Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda o‘tkaziladigan mashg‘ulotni tashkil qilish - Jismoniy tarbiya - Diplom ishlar

Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda o‘tkaziladigan mashg‘ulotni tashkil qilish

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

669 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI JISMONIY MADANIYAT FAKULTETI 5112000 – “JISMONIY MADANIYAT” TA’LIM YO NALISHI BAKALAVR DARAJASINI OLISH UCHUN DON I YEVA IRODA ERKINOVNANING “ Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda o‘tkaziladigan mashg‘ulotni tashkil qilish ” mavzusida BITIRUV MALAKAVIY ISHI Ilmiy rahbar: o‘q.G‘.Yomg‘irov “Himoyaga tavsiya etildi” Fakultet dekani: ________ F.Eshpo‘latov “_____” ________ 2016 yil 1

M U N D A R I J A. KIRISH. ........................................................... .......... ...................... .................... .....3 I.BOB. KASB - HUNAR KOLLEJLARIDA YENGIL ATLETIKACHILARNI TAYYORLASHDA O‘TKAZILADIGAN MASHG‘ULOTLARNI TASHKIL QILISH ……................................................5 1.1. Kasb - hunar kollejlarida мashg‘ulotni tashkil etishning tiplarini qо‘llanilishi. ………………… ...... ..................................................................... ..… 5 1.2. Mashg‘ulotning kichik va о‘rta sikllarini tashkil etish hamda ularning mazmuni......................................................................................... .... .......... ......... .. 16 1.3. Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni musobaqa oldi tayyorgarligi............................................................................................................27 II.BOB. KASB - HUNAR KOLLEJLARIDA YENGIL АTLETIKACHILARNI TAYYORLASHDA USLUBIY TAMOYILLAR …………………………………………………….…………...43 2.1. Yengil atletikachilarni tayyorlashda uslubiy tamoyillarni qullannilishi……………………………………………………………………….43 2.2.Mashg’ulotlarda talablarni asta-sekinlik bilan oshirish tamoyillari…….….... ………………………………………………………...........60 XULOSA ................... . ................. ........ ...................................... .... ........................ 66 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..... ............ ........... .. .... .... ........................ 68 2

K I R I SH Ishning dolzarbligi : О‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishishi bilan bugungi kunda olib borilayotgan chuqur islohatlar yosh avlodni har tomonlama aqliy, axloqiy va jismoniy jihatdan rivojlanishida jismoniy tarbiya va sport asosiy о‘rinni egallaydi. Mamlakatimizda yosh avlodni sog‘lom ruhda tarbiyalash borasida bir qancha ishlar amalga oshirilmoqda. Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda yil davomida о‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni tashkil etish mashg‘ulotning kо‘p yillik sport takomillashtirish jarayoni uchun muhim ahamiyatga ega bо‘ladi. Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni mashg‘ulot ishlarining uzoq davom etgan davri hamda kо‘pgina musobaqalarda ishtirok etgandan sо‘ng yengil atletikachilar dam olishlari lozim, lekin bu faol dam olish bо‘lishi zarurligini urganish zaruriyati mavjud. Sportchini yil oxirida (bir siklli va ikki siklli yillik mashg‘ulotda) yangi yildagi mashg‘ulotlarning boshlanishiga tо‘la dam olgan holda, agar jarohatlari bо‘lsa, tuzalib, jismoniy sifatlar va texnik kо‘nikmalar darajasini tushirmay yetkazish dolzarb masalalardan biridir. 1 Ishning maqsadi va vazifalari: Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda yil davomida о‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni tashkil etish orqali yengil atletika mashg‘uloti jarayonining asosiy qonuniyatlariga ifodalangan siklliligi, ya’ni alohida mashqlar, topshiriqlar, bosqichlar va davrlarni qisman takrorlagan holda nisbiy yakunlangan doiraviylik ni samarali yulini aniqlash. 1. Yengil atletika mashg‘uloti jarayonidan kelib chiqib jismoniy hamda axloqiy-irodaviy sifatlarni yanada rivojlantirish. 1 Normurodov A.N. Yengil atletika Toshkent: 2002 yil. 3

2. Yengil atletika mashg‘uloti jarayonida ishlab chiqilgan taktikani о‘zlashtirish va musobaqa tajribasini egallash. 3. Yengil atletika mashg‘uloti jarayoni UJT va maxsus tayyorgarlikni erishilgan darajada tutib turish, yetarlicha tayyorgarlik kо‘rmaganlarda bu darajani yana ham oshirish. Ishning predmeti va obekti : Kasb xunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda o‘tkaziladigan mashg‘uotlni tashkil qilishda asosn yillik mashg‘ulotni tashkil etishning uchta asosiy varianti qo‘llanilishini mashg’lotlar jarayonida kuzatildi. Qarshi Olimpiya Zahiralari kolleji . Ishning ilmiy yangiligi : 1. Yengil atletika texnikani о‘rganish va uni takomillashtirildi. 2. Yengil atletika tezkorlikni (tezlikni) rivojlantirish yoki texnikani takomillashtirish usullari tavsiya etildi. 3. Yengil atletika chidamlilik va kuchni rivojlantirish umumiy ish qobiliyatini oshirish yoki mashqlanganlik darajasini saqlash yoki faol dam olish yо‘llari ishlab chiqildi. Ishning ahamiyati : Olingan natijalarni pedagogika va psixologiya sohalarining fundamental asoslariga amal qilinganligi; tavsiya etilayotgan ilmiy- pedagogik ishlanmalarning metodologik asoslanganligi; Ish maqsadi va vazifalariga mos keluvchi ilmiy zamonaviy metodlar qо‘llanilganligida о‘z ifodasini topgan. 4

