariga bo’ladi » 1 . Demak, Beruniy insonning ma’naviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni yaxshilik va yomonlik kabi ikki turga bo’ladi. Bu insoniyat yaratgan pedagogik 1 Abu Rayxon Beruniy. Tanl. asarlar. I t. Toshkent, 1968, 151-bet. 12

fikr taraqqiyotida «qizil ip» bo’lib o’tganidek, shu an’anaga muvofiq Beruniyda ham axloqiy tushunchalar axloqiy barkamollikning muhim tomonlaridir. Beruniy saxovat (o’zaro yordam, bir-biriga foyda keltirish uchun hamkorlik), muruvvat (odamlarga xayrixoh bo’lish, halollik va haqgo’ylik, o’z mehnati bilan kun ko’rish v. b.)ni insonning axloqiy kamolotini ko’rsatuvchi xislatlar deb biladi. Mutaffakkir ilgari surgan axloqiy xislatlardan yana biri adolatdir. U jamiyatda adolat o’rnatish, uni yovuzliklardan xalos etish uchun dono, adolatli hukmdor bo’lishi kerak, deydi. Beruniy kundalik turmush masalalariga ham katta e’tibor bergan. Har bir axloqan barkamol inson o’zining turmush tarzini ham uyg’un, go’zal eta oladi. Uyg’unlik, go’zallik va nafosatning asosi sanaladi. Beruniy insoniy xislatlardan muhimi – ozodalik, tarbiyalilik bo’lsa, insonga eng yaqin narsa uning tabiati, ruhi deydi. Shuning uchun inson tabiatiga yoqadigan ishlarni bajarishi zarur, deb ko’rsatadi. Bunda insonning ichki dunyosi bilan tashqi go’zalligi, turmush tarzidagi go’zallikning uyg’un bo’lishini talab etgan. Bunga inson kiyadigan kiyimidan tortib, kundalik turmushidagi yurish-turishi, so’zi, qalbi, qilgan ishi – hammasining go’zal bo’lishi ta’kidlangan. Ibn Sino insonning kamolga yetishida uning axloqiy kamoloti muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kilaydi. Ibn Sino axloqqa oid asarlarini «Amaliy hikmat» (donishmandlik amaliyoti) deb ataydi. Olimning fikricha, axloq fani kishilarning o’ziga va boshqalarga nisbatan xatti-harakati me’yorlari va qoidalarini o’rganadi. Ibn Sino axloqlilikning asosini yaxshlik va yomonlik kabi ikki tushuncha bilan ta’riflaydi –«Dunyoda mavjud bo’lgan jami narsalar tabiatiga ko’ra kamolot sari intiladi. Kamolot sari intilishning o’zi esa mohiyat e’tibori bilan yaxshilikdir…». Ibn Sino inson kamolotining muhim axloqiy jihatlarini ham tahlil etadi va har biriga ta’rif beradi: Masalan, adolatni ruhiy lazzatning bosh mezoni sanaydi. Inson qanoat, jasurlik, donolik bilan adolatga ega bo’ladi, yomon illatlardan 13

o’zini tiyib, yaxshilikni mustahkamlaydi, haqiqiy ruhiy lazzat oladi, deydi olim. Insondagi ijobiy axloqiy xislatlarga sahiylik, chidamlilik, kamtarlik, sevgi- muhabbat, mo’tadillik, aqllilik, ehtiyotkorlik, qat’iyatlilik, sadoqat, intilish, uyatchanlik, ijrochilik va boshqalarni kiritadi. Qanoat va mo’tadillikni insonning hissiy quvvatiga kiritadi, chidamlilik, aqllilikni g’azab quvvatiga, donolik, ehtiyotkorlikni ziyraklikka, sadoqat, uyatchanlik ijrochilik, achinish, sofdillikni tafovut quvvatiga kiritadi. Olim qanoatni hissiy fazilatlardan sanaydi va inson o’zini ta’magirlikdan tiysa, mo’tadillikka rioya etsa, o’zida hirsning namoyon bo’lishini yengadi, inson yomon illatlarni yengishda o’z imkoniyatlarini ongli sarf etishi lozim,- deydi. Ibn Sino har bir axloqiy xislatning ta’rifini beradi: Mo’tadillik – tan uchun zaruriy oziq va xulq me’yorlariga to’g’ri kelmaydigan ishlarni qilmaslik; Saxiylik – yordamga muhtoj kishilarga ko’maklashuvchi insoniy quvvat; G’azab – biror ishni bajarishda jasurlik; chidamlilik – inson o’z boshiga tushgan yomonliklarga bardosh beruvchi quvvat; aqlllilik – biror ishni bajarishda shoshma-shosharlikdan saqlovchi quvvat deydi. Ziyraklikni narsalar va hatto harakatlarning haqiqiy ma’nosini tezlik bilan tushunishga beruvchi quvvat, achinish, kishilar baxtsizlik, azob-uqubatga duchor bo’lganda, ular bilan xushmuomalada bo’luvchi insoniy quvvat, kamtarlikka xudbin ishlar bilan shug’ullanishdan to’xtatuvchi kuch sifatida ta’rif beradi. Ibn Sino insonning kamolga yetishida to’sqinlik qiluvchi nuqsonlar sifatida johillik, nodonlik, shafqatsizlik, takabburlik, nafratni ko’rsatib o’tadi. Johillikni – ilmga, nodonlikni – zehni o’tkirlikka, shafqatsizlik, takabburlikni adolatga, nafratni – sevgi-muhabbatga qarama-qarshi illat sifatida ta’riflaydi. Ibn Sino yuksak axloqiy sifatlarga yana kishilarning bir-birlariga do’st bo’lib yashashi, hamkorlik qilinishini ham kiritadi. Chunki har bir kishi jamiyatda, odamlar bilan birga yashar ekan, ular bilan do’stona yashashga intiladi. 14

