O‘zbek milliy kurashining halq og‘zaki ijodida ifodalanishi va mustaqillik davrida rivojlanishi - Jismoniy tarbiya - Diplom ishlar

O‘zbek milliy kurashining halq og‘zaki ijodida ifodalanishi va mustaqillik davrida rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3929.5 KB

Ko'chirib olish

“ O‘zbek milliy kurashining halq og‘zaki ijodida ifodalanishi va mustaqillik davrida rivojlanishi ” mavzusida

M U N D A R I J A KIRISH. .................................................................................................................. 3 O‘ZBEK MILLIY KURASHINING HALQ OG‘ZAKI IJODIDA IFODALANISHI VA MUSTAQILLIK DAVRIDA RIVOJLANISHI ..............5 1.1. Mustaqillik davrida о‘zbek milliy kurashining tashkil etilishi. ..........................5 1.2. Milliy kurashda kurashchilarning jismoniy tayyorgarligi................................12 II.BOB. MILLIY KURASHDA AMALIY USULLARNI O‘RGATISH TEXNIKASI VA TAKTIKASI .............................................................................20 2.1. Kurashchilar badan tarbiyasi bo‘yicha an’anaviy mashqlar.............................20 2.2. Milliy kurashda usullarni bajarish texnikasi.....................................................48 XULOSA ................................................................................................................ 53 ADABIYOTLAR ................................................................................................... 55 2

K I R I SH Ishning dolzarbligi : O‘zbek milliy kurashining halq og‘zaki ijodida ifodalanishi va mustaqillik davrida rivojlanishida tarixiy manbalarga tayanib qo‘yidagi ma’luotlar bilan yoritmoqchimiz. O‘rta Osiy halqlari og‘zaki ijodida milliy kurash qimmatli ma’lumotlar o‘z aksini topgan. Halq ijodida milli kurashning turli xususiyatlari kurash sharti va texnikasi haqida ham dastlabki ma’lumotlarni bilib olish mumkin. O‘zbekistonda sportni rivojlanishiga e’tibor berilib kelinmoqda. Ishning dolzarbligiga kelsak o‘rta Osiy halqlari og‘zaki ijodida milliy kurashini ifodalanishi dolzarb qilib olindi. Bugungi kunda sportning milliy kurashning ayrim qoidalriga o’zgarishlar kiritilmagani eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Milliy kurash bilan shug`ull a nish boshqa mamlakat sportchilariga ham katta qiziqish o’yg’otayotganligi sir emas. Mustaqillikka erishgach, milliy qadriyatlarni e`zoz lash orqali yoshlar qalbida Vatanga muhabbat tuyg‘usini ku chay tirishga jiddiy e’tibor berila boshlandi. Aholi shuningdek, o‘quvchi-yoshlarning madaniy va ma’rifiy tushunchalarini yanada rivojlantirish, ularni jismoniy jihatdan barkamol qilib tarbiyalash asosiy vazifalardan biri etib belgilandi. 1 Vatanparvarlik, jasurlik g‘oyalarini o‘zida mujassam etgan milliy qadriyatimiz bo‘lgan kurash - dunyoda sport turi sifatida tan olindi, Xalqaro “Kurash” assotsiatsiyasi tashkil topdi. Ishning maqsadi : - O‘zbek milliy kurashining halq og‘zaki ijodida ifodalanishi va mustaqillik davrida rivojlanishida tarixiy manbalarga tayanib ma’luotlar bilan yoritmish. Ishning vazifasi : – O‘zbek milliy kurashining halq og‘zaki ijodida ifodalanishi yoritish ; 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risida” gi farmoni 2002 yil. 3

– A hloqiy va iroda viy sifatlarni tarbiyalash; – Kurashc hi tayyorgarligining turli tomonlarini kompleks rivojlantirish va uni musob oq a faoliyatida namoyon qilish; - M uvaffaqiyatli mashg ‘ ulot va musoboqa faoliyati uchun zarur bо‘lgan nazariy bilimlar hamda amaliy tajribani egallash. Jismoniy tarbiyaga oid asosiy bilim va ko‘nikma malakalarini o‘zlashtiradilar, ulardan mustaqil mashg‘ulotda foydalanishi kerak. Ishning predmeti va obekti – Kurash markazi mashg ’ ulotlari jarayoni kuzatildi . Qarshi shahridagi 34 - maktabning 7 A – sinf o’quvchilari bilan olib borilgan dars jarayonlari . Ishning yangiligi : O‘zbek milliy kurashining halq og‘zaki ijodida ifodalanishi va mustaqillik davrida rivojlanishida tarixiy manbalarga tayanib holda ma’lu m otlar bilan yor itildi. Ishning ahamiyati – milliy kurashning jismoniy tarbiya tizimida tutgan o’rni aniqlandi. O‘rta Osiy halqlari og‘zaki ijodida milliy kurash qimmatli ma’lumotlar o‘z aksini topgan halq ijodida milli kurashning turli xususiyatlari ma’lumotlarni bilib olish. 4

I.BOB. O‘ZBEK MILLIY KURASHINING HALQ OG‘ZAKI IJODIDA IFODALANISHI VA MUSTAQILLIK DAVRIDA RIVOJLANISHI 1.1. Mustaqillik davrida о‘zbek milliy kurashining tashkil etilishi O‘zbek milliy kurashining halq og‘zaki ijodida ifodalanishi va mustaqillik davrida rivojlanishida tarixiy manbalarga tayanib qo‘yidagi ma’luotlar bilan yoritmoqchimiz. O‘rta Osiy halqlari og‘zaki ijodida milliy kurash qimmatli ma’lumotlar o‘z aksini topgan. Halq ijodida milli kurashning turli xususiyatlari kurash sharti va texnikasi haqida ham dastlabki ma’lumotlarni bilib olish mumkin. Masalan “Hasan va Zuhra” ertagida biz qo‘yidagilarni o‘qiymiz: “Oradan yetti yil o‘tib ketdi. Hasan va Zuhra ancha ulg‘aydilar. Kunlardan bir kuni Hasan bolalar bilan kurash tushibdi va shu zaylda butun qishloq bolalarini yengibdi. Hasan o‘lg‘ayib yoshi ortib borgan sari kuchi oshib bordi. Kurashda katta yoshli kishilarni ham kuragini yerga tegizsa boshladi. Hasan qaddi-qomatti kelishgan yigit bo‘litb o‘sibdi va kishilar uni Hasan botir deb atay boshlashibdi”. Halqimiz jangovar tarzida shunday misollar ham mavjud. Quqon xoni askarlari jang bilan misollar mavjud. Quqon xoni va O‘ra Tepa lashkarlari bir-biriga to‘qnash kelgach, jangni boshlamadilar, balki qarama qarshi saf turdilar. Quqon bohodirlari oldinga chiqib, O‘ra Tepalik polvonlarni kurashga chaqiradilar. O‘ra Tepalik polvon Ollanazar o‘raga tushdi va quqonlik polvonlarni yengdi. 2 Ushbu lavhadan ko‘rinadiki, kurashchilarning bellashuvlari faqat raqibi ustidan g‘alaba qozonish vositasi emas, balki jangchilarni ahloqiy tarbiyalash va ommaviy qirg‘inni oldini olish uchun ham muhim rol o‘ynagan. 2 Nurshin. J. M, Salamov. R. S, Kerimov. F. A. "O‘zbekcha milliy sport kurashi" Toshkent. 1993yil. 5

O‘zbek halqining sevimli va qadamiy og‘zaki ijodi namunasi bo‘lgan “Alpomish” dostonida ham kurashga alohida o‘rin berilgan. Undagi badiiy g‘oya hayotiy asosga ega bo‘lib, real tarixiy voqealar bilan qorishib ketgan. Dostonda polvonlarning bellashuvi, ularning kuchliligi, chaqqonligi, chidamligi, chidamligi, botirligi va kurashish usullarini qo‘llay bilishi hamda musobaqalar badiiy shaklda tasvirlangan. Jumladan, Barchinoyga bo‘lgan muhabbati to‘fayli sherdil bo‘lib ketgan Alpomish kurashda Ko‘kaldoshni osmonga otib yuboribkishilarni hayajonga soladi. Unda kurash usuli qo‘yidagicha tasvirlanadi: Mardlar olishmay, siltab otadi, maydon bo‘lsa ish ko‘rsatib ketadi. Bo‘sh odamning ishi keyin ketadi. Chertib Ko‘kaldoshni Ko‘kka otdi. Anga yer chiqib ketadi. Anga yer chiqib ketadi. Dostonda nafaqat kurash usullari haqida, balki kurashuvchilarning maxsus kiyimi va belbog‘iga ega bo‘lishi kurash vaqt jihatdan cheklanmaganligi raqibini belbog‘idan ushlab olish asosiy usul hisoblanganligini ham bilish mumkin. Mardlikning xilma-xil namunalarini namoyish qilish ayollarning bo‘lajak umr yo‘ldoshlariga qo‘ygan talablarida ham o‘zining ifodasini topgan. Halqimizning sevimli ming yillik tarixga ega dostoni “Alpomish” va boshqa ko‘plab doston asarlari bunga asos bo‘la oladi. O‘zbek halqi uzoq tarixiy taraqqiyoti davomida turmush tarzining ta’sirida shakllangan milliy kurashning e’zozlab, turli tomondan boyitib o‘z quvonchlari va bayramlarining ajralmas qismiga aylantirdi. Milliy kurash halq mehnati va maishiy turmushining doimiy hamrohi bo‘lib qoldi. O‘zbek kurashi tarixlarda davomida bizgacha yetib kelgan. Mustaqillikgacha kurashimizga umuman e’tibor berilmagan. Mustaqil bo‘lganimizdan keyin bu sport turiga katta e’tibor qaratildi. 6

Mustaqillik tufayli о‘zbekning о‘zligi о‘ziga qaytdi. Unutilgan qadriyatlar, urf-odatlar qayta tiklandi. Milliy sport turi bо‘lmish kurashni rivojlantirish va jahon maydoniga olib chiqish masalasiga davrning dolzarb vazifasiga aylandi. Bu jarayonni amalga oshiradigan ishchi kuchi zaruriyati, ya’ni federatsiya tuzish vaqti yetib keldi. О‘zbekiston Kurash federatsiyasi 1991 yili tashkil topgan bо‘lib, 1992 yil 22 fevral kuni Toshkentda Kurash Milliy federatsiyasining meyoriy hujjatlari tasdiqlandi. Federatsiya Nizomi 1992 yil 11 martida Toshkent shahar Hamza tumani xokimi qarori bilan rо‘yxatga olindi. Uning birinchi Prezidentligiga kurash xalqaro qoidalari asoschisi Komil Yusupov saylangan. 1992 yilda Federatsiya Prezidentligiga Jо‘raqul Tursunov saylandi. О‘zbekiston Kurash Milliy federatsiyasining 1999 yil 24 fevralda bо‘lib о‘tgan konferensiyasida Juraqul Tursunov Xalqaro Kurash akademiyasi Prezidenti etib saylanganligi sababli, uning о‘rniga О‘tkir Tolipovich Komilov saylandi. 2003-2005 yillarda Alisher Azizxо‘jayev va 2005 yildan A.Oripov О‘zbekiston kurash federatsiyasi prezidenti hisoblanadi. 1999 yildan Kurash Xalqaro assotsiatsiyasiga a’zo. Xalqaro tajribalardan kelib chiqib, KXA a’zo boshqa xorijiy davlatlarda faoliyat olib borayotgan kurash federatsiyalari bilan hamkorlik о‘rnatish, kо‘maklashish, О‘zbekistonda kurashning ommaviyligini oshirish, jahon chempionlarini yetkazib berish, yoshlar о‘rtasida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qila borish, о‘zbek milliy kurashni Olimpiada о‘yinlari sirasiga kiritilishiga yordamlashish uning asosiy ish yо‘nalishlaridan hisoblanadi. Respublikamizning barcha viloyatlarida viloyat Kurash federatsiyalari ochilgan bо‘lib, ular viloyat polvonlarini respublika va jahon chempionatlariga tayyorlashda muhim organ sanaladi. О‘zbek kurashi 3500 yillik tarixga ega. U Movarounnahr hududida paydo bо‘lgan dastlabki yakka kurash turlari sirasiga kiradi. 7

Qadim-qadimdan bu yurtning tо‘y va tantanalarida, milliy bayramu shodiyonalarida mard va alp yigitlar kurash tushib, xalqning olqishini olgan. Kurash mohiyatan halol yо‘l bilan g‘alaba qozonish degan ma`noni anglatadi. Bundan 2500 yil muqaddam taniqli grek faylasufi va tarixchisi Gerodot о‘z kundaliklarida kurash hozirgi О‘zbekiston hududida yashagan qadimgi xalqlarning urf-odatlari va an’analari qatoridan mustahkam joy olganini bayon etadi. Afsonaviy Alpomish dostonida kurash eng sevimli va keng tarqalgan yakka sport turi hisoblangani qayd etilgan. X asrda yashab о‘tgan va zamonaviy tibbiyot faniga asos solgan Sharqning buyuk olimi va mutafakkiri Abu Ali ibn Sino “kurash tan va ruh salomatligini ta’minlashning eng yaxshi vositalaridan biridir”, deb yozadi. XIV asrda buyuk davlat arbobi va sarkarda Amir Temur о‘z navkarlarini har tomonlama jismoniy tayyor va ular о‘zini-о‘zi himoya qilishi uchun kurashdan unumli foydalangan. Temur qо‘shinlari kо‘plab janglar olib borib, ularda biror marotaba ham yengilmagani hisobga olinsa, bunda kurashning nechog‘li о‘rin tutgani ayon bо‘ladi. 1980 yillar boshidan an’anaviy о‘zbek kurashi qayta tiklana boshlandi. Uni о‘rganish bо‘yicha ilmiy tadqiqotlar о‘tkazildi kurashning xalqaro andozalarga javob beradigan yangi universal qoidalarini ishlab chiqildi, uni о‘tkazish chog‘ida qо‘llanadigan atamalar istilohga kiritildi. 1990 yillar boshida kurashni keng ommalashtirish bо‘yicha faol jarayonlar davri boshlandi. Bu boradagi sayi-harakatlarda taniqli kurashchi, sambo va dzyu- do ustasi Komil Yusupovning xizmatlari juda katta bо‘ldi. Yurtboshimiz Islom Karimov bu ezgu ishlarning boshida turib, kurashni jahon uzra ommalashtirish va nufuzli sport turiga aylantirish g‘oyasini amalga oshirishda bosh – qosh bо‘ldi. 1998 yilning 6 sentabrida Toshkentda Osiyo, Afrika va Yevropaning 28 mamlakati vakillari ishtirokida kurash xalqaro assossiatsiyasi tuzildi. Uning 8

birinchi ta’sis yig‘ilishida yangi tashkilotning Nizomi, Kurashning xalqaro qoidalari qabul qilindi va assotsiatsiyaning rahbar organi – ijro qо‘mitasi saylandi. 1999 yilning aprel oyida Toshkentda kurash bо‘yicha 1 jahon chempionati musobaqalari bо‘lib о‘tdi. Mazkur jahon chempionatida 48 mamlakat vakillari ishtirok etishdi. Unda О‘zbekiston davlati rahbari, Kurash xalqaro assossiatsiyasi faxriy Prezidenti Islom Karimov qatnashib, ma’ruza qildi. 2000 yilda Antaliya shahrida (Turkiya), 2001 yilda Budapesht shahrida (Vengriya), 2002 yilda Yerevan shahrida (Armaniston), 2005 yilda Toshkent shahrida, 2007 yilda esa Ulan-Batorda (Mongoliya) oltita jahon chempionati musobaqalari о‘tkazildi. Kurash xalqaro assossiatsiyasi yosh avlod sportchilari о‘rtasida bu yakka kurash turini rivojlantirishga ham katta e’tibor qaratilmoqda Shu maqsadda Tver (Rossiya) va Shahrisabz (О‘zbekiston), Santo-Domingo (Dominikan Respublikasi) shaharlarida yoshlar va о‘smirlar о‘rtasida bir necha bor jahon chempionatlari о‘tkazildi. Bundan tashqari, kurash bо‘yicha kontinental va milliy federatsiyalar bilan hamkorlikda kо‘plab xalqaro turnir va musobaqalar muntazam ravishda о‘tkazib kelinmoqda. Ular Buyuk Britaniya, Turkiya, Eron, Isroil, Shri-Lanka, Boliviya, Yangi Zelandiya, JAR, Gretsiya kabi davlatlarda bо‘lib о`tdi. Avval boshdanoq belgilab olingan bosh vazifa –asosiy maqsad kurashni Xalqaro olimpiya о‘yinlari qatoriga kiritishdan iboratdir. 2003 yilning 24 yanvari bu borada tarixiy sana bо‘ldi desak aslo mubolag‘a bо‘lmaydi. О‘shanda Osiyo Olimpiya Kengashining 22 - Bosh assambleyasi tomonidan kurashni Osiyo о‘yinlari dasturiga kiritish mumkin, deya e’tirof etildi. 2006 yilning dekabrida esa Qatarning Doha shahrida bо‘lib о‘tgan XV Osiyo о‘yinlarida ilk bora kurash bо‘yicha kо‘rgazmali musobaqalar tashkillashtirildi. Kurash juda qisqa davr ichida jahonning barcha qit’alarini qamrab olgan eng ommabop sport turlaridan biriga aylandi. 9