I.BOB. KASB - HUNAR KOLLEJLARIDA YENGIL ATLETIKACHILARNI TAYYORLASHDA O‘TKAZILADIGAN MASHG‘ULOTLARNI TASHKIL QILISH 1.1. Kasb - hunar kollejlarida мashg‘ulotni tashkil etishning tiplarini qо‘llanilishi. Kasb - hunar kollejlarida мashg‘ulotni tashkil etish da h ozirgi vaqtda yillik mashg‘ulotni tashkil etishning uchta asosiy varianti qо‘llaniladi (1-rasm). Birinchi variantda yilni mashg‘ulotning bitta katta sikli (makro-sikl) tashkil etadi va u 3 davrga bо‘linadi: tayyorgarlik, musobaqa va о‘tish davrlari. Bu variant kо‘proq uzoq masofalarga yuguruvchilar, tez yuguruvchilar va kо‘pkurashchilar tomonidan qо‘llaniladi; nayza, disk va bosqon uloqtirishni tо‘laqonli bajarishga, shu turlar bо‘yicha yopiq inshootlarda musobaqalar о‘tkazishga vaqtincha imkon bо‘lmagan holatlar ham birinchi variantni tanlashga ehtiyoj tug‘diradi. Ikkinchi variantda yil ikki makrotsiklga taqsimlangan: kuzgi-qishki – 5 oy, bahorgi-yozgi – 6 oy, shundan sо‘ng о‘tish davri – 1 oy. Har bir katta (yarim yillik) sikl о‘z navbatida, tayyorgarlik va musobaqa davrlaridan iborat bо‘lib, ular bosqichlarga bо‘lingan. Ikkinchi variant, eng avvalo, shuning uchun ham mavjudki, endi qish faslida yopiq inshootlarda mashg‘ulot о‘tkazish hamda musobaqalashish mumkin, bunday inshootlarning miqdori keyingi yillarda tobora ortib bormoqda. 2 Biroq yoz fasli ilgaridek eng muhim musobaqalarga boy davr, ular bu vaqtda qishdagidan ancha kо‘p bо‘ladi. Bunday sharoitda ikkinchi siklning uzoqroq davom etishi о‘zini oqlaydi, yozda yengil atletikachilarning natijalariga, shunga muvofiq mashg‘ulotlar shiddatiga ham yuqori talablar qо‘yiladi. Ikkinchi variant, ayniqsa, sprinterlar, baryerchilar, sakrovchilar va yadro itqituvchilar tomonidan keng qо‘llaniladi. Bu vaqtda kо‘pincha faol dam olish ham kerak bо‘ladi. 2 Niyozov I. Yengil atletika О‘zDav JTI, 2005 yil. 5

Kelajakda barcha ixtisoslardagi yengil atletikachilar yillik mashg‘ulotning ikki siklli rejalashtirish usuliga о‘tadilar. Ikki siklli rejalashtirishning asosiy afzalligi shundaki, yengil atletikachilarning tayyorgarligida siljishlar ancha sezilarli bо‘ladi, bunga yil davomidagi kо‘pdan-kо‘p musobaqalarda ishtirok etish, musobaqa natijalari bо‘yicha kuchli nazorat qilish, ikki davrli musobaqalar mobaynida yengil atletikachilarda yuzaga keladigan davomli hissiy fon yordamida erishiladi. Shuni qayd etish kerakki, musobaqalar taqvimini ikki siklli qilib tashkil etish trenerlardan sportchilarning sport formasini boshqarishda tayyorgarlik vositalari va usullarini tanlash hamda ularni almashlashda, shuningdek, sportchilarning holati va ularning ish qobiliyatini nazorat qilib borishda katta san’at talab qiladi. О‘zi uchun chegaraviy hisoblangan natijalarga erishgan va optimal imkoniyatlarning yosh hududini bosib о‘tgan sportchilar uchun mashg‘ulotlarni tashkil etishning uchinchi varianti qabul qilinishi mumkin – deyarli yil bо‘yi kо‘pgina musobaqalarda ishtirok etish qо‘llab-quvvatlovchi mashg‘ulotlar va ularning orasidagi faol dam olish bilan almashinib turadi. Bu variantda eng muhimi yil davomida mashg‘ulot va musobaqa yuklamalarining tо‘lqinsimon о‘zgarishi hamda kо‘pgina bellashuvlarda qatnashish. Ular orasidagi tanaffuslarda – tayyorgarlik darajasini qо‘llab-quvvatlab turish uchun mashg‘ulotlar о‘tkazish hamda faol dam olish. Rejalashtirishning kо‘rsatilgan uchta asosiy variantidan tashqari boshqa, alohida sabablarga kо‘ra tuziladigan variantlari ham bor. Masalan, yaxshi texnikaga ega bо‘lmagan langarchо‘p bilan sakrovchi mashg‘ulotni bosqich va davrlarga taqsimlamay, yil davomida texnikani о‘zlashtirishi, takomillashtirishi, zarur bо‘lsa, hatto musobaqalarda ham ishtirok etmasligi mumkin. Jiddiy jarohat, uzoq davom etgan kasallik yoki mashg‘ulotlardagi 1-2 yillik tanaffusdan keyin ham alohida rejalashtirish zarur bо‘ladi. О‘zbekiston birinchiligi va xalqaro musobaqalarda ishtirok etadigan sportchilar uchun ular shug‘ullanadigan hududlarning iqlimiy sharoitlaridan qat’i 6