Ahmad Yugnakiy bilimli kishilarni mukammal kishi sanaydi. Chunki bilimlilik barcha yaxshi ishar, ezguliklar manbai bo’lsa, bilimsizlik johillik yoki yomon ishlarga asos bo’ladi. Ahmad Yugnakiyning «Hibat-ul-haqoyiq» asarida ham boshqa ta’limiy axloqiy asarlar kabi insonni barkamol etishning ikkinchi belgisi bu uning xushxulqligidir, deyiladi. Shuning uchun, mutafakkir asarda axloqlilikning tarkibiy qismi sanalgan tilni tiyish, mol-dunyoga hirs qo’yishning oqibatlari, saxovat va baxillik, kamtarlik va kibru havo va ochko’zlik haqida, zulm va jinoyat yo’lidan saqlanish haqida, harom va halolni farqlay olish, e’tiqod va sadoqat kabi muhim masalalar ustida fikr yuritadi. Ahmad Yugnakiy inson axloqliligini ko’rsatuvchi muhim belgilardan birinchisi til odobi deb biladi. Insonda ikki narsa bo’lsa, unga muruvvat yo’li yopiladi, deydi mutafakkir – biri behuda so’zlarni ko’p gapirsa, ikkinchisi, uning so’zlari yolg’on bo’lsa. Shunga ko’ra mutafakkir yolg’on va ko’p so’zlashning oldini olish yo’llarini bayon etadi. Yolg’onchi kishidan o’zingni uzoqroq tut, sen umringni to’g’rilik bilan kechir, og’iz va tilning bezagi to’g’ri so’zdir, so’zni to’g’ri so’ zla, dilingni beza, deb, to’g’ri so’zni asalga, insonni davolovchi shifoga o’xshatadi. Navoiy insonning axloqiy xislatlari, yaxshi fe’l-atvorlari xususida to’xtab o’tar ekan, avvalo har bir insoniy fazilatning ta’rifini beradi. U yaxshi fe’llarga qanoat, sabr, tavoze’ va adab, ishq va vafo, saxovat, himmat, karam, muruvvat, yumshoq ko’ngillilik (hilm) kabi hislatlarni kiritib, har birining ta’rifidan so’ng tanbeh va hikoyatlar vositasida o’z fikrini to’ldiradi. Navoiy yuqorida zikr qilib o’tilgan xislatlarga ta’rif berish bilan birga ularga qarama-qarshi bo’lgan yomon illatlar to’g’risida fikr yuritadi va ulardan qutilish yo’llarini ham bayon qiladi. Axloqlilikning eng muhim mezoni sanalgan odob haqida fikr yuritar ekan: «Adab kichik yoshdagilarni ulug’lar duosiga sazovor etadi va u duo barakati bilan umrbod bahramand bo’ladi. Adab, kichkinalar mehrini ulug’lar ko’ngliga 15

soladi va u muhabbat ko’ngilda abadiy qoladi. Yoshlarni ko’zga ulug’ ko’rsatadi. Ularning yurish-turishini xalq ulug’vor biladi» deydi. Shu bois Alisher Navoiy umr bo’yi to’plagan tajribasi asosida «Mahbub ul- qulub» («Ko’ngillarning sevgani») asarini yozdi va ana shu asarida o’zining axloqiy qarashlarini bayon qildi. Demak, Alisher Navoiy o’zining badiiy asarlari bilan bir qatorda ta’limiy- axloqiy asarlarida o’zi orzu etgan komil insonga xos axloqiy fazilatlar deb qanoat, adolat, saxovat, himmat, muruvvat, vafo, to’g’rilik, hilm, rostgo’ylik, tavozu’, adab va boshqalarni tushungan, ana shu xislatlar tarkib topgan insonda yomonlik, razillik bo’masligi, bunday insonlar yashagan jamiyat ham ravnaq topishi, barcha xalq baxt-saodatga erishish mumkin, deb hisoblagan. Abdurauf Fitrat kishining har tomonlama barkamol inson bo’lib yetishishida axloqiy tarbiyaning o’rni juda katta ekanligini har bir asarida va tadqiqot ishlarida takror-takror o’qtirdi. Shuning uchun u o’zining qarashlarida fikriy va jismoniy tarbiyalar bilan birga axloqiy tarbiyaga ham juda katta e’tibor bilan qaradi. U o’zining «Rahbari najot» asarida axloqiy tarbiyaning maqsad va vazifasi «insonni axloqiy barkamollikka yetkazish va uni jamiyatga foydali inson qilib tarbiyalashdan iboratdir» 1 -deydi. Abdulla Avloniy axloqiy xislatlar haqida «Turkiy guliston yoxud axloq» asari jamiyat taraqqiyotida muhim rol o’ynaydi. Uning qoldirgan ijodiy merosi ma’naviyat taraqqiyotiga munosib hissa qo’shgan. Demak, yuqorida ta’kidlanganidek ma’naviy-axloqiy tarbiya insoniy sifatlarni yaratuvchi, shakllantiruvchi, mukammallikka yetishtiruvchi vositadir. I .2. Bolalar ijtimoiy tashkilotlari va ularning tashkiliy tuzilmasi . 1 N . Yo ’ ldoshev . « Rahbari najot » asarida bola tarbiyasi masalalari , « Xalq maorifi » jurnali , 1993 y . 3 – 4 – soni , 31 – 32 – betlar 16

$Har bir bolaning barkamol bo’lib o’sishiga xalq ta’limining barcha bo’g’inlarida ish faoliyati yangicha rivojlantirish, ijodiy ishlar, izlanishlar va tashabbuskorlikni yanada kuchaytirish zarur. Istiqlol tufayli hayotimizni hamma jabhalaridatubdan o’zgarishlar yuz berayotgan bir davrda umumiy o’rta ta’lim tizimida bolalar tashkilotlari faoliyatini tubdan qayta ko’rishva yangilashni davr taqoza etdi. Huddu shu maqsadda 2001-yil 24-yanvarda Prezidentimiz Islom Karimov yoshlarning tashabbus guruhi bilan bo’lgan uchrashuvda o’sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasiga juda katta e’tibor qaratib shunday deb ta’kidladi: “Ma’naviy va jismoniy barkamol avlodni voyaga yetkazish masalasi biz uchun umummilliy, umumdavlat miqiyosidagi vazifa bo’lib, bu ezgu maqsad yo’lida amalgam oshirayotgan ishlarimizni izchil va qat’iyatlik bilan davom ettirish bugungi siyosatimizning diqat markazida turganini yana birmarta o’qtirib o’tmoqchiman”. Prezidentimiz Islom Karimov yoshlarning boshini qovushtiradigan ularning chinakam suyanchi va tayanchi bo’la oladigan yand\gi tashkilot tuzish g’oyasini ilagari surdi. Shu maqsadda 2001-yil 25-aprel kuni O’zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining ta’sis qurultoyi bo’lib o’tdi va shu kun “Kamolot” YIH tashkil topgan kun deb e’lon qilindi . _______________ Islom Karimov “Kamolot”yoshlarimizning chinakam suyanchi va tayanchi bo’lsin.T.”Ma’rifat”, 2001-yil 17$