2008 yilga kelib Kurash xalqaro assotsiasi dunyoning barcha qit’alaridagi 102 mamlakat milliy federatsiyalarini о‘zida birlashtirgan obrо‘li sport tashkilotiga aylandi. Ma’lumotlarga kо‘ra, bugungi kunda О‘zbekistonda ikki million nafarga yaqin kurashchi mavjud. Kurash о‘zbek xalqini о‘zida kо‘p asrlik falsafasini va qadriyatlarini mujassam etgan milliy sport turi bо‘lib, u insonparvarlik va qahramonlikni, raqibni hurmat qilish va unga yaxshi munosabatda bо‘lishni tarannum etadi. U barcha sport shinavandalari va polvonlarni о‘ziga birdek jalb etayotgani ham yuqoridagi fikrlarimizni tasdiqlaydi. Shu bois, har bir о‘zbekistonlik milliy kurashimizni vaqti kelib sport olamidagi eng nufuzli musobaqa – Olimpiada о‘yinlari dasturidan muhim joy olishiga chin qalbdan ishonadi. Ma’lum bir mashg‘ulotlarga birlashtirilgan mashqlar uslublarining turli xil birikmalari “aylanma mashg‘ulot” deb ataladi. Ma’lum bir tartibga soluvchi sxemaga muvofiq tanlangan va kompleks holda birlashtirilgan jismoniy mashqlarning bir nechta turlarini saralab (yaxlit yoki oraliqli) takrorlash “aylanma mashg‘ulot” asosini tashkil qiladi. Masalan, maktabdagi kurash darsi uchun mashqlar kompleksida (I.A. Gurevich bо‘yicha) quyidagi mashqlar keltirilgan: 1. Orqada yotib, qо‘llar bosh orqasida, “kо‘prik” holatida turish, boshga tiralib, prujinasimon chayqalishlarni bajarish. 2. Birinchi sherik orqasida yotadi, о‘ng va chap tomonidan burchak ostida tekis oyoqlarini kо‘taradi hamda tushiradi; ikinchisi chо‘kkalab о‘tirgan holatda tana og‘irligi markazini bir oyoqdan ikkinchisiga о‘tkazadi va raqib bilagiga tayanib bо‘sh oyog‘ini tizzalardan tekis tо‘g‘irilaydi. 3. Sheriklar bir-biriga orqasi bilan polda о‘tiradilar, tirsaklardan qо‘llarini birlashtirib, raqib orqasiga tayangan holda gavdani egish va yozishni bajaradilar. 10

4. Sheriklar bir-biriga yuzlari bilan qarab turadilar va qо‘llari bilan bо‘yinlaridan ushlab olib, kuch bilan raqib bо‘ynini egishga hamda uni muvozatdan chiqarishiga intiladilar. 5. Birinchi sherik orqasida yotib, ikkinchisining oyog‘ini qо‘llari bilan ushlab oladi, ikkinchisi birinchi sherikning oyog‘ini kо‘taradi, kurakda turishga chiqish uchun yordamlashadi. 6. Sheriklar bir-birlariga orqa qilib polda о‘tiradilar, oyoqlar orasi ochilgan, qо‘llarni tirsaklarda birlashtirilgan holda raqibni о‘z tomoniga og‘dirish uchun kuch bilan bellashadilar. 7. Sheriklar tо‘shak о‘rtasida orqama-oldin turib oladilar, ikkinchisi kuch ishlatib, sherigini orqasiga turtib, uni tо‘shakdan chiqarib yuborishga harakat qiladi. 8. Qо‘l panjalari bilan birgalikda bloklarga burash hamda yukni (girya, shtanga toshi va h.k.) chiqarib olish. 9. Sheriklar bir-biriga yuzma-yuz turadilar, qо‘llari bilan gimnastika tyoqchasini ushlagan holda uni sherigidan tortib olishga xarakat qiladilar. 10. Sheriklar oyoqlarini yelka kengiligida ochib, bosh ustida qо‘llarini ushlab turadilar. О‘ng va chap tomonlarga birgalashib aylantirishadi. 11. Gimnastika devorchasiga qо‘l va oyoqlar yordamida tezlik uchun yuqoriga hamda pastga chiqib-tushish. 12. Birinchi sherik devor oldidigi osma turnik tagida uni qо‘llari bilan ushlagan holda yotadi, ikkinchisi - turnikka yuqoridan tayanib, qullarini bukib- yozishni bajaradi. 13. Gimnastika devorchasiga orqa bilan turib zinalardan qо‘l bilan chiqib “kо‘prik”, holatiga о‘tish va dastlabki holatga qaytish. 14. Sheriklar bir-biriga orqa bilan turib yuqoridan qо‘llarini ushlaydilar, navbatma-navbat raqibni orqasida kо‘tarib, oldinga engashishlarini bajaradilar. 15. Yelkasida yotgan raqibni gimnastika о‘rindig‘i bо‘ylab olib о‘tish. 11

Sportchining oldinda turgan musobaqa faoliyatiga moslashishi uni mas’uliyatli musobaqalarga tayyorlashda katta ahamiyatga ega. Buning uchun mashg‘ulot jarayonida oldinda turgan bellashuvlar xususiyatlarini qisman bо‘lsa ham modellashtirish lozim. Bu musobaqa uslubidan foydalanish hisobiga erishiladi. Musobaqa uslubi jismoniy, iroda va ma’naviy sifatlarni rivojlantirish, texnik-taktik xarakatlarni takomillashtirish uchun qо‘llaniladi. Mashg‘ulotda о‘yin uslubi ham katta ahamiyatga ega. Undan foydalanib, bir xildagi mashg‘ulot ishini bajarishda qulay emotsional xolatni yaratish, shuningdek chaqqonlik, mо‘ljallash tezligi, topqirlik, mustaqillik, tashabbuskorlik kabi sifat hamda qobiliyatlarni takomillashtirish mumkin. 1.2. Milliy kurashda kurashchilarning jismoniy tayyorgarligi Kurashchining jismoniy tayyorgarligi sport trenirovkasining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi va jismoniy sifatlar - kuch, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va tezkorlikni rivojlantirishga qaratilgan jarayondir. Kurashchining umumiy jismoniy tayyorgarligi yuqori natijalarga erishish uchun poydevor, zarur asos hisoblanadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik turli vositalar to‘plamini o‘z ichiga oladi. Ularga snaryadlarda va ular bilan bajariladigan mashqlar, sherik bilan maxsus trenajerlarda bajariladigan mashqlar, boshqa sport turlari: akrobatika, yengil atletika, sport o‘yinlari, suzish va h.k.dan olingan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar kiradi. Kurashchining maxsus jismoniy tayyorgarligi harakatlanish sifatlarini kurashchilarning musobaqa faoliyati xususiyatlari tomonidan qo‘yiladigan talablarga qat`iy muvofiq holda rivojlantirishga qaratilgan. Kurashchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi asosan kurash gilami ustida o‘tkaziladi va harakat malakalari tarkibidagi eng muhim harakat sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Shuning uchun maxsus jismoniy tayyorgarlikning asosiy vositalari sifatida mumkin bo‘lgan turli murakkabliklardan iborat musobaqa mashqlari qo‘llaniladi. Bunday murakkablashtirilgan mashqlar kurashchi organizmiga bo‘lgan ta’sirni kuchaytiradi. 12

Masalan, og‘irroq vazn toifasidagi sherigini tashlash, sheriklarni almashtirgan holda o‘quv-trenirovka bellashuvlari bajariladi va h.k. Kurash texnikasi - bu musobaqa qoidalarida ruxsat etiladigan usullar, qarshi usullar va himoyalanishlar yig‘indisidir. Kurashning texnik tayyorgarligi shug‘ullanuvchining yuqori sport natijalariga erishishini ta`minlovchi harakatlar tizimini egallaganlik darajasi bilan tavsiflanadi. Kurashchining umumiy va maxsus texnik tayyorgarligi aniqlanadi. Umumiy texnik tayyorgarlik yordamchi sport turlaridagi har xil harakat malakalari hamda ko‘nikmalarini egallashga, maxsus texnik tayyorgarlik sport kurashida texnik mahoratga erishishga qaratilgan. Kurashda texnik tayyorgarlik bir qator murakkab vazifalarni hal etishga yo‘naltirilgan: - maksimal kuchlanishdan foydalanish samaradorligini oshirish; - ish kuchlanishini tejash; -musobaqa faoliyatini o‘zgaruvchan holat sharoitlarida harakatlanish tezligi, aniqligini oshirish. Sport texnikasini takomillashtirish kurashchilarning ko‘p yillik tayyorgarligi davomida amalga oshiriladi va tanlangan kurash turida texnik mahoratni oshirishga qaratiladi. Texnik mahorat deganda keskin sport kurashi sharoitlarida eng oqilona harakat texnikasini mukammal egallash tushuniladi. Texnik mahoratni takomillashtirishning uchta bosqichi ajratiladi: 1. Izlanish. 2. Barqarorlashtirish. 3. Moslashishni takomillashtirish. Kurash taktikasi - bu musobaqalarda eng yaxshi natijaga erishish uchun yuzaga kelgan muayyan sharoitlarda texnik, jismoniy va irodaviy imkoniyatlardan maqsadga muvofiq holda foydalanishdir. Taktik tayyorgarlik sportchilarda taktika sohasidagi zarur bilimlarni egallash, sport kurashini to‘g‘ri olib borishda ma`lum 13

malaka hamda bilimlarni shakllantirish, shuningdek taktik mahoratni takomillashtirishga qaratilgan. Taktik tayyorgarlikning asosiy maqsadi sportchida musobaqada g‘alabaga erishish yoki yuqoriroq natijani ko‘rsatish maqsadida sport bellashuvini to‘g‘ri tashkil qilish hamda olib borish qobiliyatini tarbiyalashdan iborat. Sport taktikasini egallash jarayonida bir qator xususiy vazifalar hal qilinadi. Sportchi: - musobaqa vaziyatini shunday qabul qilishi va tahlil qilishi lozimki, ushbu vaziyatdan kelib chiqadigan taktik vazifalarni tushuna bilishi hamda qisqa vaqt ichida uni hayolan va harakat bilan hal etishi zarur; - musobaqada o‘z kuchidan shunday foydalanishi kerakki, raqib ustidan g‘alaba qozonish maqsadida, uni oxirigacha safarbar qila olishi lozim; to‘satdan o‘zgarib qolgan vaziyatlarda bellashuv rejasini mustaqil o‘zgartira olishi kerak. Taktik tayyorgarlikning asosiy vazifalari: taktik bilimlarga ega bo‘lish; taktik ko‘nikmalarni egallash; taktik malakalarga ega bo‘lish.Taktika vositalariga qat`iy belgilangan harakat tuzilmasi va ularni namoyon qilish uchun zarur jismoniy sifatlar darajasi bilan ifodalanadigan sportchilar harakatlari kiradi. Kurashda taktika uchta asosiy bo‘limlardan tashkil topadi: hujum harakatlarini tayyorlash taktikasi; bellashuvni tuzish taktikasi; musobaqalarda qatnashish taktikasi. Kurashchi polvonlar raqibini yelkasining ustidan qo‘lini oshirib belbog‘idan ushlaganda raqib yotib, past holatga turib oladi. Ya`ni il miy til bilan aytganda, raqib o‘z og‘irlik markazini tovonlariga o‘tkazadi. Shunda hujum qilayotgan sherigi uning o‘ng oyog‘ining ichidan o‘zining o‘ng oyoq boldirlari bilan sherigining tovonini ilib orqaga tashlaydi. Izchil yoki bir xil oyoq ichidan boldir bilan boldirni ilib, orqaga tashlash usulini bajarish texnikasi. Bu usulni ikki xil ushlashda bajarsa bo‘ladi: 1. Kurashchi sherigini yelkasining ustidan oshirib belbog‘idan ushlaganda. 2. Kurashchi raqibining bir qo‘lini ikki qo‘llab ushlaganda. Birinchisida, belbog‘idan ushlaganda, raqibini pastga bosib og‘irlik markazini tovonlariga o‘tkazgan holda bajaradi, ya`ni o‘zining o‘ng oyog‘i boldiri bilan 14