nazar, yillik mashg‘ulotni muddatiga kо‘ra bir xil davrlashtirish lozim. boshqa yengil atletikachilar uchun bu muddatlar mahalliy sharoitga moslashtirish kerak. 1-rasm. Yillik mashg‘ulotlarni davrlashtirish variantlarining taxminiy sxemasi. 1-rasm Har xil holatda start a b v g 2 - rasm Mashg‘ulotning tayyorgarlik davri 7

Mashg‘ulot davrlarining muayyan muddatlariga musobaqalar taqvimi jiddiy ta’sir kо‘rsatadi. Mashg‘ulot jarayoni musobaqalar muddatini hisobga olgan holda rejalashtirilishi kerak. Musobaqalar taqvimining tuzilishi musobaqalar davrlarining qurilishiga ayniqsa ta’sir qiladi, lekin qisman mashg‘ulotning boshqa davrlari davomiyligini cheklaydi. Ikkinchi tomondan, sport taqvimi mashg‘ulot jarayonining obyektiv zarur tarzda davrlashtirilganligidan kelib chiqib tuzilishi lozim, musobaqalarning ma’lum ravishda guruhlanishi shuning bilan izohlanadi. Tayyorgarlik davrida mashg‘ulotning asosiy vazifalari. Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT)ni takomillashtirish. Yengil atletikaning tanlangan turiga tatbiq qilgan holda kuch, tezkorlik va boshqa jismoniy sifatlarni yanada rivojlantirish. Axloqiy va irodaviy sifatlarning shakllanishi. Texnikani takomillashtirish. Taktika elementlariga ishlov berish. Yengil atletikaning tanlangan turi nazariyasi va usuliyati, shuningdek, gigiyena va о‘z-о‘zini nazorat qilish sohalaridagi darajasini oshirish. Bu vazifalar yengil atletikachilarning tayyorgarligi hamda ixtisosligiga qarab u yoki bu darajada hal qilinadi. Masalan, langarchо‘p bilan sakrovchilar texnikani о‘zlashtirish va maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT)ga kо‘p vaqt sarflasalar, yuguruvchilar maxsus zaminni yuzaga keltirishga kо‘proq e’tibor beradilar. Yuqorida kо‘rsatib о‘tilganidek, tayyorgarlik davri: umumtayyorgarlik va maxsus tayyorgarlik bosqichlariga bо‘linadi. Ularning birinchisida UJT va texnikani о‘zlashtirishga, ikkinchisida maxsus tayyorgarlikka katta e’tibor qaratiladi. Biroq qо‘yilgan vazifalardan kelib chiqib, bosqichlarning umumiy yо‘nalishi almashtirilishi mumkin. Masalan, jismonan yaxshi tayyorgarlik kо‘rgan baryerchilar, uloqtiruvchilar, langarchо‘p bilan sakrovchilar birinchi bosqichdayoq texnika ustida kо‘proq shug‘ullanishlari mumkin, lekin jismoniy tayyorgarligida kamchiliklari bо‘lgan yengil atletikachilar esa unga alohida ahamiyat berishlari zarur. Agar bu borada siljishlar sezilarli bо‘lmasa, ikkinchi bosqich birinchi bosqich yо‘nalishidan iborat bо‘lishi mumkin. Ayni vaqtda, tayyorgarlik davrida, 8