O’zbekiston Respublikasi «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati mamalakatimiz yoshlarini ixtiyoriylik, oshkoralik, huquq va majburiyatlar tengligi tamoyili asosida birlashtiradigan nodavlat notijorat tashkilotdir. Harakat va faoliyatini O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonun hujjatlari hamda ushbu ustavga muvofiq amalga oshiriladi. «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakatining maqsadi-mamlakatimiz yoshlarini ozod va obod Vatan yaratishdek, ulug’ maqsad yo’lida birlashtirish,milliy g’oyamizga tayangan holda Mustaqil O’zbekistonning sog’lom, ma’naviy yetuk, dunyoqarashi teran va mustaqil fikrlovchi, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan demokratik tamoyillarni, bozor iqtisodiyoti asoslarini chuqur egallagan yoshlarni voyaga yetkazishga har tomonlama ko’maklashish, o’sib kelayotgan avlodning inson huquqlari va qadr- qimmatini ulug’lashga, xalqimizning obro’si va nufuzini, yurtimizning shon- shuxratini oshirishga xizmat qiladigan uzoq muddatli, keng ko’lamli,ijtimoiy- iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy jarayonlardagi faol ishtirokini ta’minlashdan iboratdir. Harakatning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - mamlakatimizda yoshlarga oid davlat siyosatini belgilashda va amalga oshirishda, fuqarolik jamiyatini barpo etishda qatnashish; - yoshlar g’ayrat-shijoati, bilimi, iqtidori va salohiyatiga tayangan holda har bir yigit va qizning Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligiga xizmat qiladigan intilish, izlanish va tashabbuslarini qo’llab-quvvatlash orqali «Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari» tamoyilini ro’yobga chiqarishda faol ishtirok etishiga erishish; - barcha ta’lim-tarbiya muassasalarida aholi turar joylari, ishlab chiqarish sohalarida ma’naviy-ruhiy muhitning ahvolini hisobga olgan holda ijobiy an’ana va tashabbuslarni qo’llab-quvvatlash; - ma’naviy-mafkuraviy targ’ibot ishlarining shaklan va mazmunan uyg’unligini, muntazamligini, samaradorlikka asoslanishini ta’minlash, ya’ni ma’ruza, suhbat, bahs-munozaralar, seminarlar va konferensiyalar, ommaviy- 18

madaniy va sport tadbirlari, ommaviy axborot vositalari orqali mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohatlarning, farmonlar, qarorlar va qonunlarning mohiyatini yoshlarga tezkorlik bilan yetkazish va kundalik faoliyat dasturiga aylantirish; - o’zbek xalqining bebaho ma’naviy merosidan yoshlarimizning muntazam va to’laqonli bahramand bo’lishiga, ularning mana shunday ma’naviy muhitda kamol topishiga erishish; - yoshlar va bolalar jamoat birlashmalari, nodavlat tijorat tashkilotlarining yoshlar va bolalarni aqliy, ijodiy va jismoniy jihatdan kamol toptirishga qaratilgan faoliyatini qo’llab-quvvatlash; - yoshlarga jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishlari uchun shart- sharoit yaratish, harbiy xizmatga tayyorlash yo’nalishlarida ishni tashkil etishning amaliy tizimlarini yaratish; - ekologik tarbiyani yoshlar tarbiyasi tizimining uzviy va uyg’un tarkibiy qismiga aylantirish; - ta’lim, fan, texnika, axborot texnologiyalari, madaniyat, sport, san’at, tadbirkorlik sohalarida ko’zga ko’rinarli yutuqqa erishgan iste’dodli va iqtidorli yoshlarni rag’batlantirib borish va boshqa harakat faoliyatining turli yo’nalishlari bo’yicha belgilangan vazifalar. Harakatning huquqlari quyidagicha: Harakat vazirlik, qo’mita va idoralarga qarashli barcha o’quv muassasalari, harbiy qismlar, huquqni muhofaza etuvchi idoralar, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, barcha turdagi korxonalar, xo’jaliklar, davlat, jamoat va nodavlat tashkilotlaridagi yoshlarni o’z safiga ixtiyoriy tarzda birlashtiradi va o’z boshlang’ich tashkilotlarni tuzadi. Harakat faoliyatining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: a) har bir a’zoning manfaatlarini himoya etish, fikrini hisobga olish; b) jamoa bo’lib faoliyat yuritish; d) harakatning barcha a’zolari quyidan yuqorigacha saylab qo’yilishi; 19

e) harakatning saylab qo’yilgan organlarining oldida hisobot berib turishi, Harakatning mahalliy (hududiy) bo’limlari va boshlang’ich tashkilotlari o’z faoliyati to’g’risida yuqori organlarga axborot berib borishi; f) munozaralar erkinligi, barcha organlar va tashkilotlarning ishida to’la oshkoralik; g) saylab qo’yiladigan yuqori rahbar organning o’ziga berilgan vakolatlar doirasida qabul qilgan qarorlarining quyi tashkilotlar tomonidan bajarilishi majburiyligi; h) jamoa tarzidagi a’zolarning o’z ichki faoliyatini va mazkur ustav doirasidagi faoliyatini yo’lga qo’yishdagi mustaqilligi; i) barcha tuzilmalarda ishlarning «tashabbus-muhokama-loyiha-amalga oshirish», yuqori tuzilmalar tomonidan boshlang’ich tashkilotlarga har tomonlama yordam ko’rsatish tamoyillari asosida tashkil etilishi; «Kamolot» Yoshlar Ijtimoiy Harakati MK Ijroiya Qo’mitasi vakolatlari quyidagilardan iborat: - joylarda vujudga kelayotgan muammo va yo’l qo’yilayotgan kamchiliklarni tezlik bilan yechish, bartaraf qilish, joriy ish rejalarini belgilash yuzasidan qarorlar qabul qiladi, qaror va rejalarning ijrosini o’rganishni tashkil etadi, hisobotlarni eshitadi va baholaydi; - «Kamolot» Yoshlar Ijtimoiy Harakati yig’ilishlarini chaqiradi, kun tartibini, yig’ilishga taklif etiladiganlarning ro’yxatini belgilaydi; - harakatning ichki mehnat tartibi qoidalarini, xodimlarning xizmat vazifalari to’g’risidagi; - harakatning saylab qo’yiladigan rahbar organlari apparati xodimlariga intizomiy jazolarni belgilaydi; - harakatning ichki faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarni tasdiqlaydi; - muayyan yutuqqa erishgan jamoalar, xodimlar va yoshlarni davlat mukofotlariga tavsiya etadi, ma’naviy va moddiy rag’batlantiradi; 20