raqibining o‘ng oyog‘ining ichidan ilib orqaga tashlaydi yoki shuning teskarisi (chap oyoq bilan chap oyog‘ini). Ikkinchi yo‘li raqibining bir qo‘lini ikki qo‘llab ushlab og‘irlik markazini o‘ng yoki chapdan ushlasa chap oyog‘iga o‘tkazib amalni bajarsa bo‘ladi. Bajarishda uchraydigan xatolar: — raqibini tik turgan holatida bajarganda; — raqib og‘irlik markazini tovonlariga o‘tkazmasdan; — raqibning oyoqlari uzoqda bo‘lsa. 1. Saflanish, salomlashish, yo‘qlama qilish, mashg‘ulotning vazifasi va maqsadi bilan tanishtirish. 2. Umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlarni bajarish (yonga yiqilib, o‘z- o‘zini himoya qilish). 3. Kurashning amaliy texnikasini o‘rganish (ko‘krakdan otish usulini o‘rganish): a) qo‘l va beldan ushlab tashlash; b) ikki qo‘llab quchoqlab tashlash. Ko‘krakdan tashlash usulini bajarish texnikasi Ko‘krakdan tashlash usuli o‘zining kordinatsion yo‘nalishi bilan bajarish og‘ir va qiyin usul bo‘lsa-da, juda kerakli va samarali usul hisoblanadi. Ko‘krakdan tashlash usuli kurashish vaqtida hujum qilishda yoki hujum qilish hollarida ishlatiladi. Bajarish texnikasi: 1. Bajaruvchi raqibini qo‘li va belidan ushlagan holatda. 2. Bajaruvchi raqibining qo‘li va belbog‘ining orqasidan ushlagan holatda. Oraliq o‘rtacha yoki yaqinroq bo‘lganda, usulni bajarish yaxshi. Bu usulni bajaruvchi raqibining qo‘li va belidan ushlagan holatda bajaradi. Bajaruvchi raqibining yonidan o‘tib, uning og‘irlik markazini tovonlariga o‘tkazadi-da, o‘zining ko‘kragiga qisadi. Shu vaqtda bajaruvchining tizzalari bukilgan holatda bo‘lishi kerak. Bajaruvchi tizzalarini to‘g‘rilashi va raqibini 15

o‘ziga qisib tortishi natijasida tepaga-orqaga tortib raqib oyoqlarini gilamdan uzib ko‘kragidan oshirib tashlaydi. Bajaruvchi raqibining belidan bir qo‘li bilan ushlab oldida turgan oyog‘ining orqasiga yaqin turgan oyog‘i bilan yurib, raqibining oyog‘ini orqasidan to‘sadi-da, ikkinchi qo‘li bilan esa gavdasini quchoqlab gilamdan uzib tashlaydi. Uslubiy ko‘rsatmalar: bu usullarni o‘rganishdan oldin iloji boricha kurashchi yiqilishdan himoya qilishni yaxshi bilishi kerak. O‘z-o‘zini himoya qilib yiqilishga ko‘p narsa bog‘liq, birinchidan, sherigi qo‘rqmay yiqiladi, ikkinchidan bir joyi shikastlanmaydi. Xullas usulni o‘rganish va uni shartli bajarish asosan o‘zini o‘zi yiqilishdan saqlash usullariga bog‘liq. O‘z o‘qi atrofida aylanib, elkadan tashlash usuli 1. Saflanish, salomlashish, yo‘qlama qilish, mashg‘ulotning vazi fasi va maqsadi bilan tanishtirish. 2. Umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlarni bajarish. 3. Kurash texnikasini o‘rganish. O‘z o‘qi atrofida aylanish uslubini o‘rganish: 1) qo‘li va yoqasidan ushlagan holatda bajariladi; 2) qo‘li va yoqasining oldi qismidan ushlagan holatda; 3) qo‘li va yelkasining ustidan qo‘lni o‘tkazib belbog‘idan ushla gan holda. O‘z o‘qi atrofida aylanish usulini bajarish texnikasi Bu usulni bajarishdagi eng xarakterli tomoni shundaki, bajaruvchi o‘z o‘qi atrofida aylanishi shart. Shu aylanish natijasida sherigini yoki raqibini o‘zi bilan qo‘llarini oldinga tortib yiqiladi. Bajaruvchi o‘zi birinchi bo‘lib, gilamga yoni bilan tegadi-da, sherigini tortib tashlaydi. Turish holatlarida oraliq masofa: o‘rtacha yoki yaqin. 1. Ushlash holati — qo‘li va yoqasining bo‘yin orqasidan, Bajarish yo‘llari. Bajaruvchi raqibining oyoqlari oldiga o‘zining o‘ng (chapaqay bo‘lsa chap) oyog‘ini qo‘yib, o‘z o‘qi atrofida raqibining chap to mo ni ga qarab ushlagan qo‘lini bo‘shatmasdan tortgan holda tortib (dumalab) yiqiladi. 16

2. Bajaruvchi raqibining qo‘li va belbog‘ining ustidan olgan holatda (yonbosh usulining ushlashidan) bajaruvchi yonbosh usulini bajaradigan holatidan raqibining qo‘lini ushlagan tomonga burilib, oyog‘i bilan raqib oyog‘ini to‘sib chapga burilgan holda dumalab, o‘zi bilan raqibini tortib yiqiladi. Usulning eng foydali tomoni shundanki, ko‘p usullarni bu usul bilan kombinatsiya qilsa bo‘ladi. Masalan, yonbosh usulini ushlash holatidan raqib hozir menga yonbosh usulini qo‘llaydi, deb o‘yla maydi, yotibroq kurashadi. Bajaruvchi esa yonboshni ko‘rsatib, o‘z o‘qi atrofida aylanib raqibini burab yiqitadi. Bajaruvchi bo‘yni va qo‘lidan ushlagan holatda oyoqlar ichidan oyoq bilan ko‘tarish usulini bajarishga tayorgarlik holatlarini ko‘radi. Raqib esa bundan himoyalanib o‘z og‘irlik markazini tovonlariga o‘tkazadi. Shu vaqtda bajaruvchi birinchi usul harakatini nomiga ko‘rsatib, asosiy usuli bo‘lgan o‘z o‘qi atrofida aylanib, raqibini ol dinga tortib dumalaydi. Usulni eng foydali tomoni shundan iboratki, bu usul bajarilmay qolganda ham raqib bajaruvchidan hech bir baholovchi harakat ololmaydi, chunki bajaruvchi doim birinchi bo‘lib gilamga yiqiladi. Sport bilan shug‘ullanishda me`yorning buzilishi, mashg‘ulot larning noto‘g‘ri tashkil etilishi tufayli sportchi organizmida o‘zga rishlar yuz beradi. Sportchi buni sezib, o‘zgarishlarning oldini olishi lozim. O‘z-o‘zini nazorat qilishda eng asosiysi kurashchining vaznidir, shuning uchun sportchi o‘z vaznini doimo tarozida tekshirib turishi shart. Masalan, 73 kg vaznda kurashadigan polvon mashg‘ulot boshlangunga qadar 76—77 kg mashg‘ulot tugagandan keyin 74—75 kg bo‘lishi kerak. Har kuni shu tarzda o‘z vaznini bilib borishi lozim. Odam organizmi 21—23 yoshgacha o‘sishi mumkin. Shu yoshdan o‘tgandan keyin odam organizmida o‘sish birmuncha sekinlashadi, ya`ni og‘irlik ham bir mehyorda bo‘ladi. Yosh murabbiylar, asosan, shu narsaga ahamiyat berishlari lozim. Erkak kishining aniq vaznini bilish uchun uning bo‘yini 325—375 gr.ga ko‘paytirish kerak. Masalan, bo‘yi 170 sm erkak kishining og‘irligi 60—68 kg 17

bo‘lishi kerak. Ayol kishining bo‘yi 160 sm bo‘lsa, og‘irligi 52—60 kg bo‘lishi lozim. Insonning vazni asosan, ovqatga, ichiladigan suv miqdoriga, mashg‘ulot vaqtidagi yuklamaga, yilning fasliga va nihoyat iqlimga bog‘liq. Antropometrik kuzatishlar, ya`ni og‘irlik, bo‘yning balandligi, yelka, qo‘l va bel dinomometrik kuchi kurashchining jismoniy rivoj lanishini ko‘rsatadi. Tomir urishi. Tomir urishiga qarab, yurak faoliyatini baholash mumkin. Shuning uchun jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ulla nuvchilar, asosan, tomir urishining ritmi va tezligiga alohida ahamiyat berishlari lozim. Tomir urishi odamning jinsi, yoshi va holatiga bog‘liq bo‘lib, ayollarda erkaklarga nisbatan 10 marta, bolalarda esa kattalarga nisbatan ancha tez uradi. Odatda, tomir bir daqiqada 60—90 marta urishi kerak, daqiqada 90 tadan ortig‘i tez urish hisoblanadi. Yaxshi mashq qilgan sportchining tomiri 1 daqiqada 30—32 marta uradi, o‘z-o‘zini tekshirib turish uchun sportchi 1 daqiqa ichida yoki tik turib, tomir urishini o‘lchaydi. Agar farqi 6—12 marta bo‘lsa, bu yaxshi reaksiya hisobla nadi, 13—18 marta bo‘lsa, qoniqarli, 24 tadan oshsa, yomon hisob lanadi. Bu sportchining kasalligini yoki zo‘riqish olganligini ko‘rsatadi. Bunday paytda shifokor yoki murabbiyga murojaat qilish kerak. Ma`lumki odam uxlagan paytida dam oladi, mehnat qobiliyati qayta tiklanadi, tetik bo‘ladi. Binobarin sportchi 7—8 soat uxlashdan tashqari, imkon qadar bir vaqtda yotib, bir vaqtda turishi kerak. Kechki ovqatni uxlashdan 2—3 soat oldin yeyish lozim. Uyqusizlik haddan ortiq mashq qilganlik belgisi hisoblanadi. Shunday hodisa bo‘lsa, sportchi mashg‘ulotlarni to‘xtatib, boshqa yengil mashqlar bilan shug‘ullanishi kerak. Baribir, albatta, shifokordan maslahat olish lozim. Yonbosh usuli. Oyoq yordamida yonboshdan otib tashlash Bu usul O‘zbekiston, Tojikiston va Gruziya Respublikalarida keng tarqalgan asosiy usul hisoblanadi. 18

O‘zbekiston viloyatlarida bu harakatlar «yonbosh usul» deb ham aytiladi. Kurashda shu usulni ko‘p bajarishadi, chunki belidan oshirib olgandan keyin raqibning qarshi usul qo‘llashi yoki himoyalanishi juda qiyinlashadi. Dong‘i ketgan polvonlar shu usulni asosiy usul hisoblashadi. Qashqadaryo viloyatidan Nortoji polvon , Abdurahmon Ochilov, Rustam polvon, Surxondaryo viloyatidan Chori polvon, Xurram polvon va boshqalar shular jumlasidandir. Bu polvonlar 81—100 kg. gacha vaznda kurashib, tez harakat qilish natijasida raqiblarni yutishar edi. Oyoqlar bilan yonboshdan ko‘tarib tashlash usulini bajarishdagi qulay sharoitlar: 1. Usulni bajaruvchi raqibning qo‘li va belidan oshirib ushlaydi. Ikki kurashchi faqat o‘ng holatda turadi. 2. Raqib oldinga qarab cho‘zilib egilganda, usulni bajarishga tayyorlanish kerak. Raqibni doimo pastga qarab yelkasidan bosib turish lozim. 19

II.BOB. MILLIY KURASHDA AMALIY USULLARNI O‘RGATISH TEXNIKASI VA TAKTIKASI 2 .1. Kurashchilar badan tarbiyasi bo‘yicha an’anaviy mashqlar Milliy kurashda amaliy usullarni o‘rgatish texnikasi va taktikasini o‘rgatishda qo‘yidagilarga amal qilish kerak. 1. Kurashchi, eng avvalo, kurash tex ni ka sini o‘rganishdan oldin yiqilayot ganda o‘zini saqlash usullari bilan ta nishishi va ularni o‘r ganishi lozim. Bu o‘zini o‘zi saqlash, hi moya usullari u yoki bu usul ning oxirgi soniyalarida, ya`ni yiqila yotganda bajariladi. Yiqilish usullari . Bu usulni o‘rga nishdan oldin shug‘ullanuv chiga, al batta, orqa, yon taraflarga dumalashni o‘rga tish lozim. Shu g‘ul lanuvchi o‘tir gan holda oyoqlarining tizzadan pastini qo‘llari bilan ko‘krak qa fasiga qarab tortadi va boshini gilamga tek kizmagan holda orqaga duma laydi. Qo‘llari esa sonlar dan 45— 50 sm uzoqlikda gilam ustiga qarsak chalgan kabi uriladi. Bu mashqni o‘ti rib bajarishni o‘rgangan dan keyin, shug‘ullanuvchi uni tik holatda bajarishga o‘tadi. 3 Yon tomonga yiqilish . Kurashchi gilamda orqasiga, yoniga dumalaydi va o‘tirgan holda chap yoki o‘ng yoniga yiqiladi, yiqilayotganda boldirlarini o‘ziga tor tadi, sonlari pastda oyoq ustida tik bukilgan holda bir-biriga tegmasdan turadi. Gavdasi tagidagi qo‘li tizzadan yoki sonidan 45—50 sm oraliqda gilamga tushadi, gavda ustidagi qo‘l esa yuqoriga ko ‘tariladi. Yong a yiqilishd a n s a ql a nish usull a rig a o id m a shql a r 3 O‘zbek kurashi. Juma Toshpo‘latov. Toshkent 2000 yil. 20

Orqaga , yonga yiqilishdan saqlanish usullari . Bu holda shug ‘ ul lanuvchi orqasi bilan gilamda yotib oyoqlarini ko ‘ kragiga tortgan holda boldirlaridan ushlab orqaga dumalaydi . Keyin panjalari yoki kaftlarini gilamga urib , orqaga dumalaydi . Bu mashqni yaxshi o ‘ zlashtirgandan so ‘ ng , mashq biroz e gilgan holatda bajariladi . Bu mashq larni bajarayotganda shug ‘ ullanuvchilarning boshi ko ‘ krakkacha e gilishi , ya ` ni gilamga tegmasligi kerak . Qo‘llar e sa gavdaga nisbatan 45 gradusda joylashishi lozim. a b d Sakrab orqaga yiqilish (a, b, d). Taqiqlangan usullar Kurashda quyidagilar taqiqlanadi: a) raqibni boshi bilan tashlash; b) amalni bajargandan keyin raqibning ustiga gavda bilan tushish; d) raqibning burni va og‘zini berkitish; e) q o ‘l bilan b o ‘y i nni burash; f) boshni raqibning yuziga tirash; g) barmoqlardan ushlash va qayirish; h) qo‘lini orqaga burash; i) yaktakning e taklaridan ushlash; j) barcha og‘rituvchi va bo‘g‘uvchi usullar; k) oyoqdan ushlagan holda usul bajarish. Ta`qiqlangan amallarni tushuntirish bilan bir vaqtda, uni amalda ko‘rsatib o‘tish ham zarur. 21