ayniqsa, yengil atletikachilarning texnik turlarida maxsus yо‘nalish ham e’tiborsiz qolmasligi kerak. Katta yillik siklda tayyorgarlik davri, odatda, о‘z ichiga yana qishki musobaqalar bosqichini ham oladi. Garchi kо‘pincha bu bosqich uzaysa ham, u asosan fevral oyida yuz beradi. Yengil atletikachilar yanvardanoq musobaqalarda ishtirok eta boshlaydilar va martning birinchi yarmida ularni tugatadilar. Qishki musobaqalar chegaralarining kengayishi, ayniqsa, yuqori toifali yengil atletikachilar uchun, garcha ular yillik sikl bо‘yicha shug‘ullansalar ham (о‘rta va uzoq masofalarga yuguruvchilar, sportcha yuruvchilar, stipelchezchilar va b.), qonuniydir. Yillik sikl bо‘yicha shug‘ullanadigan boshqa yengil atletikachilar qishki musobaqalarda kamroq – 5-7 marta, mashg‘ulotlar davomida, ularga maxsus tayyorgarlik kо‘rmagan holda ishtirok etadilar. Bunday musobaqalarda mashqlanganlik darajasi ortadi, irodaviy sifatlar shakllanadi va erishilgan muvaffaqiyatlar sinovdan о‘tadi. Sportchining yutuqlarini faqat yengil atletikaning tanlangan turidagina emas, jismoniy va maxsus tayyorgarlik darajasini belgilovchi boshqa turlarda ham sinovdan о‘tkazish juda muhim. Agar tayyorlangan yengil atletikachi qishki bellashuvlarda yuqoriroq natijalarga erishmoqchi bо‘lsa, u maxsus 1-2 haftalik tayyorgarlikni о‘tkazib, start oldidan oxirgi haftada yuklamani ancha kamaytirishi yoki 2 siklli yillik mashg‘ulot tizimiga о‘tishi kerak. Ikki siklli yillik rejalashtirishda qishki musobaqalar taqvimini kengaytirish va natijada unga tayyorgarlikni kuchaytirish О‘zbekiston sport ustalari (SU) va xalqaro toifadagi sport ustalarining (XTSU) tayyorlanish sur’atini oshirishda alohida ahamiyatga ega. Bu holda ikkinchi siklda (yozgi musobaqalarda) yengil atletikachilarning yutuqlari yanada yuqoriroq bо‘lishi lozim. Qishda mashg‘ulotni jadallashtirish hisobiga eng yuqori natijalarni maqsad qilib qо‘yib shug‘ullanish ham mumkin, lekin buning ikkinchi sikldagi natijalarga zarar yetkazish ehtimoli bor. Tayyorgarlik davrida mashg‘ulotlar yopiq inshootda va ochiq havoda о‘tkaziladi. Keyingi yillarda qish faslida mamlakatning о‘rta qismida mashg‘ulotlarni tashkil qilishning juda oqilona tartibi yuzaga keladi, uning 9

asosida ochiq havoda bajariladigan mashqlarni yopiq inshootlarda bajariladigan mashqlar bilan muntazam ravishda (imkon qadar har bir davrda) uyg‘unlashtirib qо‘llash yotadi. Tajriba ma’lumotlariga kо‘ra, qishda ochiq havoda harorat  22- 25 o S bо‘lganida ham shug‘ullanish mumkin, lekin mashg‘ulotlar muddati cheklangan bо‘lishi zarur. Bunda juft-juft bо‘lib bajariladigan mashqlarni, oqim shaklida, aylanma usullardagi mashqlarni kо‘proq qо‘llash, о‘yin va estafetalardan foydalanish lozim. Tushuntirish ishlarining bir qismini bino ichida, tashqariga chiqmay turib amalga oshirish tavsiya qilinadi. Bahorda ham mashg‘ulotlarning bir qismi ochiq havoda о‘tkaziladi. Bunda kross, uloqtirishlar, qisqa muddatlarga yugurishning har xil turlari, maxsus mashqlar, og‘irliklar bilan bajariladigan mashqlar qо‘llaniladi (shug‘ullanuvchilarning yengil atletika ixtisosligi, u yoki bu sifatni rivojlantirish zaruratiga muvofiq). Odatda, mart oyidayoq mamlakatning о‘rta qismida yengil atletikachilarning mashg‘ulotlarini butunlay ochiq havoga, yoz faslidagiga yaqinlashtirilgan mashg‘ulot о‘tkazish joylariga kо‘chirish mumkin. Mashg‘ulotlarning yо‘nalishi yanada kо‘proq ixtisoslashuv tomoniga о‘zgaradi (yugurishda tezkorlikni rivojlantirish, maxsus chidamlilik darajasini oshirish, texnikani о‘rganish va takomillashtirish kabilar). Nihoyat, tayyorgarlik davrida tanlangan tur bо‘yicha takomillashuv sportchining UJTga, uning funksional imkoniyatlarini oshirish, eng muhim jismoniy sifatlarini, irodasini imkon qadar rivojlantirishga yо‘naltirilgan katta ishlar fonida о‘tishi kerakligini kо‘rsatib о‘tish lozim. Har doim mashg‘ulotning shiddati masalasini yodda tutish zarur: u asta-sekin orttirib borilishi, biroq musobaqa davriga xos bо‘lgan chegaragacha yetmasligi shart. Tayyorgarlik davrida mashg‘ulotning katta hajmi yuqori darajadagi shiddat bilan ziddiyatga kirishishi mumkin. Tayyorgarlik davri yakunlanib, sportchilar musobaqa davriga о‘ta boshlagani sayin mashg‘ulot yuklamasi hajmining egri chizig‘i quyi tomonga, shiddat egri chizig‘i yuqoriga qarab ketishi kerak. Bu – prinsipal chiziq. Amalda hajm va shiddat chiziqlarining yо‘nalishini belgilash ancha murakkab. Ularning 10