- harakatning quyi organlari Ijroiya qo’mitalari va rahbarlarining qonunga va Ustavga zid qarorlarini bekor qiladi; - «Kamolot» Yoshlar Ijtimoiy Harakati MK vakolat doirasiga kiruvchi boshqa masalalar yuzasidan qarorlar qabul qiladi; - «Kamolot» Yoshlar Ijtimoiy Harakati MK apparati ishlar boshqaruvchisi, bosh hisobchisi, bo’lim mudirlarini, MK qoshidagi tashkilotlar, ommaviy axborot vositalari rahbarlari va bosh hisobchilarini lavozimiga tasdiqlaydi, lavozimidan ozod qiladi va boshqalar. Harakatga a’zolik tartibi yakka va jamoa tarzida bo’ladi. - O’zbekiston Respublikasining fuqarolari bo’lgan jismoniy shaxslar ixtiyoriylik asosida Harakatning yakka tartibdagi a’zolari bo’lishi mumkin. - Jinsi, irqi, millati, tili, diniy e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar, Harakatning maqsadlarini qo’llab-quvvatlaydigan o’n to’rt yoshdan o’ttiz yoshgacha bo’lgan yigit va qizlar Harakatning yakka tartibdagi a’zolari bo’lishi mumkin. Harakatga yakka tartibdagi a’zolik shaxs o’ttiz yoshga to’lgandan keyin to’xtaladi, lekin, Harakat a’zosining bergan arizasiga asosan Harakat mahalliy (hududiy) bo’limining saylab qo’yiladigan rahbar organi yoki boshlang’ich tashkilotining qarori bilan uzytirilishi mumkin. Harakatning saylab qo’yiladigan rahbar organlari tarkibiga saylangan shaxslar Harakatning yakka tartibdagi a’zosi bo’lib hisoblanadi. Harakatning jamoa tarzidagi a’zolari a’zolikka Harakat mahalliy bo’limlari tomonidan qabul qilinadi. Harakatga jamoa tarzida qabul qilish mahalliy bo’limlar Kengashi yig’ilishi tomonidan amalga oshiriladi. Jamoa tarzida a’zo bo’lib kiruvchilar o’z rahbar organining Harakat a’zoligiga kirish to’g’risida qabul qilgan qarorini taqdim etadi. A’zolik quyidagi hollarda to’xtaladi: a) o’z hohishiga ko’ra shaxsiy arizasi asosida; 21

b) harakat a’zosining a’zolik yoshi o’tganda va harakatning jamoa tarzidagi a’zosi rahbar organining qarorini taqdim etish orqali Harakatdagi a’zoligini to’xtatishi mumkin. Harakat a’zolarining burchlari quyidagilardan iborat: - harakatning maqsad va vazifalarini amalga oshirishda faol ishtirok etish; - harakatning yoshlar o’rtasida va jamiyatda ta’sir kuchi hamda obro’sini oshirishga o’z hissasini qo’shish; - harakatning organlari, boshlang’ich tashkiloti yig’ilishlari qarorlarini bajarish; - harakatning boshlang’ich tashkiloti ishida faol qatnashish. Harakatning tashkiliy tuzilishi. Harakatning tashkiliy negizi – boshlang’ich tashkilotdir. Boshlang’ich tashkilotlar yetakchilari Kengashi o’z faoliyatini Markaziy Kengash tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida amalga oshiriladi. Harakatning tuman va shahar bo’limlari Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar bo’limlariga birlashadilar. Harakat homiyligida respublika «Kamalak» bolalar tashkiloti faoliyat yuritadi. Harakat o’z ta’sis hujjatlari asosida ish yuritadigan davriy nashrlarga, nashriyot-matbaa korxonalariga, kadrlar malakasini oshirish markazi va boshqa muassasalarga ega bo’ladi. 2001- yil 23-mayda Respublika Bolalar tashkiloti tashkil topdi. 2002 -yil 22-24-mayda Toshkent viloyati “Semurg’” oromgohida Republika bolalar tashkilotining 1-anjumani bo’lib o’tdi va tashkilotga “Kamalak”nomi berildi hamda Respublika Sardorlar Kengashi tuzildi. Tashkilotning asosiy maqsadi: bolalarning shaxsiy huquqlari va erkinliklarini himoya qilishi. Prezidint va Davlat ramzlariga sadoqatli bo’lishlari, o’z vatanining sadoqatli fuqarolari bo’lib yetishishlari , o’z ishlari va harakatlari bilan jamyatga foyda keltirishlariga yordam berishdir. Respublika «Kamalak» bolalar tashkiloti 10 yoshdan 14 yoshgacha bo’lgan bolalarni va o’smirlarni o’z safiga birlashtirib, «Kamalak» bolalar 22