Orqadan chalish usuli Kurashdagi bu usulni Qashqadaryolik taniqli kurashchi, sport ustasi Sayfulla Rasulov juda chiroyli bajarar e di. Bu amalni bajarishda ko‘p gina tajribali kurashchilar raqibning o‘ng yoqasini va o‘ng qo‘lini ushlab, doimo oldidan chalib chalg‘itadi, raqib esa oldinga yiqilmaslik uchun o‘zini himoya qilib, og‘irligini tovonlariga tashlaydi, kurashchi e sa bundan foydalanib raqibining orqasidan chalib yiqitadi. Orqadan chalish usulini bajarishdagi qulay sharoitlar 1. Raqib oyog‘ini oldinga q o ‘yib, sherigini o ‘ziga tortadi. 2. Og‘irligi bajaradigan oyog‘ida bo‘lsa, masalan, o‘ng oyog‘i ol dinda bo‘lsa, o‘ng oyog‘i bilan unga hujum qilish. 3. Qo‘llar yordamida raqibni muvozanatdan chiqarib, usulni ba ja rishga tayyorgarlik ko‘rish. Usulni bajarishda bir necha xil ushlashlardan foydalanish kerak. 1. Kurashchi chap qo‘li bilan raqibning yaktagi yoqasidan, o‘ng qo‘li bilan e sa raqibning chap tirsagidan ushlaydi. 2. Kurashchi usulni raqibning ikki qo‘lidan ushlab bajarishi ham mumkin. 3. Kurashchi raqibning o‘ng yoqasi va o‘ng qo‘lidan ushlagan holda ham bajarishi mumkin. 4. Kurashchi o‘ng qo‘li bilan raqibning belbog‘i yonidan va qo‘ lidan ushlab bajarishi ham mumkin. Usulni bajarish texnikasi Usulni kurashchi chap oyog‘ini oldinga qo‘yib o‘ng qo‘li bilan ra qibning bo‘ynidan, chap qo‘li bilan e sa raqibining tirsagidan ushlaydi. Kurashchi qo‘llari bilan raqibning og‘irlik markazini chap oyog‘iga o‘tkazadi, chap oyog‘ini uning o‘ng oyog‘i yoniga parallel qo‘yadi, o‘ng oyog‘ini e sa raqibning chap oyog‘i orqasiga qo‘yadi va qo‘llari bilan raqibni yoniga, oldinga tortib yiqitadi. Usulni bajarayotganda uchraydigan xatolar 1. Usulni bajarayotganda kurashchi gavda og‘irligini orqada qoldiradi. 22

2. Kurashchi chap oyog‘ini raqibning oyog‘i orasiga qo‘yayot ganda gavda og‘irligi bilan bosmaydi. 3. Kurashchi usulni bajarayotganda qo‘l mushaklarini qattiq ta ranglashtiradi. Bu usulni yaxshilab o‘rganish uchun murabbiy mashg‘ulotning oxirida 2 daqiqadan kurash tushiradi. Raqiblardan biri 2 daqiqa hu jum qiladi, ikkinchi kurashchi e sa qarshilik qilib yiqilmaslikka ha rakat qiladi. Bu usulni bajarayotganda kurashchi raqibni o‘ziga qulay ushlashi lozim. 2 daqiqadan keyin o‘rin almashiladi. G‘olib chiqishning asosiy sharti 1—2 daqiqa ichida kimni ko‘p usul bajarishiga bog‘liq. Kim ko‘p usul bajarsa, ya`ni yiqi ts a, shu yut gan hisoblanadi. Usulni o‘rganish uchun bajariladigan mashqlar 1-mashq. Gilamning ustiga bo‘r bilan to‘g‘ri chiziq chizing va sherigingizni shu chiziqqa to‘g‘rilab ko‘ring. Oyoqlari yelka kengligida bo‘lishi kerak. Raqib qarshisida oddiy holatda turib, ushlash qo‘l larining birortasi bilan ushlang, chap oyog‘ingiz bilan chap tomonga qarab yuring va uni chiziqqa qo‘yib, qo‘llar bilan raqibni chapga torting. Shu mashqni 20—30 marta takrorlang. 2-mashq. Bu mashqda o‘ng oyog‘ingizning barmoqlarini ishlatasiz. O‘ng oyog‘ingizni raqibning o‘ng oyog‘i orqasiga bukkan holda qo‘yasiz va shu oyog‘ingiz tizzasini to‘g‘rilaysiz. Taktik tayyorgarlik Usulni taktik jihatdan tayyorlash paytida bajariladigan harakatni sezdirmaslikka harakat qilish kerak. Masalan, hujum qiluvchi go‘yo raqibni yelkadan tashlayman, deb hamla qiladi. Shu vaqtda raqib og‘irlik markazini, asosan, tovonga o‘tkazadi, bajaruvchi e sa oyoq yordamida raqibini orqadan chalib yiqitadi. Qarshi usullar 1. Orqadan chalish usuliga, orqadan chalish usuli bilan qarshi hu jum qilish mumkin. 2. Raqib oyog‘i oyog‘ingiz ustidan o‘tishi bilan burilib, uni yelka dan tashlash. 23

3. Hujumchi usulni bajarayotganda uni ko‘tarib ko‘krakdan oshirib tashlash kerak. 4. Hujum vaqtida raqib burilishi bilan uning tovoniga chap (o‘ng) oyog‘ini qo‘yib, orqaga tortib yiqitadi. Mashg‘ulot 1. Saflanish, salomlashish, mashg‘ulotning maqsadi bilan ta nishtirish. 2. Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi mavzusida suhbat. 3. Umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlarni bajarish. Yonga yiqilayotganda o‘zini himoya qilish. 4. Kurashning amaliy texnikasini o‘rganish, yoqasi va qo‘lidan ushlab, oldidan chalish: a) bir yo‘la ikki qo‘l bilan ushlab bajarish; b) o‘ng yoqasi va o‘ng qo‘lidan ushlab bajarish; d) belbog‘idan va qo‘lidan ushlab bajarish. Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi Sportga ixtisoslashish sportchining har tomonlama rivojlanishiga moneylik qilmaydi. Aksincha, organizmning funksional imkoniyat la rini yaxshilash, jismoniy va psixologik qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish asosidagina tanlangan sport turida ko‘proq yutuqqa e rishiladi. Sport amaliyotidagi butun tajriba ham, nazariy va amaliy tadqiqotlarning ko‘plab ma’lumotlari ham shuni tasdiqlaydi. Sport yutuqlari sportchining har tomonlama rivojlanganligiga bog‘liq bo‘lishining ikkita asosiy sababi bor. Birinchidan, organiz m ning bir butunligi — uning barcha a`zolari, tizim va funksiyalari faoliyat va taraqqiyot jarayonida uzviy bog‘liq bo‘ladi. Qaysi jismoniy fazilatlarni ko‘proq, qaysilarini kamroq rivojlanishi zarur ekanligi, har qaysi sport turining o‘zigagina xos bo‘ladi. Biror jismoniy qobi - liyatni g‘oyat yuksak darajada rivojlantirish uchun organizmning funksional imkoniyatlari umuman yuksak bo‘lishi shart. Ikkinchidan, turli harakat ko‘nikmasi va mahorati o‘zaro uzviy bog‘liqdir. 24

Sportchi tomonidan o‘zlashtirilgan harakat ko‘nikmasi va mahorat doirasi qan chalik keng bo‘lsa (albatta, tanlangan sport turining o‘ziga xos xusu siyatlariga bog‘liq bo‘lgan me`yorda), harakat faoliyatining yangi shakllarini yaratish va ilgari o‘zlashtirilganlarini takomillashtirish uchun shunchalik qulay asos mavjud bo‘ladi. Yangi harakat shakllari ilgari tarkib topgan shakllar asosida paydo bo‘ladi va ularning u yoki bu e lementlarini o‘z ichiga oladi. Xilma-xil harakatlar uyg‘unligini o‘z lashtirish jarayonida bu yo‘lda uchraydigan qiyinchiliklarni yenga borish natijasida harakat faoliyatini yanada takomillashtirish muhim. Demak, sportda takomillashishning obektiv qonunlari sport mashg‘ulotlari chuqur ixtisoslashtirilgan jarayon bo‘lishi bilan birga, har tomonlama rivojlanishga ham olib kelishi zarurligini talab qiladi. Shu sababli, mashg‘ulotlarda umumiy va maxsus tay yor garlik qo‘shib olib boriladi. Oldidan chalish usuli Kurashdagi bu usulni mamlakatimizdan yetishib chiqqan ko‘p lab polvonlar qo‘llagan. Masalan, Qashqadaryolik Abdumavlon Ah manov ko‘plab to‘y, sayl kurashlarida shu usuldan foydalanib, pol von larning yelkasini yerga tekkizgan. O‘zbekistonning bir necha bor g‘olibi Xushvaqt Ro‘ziqulov bu usulni o‘z mahorati bilan bajarardi. Xushvaqt Ro‘ziqulov chap qo‘li bilan raqibining o‘ng qo‘lini tirsagidan, o‘ng qo‘li bilan uning chap qo‘ltig‘i tagidan ushlab, o‘ng oyog‘i bilan raqibini chap oyog‘i ora sidan ilmoq qilib chalg‘itardi. Raqib ilmoqdan chiqish uchun chap oyog‘ini ko‘tarishga majbur bo‘lardi. Shundan foydalangan X. Ro‘zi qulov raqibining o‘ng oyog‘i oldidan o‘ng oyog‘ini qo‘yib, qo‘llari bilan uni pastga-yonga tezlik bilan harakat qilib yutib chiqrdi. Shuningdek Rustam Yo‘ldoshev, Xorazm viloyatidan Saydulla Kuryazov, Surxondaryo viloyatidan Tohir Durdiyev, Xolmamat Dadaqiqov, Buxoro viloyatidan yetti aka-uka Yusupovlarning deyarli hammasi shu amalni bajarar e dilar. Jo‘raqul Yusupovning bu amalni bir qo‘li bilan ushlab ham bajargan paytlari bo‘lgan. 25

Surxondaryo viloyatidan O‘rol To‘rayev (og‘ir vaznda), samar qand lik Ravshan G‘ulomov va boshqalar bu usulni har xil ushlash holatlarida, biri-biriga o‘xshamagan tarzda bajarar e dilar. Keling, siz ham shu ajoyib usulni o‘zingiz sevgan polvonlardan birortasini ushlash yo‘llari bo‘yicha o‘rganing! Oldidan chalish usulini bajarishdagi qulay sharoitlar 1. Raqib hujum qilib qolishidan cho‘chib, o‘ng oyoqni orqaroqda ushlab turish. 2. Raqibni orqaga itarish. 3. Og‘irlikni hujum qiladigan oyoqqa o‘tkazish. Uslubni bajarishda taktik tayyorgarlik 1. Agar o‘naqay bo‘lsangiz raqibni orqaga qarab shunday itarish kerakki, u o‘z og‘irligini siz hujum qiladigan oyog‘iga o‘tkazsin. 2. Chap oyog‘ingiz bilan raqib o‘ng oyog‘ini o‘ng oyog‘iga o‘tkazishga majbur qilish kerak. 3. Raqibni tahlikaga solish yo‘li. Raqib oyog‘i ichidan boldir bilan qoqish. Raqib bu usuldan o‘zini himoya qilib hujumchi ko‘targan oyog‘ini ko‘tarib olishga harakat qiladi. Shu vaqtda hujumchi o‘zi ning o‘ng oyog‘ini raqibning chap oyog‘i oldidan qo‘yadi-da, qo‘l lari bilan pastga — chap tomonga tortib yiqitadi. 4. Charxpalak qilib tashlash ham ushlab olish usuliga o‘xshaydi. Oldidan chalish usuli texnikasini o ‘rganish Oldidan chalish usulini o‘rganishda, asosan, hujum qilayotgan polvon, raqibning og‘irlik markazini qo‘llari bilan o‘ng oyog‘iga tushirib, chap oyog‘ini raqibning chap oyog‘i yoniga yoki bo‘lmasa, 26

a b d Oyoqlar oldidan oyoq bilan chalish (a, b, d). oyog‘ining o‘rtasiga bukkan holda qo‘yadi. Bu vaqtda qo‘llar hara katini davom e ttiraveradi. Siltab tortayotganda o‘ng oyog‘ini raqib tizzalari ustidan o‘tkazib, oyoq uchida ko‘taradi. Hujumchi qo‘l lari bilan raqibni doimo pastga, chap yoniga tortishni davom e ttira di-da, gilamga tashlaydi. Uslubni bajarishdagi himoyalar 1. Hujumchi yaqinlashib kelishini payqagan raqib o‘zi va hu jumchi o‘rtasidagi masofani uzaytirishga harakat qiladi. 2. Hujumchining hujum qilayotgan oyog‘i harakatiga qarshi ha rakat qiladi. 3. Raqib hujumchi og‘irligini o‘ng oyog‘iga, ya`ni hujum qiladigan oyog‘iga o‘tkazishga harakat qiladi. 4. Raqib hujumchining hujum qiladigan oyog‘i orqasiga oyog‘ini qo‘yadi. Masalan, hujumchi o‘ng oyog‘i bilan sizga hujum qildi deylik. Siz e sa chap oyog‘ingizni hujumchining chap oyog‘i orasiga qo‘yasiz, ya`ni o‘z og‘irligingizni chap oyog‘ingizga o‘tkazasiz-da, qo‘llaringiz bilan raqibni shu oyog‘ingizga tortasiz. Qarshi usullar 1. Hujumchi oyoq uzatgan zahoti uzatilgan oyog‘idan tizza bilan kutib olish. 2. Orqaga e gilib, ko‘krakdan oshirib tashlash. 3. Tovonni qo‘yib, orqadan chalish. Uslubni bajarishda uchraydigan holatlar 27

1. Hujumchi oyog‘ini raqibning oyoqlari oldidan qo‘ymay, yonidan qo‘yadi. Bu e ng qo‘pol xato hisoblanadi, chunki bu bilan raqibining oyog‘ini shikastlashi mumkin. Bunday xatoga yo‘l qo‘ymaslik kerak. 2. Hujumchining oyog‘i raqibining oyoqlari oldiga qo‘yilganda tizzadan bukiladi. Hujumchining oyog‘i raqib oyoqlari oldida bir to‘siq shaklida bo‘lishi kerak. Xatolarni to‘g‘rilash 1. Hujumchi hujum qiladigan oyog‘ini, raqib oyoqlariga parallel qo‘yishi kerak. 2. Hujumchi oyog‘ini qo‘yganda raqibning tizzasiga suyanib turishi lozim. 3. Hujumchining usulni bajaradigan oyog‘i gilamda qattiq turishi kerak, ya`ni gilamdan xuddi sakragandek bo‘lsin. Usulni o‘rganish uchun bajariladigan mashqlar 1. Rezina lenta yoki belbog‘ni daraxtga bog‘lab, ikki uchidan ushlang-da, daraxtning oldidan chiziq chizing. Rezina lentani tortib, daraxtga orqangiz bilan burilib, raqib o‘ng oyog‘i orqasidan chap oyog‘ingizni chiziqqa, o‘ng oyog‘ingizni e sa chiziqqa tovoningiz bilan to‘g‘ri qo‘ying. Bu mashqni o‘ng va chap tomoningizda 20—25 marta qaytaring. 2. Raqib oldida o‘ng oyoqni uzatgan holda orqa bilan turib, uni qo‘llar bilan chap oyoqqa torting (20 marta). 3. Frontal holatda turing. Raqib tomon o‘ng oyog‘ingiz bilan yurib, chap oyog‘ingizni orqadan uning chap oyog‘iga parallel qo‘ ying (20—25 marta). Mashg‘ulot 1. Saflanish, salomlashish, yo‘qlama qilish, mashg‘ulotning vazi fasi va maqsadi bilan tanishtirish. 2. Kurash uslubi turlari mavzusida suhbat. 3. Umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlar bajarish (raqib usti dan orqaga yiqilib, o‘z-o‘zini himoya qilish). 28