о‘zgarishi mashg‘ulot jarayonining borishi, sportchining ahvolidagi о‘zgarishlar va uning ish qobiliyati bilan belgilanadigan mashg‘ulotning vazifalariga bog‘liq. Musobaqa davri Musobaqa davrining bosh maqsadi mas’uliyatli musobaqalarning oldindan rejalashtirilgan muddatlarida eng yuqori sport natijalariga erishishdan iborat. Musobaqa davrida mashg‘ulotlarning asosiy vazifalari. 1. Tanlangan ixtisoslikdan kelib chiqib jismoniy hamda axloqiy-irodaviy sifatlarni yanada rivojlantirish. 2. Sport texnikasi kо‘nikmalarini mustahkamlash va, agar zarur bо‘lsa, ularni takomillashtirish. 3. Ishlab chiqilgan taktikani о‘zlashtirish va musobaqa tajribasini egallash. 4. UJT va maxsus “poydevor”ni erishilgan darajada tutib turish, yetarlicha tayyorgarlik kо‘rmaganlarda bu darajani yana ham oshirish. 5. Nazariy bilimlar darajasini oshirish. 6. Tarbiyaviy vazifalarni hal etib borish. Bu davrda mashqlanganlik darajasini kо‘tarish, yanada yuqoriroq sport natijalariga erishishga, sport formasini saqlashga intilish kerak. Mashg‘ulotlar yuqorida kо‘rsatilgan vazifalarni hal qilish bilan birga sportchining musobaqalarda. Har hafta oxiridagi tekshiruvlarda ishtirok etishini ham kо‘zda tutadigan haftalik sikllar asosida tashkil etiladi. Muhimi, bu davrda musobaqalar tayyorgarlikning eng asosiy vositalaridan biri bо‘lishi kerak. Ikki siklli yillik mashg‘ulotda birinchi (qishki) musobaqa davri bosqichlarga bо‘linmaydi. Bu davrning nisbiy davomiyligi 1-1,5 oy, mashg‘ulot va bellashuvlar uchun deyarli bir xil tashqi sharoit yengil atletikachilarga darhol sport kurashiga kirishib ketish imkonini beradi. Buning ustiga, keyingi tayyorgarlik asosida ikkinchi musobaqa davrida (yozda) yana ham kattaroq g‘alabalarga erishish uchun bu davrda hatto rekord natijalar ham kuch imkoniyatlarining zahirasi bilan kо‘rsatilishi lozim. 11

Bir siklli yillik mashg‘ulotda musobaqa davri ikki bosqichga taqsimlanadi: ilk musobaqalar bosqichi – 1 oy (iyun), Gran-Pri musobaqalari hamda G.Kasanova va T.Kalpakovalarga bag‘ishlangan turnirlar; asosiy musobaqalar davri – 2 oy (iyul-avgust), eng nufuzli musobaqalar – Osiyo о‘yinlari, jahon chempionatlari, Olimpiada о‘yinlari. Birinchi bosqichda yengil atletikachilar musobaqalarda ishtirok etishdan qо‘rqmay kо‘p shug‘ullanishlari, lekin bunda maqsad kо‘proq mashq qilish ekanligini yodda tutishlari kerak. Yengil atletikaning turi, sportchining tayyorgarligi, uning asab tizimiga qarab, ba’zilar birinchi bosqichda kamroq musobaqalarda ishtirok etsalar ham bо‘ladi, boshqalar ancha kо‘p bellashishlari zarur. Bu yerda alohida yondashuv juda muhim. Barcha yengil atletikachilarga ilk musobaqa bosqichi oyligi juda muhim, chunki tayyorgarlik davrida yig‘ilgan nimaiki bо‘lsa, ularni stadionda yozgi musobaqalar sharoitida sinovdan о‘tkazish lozim. Hatto tayyorgarlik davrida shiddat bilan mashq qilgan va qishki bellashuvlarda ishtirok etgan yengil atletikachilar ham yozgi sharoitda mashg‘ulotlarning dastlabki kunlarida eng yuqori sport yutuqlariga erishishga harakat qilmasliklari kerak. Birinchi bosqichdagi musobaqalarda qatnashish mashg‘ulot rejasida aytarli о‘zgarishlarga olib kelmasligi zarur. Eng avvalo, musobaqalar oldidan yuklamalarni pasaytirish yaramaydi. Musobaqalarda ishtirok etgan sportchilar yangi sharoitga kо‘nikadilar, о‘z imkoniyatlarini sinaydilar, mashqlanganlik darajasini oshiradilar, о‘z mashg‘ulotlari samaradorligiga baho beradilar. Odatda, dastlabki musobaqalardan keyinoq mashg‘ulot jarayoniga tuzatishlar kiritib, keyingi musobaqalarga yaxshiroq tayyorlanishga imkon beradigan xulosalarni chiqarish mumkin. Musobaqa davrining ikkinchi bosqichida mashg‘ulotning bosh maqsadi – bu vaqtda о‘zi uchun eng yuqori natijalarga erishish. Bu vaqtda yengil atletikachilar mashg‘ulotlar hajmini kamaytirib, ularning shiddatini oshiradilar. Aynan shuningdek, bosqichda sportchilar eng yaxshi sport formasiga ega bо‘lib, yuksak va barqaror natijalar kо‘rsatishga qodir bо‘ladilar. 12