tashkilotining raislari lavozimiga ko’ra Harakatning tegishli bo’limlari Kengashi tarkibiga kiradilar. Respublika «Kamalak» bolalar tashkiloti «Kamolot» Yoshlar Ijtimoiy Harakati tomonidan tasdiqlangan Respublika «Kamalak» bolalar tashkiloti to’g’risidagi Nizomga asosan faoliyat yuritadi, o’z ramzi va belgilariga ega. O ’ zbekiston Respublikasida « Kamolot » Yoshlar Ijtimoiy Harakati homiyligida « Kamalak » Bolalar tashkiloti faoliyat yuritib kelmoqda . Bu tashkilot yosh avlodni Vatanga muhabbat, istiqlol g’oyalariga sadoqat ruhida yuksak ma’naviyat, sog’lom, bilimdon qilib tarbiyalovchi bolalar tomonidan tuzilgan jamoat tashkiloti hisoblanadi. «Kamalak» Bolalar tashkiloti bolalarning ixtiyoriy ravishda uyushgan, mustaqil, demokratik qoidalar asosida faoliyat ko’rsatadigan ommaviy tashkilotdir. U o’z ishini mustaqil O’zbekiston Respublikasi «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati homiyligida amalga oshiradi. Tashkilot o’z faoliyatini O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi, «Kamolot» yoshlar ijtimoiy Harakati Nizomi, bolalar huquqlari haqida Xalqaro Konvensiya hamda tashkilot Nizomiga muvofiq Respublikaning barcha hududlarida, umumta’lim maktablarida, mehribonlik uylarida doimiy va yozgi sog’lomlashtirish oromgohlarida mavsumiy amalga oshiradi. «Kamalak» Bolalar tashkiloti o’z ish jarayonida respublikadagi va xalqaro miqyosdagi jamoat tashkilotlari, bolalar birlashmalari, respublika vazirliklari, davlat va nodavlat tashkilotlari bilan aloqalar o’rnatish hamda ularning imkoniyatlaridan keng foydalanish huquqiga ega. «Kamalak» Bolalar tashkiloti o’z a’zolarini jahon andozalariga mos ravishda ilm va ma’rifat sohiblari, barkamol inson qilib yetishishlari uchun ko’maklashadi. Tashkilotning asosiy maqsadi bolarning huquqlari va erkinlarini himoya qilish, Prezident va davlat ramzlariga sadoqatli bo’lishlari, o’z Vatanining sodiq fuqarolari bo’lib yetishishlari, o’z ishlari va harakatlari bilan jamiyatga foyda keltirishlariga yordam berishdir. 23

«Kamalak» Bolalar tashkilotining bosh shiori: «Ezgu maqsad sari Vatanni ulug’laymiz, do’stlikni qadrlaymiz». Tashkilotning asosiy vazifalari: - tashkilotga a’zo bo’lgan jamoa va guruhlarning faoliyatini muvofiqlashtirish; - bolalarda tashabbuskorlik, tadbirkorlik va ishbilarmonlik ko’nikmalarini hosil qilish hamda qo’llab-quvvatlash; - jismoniy, ma’naviy sog’lom avlodni va ijtimoiy faol shaxsni shakllantirishga hissa qo’shish - tashkilot a’zolarini respublikamizda istiqomat qilayotgan turli millat vakillarining urf-odatlari, an’analari marosimlari, madaniyati, san’atini hurmat qilishga o’rgatish; - xorijiy bolalar tashkilotlari bilan aloqalar o’rnatish va uni rivojlantirish; - milliy g’urur, milliy mafkuraviy onglilik, milliy odob, fidoyilik fazilatlarini shakllantirish; - «Xizmat-beminnat», «Mehr-shafqat» guruhlarini tashkil etish orqali bolalarda mehnatsevarlik, haqqoniylik, mehribonlik va insoniylik fazilatlarini shakllantirishda ko’maklashish; - sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish; - jamoa orasida o’z fikrini to’la ifodalashga o’rgatish; - iqtidorli bolalarni izlab topish, ularning iqtidorini namoyon etish va uni amalga oshirishga sharoit yaratish; - milliy madaniyat va ma’naviyatni o’rganish orqali Vatanga sadoqat, xalqqa muhabbat ruhini yuksaltirish; - buyuk ajdodlarimiz merosi va xalqimizning bunyodkorlik ishlariga yuksak ehtirom tuyg’ularini singdirish; - o’lka tarixini o’rganish, yurtimiz tabiatini avaylab-asrash va uni e’zozlash; - o’zi istiqomat qilayotgan ko’cha, mahalla va uylarni obodonlashtirishda bolalar mas’uliyatini oshirish; 24

- bolalarda yon atrofda yashayotgan insonlarga bo’lgan g’amxo’rlik hissini tarbiyalash, o’zgalar farovonligi uchun qayg’urishga odatlantirish; - bolalarni hayotga tayyorlash, ularning aqliy ongini rivojlantirish, ma’naviy tarbiyasini yuksaltirish, ota-onaga ko’maklashish hissini uyg’otish, uy-ro’zg’or yumushlarini bajarishga jalb etish; - tashkilot a’zolarini o’z haq-huquqlarini himoya qilish va tanqidni to’g’ri qabul qilishga o’rgatish; - turar joylarda, mahallalarda, tashkilot va muassasalar qoshida to’garak, klublarni tashkil etishda ota-onalarni jalb etish; - bolalarning adabiyotga, kitobga bo’lgan qiziqishlarini o’stirish, oilaviy kutubxonalarni tashkil etishga yo’naltirish; - tashkilot a’zolarini oila, mahalla, jamiyat va davlat oldidagi mas’uliyatlarini to’la anglaydigan va egallagan bilimlarini hayotga tatbiq eta oladigan shaxs sifatida kamol toptirish; - yon atrofda sodir etilayotgan voqealarga befarq bo’lmaslikka o’rgatish; - mustaqillik g’oyalariga sadoqatli bo’lish ruhida tarbiyalash; - davlat va xalq birligi hamda ravnaqi yo’liga g’ov bo’ladigan barcha oqim, g’oya va qarashlarga nisbatan doim sergak bo’lishga o’rgatish. «Kamalak» Bolalar tashkiloti a’zolari quyidagi umuminsoniy qadriyatlarga amal qiladilar. - so’z va ish birligi; - do’stlik va sadoqatlilik; - burch va vijdon; - o’zaro g’amxo’rlik va mehribonlik; - kattalarga hurmat va kichiklarga izzat; - milliy an’analarga sadoqat va boshqa xalqlar an’analariga hurmat. Tashkilot a’zolarining huquqlari quyidagilardan iborat: - har bir tashkilot a’zolarining manfaatlarini himoya qilish; - boshlang’ich jamoani ixtiyoriy tanlash va undan chiqib ketish; 25