4. Kurashning amaliy texnikasini o‘rganish (oyoqlarni yonidan oyoq bilan qoqish): a) yoqasi va yengidan ushlab bajarish; b) ikki qo‘lidan ushlab bajarish. Suhbat: usul deb birga bir olishuv va musobaqalarda raqibga qarshi ishlatiladigan amalga aytiladi. Harakat rejasi amallar yig‘indisidan iborat bo‘lib, uni tuzish uchun kurashchiga bilim va malaka zarur bo‘ladi. Kurashchi buning uchun, avvalo raqiblari ahvolini bilib, kurashish yo‘lini tanlaydi va uni amalda qo‘llash yo‘lini qidiradi. Musobaqada ko‘p kurashchilar qatnashishi mumkin. Har bir kurashchining o‘ziga yarasha uslubi bo‘ladi. Har bir kurashchi raqibiga qarshi kurashish rejasini oldindan o‘ylab qo‘yadi. Sportchilar kurashda har xil taktik usullardan foydalanishadi: a) hujum uslubi; b) himoya uslubi; d) hujum va himoya uslubi. Hujum uslubini qo‘llash kurashchidan katta chidamlilik talab qiladi. Masalan, kurashchi chidamli bo‘lsa, bellashuvning boshidan to oxirigacha hujum qilib, raqibini charchatib g‘alabaga e rishishi mumkin. Agar kurashchi o‘z raqibiga nisbatan mahoratli bo‘lsa, hujum uslubini tanlay oladi. Himoya uslubini asosan raqibning zaifligini bilgan kurashchi tanlaydi. Bunday taktika bilan kurashish uchun, asosan, o‘zining kuchliligini yoki bo‘lmasa chidamliligi jihatidan raqibidan ustun tomo nidan foydalanib, bellashuv rejasini tuzadi. Ba`zi kurashchilar ham himoya, ham hujum uslubini qo‘shib ku ra shish rejasini tuzishadi. Masalan, bunda raqib hujum qilganda unga qarshi hujum bilan javob beriladi. Kurashda faqat hujum qilgan kurashchi yutuqqa e rishadi. Ammo yaxshi tayyorlanmagan polvon himoya bilan yutuqqa e rishishi mum kin e mas. 29

Kurashchilar bellashuvi ularning fikr olishuvidir. Masalan, bir ku rashchi hujum qilsa, ikkinchisi himoyaga o‘tadi. Ma`lum vaqt o‘t gandan keyin ular o‘rin almashishlari mumkin. Shuning uchun kurash uslubini takomillashtirishda ikkalasiga ham birdek ahamiyat berish kerak. Kurash uslubini takomillashtirish uchun kurashchilarning biri hujum qilsa, ikkinchisi e sa faqat himoyalanishi kerak va ma`lum vaqt o‘tgandan keyin joylarini almashtiradi. Ku rashchilar shu tarzda hujum hamda himoya uslubini takomillashtirib borishlari lozim. O‘quv bellashuvlarida, mashg‘ulot vaqtida bu taktikani qo‘llash kerak. Himoya va hujum taktikasini puxta o‘zlashtirib olgandan keyin musobaqalarda bemalol qo‘llash mumkin. Oyoq yonidan qoqib yiqitish Bu usulning bir necha turi bo‘lib, asosan, oyoqning ich va yon qismi, ya`ni panjalarning tagi yoki oyoqning kafti bilan bajariladi. O‘zbekiston polvonlari ichida qashqadaryolik Mamaraim E shmu rodov, xorazmlik Komil Ibrohimov, Odil Otaniyozovlar, surxon daryolik Bozor Xurramov, Zafar Qosimovlar bu usulni juda mahorat bilan bajarganlar. Oyoqlarni yonidan qoqish usulini bajarishdagi qulay sha roitlar Bu usulni raqibning yoqasi va tirsaklari, belbog‘i va qo‘lidan ushlab bajarish mumkin. Oyoqni yonidan oyoq bilan qoqish usulini bajarish, asosan, ra qib o‘z og‘irligini bir oyog‘idan ikkinchisiga o‘tkazayotgan paytda bajariladi. Shu amalni raqib yonga, oldinga, orqaga yurganda va jo yida turgan paytlarda ham qo‘llash mumkin: a) usulni hujumchi bilan raqib birga qadam tashlab yonga yur ganda (sakrab) ham bajarishi mumkin; b) raqib qaysi oyog‘i bilan oldinga yursa, shu oyog‘iga og‘irligini tashlagan paytda bajarishi mumkin (chap yoki o‘ng); d) hujumchi raqibni orqaga yurishga majbur qiladi. Bir oyog‘i orqada, ikkinchi oyog‘i oldinda turgan paytda orqada qolgan oyog‘iga qoqish mumkin; 30

e) joyda turgan holda bir-birining yenglaridan ushlab tepaga sak ragan vaqtda yoki sakrab turish vaqtida bajarish mumkin. Oyoqlarni yonidan qoqish usulini bajarish texnikasi Yondan qoqish usuli kurashchi oyoq kafti yoki panjalarining ichi bilan raqib og‘irligini o‘ng, yoki chap oyog‘iga qo‘llari bilan o‘tkazib bo‘lgandan keyin bajariladi. Yonga qoqishni o‘rganishda kurashchi bilan raqib bir tomonga qo‘llarning tirsagidan yoki bo‘l masa, yoqasi va qo‘lidan ushlagan holda yurishi mumkin. Sak rab yurish vaqtida raqibni chap oyog‘ini o‘zining o‘ng oyog‘i bilan sil tab tortib, siltab yiqitadi. Xuddi shu sakrab yurishda amalni chap oyoq bilan ham baja rishni o‘rganish lozim. Usulni bajarishda uchraydigan xatolar 1. Hujumchi usulni bajarayotganida raqib o‘z og‘irligini hujum qilayotgan oyog‘iga o‘tkazadi. Qoqishni gilamda qattiq turgan oyog‘ida bajaradi. 2. Usulni hujumchi panjasining tagi bilan emas, balki oyog‘ining yoni bilan bajaradi. 3. Hujumchi usulni bajarishdan oldin chap oyog‘ini raqibning ikkinchi oyog‘i o‘rtasiga ko‘ndalang emas, balki to‘g‘ri qo‘yadi. Usulni o‘rganish uchun mashqlar 1. Rezina lentani daraxt yoki eshik dastasiga bog‘lab, yondan sil tab tortish usulini bajarish. Rezina lentani ikki qo‘lda ushlab o‘ziga tortish, chap oyoq bilan oldinga yurish va o‘ng oyoq bilan havoni siltash. 2. Stulni oldinga qo‘yish, suyanchig‘idan ushlash, stul orqa oyoq lariga goh o‘ng, goh chap oyoq bilan siltash. Polga yoki yerga gugurt cho‘plarini sochib, oyoqlar bilan terish. Himoyalanish turlari Yondan siltab tortish usulidan himoyalanish uchun raqib quyi dagi harakatlarni bajarishi lozim: 1) hujum qilayotgan oyog‘iga og‘irligini o‘tkazishi; 31

2) og‘irlik markazini bo‘sh qolgan oyog‘iga to‘liq o‘tkazishi; 3) oyoqlarni hujumchidan uzoqlashtirishi lozim, toki uning oyoq lari raqibnikiga yetmasin. Qarshi hujum 1. Raqib oyog‘ingizni qoqishga harakat qilgan vaqtda qoqilayotgan oyoqni gilamdan ko‘tarib olib, raqibni xuddi shunday qoqib yiqitish. 2. Hujumchi o‘ng oyog‘i bilan raqibning chap oyog‘ini qoqa yotganda raqib o‘ng oyog‘i bilan uning chap oyog‘iga qoqish or qali yiqitishi mumkin. Oyoq oldidan oyoq bilan qoqish usuli Mashg‘ulot 1. Saflanish, salomlashish, yo‘qlama qilish, mashg‘ulotning vazi fasi va maqsadi bilan tanishtirish. 2. «Tezkorlikni tarbiyalash» mavzusida suhbat. 3. Umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlarni bajarish. 4. Kurashning amaliy texnikasini o‘rganish (oyoq oldidan oyoq bilan qoqish). Tezkorlik Tezkorlik deb, kishidagi harakatlarning tezligiga, shuningdek, ha rakat reaksiyasi vaqtini bevosita va belgilovchi funksional xususiyat lar jamlamasiga aytiladi. Tezkorlik namoyon bo‘lishining uch asosiy elementi yoki shakli mavjud: 1. Harakat reaksiyasining yashirin vaqti. 2. Ayrim harakatlar tezligi. 3. Harakatlar tezligi. Ko‘rsatib o‘tilgan uchta turning biriga kelishi tezkorlikdir. Harakatlar tezligi omili Kurashchining tezligi deyilganda, qisqa vaqt ichida uning ayrim harakatlarni bajarishga qodirligini, kurashchining reaksiyasi yaxshi deganda, uning ushlash holatlari yoki amallarni tez va qisqa vaqt ichida bajarishini, himoyalanishi va qarshi amal qo‘llashini tushunamiz. 32

Tezkor harakat reaksiyasini tarbiyalashda mavjud sharoitga qarab tez qaror qabul qilish, raqib hujumiga qarshi amal qilib, harakat lariga javob berishni tushunmoq kerak. Shuning uchun biz, asosan, kurashda uchraydigan uch xil reaksiyaga nazar solamiz. 1. Oddiy reaksiya. 2. Murakkab reaksiya. 3. Tanlash reaksiyasi. Oddiy reaksiya oldindan ma`lum b o ‘lgan yoki t o ‘satdan paydo b o ‘lgan signalga o ‘rganilgan harakat bilan javob berishdir. Masalan, kurashchi usulni boshlash harakatiga oldindan tayyorlagan himoya yoki qarshi usul bilan javob beradi. O ‘rta malakali kurashchining oddiy reaksiya vaqti 220—260 soniyaga t o ‘g‘ri keladi. Oddiy reaksiya tezkorligini tarbiyalashda bir necha usullardan foydalaniladi. Bulardan e ng keng tarqalgani, to‘satdan paydo bo‘la digan signalga yoki tevarak- atrofdagi vaziyatning o‘zgarishiga qarab mumkin qadar tezkor reaksiya ko‘rsatishdir. Murakkab reaksiyan ing ikki turi, ya`ni harakatdagi obektga nisbatan reaksiya va tanlash reaksiyasi ustida t o ‘xtalib o ‘tamiz. Harakatdagi obektga nisbatan reaksiya yakkama-yakka olishish mashqlari, masalan, kurashchi sherigi yoki tulup bilan amalni o‘r ganayotgan vaqtda namoyon bo‘ladi. Tanlash reaksiyasi raqib xatti-harakatlarining yoki tevarak-at rofdagi vaziyatning o‘zgarishiga ko‘ra, mumkin bo‘lgan javob ha rakatlaridan keragini tanlay olishdan iborat. Masalan, himoyalanib turgan kurashchi raqibining qaysi usulda hujum qilayotganiga qarab, himoyalanishning mumkin bo‘lgan yo‘llaridan birini tanlaydi. Tanlash reaksiyasining murakkabligi vaziyatning tez o ‘zgarishiga ham bog‘liq. Usulni bajarish texnikasi Bajaruvchi o ‘ng holatda, raqib e sa ikki oyog‘i yelka kengligida turadi. 33

Bajaruvchi qo‘llari bilan raqibining og‘irlik markazini chap oyog‘iga o‘tkazadi, o‘ng oyog‘i boldiri bilan raqibining chap oyog‘ini boldirini ichidan ildiradi. Oyoqni ilgandan keyin harakatga alohida ahamiyat berish lozim. Bajaruvchi oyog‘ini boldiri bilan ilganidan s o ‘ng, q o ‘llari bilan ra qibni tortishni davom e tadi. Raqibi e sa shuncha og‘irlikni bir oyog‘i bilan k o ‘tarib tura olmay, orqaga yiqilishga majbur b o ‘ladi. Bunga yana polvonning tezkorligi va o‘ng biqini bilan raqibining chap biqiniga urib, og‘irlik markazini tovoniga tushirib, o‘ng qo‘li e sa o‘zidan o‘ngga tortishini, gavdasi e sa soat mili bo‘ylab harakat lanishini qo‘shimcha qilsak bo‘ladi. Bu vaqtda ilingan boldirlar bir-biridan ajralmasligi kerak. Kurash himoyasi Bajaruvchi raqibining og‘irligini tovoniga o‘tkazib, biqini bilan turtib oyoqlarini iladi-da, chap ko‘kragi bilan raqibining chap ko‘kragi ustidan yiqiladi. Shunday bo‘lganda qarshi hujumga uchrash qiyinroq bo‘ladi. Usulni bajarishda uchraydigan xatolar: 1. Usulni bajarishda hujumchi o‘z og‘irligini tayanib turgan oyog‘iga o‘tkazadi. 2. Usulni bajarishda hujumchi qo‘llari bilan raqibining og‘irligini bajaradigan oyog‘iga o‘tkazmasdan oyog‘i bilan iladi. Shunda raqibi bemalol o‘z oyog‘ini hujumchining oyog‘i ustidan ko‘tarib oladi. 3. Hujumchi raqibini biqini bilan turtmay us ul ni bajaradi. 4. Agar hujumchi usulni o‘ng oyog‘i bilan bajarsa, chap yelkasi bilan raqibining chap yelkasiga tekkizmasdan qorni bilan yiqiladi. Himoya va qarshi usullar 1. Bajaruvchi qaysi holatda tursa, raqib ham shu holatda turishi kerak. 2. Bajaruvchi bajaradigan tomonga qarab o‘zini bir qo‘li bilan belbog‘ini oldidan kindigi ustidan ushlashi lozim. 34