Keyingi rivojlantirish va takomillashtirishning vazifalari har bir sportchi uchun alohida holda hal etiladi. Bu vaqtdaUJT, egiluvchanlik hamda maxsus “poydevor”ni erishilgan darajada tutib turish, shuningdek, agar kerak bо‘lsa, texnika ustidagi ishlar umumiyligicha qoladi. Musobaqa davrida mashg‘ulot vositalari bahordagidek rang-barang emas. Endi ayni yengil atletikaga xos tanlangan maxsus mashqlardan foydalaniladi. Bajarish usullari va yо‘llarini о‘zgartirish, shuningdek, shug‘ullanish joylarini (stadion, bog‘, о‘rmon va h.k.) о‘zgartirish orqali xilma-xillikka erishiladi. Faol dam olish va mashqlanganlik darajasini saqlash uchun har xil mashqlar va joylardagi kross qо‘llaniladi. Musobaqa davrining ikkinchi bosqichida jismoniy jihatdan yaxshi tayyorlangan yengil atletikachilar uchun maxsus mashqlar yuklamasini kamaytirish mumkin. Ular texnikadagi kо‘nikmalarini tanlangan yengil atletika turini kо‘p marotabalab maksimal shiddatning 90-95% ga teng shiddat bilan takrorlab mustahkamlashlari zarur. Agar texnika hali mukammal bо‘lmasa, uni mustahkamlash mumkin emas, balki yangi darajaga kо‘tarishga intilib, tirishqoqlik bilan takomillashtirish lozim. Oldindagi musobaqalar texnika ustida ishlashga halal bermasligi kerak. Kо‘p yillar davomida texnikadagi nuqsonlar tufayli sezilarsiz natijalar kо‘rsatib yurgandan kо‘ra, yaxshisi, sal kechroq – bir-ikki yildan keyin yuksak g‘alabalarni qо‘lga kiritgan afzal. Musobaqa davrida mashqlanganlik darajasini oshirishda musobaqalar, sinov- saralash (prikidki) va katta yuklamali mashg‘ulotlar jiddiy ahamiyatga ega. Sportchi yil davomidagi musobaqalardagi umumiy ishtirokini aniq qilib olishi va ularning ichida asosiylarini va eng mas’uliyatli musobaqalarni aniq qilib olishi kerak. Sportchi faqat yengil atletikaning о‘zi shug‘ullanadigan turigina emas, tayyorgarlik vazifalaridan kelib chiqib, uning boshqa turlari bо‘yicha musobaqalarda ham ishtirok etishi lozim. Yengil atletikachi uchun yilning eng muhim musobaqalarini avvaldan belgilab, uning oldiga muayyan vazifa qо‘ygan ma’qul – о‘zi uchun eng yaxshi 13

natijani kо‘rsatish yoki g‘alaba qozonish. Har bir alohida mas’uliyatli musobaqaga maxsus, quyida kо‘rsatilganidek, bevosita musobaqa oldi tayyorgarligi bosqichi asosida tayyorlanish zarur. Taniqli sportchilar eng mas’uliyatli musobaqalarga psixologik jihatdan ancha ilgari, ba’zan bir yil, hatto undan ham kо‘proq muddat davomida tayyorlana boshlaydilar va og‘ir, shiddatli mashg‘ulotlarga о‘zlarini hozirlaydilar. Musobaqa oldi davri Musobaqalardagi muvaffaqiyat kо‘p yillik mashg‘ulotlar tufayli ta’minlanib, ularda musobaqalarga tayyorgarlik ham kо‘zda tutiladi. Tayyorgarlik, ilgari kо‘rsatilganidek, yillik mashg‘ulot jarayonida muntazam ravishda amalga oshiriladi. Shu bilan birga, maxsus, jumladan, ruhiy tayyorgarlik ham kerak. “Jang maydoni” sharoitlariga о‘rgatish, ya’ni musobaqa sharoitlarini modellashtirib mashg‘ulot о‘tkazish juda katta ahamiyatga ega. Bunda mashg‘ulot imkon qadar optimal sharoitda, vaqt-vaqti bilan qiyin va juda og‘ir sharoitlarda о‘tkaziladi. Shuningdek, “jang maydoni” sharoitlari ham, agar ular eng katta musobaqagacha ma’lum bо‘lsa, modellashtiriladi. Lekin bir qator sharoitlar doimiy bо‘lishi mumkin (masalan, start tо‘pponchasining ovozi, uloqtirish snaryadlari, baryerlar, plankalar, belgilangan namunadagi ustunchalar va h.k.). Eng muhimi bellashuv yaqinlashgan sayin butun mashg‘ulot yengil atletikachilar tayyorgarligining yashash tartibidan boshlab musobaqa dasturiga qadar barcha jihatlarini modellashtiruvchi sharoitlarda о‘tadi. Mashg‘ulotning kichik bir qismi – qо‘llab-quvvatlab turuvchi va faol dam olish uchun mо‘ljallangan vaqt о‘rmonli joylarda, daryo bо‘ylarida, elastik tuproqda о‘tkaziladi. Mashg‘ulotlar va sinovlarning bir qismini ancha og‘ir sharoitda, lekin “jang maydoni”da о‘tkazish zarur. Yengil atletikachilarni oldida turgan eng muhim musobaqa sharoitlariga о‘rgatish alohida ahamiyatga ega. Bu – musobaqaning kunma-kun emas, balki soatma-soat tuzilgan dasturi, u о‘tkaziladigan joyning dengiz sathidan balandligi, 14