- tashkilotning har qanday a’zosi faoliyatini muhokama va tanqid qilish, takliflar kiritish tashkilot faoliyatining barcha masalalari bo’yicha o’z fikrini himoya etish. Tashkilot a’zolarining burchlari quyidagilardan iborat: - tashkilot Nizomiga qat’iy rioya qilish; - tashkilot faoliyatida faol qatnashish, yuklatilgan vazifani sidqi dildan bajarish; - tashkilot obro’si haqida g’amxo’rlik qilish; - tengdoshlari va do’stlari o’rtasida tashkilotning maqsad va varifalarini targ’ibot qilish; - tashkilotning yuqori organlariga o’z faoliyati haqida axborot berib turish. «Kamalak» bolalar tashkilotiga respublika hududida yashovchi tashkilot Nizomini tan olgan, millati, tili, diniy e’tqodidan qat’iy nazar, 10 yoshdan 14 yoshgacha bo’lgan bolalar ixtiyoriy, yakka tartibda a’zo bo’lishlari mumkin. Tashkilotga a’zo bo’lish tartibi bilan bog’liq masalalar Rayosat tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiriladi. A’zolikka qabul qilish tadbiri boshlang’ich jamoalarning o’zida hal qilinadi. Tashkilot a’zoligidan chiqish uchun a’zo o’z ixtiyori bilan boshlang’ich tashkilotga yozma ariza beradi. Tashkilot a’zosi tashkilot Nizomi va faoliyatiga nomunosib xatti-harakatlar qilganda yoki yoshi 14 ga yetganligi munosabati bilan boshlang’ich tashkilot qarori asosida tashkilot a’zoligidan chiqariladi. Tashkilotning tuzilishi. Boshlang’ich tashkilot. 10 yoshdan 14 yoshgacha bo’lgan bolalarni birlashtirgan bolalar jamoalari tashkilotning a’zosi hisoblanadi. Boshlang’ich tashkilotlar maktablar, gimnaziyalar, litseylar va sog’lomlashtirish oromgohlarida (mavsumiy) umumiy yig’ilish qarori bilan tuziladi va shahar, tuman, bo’limlariga bo’ysunadi hamda hisobot beradi. 26

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida har bir sinfda o’quvchilar tomonidan saylangan sinf sardorlari faoliyat ko’rsatadi. Maktabda barcha sinf sardorlaridan iborat Sardorlar Kengashi tuziladi va unga Sardorlar Kengashi raisi rahbarlik qiladi. Sardorlar Kengashi belgilangan yo’nalishlar bo’yicha ish olib boradi. Har bir boshlang’ich tashkilotning bir yilda kamida bir marta o’tkaziladigan umumiy hisobot yig’ilishida ko’pchilik ovoz bilan maktab Sardorlar Kengashi raisi saylanadi. Maktab Sardorlar Kengashi tarkibi kamida 10 nafar a’zodan iborat bo’lishi lozim. Maktab sardori va uning yo’nalishlar bo’yicha guruh rahbarlari jamoa a’zolari orasidan ochiq ovoz berish yo’li bilan saylanadilar. Maktab Sardorlar Kengashi faoliyat yo’nalishining mohiyatini ifodalovchi o’z ramzi, nomi va belgisiga ega bo’lishi lozim. Shuningdek, Respublikadagi barcha maktab sardorlari Rayosat tomonidan tasdiqlangan Maktab sardori ko’krak nishoniga ega bo’ladilar. Tashkilotning Qoraqalpog’iston Respublikasi, Toshkent shahri, viloyatlar, tuman va shahar bo’limlari tashkilotning joylardagi bo’limlari hisoblanadi. Bu bo’limlarning yuqori organi kamida 2,5 yilda bir marta chaqiriladigan Konferensiya hisoblanadi. Tashkilotning Qoraqalpog’iston Respublikasi, Toshkent shahri, viloyatlar, tuman va shahar bo’limlari tashkilotning joylardagi o’z tarkibiga kiruvchi jamoalar, guruhlar faoliyatini muvofiqlashtiradi va ularning asosiy yo’nalishlarini belgilaydi. «Kamalak» Bolalar tashkilotining oliy organi kamida 5yilda bir marta chaqiriladigan Konferensiya hisoblanadi. Konferensiya qatnashchilari tashkilotning joylardagi bo’limlari yig’ilishlarida saylanadi. Konferensiya O’zbekiston «Kamalak» Bolalar tashkiloti Rayosati tashabbusi bilan yoki tashkilot a’zolarining uchdan ikki qismi talabiga ko’ra chaqirilishi mumkin. Konferensiyada tashkilotning vakillari, sardorlari, bosh yetakchilar, 27

tashkilotning faol a’zolari ishtirok etadilar. Konferensiyalar oralig’ida bolalarning uchrashuv va yig’ilishlari bo’lib o’tadi. Konferensiya tashkilot faoliyatining barcha masalalari bo’yicha qaror qabul qilish huquqiga ega: Konferensiyaning huquq doirasiga quyidagilar kiradi: - tashkilot Nizomini qabul qilish, unga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish; - «Kamalak» Bolalar tashkiloti Rayosati a’zolari, uning raisi va o’rinbosarini saylash; - saylab qo’yiladigan organlar vakolatini tasdiqlash; - nazorat organlarini tasdiqlash. Qatnashayotgan vakillarining uchdan ikki qismi ovoz bergandagina Konferensiya qarorlari qabul qilinadi. Konferensiyalar oralig’idagi davrda «Kamalak» Bolalar tashkiloti ishiga uning Rayosati rahbarlik qiladi. «Kamalak» Bolalar tashkiloti Rayosati quyidagi vazifalarni bajaradi: - tashkilotning kundalik faoliyatini amalga oshiradi; - tashkilot loyihalari, dasturlari, aksiyalarini tasdiqlaydi, ularni ro’yobga chiqarilishini ta’minlaydi; - viloyat, tuman, shahar bolalar tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtiradi va yordam beradi; - o’z tarkibida ishchi organlar, seksiyalar, guruhlarni tuzadi: - bolalarni huquqlarini himoya etadi; - jamoat tashkilotlari bilan aloqalarni amalga oshiradi; - xalqaro Bolalar tashkilotlari bilan aloqalarni amalga oshiradi; - yetakchilar ishini muvofiqlashtiradi va takomillashtiradi; - tashkilotning viloyat bo’limi raislari o’z ish faoliyatlari yuzasidan tashkilotning ijroiya organiga hisobot berib turadilar; «Kamalak» Bolalar tashkiloti Rayosati yig’ilishi olti oyda kamida bir marotaba o’tkaziladi. 28