Qarshi usul bajaruvchi o‘ng yoki chap oyog‘ini raqibining oyog‘iga ildirish vaqtida, raqib soni bilan bajaruvchining oyog‘ini ko‘tarib, qo‘llari bilan orqaga burab yiqitishi kerak. O‘rganish uchun mashqlar: 1. Daraxtga rezina tasma yoki belbog‘ni bog‘lab, ichidan boldir bilan ilishni takomillashtirishi kerak. Masalan, bo‘lajak polvon da raxtga bog‘langan rezinani o‘zidan o‘ngga qarab tortishi va oyoqni esa daraxtga ildirib o‘rganishi mumkin. Mashq har kuni 2 tadan ko‘paytirib boriladi. 2. Gilam ustida raqibning oyoqlari yelka kengligi holatida tursin, siz unga qo‘lingizning uzunligigacha masofada turib, faqat oyoqlarining ichi dan ilib, ko‘kragini chapga burab, orqasiga yiqiting. Oyoqlar ichidan oyoqni chirmab tashlash usuli Mashg‘ulot 1. Saflanish, salomlashish, yo‘qlama qilish, mashg‘ulotning vazi fasi va maqsadi bilan tanishtirish. 2. Suhbat mavzusi — o‘pkaning sig‘imi. 3. Umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlarni bajarish: orqaga yiqilib, o‘z- o‘zini himoya qilish mashqlarini bajarish. 4. Kurashning amaliy texnikasini o‘rganish (oyoqlar ichidan oyog‘ini chirmab tashlash): a) yoqasi va qo‘lidan ushlab turib bajarish; b) belidan va qo‘lidan ushlab bajarish; d) belining ustidan va qo‘lidan ushlagan holda bajarish. Usulni bajarishdagi qulay sharoitlar Kurashchilar har xil holatda kurashg tushadi, ya ` ni bajaruvchi o‘ng holatda, raqibi esa chap holatda. Usulni bajarishga tayyorgarlik ko‘rib, qo‘llaringiz bilan raqibni o‘zingizga, pastga torting. Uslubni bajarishda raqibni aniq chap holatda ushlashda raqibni belidan va tirsagidan ushlab turib, o‘zin gizga tortib, o‘ng oyog‘ingizni uning 35

oyoqlari orasiga, yaxshilab ichiga qo‘yib, o‘ng oyog‘ini oyog‘ingiz bilan ko‘tarib orqaga egilib turgan holda o‘ng tomonga tashlang. Chirmab tashlash usulidan himoyalanish: 1. Turgan holatni o‘zgartirish, agar chap oyog‘ingiz oldida bo‘lsa, uni iloji boricha orqaga olib qoching. 2. Doimo raqib bilan bir xil holatda turing. Masalan, bajaruv chining o ‘ng oyog‘i oldida b o ‘lsa, siz ham o ‘ng oyog‘ingizni iloji boricha oldinroqqa q o ‘ying. Qarshi hujum qilish Bajaruvchi oyog‘ini uzatib, raqibning oyoqlari ichiga qo‘ygan zahoti raqibi tizza bilan hujum qilayotgan oyog‘ini orqasidan qoqib tashlaydi. Ko‘krakdan tashlash: 1. Hujumchi raqibini tashlashdan oldin qattiq siqmaydi. 2. Hujumchi oyog‘i bilan ilgandan keyin, raqibni oldinga qarab egmay, tik tashlamoqchi bo‘ladi. 3. Hujumchi oyog‘i bilan ilgandan keyin, raqibini oyoqlari o‘r tasiga o‘zining ikkinchi oyog‘ini qo‘ymasdan usulni bajarmoqchi bo‘ladi. O‘rganish uchun mashqlar Raqibni oldinga turg‘azing va uning chap oyog‘ini o‘zingizning o‘ng oyog‘ingiz bilan o‘rab oling-da, chap oyog‘ingizda turib, o‘ng oyog‘ingiz bilan iloji boricha baland ko‘taring. Bu qarshi hujum usuli bo‘lib, uni o‘rganilayotgan barcha usullar uchun qo‘llasa bo‘ladi. Oyoqlar ichidan oyoq yordamida ko‘tarib tashlash usuli Mashg‘ulot 1. Saflanish, salomlashish, yo‘qlama qilish, mashg‘ulotning va zifasi va maqsadi bilan tanishtirish. 2. Suhbat mavzusi — kuchni tarbiyalash va rivojlantirish. 3. Umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlar bajarish. 36

4. Kurashning amaliy texnikasini o‘rganish (oyoqlar ichidan oyoq yordamida ko‘tarib tashlash): a) yoqa va qo‘ldan ushlagan holda bajarish; b) belbog‘ oldidan va qo‘ldan ushlab bajarish; d) beldan ushlab bajarish. Suhbat orqali kuchni tarbiyalash (Kuch sarflaydigan mashqlarni bajarishdagi ba`zi talablar) Kuch mashqlarini bajarish vaqtida maxsus tartibda nafas olish kerak. Zo‘riqish quvvatni oshiradi. Lekin shu bilan birga, zo‘riqqan vaqtda yurak-tomir tizimining faoliyatiga yomon ta’sir qiladigan holat yuzaga keladi. Ortiqcha zo‘riqish ko‘krak qafasidagi bosimni oshirib yuboradi, bu esa qon tomirlarni siqib qo‘yadi va yurakka qon kelishini qiyinlashtiradi. Kuch ishlatiladigan mashqlar Bu mashqlarni bajarishda ko‘ngilsiz hodisalarning oldini olish uchun bir nechta asosiy qoidalarga rioya qilish kerak. 1. Faqat zarur bo‘lgan hollarda, ya`ni qisqa vaqtli qattiq kuchlanish vaqtidagina zo‘riqishga yo‘l qo‘yish mumkin. Yangi shug‘ullanuvchilar sharoit talab qilmagan vaqtlarda ham, masalan, kam kuch talab qiladigan mashqlarni takror bajarish vaqtida nafasni to‘xtatib qoladilar. 2. Yangi shug‘ullanuvchilarga chegara va chegaraga yaqin kuchlanishli mashqlarni ko‘p bermaslik kerak. 3. Kuch ishlatiladigan mashqlarni bajarishdan oldin iloji boricha chuqur nafas olmaslik kerak, chunki bu ko‘krak qafasidagi bosimni va zo‘riqish vaqtidagi o‘zgarishlarni oshirib yuboradi. Kuchni rivojlantirish usullari Kuch deb, raqibning harakatlariga qarshi tura bilgan va shu harakatlarni yenggan kurashchining mushaklariga aytiladi. Kuchni rivojlantirishda, asosan, ikki usul qo‘llaniladi: 1. Dinamik mashqlar. 37

2. Statik mashqlar. 1. Dinamik mashqlar harakatlarni yengishda qo‘llaniladigan kuchlardir. Dinamik mashqlar raqibni yoki og‘ir narsalarning harakat larini yoki qarshiligini yengishda qo‘llaniladigan kuchlardir. Di namik mashqlar har xil bo‘lishi mumkin: a) ko‘taradigan yuk og‘ir bo‘lmasa ham, uni to charchaguncha bajarish; b) katta yuklamani 1—3 marta, charchaguncha bajarish; d) almashib turish, ya`ni kichkina yuklamadan boshlab, o‘rtacha va nihoyat katta yuklama bilan yakunlash. Masalan, o‘z vazni dan boshlab, unga og‘irlikni qo‘shib to kuchi yetgancha ko‘tarish (60—90 kg.gacha) yoki bo‘lmasa buning aksi, ya`ni katta hajmdan 90 kg. dan boshlab 1—2 martadan keyin 60 kg og‘irlikni mushaklar charcha guncha ko‘tarish. 2. Statik mashqlar vaqtincha qandaydir kuchga qarshilik qilib turishdir. Asosan, shug‘ullanuvchilar turnikda ma`lum vaqtgacha bir vaziyat ni, masalan, burchak holatida turish yoki o‘zidan og‘ir bo‘lgan narsani ko‘tarib turishi kerak. Kuchni rivojlantirishda, asosan, og‘irlik bilan bajariladigan mashq lardan foydalanamiz. Bular shtanga, tosh, gantel yoki o‘z vazni bilan. Tosh bilan bajariladigan mashqlar 1. Toshni ko‘krakdan ikki qo‘llab ko‘tarish. 2. Bosh orqasida toshni ikki qo‘llab ko‘tarish. 3. Tosh bilan o‘tirib turish. 4. Toshni bo‘yinga qo‘yib, qo‘l bilan ushlab turgan holda gavdani aylantirish. 5. Ko‘prik holatida turib toshni qo‘llar yordamida ko‘tarish. Oyoq yordamida oyoqlar ichidan ko‘tarib tashlash Bu usulni kurashda dong‘i ketgan polvonlar bajargan va hozirda ham bajarishmoqda. Shulardan ayrimlarini eslatib o‘tamiz: Xorazm viloyatidan Odil polvon Otaniyozov, Rahim polvon Masharipov, surxondaryolik Ergash polvon Xudoyorov va boshqalar. 38

Qashqadaryo viloyatidan Abdumavlon polvon Axmanov, Jobir polvon Yazdanov, taniqli kurashchi Erkin Xoliqov (Shahrisabz shahridan) va boshqalar ham bu usulni yaxshi bajarishgan. Usulni bajarish Bu usul o‘ng va chap oyoq bilan bajariladi. Usul bir necha turga bo‘linadi. Quyidagilar o‘rganish uchun tavsiya qilinadi. 1. Oyoqlarni ichidan oyoq yordamida ko‘tarib tashlash. 2. Ikki oyoqdan qo‘shsha qilib, oyoq bilan ko‘tarib tashlash. 3. Belbog‘ ustidan ushlab oyoq bilan tashlash. Usulni bajarishdagi qulay vaziyatlar: a) raqib oldinga qarab yurganda; b) raqib oyoqlari yelka kengligidan keng bo‘lganda; d) raqib past turib, sizni qo‘llari bilan itarib turganda. Usulni bajarishga tayyorlanish: a) qo‘llar bilan raqibni o‘zingizga qisqa qilib torting; b) raqibni qo‘llaringiz bilan tortib o‘zingizga qarab yurishga maj bur qiling; d) qo‘llar bilan raqibning og‘irligini o‘ng yoki chap oyog‘iga o‘tkazishga harakat qiling. Bajaruvchi o‘ng holatda, raqib esa frontal holatda oyoqlarini keng qo‘yib turadi. Bajaruvchi o‘ng qo‘li bilan raqibining chap yoqasidan, chap qo‘li bilan esa o‘ng qo‘li tirsagidan ushlab mashq qiladi. Bajaruvchi og‘irligini tovonlariga o‘tkazib, raqibini o‘ziga tortadi va o‘ng oyog‘ini raqibining o‘ng oyog‘i uchiga qo‘yadi. Keyin esa 180° ga burilib, chap oyog‘ini raqibning oyoqlari o‘rtasiga qo‘yadi, qo‘llar bilan esa tortishni davom ettirib, o‘ng oyoq bilan raqibni oyoq lari ichidan ko‘tarib tashlaydi. Keyin pastga va chap yonboshga tortadi. 39

Raqibni oyoqlari ichidan oyog‘ingiz bilan ko‘tarib, chap oyog‘in gizni tizzalariga buking va gavdangizni oldinga eging. Raqibingizni tezlik bilan yerdan uzishga harakat qiling. Raqibingizni ko‘targaningiz hamon bukilgan chap oyog‘ingizni to‘g‘rilashga harakat qiling. Usulni bajarishda uchraydigan xatolar: 1. Usulni bajaruvchi oyog‘ini qattiq siltab, sherigining tizzasiga uradi. 2. Usulni bajaruvchi raqibni oyoqlari ichiga chap oyog‘ining tizzasini bukib kiritmaydi, bu bilan ko‘tarishni qiyinlashtiradi. 3. Bajaruvchi raqibni qo‘llari bilan tortib, og‘irlik markazini o‘ziga, ya`ni oyoqlari uchiga tushirmaydi. 4. Usulni bajaruvchi raqibini chap qo‘li bilan ushlab turib, bu rilayotganida ko‘kragiga tortmasdan qorniga tortadi. Shu bilan ra qibga og‘irlik markazini tovonlarida qoldirishga yordamlashadi. Usulni o‘rganish uchun mashqlar 1-mashq. Harakatni rivojlantirish uchun ertalabki gimnastika mashqlarida oyoqlarni har tomonga, ya`ni oldinga, orqaga, o‘ngga, chapga qarab siltang. 2-mashq. Oyoqlarni to‘g‘ri qo‘yishni o‘rganish uchun yelka keng ligida qo‘yib, qo‘llaringiz bilan rezina tasma ushlab, chap oyog‘in gizni to‘g‘ri qo‘yishni o‘rganish uchun sakrang. 3-mashq. O‘ng oyog‘ingizni oldinga qo‘ying va chap oyoq bilan 180° ga burilib, oyoqni joyiga qo‘ying, o‘ng oyoqni esa baland ko‘tarib, siltang. 4-mashq. Bu mashqni yumshoq joyda bajarishga harakat qiling. Raqibga nisbatan 180°ga burilganda, oldinga qarab o‘ng qo‘lingiz va o‘ng yelkan giz bilan o‘ng oyog‘ingizni orqaga siltab ko‘tarib, um baloq oshing. Himoya va qarshi usullar: a) ichidan ko‘taradigan oyoqdan hatlab o‘tish; b) raqibdan uzoqlashish; d) bajaruvchining hujum qiladigan oyog‘iga tizzani tirash; 40

e) hujumchining hujum qilmaydigan oyog‘iga qarab yurish; f) hujumchi ushlagan qo‘lni uzib bo‘shatish va qayta ushlashlar. Qarshi usullar: a) hujumchi yoki bajaruvchining (uzatilgan) oyog‘ini orqasidan tizza bilan qoqish; b) hujumchi burilishi bilan ko‘krakdan oshirib otish; d) hujumchi oyog‘i bilan oyoqlar ichiga hujum qilgan zahoti, raqib uni oyoqlari o‘rtasiga oyog‘ini qo‘yib qoqishi mumkin. Oyoqlar yordamida oyoqlarni yonboshdan ko‘tarib tashlash Mashg‘ulot 1. Saflanish, salomlashish, yo‘qlama qilish, mashg‘ulotning va zifasi va maqsadi bilan tanishtirish. 2. Suhbat mavzusi — o‘z-o‘zini tekshirish yoki nazorat qilish. 3. Umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlar bajarish. 4. Kurashning amaliy texnikasini o‘rganish. Oyoq yordamida oyoqlarni yonboshdan ko‘tarib tashlash. O‘z-o‘zini tekshirish yoki nazorat qilish Jamoa va shu jamoa a`zosining jismoniy tarbiya hamda sport bilan shug‘ullanishini shifokor nazorat qilib turadi. Ma`lumki, shifokor har kuni sportchini nazorat qilib turish imkoniga ega bo‘lmaydi. Shuning uchun sportchi o‘zini o‘zi tekshirib turishi, ya`ni mashg‘ulotlarning organizmga ta’siri, vazni va shu kabilarni kuzatib borishi zarur. Yonboshdan ko‘tarib tashlash usulini bajarish Bajaruvchi o‘ng holatda turib, o‘ng qo‘li bilan raqibni belbog‘i dan oshirib ushlab, chap qo‘li bilan raqibning o‘ng qo‘li tirsagidan ushlab o‘ziga tortadi. Tortish vaqtida chap oyog‘i bilan chap yoniga bir qadam yuradi, raqibini tortadi va o‘ng oyog‘ining tizzasidan yuqo risiga o‘zining o‘ng oyog‘i bilan uradi-da, ko‘tarib gilamga tashlaydi. Himoyalar: 41