vaqt, hududning kun va tun tartibidagi tafovut (bioritm)dagi farq, iqlimiy hamda ehtimoli bо‘lgan metereologik sharoitlar, yо‘lkacha va sakrash, uloqtirish joylarining xususiyatlari, badan qizdirish mashqlari uchun maydonchaning tuzilishi va jihozlanishi, shuningdek, undan stadiongacha bо‘lgan masofa, uloqtirish snaryadlari, langarchо‘p bilan sakrashda ustuncha va reykalar hamda boshlang‘ich balandlik, uch yoki olti urinishda eng yaxshi natija uchun uloqtirish, kvalifikatsion meyorlarni bajarish va b. О‘tish davri Bu davrda mashg‘ulot kо‘p yillik sport takomillashtirish jarayoni uchun muhim ahamiyatga ega bо‘ladi. Davrning maqsadi: sportchini yil oxirida (bir siklli va ikki siklli yillik mashg‘ulotda) yangi yildagi mashg‘ulotlarning boshlanishiga tо‘la dam olgan holda, agar jarohatlari bо‘lsa, tuzalib, jismoniy sifatlar va texnik kо‘nikmalar darajasini tushirmay yetkazishdir. Katta mashg‘ulot ishlarining uzoq davom etgan davri hamda kо‘pgina musobaqalarda ishtirok etgandan sо‘ng yengil atletikachilar dam olishlari lozim, lekin bu faol dam olish bо‘lishi zarur. Davrning davomiyligi – 20-30 kun. Ikki siklli yillik mashg‘ulotlar о‘rtasida о‘tish davri qisqaroq – 10-12 kun. Uning vazifalari doirasi ham torroq: qishki bellashuvlardan keyin faol dam olish va tо‘la tiklanish. Mashg‘ulotning о‘tish davri yengil atletika turi, sportchining tayyorgarlik darajasi, ularning yoshi va yil davomida qatnashgan musobaqalari soniga qarab har xil yо‘nalishga ega bо‘lishi mumkin. Agar sportchilar kо‘p mas’uliyatli va shiddatli musobaqalarda qatnashmagan bо‘lsalar, u holda odatdagi yuklama bilan shug‘ullanishni davom ettirishlari mumkin. Kuz sharoiti imkon berganida ular umumiy va maxsus tayyorgarliklari darajasini oshirishlari, texnikani о‘zlashtirib, yanada takomillashtirishlari, shuningdek, mashg‘ulotning tayyorgarlik davri uchun belgilangan boshqa vazifalarni hal etishlari lozim. Bundan tashqari, faol dam olish usuli bо‘lishdan tashqari, mashg‘ulotlarga qiziqish uyg‘otadigan yangi xilma-xil mashqlarni ham kiritish zarur. 15

Yil davomida mashg‘ulotlarda katta yuklamalarni bajargan va musobaqalarda ham tez-tez qatnashib turgan yengil atletikachilar о‘tish davrida о‘tgan sport mavsumidan yaxshilab dam olishlari kerak. Bu mashg‘ulotlardagi yuklamani kamaytirish, ularning miqdorini qisqartirish, shuningdek, yangi, rang- barang mashqlarga о‘tish yо‘li bilan amalga oshiriladi. Mashg‘ulotlarni umuman tо‘xtatish – qо‘pol xato. Buning natijasida harakatlar koordinatsiyasi ichki organlar hamda tizimlarning ish qobiliyati buziladi, sportchi organizmining meyordagi hayot faoliyati ishdan chiqadi. Natijada, bu sifatlarning tiklanishiga juda kо‘p sarflanadi. О‘tish davrida passiv dam olish yengillashtirilgan mashg‘ulotlar о‘rnini bosmaydi. Bu davrda jismoniy (umumiy va imkon qadar maxsus) tayyorgarlikning erishilgan darajasini saqlab turish kerak. Yengil atletika turlarining о‘ziga xos xususiyatlarini ham e’tiborga olish zarur. О‘tish davrida sprinterlar, baryerlararo yuguruvchilar, sakrovchilar va uloqtiruvchilar о‘z yengil atletika turlarini mashg‘ulotlariga kiritmasalar ham bо‘ladi (ayniqsa, sport ustalari). Lekin о‘rta, uzoq va о‘ta uzoq masofalarga yuguruvchilar yuklama hajmini birmuncha pasaytirgan holda yugurishni davom etishlari lozim. Bu sportcha yuruvchilarga ham taalluqli. О‘tish davrida yengil atletikachilar yog‘ zahiralarini tо‘plash hisobiga vaznlarini oshirishlari mumkin emas (kо‘pi bilan 1-2 kg qо‘shilsa bо‘ladi). Masalan, uloqtiruvchilar mushak massasini oshirish hisobiga bir oz vazn qо‘sha oladilar. 1.2. Mashg‘ulotning kichik va о‘rta sikllarini tashkil etish hamda ularning mazmuni. Sport mashg‘uloti jarayonining asosiy qonuniyatlari sirasiga yana uning aniq ifodalangan siklliligi, ya’ni alohida mashqlar, topshiriqlar, bosqichlar va davrlarni qisman takrorlagan holda nisbiy yakunlangan doiraviylik ham kiradi. Kichik sikllar (mikrotsikl), о‘rtacha sikllar (mezotsikllar) va katta sikllar (makrotsikllar) farqlanadi. 16