«Kamalak» Bolalar tashkiloti raisi: - «Kamalak» Bolalar tashkiloti Rayosatiga uning tarkibidan saylangan rais rahbarlik qiladi. Raisning vakolatiga quyidagilar kiradi: - tashkilot faoliyati, uning Rayosati, matbuot nashrlari ishini tashkil etish, joylardagi bo’limlar ishini muvofiqlashtirish, tashkilot organlari tomonidan qabul qilingan qarorlarining bajarilishini ta’minlash, kadrlar bilan ishlash, turli idora va muassasalar, xorijiy bolalar tashkilotlari vakillari bilan tashkilot nomidan ish yuritish. Tashkilot o’z faoliyatini moddiy jihatdan ta’minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi «Kamolot» Yoshlar Ijtimoiy Harakati taqdim etgan jihozlar va boshqa mulklarga ega bo’lishi mumkin. Tashkilot mablag’lari O’zbekiston Respublikasi «Kamolot» Yoshlar Ijtimoiy Harakati tomonidan, davlat va jamoat tashkilotlaridan, alohida fuqarolar, korxona va muassasalar, chet el investetsiyalarining umumiy va maqsadli hissalari, shuningdek, boshqa xo’jalik faoliyatidan shakllanadi. Quyidagi 1- ilovadagi chizmada «Kamalak» Bolalar tashkilotining tuzilmasi aks etgan. 29

1-ILOVA UMUMTA’LIM MUASSASALARIDAGI «KAMOLOT» YOSHLAR IJTIMOIY HARAKATINING «KAMALAK» BOLALAR TASHKILOTI TASHKILIY TUZILMASI Harakatning tuman (shahar) bo’limi KENGASHI Harakatning tuman (shahar) bo’limi «Kamalak» Bolalar Tashkiloti va Sardorlar Kengashi Ta’lim muassasasidagi Harakatning boshlang’ich tashkiloti Kengashi va Yetakchisi Ta’lim muassasasidagi «Kamalak» Bolalar Tashkiloti va Sardorlar Kengashi Ta’lim muassasasidagi «Kamalak» Bolalar Tashkiloti va Sardori (Sardorlar Kengashi raisi) Ta’lim muassasasidagi sinflardagi «Kamalak» Bolalar tashkilotining sardorlariUmumta’lim muassasasi BOLALAR YETAKCHISI Ta’lim muassasasidagi«Kamalak» Bolalar tashkiloti yo’nalishlar sardorlari 30

I. 3. Muammoga doir tajriba-sinov ishlarining tahlili. Ma’naviy-axloqiy tarbiya barkamol shaxs tarbiyasining yetakchi qismlaridan birini egallaydi. Shu o’rinda o’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyasida bolalar ijtimoiy tashkilotlarining faoliyatini rivojlantirish yechimini kutayotgan muammolardan biri hisoblanadi. Ilmiy izlanishlarimiz davomida bolalar ijtimoiy tashkilotlarining o’quvchilar ma’naviy-axloqiy tarbiyasini tashkil etishdagi muhim jihatlarini, bolalar tashkilotlari va ularning tashkiliy tuzilmasi kabi muammolarning nazariy asoslarini o’rgandik. Shu bilan birga Nishon tumanidagi №1 umumiy o’rta ta’lim maktabida bolalar tashkiloti faoliyatini ham kuzatdik. Bunda boshlang’ich sinf o’quvchilariga anketa savollari bilan murojaat qildik handa boshlang’ich sinf o’qituvchilari va bolalar yetakchisi bilan suhbat uyushtirdik. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga «Kamalak bolalar tashkiloti haqida ma’lumot bera olasizmi? » degan savol bilan murojaat qildik. Bu savolga barcha o’quvchilar batafsil javob qaytarishdi. Ammo bu tashkilotning qanday faoliyat yuritayotganligi, qaysi yo’nalishlari mavjudligi haqida so’raganimizda o’quvchilar aniq javob bera olishmadi. Faqat ayrim 6-7-sinf o’quvchilari tashkilotning yo’nalishlarini aytib o’tdilar («Ekosan», «Sog’lom avlod», «Vatanparvar» kabi). Sinf o’quvchilari orasidan saylangan yo’nalish sardorlari ham o’zlari amalga oshirishlari lozim bo’lgan vazifalarni anglab yetmaganliklarini aniqladik. Bu Ta’lim muassasasidagi sinflardagi «Kamalak» Bolalar tashkiloti a’zolari 31

esa, «Kamalak» Bolalar tashkiloti yo’nalishlari va ularning sardorlari faoliyati samarali yo’lga qo’yilmaganligidan darak beradi. Tajriba-sinov ishlari davomida boshlang’ich sinf o’qituvchilari va 5-7-sinf rahbarlariga quyidagi anketa savollari bilan murojaat qildik: 1. «Kamalak» Bolalar tashkiloti haqida to’liq ma’lumotga egamisiz? 2. Bolalar tashkiloti yo’nalishlari haqida to’liq ma’lumot bera olasizmi? 3. Bolalar tashkiloti vakolatiga qanday vazifalar kiradi? 4. Sizningcha tashkiloti faollari kimlar ? 5. Sizning maktabingizda «Kamalak» Bolalar tashkiloti faoliyati qanday yo’lga qo’yilgan? 6. Boshlang’ich sinflarda «Kamalak» Bolalar tashkiloti ishini tashkil qilish usullari? 7. Bolalar tashkilotida yetakchining burch va vazifasi nimalardan iborat? 8. «Kamalak» Bolalar tashkiloti faoliyatini rivojlantirish uchun sizning tavsiyalaringiz? So’rovnomada ishtirok etgan 12 nafar o’qituvchidan 3 nafari «Kamalak» Bolalar tashkiloti faoliyati haqida to’liq ma’lumotga ega ekanliklarini aniqladik. 7 nafar o’qituvchi esa bu tashkilot haqida ma’lumot berishsada faoliyat mazmunini to’liq izohlab bera olishmadi. 2 nafar o’rituvchi deyarli to’liq ma’lumot bera olmadilar. Shuningdek, «Bolalar tashkiloti yo’nalishlari haqida to’liq ma’lumot bera olasizmi?» degan savol bilan murojaat qilganimizda 6- 7 nafar o’qituvchi faqat «Vatanparvar» va «Sog’lom avlod» yo’nalishlari haqida aytib o’tishdi. 4 nafar o’qituvchi esa «Mehr-shafqat», «Vatanparvar», «Ekologiya» yo’nalishlari haqida ma’lumotga ega ekanligini aytishdi. 2 nafar o’qituvchi esa yo’nalishlardan 1-2 tasini misol keltirishdi xolos. Vaholanki, «Kamalak» Bolalar tashkilotining yo’nalishlarini jamoa va guruhlar o’z sharoit va imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda o’zlari belgilab oladilar. Namuna uchun: «Ekologiya», «Oltin meros», «Ma’naviyat va 32