1. Beldan ushlashga yo‘l qo‘ymaslik kerak. 2. Raqibni beldan ushlaydigan qo‘lini birinchi bo‘lib ushlab va imkon qadar qo‘yib yubormaslik kerak. 3. Raqib mabodo beldan oshirib ushlagan holatda esa, siz ham unga o‘xshab, burilgan holda belidan ushlang (masalan, hujumchi o‘ng qo‘li bilan oshirib, beldan ushladi deylik, siz burilib, o‘ng qo‘lin giz bilan uning belidan ushlang). Chap tomondagi polvon burilib, hali o‘ziga yaxshi tortmagan, sizning og‘irlik markazingiz tovonlaringizda turganda, hujumchining chap oyog‘i tovonlariga chap oyog‘ingiz tovonini qo‘ying yoki hujumchining tizzasiga orqa tomondan chap oyog‘ingiz bilan osiling. Qo‘llaringiz bilan o‘zingizga tortib, chapga bosib, og‘irligini chap oyog‘iga o‘tkazing-da, gilamga tashlang. 2. Hujumchi beldan oshirib ushladi, deylik. Siz o‘ng qo‘lingiz bilan hujumchining chap yoqasidan ushlab, beldan oshirgan qo‘li ostidan chap yelkangizni bo‘shating. Keyin chap qo‘lingiz bilan hujumchining chap biqinini belbog‘idan ushlab, o‘ng oyog‘ingiz tizzasini hujumchining o‘ng oyog‘i tizzasiga yaqin tutib, tik turing. Hujumchi o‘ng oyog‘i bilan sizning o‘ng oyog‘ingizga hujum qiladi. Oyoqlar bir-biri bilan chalishgan vaqtda o‘ng oyog‘ingiz bilan (shu vaqtda qo‘llaringiz bilan uni, albatta, o‘zingizga yaqinroq torting) dast ko‘tarib chap oyog‘ingizni hujumchining oyoqlari o‘rtasiga qo‘yib, orqasiga tashlang. Kurashda bu usul asosiy hisoblangani uchun shu usulga qarshi usul bilan javob berish xususida ko‘proq to‘xtalib o‘tildi. Usulni bajarishga tayyorgarlik Hujumchi raqibiga oyog‘ini orqasidan, tovonidan ilish harakati bilan xavf soladi. Raqib esa tahlikaga tushib, chap oyog‘ini orqaga olishga harakat qiladi, shuni kutib turgan hujumchi yonbosh usulini bajaradi. Raqibning chap oyog‘iga o‘ng oyog‘i bilan yonidan qoqib yon bosh usulini bajaradi. Chunki, bu vaqtda raqibning og‘irlik markazi chap oyog‘idan o‘ng oyog‘iga o‘tgan bo‘ladi. 42

Hujumchi raqibining belidan ushlab, o‘ng oyog‘iga hujum qilishi mumkin. Raqibning oyog‘i ichidan o‘ng oyog‘ini o‘tkazib, boldiri bilan ilib, orqasiga yiqitadi. Usulni bajarishda uchraydigan xatolar: 1. Bajaruvchi raqibining belbog‘idan va qo‘lidan ushlaganidan keyin, raqibi qaysi holatda ekanligiga e’tibor bermasdan (pastmi yoki tik holatdami, farqlamay) oyog‘ini uzatadi. 2. Bajaruvchi raqibining belbog‘idan ushlaganidan keyin, agar bajaruvchi usulni o‘ng oyog‘i bilan bajarsa, demak, chap oyog‘ini raqibining chap oyog‘i yoniga qo‘yadi. Iloji boricha bajaruvchi chap oyog‘i bilan chap tomonga yoki raqibining o‘ng oyog‘ini uchi tomonga ko‘tarishi kerak. O‘rganish uchun mashqlar Uzun, ensiz qilib kesilgan rezinkani daraxtga bog‘lab chap oyog‘i bilan chapga qarab yurish va qo‘llari bilan rezinani tortib, o‘ng oyoq bilan yonbosh usulini imitatsiya qilish. Raqibni belidan ushlab, chap oyoq bilan chap tomonga yurib, qo‘llar yordamida tortiladi. 1. Saflanish, salomlashish, yo‘qlama qilish, mashg‘ulotning vazifasi va maqsadi bilan tanishtirish. 2. Suhbat mavzusi — kurashchining chidamliligini tarbiyalash. 3. Umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlarni bajarish (tez kor likni oshirish uchun bajariladigan mashqlar). 4. Kurashning amaliy texnikasini o‘rganish (yelkadan oshirib tashlashni o‘rganish). Yelkadan oshirib tashlash usuli 1. Saflanish, salomlashish, yo‘qlama qilish, mashg‘ulotning va zifasi va maqsadi bilan tanishtirish. 2. Suhbat mavzusi — kurashchining chidamliligini tarbiyalash. 43

3. Umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlarni bajarish (tezkor likni oshirish uchun bajariladigan mashqlar). 4. Kurashning amaliy texnikasini o‘rganish (yelkadan oshirib tashlashni o‘rganish). Suhbat Agar kishi biron-bir og‘ir ishni bajarayotgan bo‘lsa, tabiiyki bu ish borgan sari qiyinlashib borayotganini sezadi. Chetdan qarab, bu kishi holatining ancha o‘zgarganini sezish mumkin. Bu o‘zgarishni mimika, mushaklari zo‘riqishidan bilib olsa bo‘ladi. Shu bilan birga, uning organizmida birmuncha jiddiy fiziologik o‘zgarishlar ham ro‘y beradi. Qiyinchilik ko‘payib borishiga qaramasdan, kishi iroda kuchi hisobiga dastlabki ish tezligini birmuncha vaqt saqlab turishi mumkin. Bunday holatni o‘rni to‘ladigan charchoqlik bosqichi deyiladi. Agar sportchi butun irodasi bilan mashq qilishiga qaramay, ish sur`ati pa saya borsa, endi qattiq charchab qolish bosqichi boshlanadi. Kishi ish qobiliyatining vaqtinchalik susayishi charchoqlik , deb ataladi. Ana shu charchoqlikka qarshilik ko‘rsatish qobiliyati chidamlilik , deb ataladi. Kurashchining chidamliligi musobaqada aniqlanadi. U musobaqa mobaynida harakatini susaytirmasdan olishuvlarga chidasa va muso baqani oxirigacha yetkazsa, bunday kurashchini biz chidamli, deb ayta olamiz. Yelka usuli. Yelka usuliga ta ` rif Bu usul asosan, kurashda ko‘p qo‘llaniladi. Kurashdan olingan bu usul keyinchalik sambo va dzyudoda ham qo‘llanilgan. Yelkadan oshirib tashlash uslubini o‘zbek polvonlari qatori qo‘shni respublikalar va kavkazlik polvonlar ham nihoyatda ustalik bilan bajarishadi. Bunga bir misol. 1972-yili sambo bo‘yicha «Burevestnik» musobaqasi bo‘lib o‘tdi. Musobaqa ochilishidan oldin katta bayram dasturi o‘tkazildi. Shu uchrashuvda samboning asoschilaridan biri, musobaqa bosh hakami A.A. Xarlampiyev yelkadan oshirib tashlash usuli haqida shunday degan edi: «Nima uchundirki, yelka usulini yaponlar usuli deyishadi. Qani ayting-chi, shu 44

gap to‘g‘rimi?» Zaldagilardan sado chiqmadi. U yana so‘zni davom ettirdi: «O‘zbekistonga borib, to‘y va sayllarni tomosha qilsangiz, 7—8 yoshdagi bolalarning ham shu usul ni bajarishini ko‘rasiz. Qani, endi ayting-chi, bu usulning nimasi yaponlarniki?» Haqiqatan ham, Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro, Xorazm dagi to‘y va sayllarda qatnashgan kurashchilarning ko‘pchiligi shu usulni bajarishlarini ko‘rish mumkin. Xorazm viloyatidan Odil polvon Otaniyozovni shu usulni bajar ganlardan biri sifatida tilga olsak bo‘ladi. Bu usulni biron polvon Odil polvondek bajara olmagan. U raqibini chap yoqasidan o‘ng qo‘li bilan ushlab, o‘ng oyog‘ini tizzasidan bukib, tepaga ko‘taradi va ko‘ta rib turib, o‘ng oyog‘ini tezlik bilan o‘z o‘qi atrofida aylan tirib, chap oyog‘ini yoniga qo‘yadi-da, raqibini yelkasidan oshirib tashlaydi. Odil polvon usulni umuman raqibi kutmagan holatda bajaradi. Bu usulni bajaruvchi polvonlar viloyatlarimizda ko‘p, shulardan Rustam polvon (100 kg), Eshmurod polvon, Durdiyev Tohir pol vonlar, buxorolik Chori polvon Ostonayevlarni eslatib o‘tish lozim. Bularning hammasi vazni 90—100 kg bo‘lgan polvonlardir. Qo‘llar bilan qo‘lidan ushlab yelkadan tashlash Bajarishdagi qulay sharoitlar: a) bajaruvchi raqibni oldidan yoki o‘ng qo‘lining tirsagidan ushlaydi. Raqib esa bajaruvchining chap yoqasidan ushlayman deganda, uni oldinga intilishidan foydalanib o‘ngga buriladi; b) raqib bajaruvchining belidan ushlashga intiladi. Uslubni bajarishga tayyorlanish: a) bajaruvchi qo‘llari bilan raqibni o‘ziga tortib, uning og‘irlik markazini oyoqlari uchiga o‘tkazadi; b) bajaruvchi qo‘llari bilan raqibni teskari tomonga tortib, uning og‘irlik markazini bajaradigan tomonga o‘tkazishga harakat qiladi. Masalan, bajaruvchi 45

raqibining o‘ng qo‘li yoki yoqasidan ushlagan bo‘lsa, qo‘li bilan uning og‘irlik markazini chap tomonga o‘tkazadi. Usulni bajarish Dastlabki holat: bajaruvchi o‘ng oyog‘ini raqibining o‘ng oyog‘i oldiga qo‘yadi va qo‘llari bilan o‘ng yoqasidan, qo‘lidan ushlaydi. Usulni bajarishda o‘ng qo‘lingiz bilan raqibning qo‘lini chapga yoki tepaga qarab ko‘tarib, o‘ng oyoq uchi bilan uning oyoqlari oldiga buriling va chap oyog‘ingizni o‘ng oyog‘ingiz yoniga qo‘ying. Qo‘llaringiz bilan raqibingizni tortavering. Raqib ustingizga chiqishi bilan uni yelkangizdan chap oyog‘ingiz tomonga tashlaysiz Usulni to‘g‘ri bajarish yuzasidan maslahatlar: 1. Qo‘llar harakatini o‘rganish shart, chunki bu juda muhim. Qo‘llarni o‘rganish uchun kurashchi o‘ziga belbog, rezina va shunga o‘xshagan narsalarni tayyorlaydi. Rezina tasmani daraxtga yoki eshik tutqichiga bog‘lab, burilishlarni takror-takror o‘rganing. Bu mashqni har kuni iloji boricha 10 martadan ko‘paytirib borish kerak. Masalan birinchi kuni 10 marta burilsangiz, ikkinchi kuni 20 marta. Qancha ko‘p burilsangiz, shuncha tezroq o‘rganasiz. 2. Belingiz balandligidagi joylashtirilgan qopdagi qum yoki boshqa og‘irroq narsani o‘ng yoki chap oyog‘ingizni oldinga qo‘yib, burilgan holda yelkangizda ko‘taring. 3. Raqibni yerdan uzish hamda oyoqlar baquvvat bo‘lishi uchun raqib oldingizda tik turgan bo‘lishi kerak. Siz esa unga teskari holatda (burilgan holda), oyoqlaringiz bukilgan holda qo‘lini yelkangizga qo‘yib torting-da, oyoqlaringizni to‘g‘rilang, mashqni 15—20 marta takrorlang. 4. Usulni qarshiliksiz bajarishni o‘rganganingizdan keyin qo‘l va oyoqning harakatini uyg‘un bajarishni o‘rganing. Usulni bajarishda himoya va qarshi usullar. 1. Himoya: a) raqib yoki bajaruvchining erkin holatda ushlashiga yo‘l qo‘ymaslik lozim; 46

b) bajaruvchi ushlaganda raqib qo‘li bilan bajaruvchining belbog‘i oldidan ushlab turish lozim; d) raqib bajaruvchiga teskari turishi kerak. Masalan bajaruvchi o‘ng oyog‘ini oldinga qo‘yib, raqibni o‘ng yelkasidan oshirib tashla moqchi bo‘lsa, raqib bunga qarshi chap oyog‘ini oldinga qo‘yib turi shi lozim; e) bajaruvchi raqibiga qarab burilishi bilan raqib qo‘lini uning ishlovchi qo‘lini uzadi; f) raqib bajaruvchining amalni bajarishga to‘sqinlik qilish uchun oldinga emas, orqaga qarab harakat qiladi; g) bajaruvchi burilganda raqib chap oyog‘i bilan bajaruvchining chap oyog‘i tomonga katta qadam qo‘yadi. 2. Qarshi amallar: a) bajaruvchi burilishi bilan raqib bajaruvchining tovonlari ortidan qoqib yiqitishi mumkin; b) bajaruvchi burilishi bilan raqib bajaruvchining o‘ng tizzasiga o‘ng oyog‘i bilan oldinga yoki yoniga qulatishi mumkin. Usulni bajarishda uchraydigan xatolar: 1. Bajaruvchi raqib tomon burilib, tizzasini bukmagan (tik) ho latda usulini bajarmoqchi bo‘ladi. 2. Bajaruvchi raqibiga burilib qo‘lini yelkasiga tortgan vaqtida o‘zining yelkasi ustiga tortadi. Umuman, bajaruvchi yelkasi raqib yelkasining oldiga tiralib qolishi kerak. Ko‘pchilik bajaruvchilar yel ka sini sherigining qo‘ltig‘i ostidan chiqaradilar. Yenglardan ushlab yelkadan tashlash usuli Bu usul respublikamiz va qo‘shni respublika polvonlari tomonidan keng ijro etiladi. Bu usulni kuchli polvonlar bajarishi mumkin. Bu usulni aka-uka Yusupovlar har qanday musobaqada mahorat bilan bajarishgan. Bu amalni yaxshi bajarish uchun, eng avvalo, polvon raqibidan kuchli, chidamli bo‘lishi shart. Shuning uchun har bir amalni ba jarishni o‘rganadigan 47

polvon tosh va shtanga ko‘tarib turishi kerak. Rezina tasma yoki belbog‘ini biror narsaga bog‘lab, chaqqonlik bilan burilishni takomillashtirib borish lozim. 2.2. Milliy kurashda usullarni bajarish texnikasi Raqib o‘ng yoki chap holatda turadi. Usulni ham o‘ng, ham chap tomonga bajarish mumkin. Shuning uchun siz qaysi tomonga bajarishni o‘rgansangiz shu tomonga buriling. Agar chap tomonga bajarishni xohlasangiz, unda raqibning chap qo‘lini tepaga ko‘tarib, chap oyog‘ini oldiga chap oyog‘in gizni qo‘ yib, o‘ng oyog‘ingizni yoniga bukkan holda olib kelasiz. Gavdan giz ustidan raqib qo‘llari yordamida tashlaysiz. Kichkina maslahat: raqibga burilgan paytda tirsagingiz uning qo‘li tagiga kirishi shart. Raqibga orqa bilan burilishda tizzangiz albatta bukilib tursin. Raqibni tashlashda esa tizzalaringizni to‘g‘irilab tosingiz bilan oyoq lariga urib, qo‘llar bilan chap oyog‘ingizni panjalariga tashlaysiz. Himoya: 1. Iloji boricha yengingizdan ushlatmang. 2. Bajaruvchiga nisbatan teskari turing, ya`ni bajaruvchi o‘ng holatda tursa, siz chap holatga o‘tib chap tizzangizni oldinga tirang. 3. Raqib yengingizdan ushlasa, qo‘llaringizni buking. Qarshi usullar: 1. Raqib usul bajarishga o‘tayotganda uni quchoqlab ko‘krakdan oshirib tashlash. 2. Tizza bilan bajaruvchining oyoqlari orqasidan qoqish. Usulni o‘rganish uchun bellashuv Shug‘ullanuvchi kurashchiga quyidagi topshiriq beriladi: Bajaruvchi raqibining yengidan ushlab, 2—3 daqiqa davomida hujum qiladi. Raqib esa qarshi hujum qilmasdan, faqat himoya qilib, yiqilmaslik sharti bilan 48

bellashadi. Murabbiy ko‘rsatgan vaqt ichida har bir bajaruvchi amalni bir necha marta bajaradi. Kim ko‘p baj arsa, shu g‘olib hisoblanadi. O‘rganish uchun mashqlar: 1. Qo‘llar bilan raqibning ushlash holatidan chiqish (raqib qo‘l larini uzish). Bu harakatni o‘rganish uchun rezina tasma yoki belbo g‘ingizni yelka balandligida biron narsaga bog‘lab, raqibga orqa bilan burilishni o‘rganing (har tomonga 20— 25 marta). 2. Harakat, asosan, bir oyoqni (chap yoki o‘ng) raqib oyoqlari o‘rtasiga qo‘yish, ikkinchi oyoqni uning yoniga olib kelish bilan boshlanadi. Bu yerda, asosan, ikkita harakatni to‘g‘ri bajarish kerak. Oyoqlarni to‘g‘ri qo‘yish va tos bilan raqib oyoqlari burilgandan keyin urish. 3. Raqibni yelkadan oshirib qo‘llar bilan tashlash. Buning uchun sherigingizga to‘g‘ri turib gavda bilan himoya qilishni buyurasiz va yiqilmaslik sharti bilan usulni 10 martadan bajarasiz, kim ko‘p bajarsa, shu g‘olib hisoblanadi. Qo‘shsha usuli. Ikki oyog‘ini oldidan oyoq bilan ko‘tarib tashlash Musobaqa — pedagogik jarayonning muhim va ajralmas qismi. Kuchli sportchi va jamoalarni aniqlash, yuqori sport natijalarini namoyish qilish, sportchilarni har tomonlama jismoniy rivojlantirish va ularning irodasini mustahkamlashga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqishdir. Musoba qalashishni birmuncha ravshan ifodalovchi xususiyati birinchilik yoki yuk sak natijaga erishish uchun kurashda o‘zaro kuchlarni sinashdir. Kurashchi o‘zining texnik va taktik tayyorgarligini musobaqa ja rayonida tekshiradi. Musobaqa kurashchining texnika va taktikasidagi kamchiliklarni, mashg‘ulotlarda nimaga ko‘proq ahamiyat berish kerakligini ko‘rsatadi. Usulga ta ’ rif Bu usul eng ommaviylardan biri hisoblanadi. Shu sababli qo‘shsha usuli kurash bilan bir qatorda sambo, dzyudo va erkin ku rashda ham qo‘llaniladi. 49

Kurashda dong‘i ketgan polvonlar: qashqadaryolik Abdumavlon Ahmonov, O‘zbekistonda birinchi marta sambo bo‘yicha sobiq Ittifoq chempioni bo‘lgan Xushvaqt Ro‘ziqulov va boshqa polvonlar bu usul ni qo‘llashgan. Bu usul murakkab amallar turiga kiradi va uning bajarilishida turli-tumanlik mavjud. Shunga qaramay, ko‘plab polvon lar uni bajarishga harakat qiladilar. Tashlash usulini bajarishdagi qulay sharoitlar: 1. Agar raqib sizga qarab yursa. 2. Raqib o‘ng tomonga qarab yursa (sizdan chap tomonga qarab yursa). 3. Raqibning chap oyog‘i oldinda tursa. 4. Raqib past holatda tursa. Usulni bajarishga tayyorlanish: 1. Agar hujumchi usulni o‘ng oyog‘i bilan bajarsa, qo‘llari bilan raqibning og‘irlik markazini o‘ng oyog‘iga o‘tkazishi lozim. 2. Qo‘llar yordamida raqibni o‘ziga tezda tortib, og‘irlik markazini oyoqlari uchiga tashlab bajarishi kerak. 3. Hujumchi raqibini qo‘llari bilan orqaga qarab siltaydi-da (or qaga siltash vaqtida raqib albatta oldinga javob harakati qiladi), amalni bajaradi. Usulni bajarish Raqib chap holatda turganida o‘ng tarafga qarab harakat qilish lozim. Bajaruvchi raqibining o‘ng yoqasidan, qo‘ltig‘idan, belbog‘i yoni dan, belbog‘i oldidan, bir qo‘lini ikki qo‘llab, chap qo‘li bilan esa doimo raqibini o‘ng qo‘li tirsagidan ushlab usulni bajarishi mumkin. Biz sizga bu usulni raqibning bo‘yni bilan aralash tutgan va qo‘lidan ushlagan holda bajarishni tavsiya etamiz. Bajaruvchi o‘ng qo‘li bilan raqibining bo‘ynidan, chap qo‘li bilan esa raqibining o‘ng qo‘lining tirsagidan, so‘ngra o‘zini chap oyog‘ini chap yoniga ko‘tarib qo‘yadi-da, og‘irligini shu oyog‘iga o‘tkazadi. Chap oyog‘ini qo‘yishi bilan birga qo‘llari bilan raqibini o‘ziga tortadi va og‘irlik markazini oyoqlari uchiga o‘tkazadi. 50

Raqib og‘irligi oyoqlari uchiga o‘tgandan keyin tortishni to‘xtat mas dan, tezda orqangiz bilan raqibga burilasiz. O‘ng oyog‘ingizni baland ko‘tarib, raqibning chap oyog‘ini tizzasi yuqorisidan ko‘ta rasiz. Qo‘llaringiz bilan esa o‘zingizni chap oyog‘ingizga qarab tor tishni davom ettirib, gilamga tashlaysiz. Usulni o‘rganish uchun mashqlar: 1-mashq. Oyoqlarni to‘g‘ri qo‘yishni o‘rganish uchun to‘g‘ri chiziq chizing, shu chiziqqa o‘ng oyog‘ingizni qo‘ying, chap oyog‘ingizni esa ko‘tarib o‘ng oyog‘ingizning orqasidan o‘tkazib shu chiziqda turgan o‘ng oyog‘ingizga parallel qo‘ying-da, o‘ng oyog‘ingizni yon tomonga ko‘taring. 2-mashq. Harakatni rivojlantirish uchun ertalabki gimnastika mashqlarida oyoqlaringizni har tomonga, oldinga-orqaga, o‘ngga-chapga siltang. 3-mashq. Bir joyda turib, rezina tasmani yoki belbog‘ni daraxtga bog‘lab, qo‘llaringiz bilan torting, o‘ng oyoqni ko‘tarib yonga tashlab to‘g‘rilang. Chap oyoq tizzadan bukilgan holda bo‘lishi kerak. Himoya va qarshi usullar 1. Himoyalar: a) ichidan ko‘tariladigan oyoqdan hatlab o‘tish; b) raqib oyog‘ini uzoqlashtirish; d) bajaruvchining hujum qiladigan oyog‘iga tizza bilan xalaqit qilish; e) hujumchining hujum qilmaydigan oyog‘iga qarab yurish; f) hujumchi ushlagan qo‘lni uzib tashlash. 2. Qarshi usullar: a) hujumchining oyog‘ini orqasidan tizza bilan qoqish; b) hujumchi burilishi bilan ko‘krakdan oshirib tashlash. (Usulni bajarishda uchraydigan xatolar va o‘rganish uchun mashqlar 8- mashg‘ulot bilan bir xil.) 1. Saflanish, salomlashish, yo‘qlama qilish, mashg‘ulotning vazifasi va maqsadi bilan tanishtirish. 2. Suhbat mavzusi — egiluvchanlikni tarbiyalash. 51

3. Umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlar. 4. Kurashning amaliy texnikasini o‘rganish (yenglaridan ushlab yelkadan tashlash). Suhbat Jismoniy tarbiya jarayonida zarur harakatlarning erkin bajarili shini taqiqlaydigan darajada egiluvchan bo‘lishga erishmoq lozim. Umurtqa pog‘onasi, tos-son va yelka bo‘g‘inlarining harakatchanligi katta ahamiyatga ega. Egiluvchanlikni tarbiyalash uchun harakat amplitudasi oshirilgan mashqlardan foydalaniladi. Ular 2 guruhga: faol va sust harakatlarga bo‘linadi. Faol harakatlarda biror bo‘g‘indagi harakatchanlikning ortishi shu bo‘g‘indagi muskullarning qisqarishi hisobiga ro‘y beradi. Sust harakatlarda tashqi kuchlardan foydalaniladi. Egiluvchanlikni oshirishda cho‘ziluvchanlik mashqlarining har birini bir necha martadan takrorlash lozim. Har bir mashg‘ulotni biroz og‘riq paydo bo‘lguncha bajarish kerak. Og‘riqning paydo bo‘lishi mashg‘ulotni to‘xtatish kerakligidan darak beradi. Egiluvchanlikni rivojlantirish Ko‘prik. Bu mashq bo‘yin mushaklarini rivojlantirishda va ba`zi amallarni bajarishda yordam beradi. 1-mashq. Boshni oldinga, yonga va orqaga egish. 2-mashq. Boshni oldinga, orqaga va yonlarga qo‘llari bilan egish. 3-mashq. Peshonani gilamga tirab, orqaga, yonga qo‘llar bilan harakat qilish. 4-mashq. Orqaga yotib ko‘tarilib ko‘prik hosil qilib, peshonani gilamga tirash va oldinga, orqaga va yon tomonga harakatlar qilish. Chil usuli. Oyoq ichidan ilib yiqitish (oyoq boldiri bilan boldirni ildirib olish usuli) Bu usul har kurashda keng tarqalgan usullar qatoriga kiradi. Asosan, bu usulni O‘rta Osiyo polvonlari ko‘proq bajarishadi. Usulni polvonlar to‘y, sayil va marosimlarda ko‘p ishlatadilar. 52

X U L O S A Xulosa qilib aytganda, o‘zbek milliy kurashining halq og‘zaki ijodida ifodalanishi va mustaqillik davrida rivojlanishida, bugungi kunda sportning milliy kurashiga bo‘lgan e’tibor butun jphonda shu sport turidan musobaqalar tashkil qilinayotganligi, bu bilan bizning milliy qadriyatlarimiz tiklanganligidan dalolat beradi. 1. Muxtaram prezidentimiz I.A.Karimov sport sohasiga berayotgan e’tibori katta ekanligidan. Bizning sportchilarimiz jahon arenalarida chiqib O‘zbekiston bayrog‘ini ko‘klarga ko‘tarayotganliklari sir emasdir. 2. Kurashni xar bir usuli o‘spirinlarni armiyada xizmat qilishga tayyorlashni kuchaytirish maqsadida, mashg‘ulot mazmuniga harbiy-amaliy tavsifdagi materiallar, shuningdek harbiy sohadagi bilimlarini boyitishga ko‘maklashadigan, mehnat faoliyatlarida zarur bo‘ladigan psixo-fiziologik funksiyalarning rivojlanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham kiritilgan. Jismoniy tarbiyaning o‘quv materiallari, mashg‘ulotlar o‘rtasidagi tanaffuslarda yozgi maktab va dam olish oromgohlarida va boshqa o‘quv ishlab chiqarish birlashmalirida foydalanilanish kerak. 3. Kurashchi o‘zining texnik va taktik tayyorgarligini musobaqa ja rayonida tekshiradi. Musobaqa kurashchining texnika va taktikasidagi kamchiliklarni, mashg‘ulotlarda nimaga ko‘proq ahamiyat berish kerakligini ko‘rsatildi. Yangi harakat shakllari ilgari tarkib topgan shakllar asosida paydo bo‘ladi va ularning u yoki bu elementlarini o‘z ichiga oladi. Xilma-xil harakatlar uyg‘unligini o‘z lashtirish jarayonida bu yo‘lda 53

uchraydigan qiyinchiliklarni yenga borish natijasida harakat faoliyatini yanada takomillashtirish muhim. Masalan, kurashchi chidamli bo‘lsa, bellashuvning boshidan to oxirigacha hujum qilib, raqibini charchatib g‘alabaga erishishi mumkin. Agar kurashchi o‘z raqibiga nisbatan mahoratli bo‘lsa, hujum uslubini tanlay oladi. Bunday taktika bilan kurashish uchun, asosan, o‘zining kuchliligini yoki bo‘lmasa chidamliligi jihatidan raqibidan ustun tomo nidan foydalanib, bellashuv rejasini tuzildi. Kurashda faqat hujum qilgan kurashchi yutuqqa erishadi. Ammo yaxshi tayyorlanmagan polvon himoya bilan yutuqqa erishishi mum kin emas. Shuning uchun o‘zbek milliy kurashining halq og‘zaki ijodida ifodalanishi, uslubini takomillashtirishda ikkalasiga ham birdek ahamiyat berish kerak. Kurash uslubini takomillashtirish uchun kurashchilarning biri hujum qilsa, ikkinchisi esa faqat himoyalanishi kerak va ma`lum vaqt o‘tgandan keyin joylarini almashtiradi. Ku rashchilar shu tarzda hujum hamda himoya uslubini takomillashtirib borishlari lozim. O‘quv bellashuvlarida, mashg‘ulot vaqtida bu taktikani qo‘llash kerak. Himoya va hujum taktikasini puxta o‘zlashtirib olgandan keyin musobaqalarda bemalol qo‘llash mumkinligi keng va ravon qilib yoritib berilgan. 54

A D A B I Y O T L A R 1. Karimov I.A. “O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida” gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish haqidagi qaror. 26-may 2000 yil. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risida” gi farmoni 2002 yil. 3. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarar. 27-may 1999 yil. 4. O‘zbek kurashi. Juma Toshpo‘latov. Toshkent 2000 yil. 5. O‘quvchi va talaba yoshlarni sportga jalb qilishga qaratilgan uzluksiz sport musoboqalari tizimini tashkil etish to‘g‘risidagi qaror. 3- iyun’ 2003 yil. 6. "Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida" gi qonun. Toshkent 1992. 14 yanvar . 7. Mo‘minov A. va boshqalar. O‘zbekiston iftixorlari. Toshkent, «O‘qituvchi», 1999 y. 8. Abdusatorov A. A. , Istomin A. A. "Dzyudo kurashi" Toshkent 1993 yil. 9. Atoyev A. "Kurash ". Toshkent "O‘qituvchi " 1987 yil. 10. Atoyev A. Q. Kurash. O‘smir va yoshlarni kurashga o‘rgatishning uslubiy vositalari. Toshkent. "o‘qituvchi" 1987 y. 55

11. Kerimov F. A. "Sport kurashi nazariyasi va usuliyoti". Toshkent 2001 yil 12.Normurodov A. Jismoniy tarbiya. Toshkent, 1996 y. 1 3 .Nurshin. J. M, Salamov. R. S, Kerimov. F. A. "O‘zbekcha milliy sport kurashi" Toshkent. 1993yil. 1 4 . Yusupov. K. "Kurash musobaqalarini tashkil qilish va o‘tkazish halqaro qoidalari" Toshknt. 1998yil. 15. internet saytlari: www.ziyonet.uz ; www.pedagog.uz ; www.edu.uz ; 56

O'xshashlar

O`quv muassasalarida kurashchilarning chidamliligini oshirish usullari va sifatlari

Taekvondochilarning umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish usullari

Jismoniy tarbiya murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasi

Sprinterlik masofalariga yugurishga ixtisoslashgan yosh yengil atletikachilarni tanlash mezonlari taxlili

Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda o‘tkaziladigan mashg‘ulotni tashkil qilish