ma’rifat», «Umid», «Vatanparvar», «Mehr-shafqat» kabi yo’nalishlar faoliyati mavjud. Shuningdek, «Bolalar tashkiloti vakolatoga qanday vazifalar kiradi? » degan savolga o’qituvchilarning olingan javoblar ham yuqoridagidek bo’ldi. «Sizningcha tashkilot faollari kimlar? » degan savolga o’qituvchilarning 5 nafari ijobiy javob qaytardilar, 6 nafar o’qituvchi esa «qarorlarning bajarilishini ta’minlash, tashkilot faoliyatini to’g’ri yo’lga qo’yish» deb javob qaytardilar. 1 nafar o’qituvchi bo’lsa javob qaytarishga o’rinib ko’rdi va aniq bir fikrga to’xtalmadi. O’qituvchilardan quyidagi «Sizningcha tashkilot faollari kimlar? » deb so’raganimizda 3 nafar o’qituvchibular tashkilot Sardorlar kengashi a’zolari, guruh yetakchilari, klub faollari deb to’liq javob qaytardilar. 4 nafar o’qituvchi bo’lsa, «guruh sardorlari» deb taxminiy javob qaytarishdi. 5 nafar o’qituvchi esa aniq bir ma’lumotni bera olmadilar, guruh faollari – tashkilot faollaridir degan javoni qaytarishdi, xolos.Holbuki, o’qituvchilar tashkilot faollari haqida aniq ma’lumotga ega bo’lishlari, ular bilan birgalikda faoliyat yuritishlari lozim edi. Navbatdagi «Sizning maktabingizda «Kamalak» Bolalar tashkiloti faoliyati qanday yo’lga qo’yilgan? » degan savolga olingan javoblar ham qoniqarli emas. Ya’ni o’qituvchilarning 5 nafari maktabdagi Bolalar tashkiloti faoliyatini ijobiy baholadilar. 5 nafar o’qituvchi esa«qoniqarsiz» deb baholadilar. 2 nafar o’qituvchi bo’lsa aniq javoblarni berishga ikkilanishdi. Boshlang’ich sinflarda «Kamalak» Bolalar tashkiloti ishini tashkil qilish usullari haqidagi bergan savolimizga 5 nafar o’qituvchi sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlar jarayoni orqali degan javobni, 7 nafar o’qituvchi esa o’quvchilarda Bolalar tashkiloti haqida ko’nikmalarni shakllantirish orqali degan javobni ilgari surishdi. Aslida esa sinf burchagi tashkil etish, burchakda ishning mazmuni aniq va to’la aks ettirish orqali yoki didaktik o’yinlar vositasida, topshiriqlar berib borish orqali, sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni bolalar qiziqishlarini inobatga olib tashkil etish usullar ham mavjud edi. 33

$Keyingi savolimizga ham xuddi yuqorida bildirilgan kabi javoblarga ega bo’ldik. 7nafar o’qituvchi bu tashkilotda yetakchining vazifasini to’liq izohlab bera olmadilar. Faqat 4 nafar o’qituvchi yetakchining burch va vazifalari haqida o\liq ma’lumotga ega ekanliklarini aniqladik. 1 nafar o’qituvchi esa to’liq va aniq fikr bildira olmadi. Bolalar yetakchisining burch va vazifalari haqida olingan javoblarda o’quvchilarning faqat darsdan tashqari faoliyatlariga boshchilik qilish, ommaviy tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish hamda o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini samarali tashkil etish kabi vazifalarni sanab o’tdilar, xolos. Bu javoblar Bolalar yetakchisining faoliyati yaxshi tashkil etilmaganligini ko’rsatadi. Keyingi bergan savolga o’qituvchilar «Kamalak» Bolalar tashkiloti faoliyatini rivojlantirish uchun qator tavsiyalarni berdilar. Jumladan: 1. «Kamalak» Bolalar tashkiloti faoliyatini qaytadan ko’rib chiqish lozim; 2. Bolalar yetakchisi huquqlarini kengaytirish zarur; 3. Tashkilot yo’nalishlari sardorlari faoliyatini yanada rivojlantirish kerak; 4. Tashkilot faoliyatini rivojlantirish uchun homiylar yordamiga tayanish kerak; 5. «Kamalak» Bolalar tashkilotiga oid tanlovlarga qiziqishni kuchaytirish, ishni rejalashtirishda o’quvchilar qiziqishlaridan kelib chiqishlari lozim. Tajriba-sinov ishlari davomida Bolalar yetakchisining faoliyatini ham tatqiq qildik. Dastlab Bolalar yetakchisi yuritayotgan hujjatlarni ko’zdan kechirdik. Bolalar yetakchisining hujjatlar to’lamida «Kamalak» Bolalar tashkiloti va Bolalar yetakchisi to’g’risida Nizom, tashkilot yo’nalishlari va sardorlari o’rtasida ish taqsimoti, Bolalar tashkiloti a’zolari ro’yxati, sardorlar ro’yxati, tashkilot va Sardorlar Kengashi yig’ilishining bayonnomalari va qarorlar, ish rejalari, hisobotlar kabi hujjatlar mavjud va to’g’ri rasmiylashtirilgan. Ammo Bolalar yetakchisining faoliyati yetarlicha to’g’ri tashkil etilmagan va rejadagi ishlarning bajarilishi talab darajasida emas. Jumladan, Bolalar tashkilotlarining yo’nalish sardorlari o’z faoliyatlari mazmuni-maqsadini to’laligicha anglab yetmaganliklari sababli samarali faoliyat yuritmaganlar. Shu bilan birga Bolalar yetakchisi turli xil tadbirlarni 34$