Mashg‘ulotning mikrotsikli deganda bir necha mashg‘ulotlar birligi tushunilib, ular mashg‘ulot jarayonining nisbatan yakunlangan, takrorlanib turadigan bо‘lagini tashkil qiladi. Har hil turli mikrotsikllar “blok”larni tashkil qilib, ulardan о‘rta sikllar hosil qilinadi. Kichik sikllarni tashkil etish. Kichik yoki mikrotsikl (MS) odatda yetti kundan, ayrim hollarda boshqa miqdordagi kunlardan iborat bо‘ladi. Yuqori sport mahoratiga erishish uchun 7 mashg‘ulot kuni о‘tkazish kerak, ulardan haftasiga 5-6 kun asosiy mashg‘ulot va 7- 12 qо‘shimcha mashg‘ulot о‘tkaziladi. Trenirovkaning vazifasi, yuklamasi va faol dam olish yо‘li har xil bо‘ladi. Demak, mashg‘ulotlar har kuni bir necha martadan о‘tkazilishi lozim. mashqlarning ta’sir kо‘rsatish optimalligi yuklamaning о‘lchamlari (hajmi, shiddati, ruhiy zо‘riqtirishi va murakkabligi) hamda uning kun davomidagi va MSdagi taqsimlanishiga qarab belgilanadi. Kuniga 2 martalik, ertalabki mashqlar bilan 3 martalik mashg‘ulotlar mashg‘ulotning umumiy hajmini oshirishgina emas, balki uni yana ham tо‘g‘riroq taqsimlash imkonini ham beradi. Odatda, ikkinchi mashg‘ulot asosiy bо‘ladi. Ertalabki yengillashtirilgan mashg‘ulot bilan asosiy mashg‘ulotga tayyorlanib olish mumkin. Kechqurungi mashg‘ulot funksional imkoniyatlarni yaxshiroq tiklashga yordam beradi. U yoki bu sifatni rivojlantirish va texnikani takomillashtirish uchun beriladigan mashqlar sikl kunlarida takrorlar muayyan sur’atda amalga oshirilgan vaqtda eng yaxshi samara beradi. Masalan, kichik va mushak guruhlarining tezkorligi, egiluvchanligi va kuchi kundalik mashg‘ulotlarda yaxshiroq rivojlanadi, katta mushak guruhlariniki esa kun ora о‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda samaraliroq bо‘ladi. Ayni paytda chidamlilikni rivojlantirish uchun beriladigan juda katta yuklamali mashqlar haftada faqat 2 marta bajariladi. Bundan tashqari, chegara yuklamali, qо‘llab-quvvatlovchi yuklamali va faol dam olish bilan о‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni navbatlab turish lozim. Agar bir necha kun davomida katta yuklamali mashg‘ulotlar uzluksiz о‘tkazilib, ularning har biridan sо‘ng ish qobiliyati tо‘liq tiklanmayotgan bо‘lsa, bunday seriya oxirida yengil atletikachiga 17

dam berish (jumladan, faol dam) va uning tо‘la tiklanishi uchun imkoniyat yaratish zarur. Tо‘la tiklana olmaslik fonida katta yuklama bilan yanada kо‘proq kun о‘tkazilgan bо‘lsa ham, shunday yondashuv о‘z kuchida qoladi. Mashg‘ulotni kunma-kun rejalashtirganda, har bir mashg‘ulot darsining avvalgi va keyingisiga ta’sirini hisobga olish juda muhim. Agar, masalan, mashg‘ulot maksimal kuchlanish bilan chidamlilikni rivojlantirish yoki texnikani takomillashtirishga bag‘ishlangan bо‘lsa, unda keyingi kun mashg‘ulotini texnikani yaxshilashga bag‘ishlash maqsadga muvofiq emas. Ayni vaqtda yuqorida aytib о‘tilganidek, texnikani nisbatan kichikroq yuklamalar bilan bir necha kun davomida uzluksiz takomillashtirish tavsiya qilinadi. Shuningdek, mashg‘ulotlar va dam olishni navbatlashda muayyan ritmni belgilash juda muhim. Sikl davomida har xil mashg‘ulot darslarini, musobaqa kunlarini, shuningdek, faol hamda oddiy dam olish kunlarini muntazam (bir necha kun yoki haftada) navbatlab turish odatiy kun tartibini yuzaga keltiradi, u mashg‘ulot samaradorligini oshirib, sportdagi yutuqlar barqarorligini kuchaytiradi. Mikrotsikllar о‘zining ustuvor yо‘nalishi bо‘yicha har xil bо‘lishi mumkin. Mashg‘ulotda asosan jismoniy va ruhiy sifatlarni rivojlantirish, texnika va taktikani takomillashtirish va, umuman, yengil atletikachining funksional imkoniyatlarini oshirishga (“rivojlantiruvchi MS”) yо‘naltirilgan mashqlarni о‘z ichiga olgan MS eng katta о‘rinni egallaydi. Mashg‘ulot MSni tashkil etishda yuklamalarning kumulyativ ta’siri hamda mashg‘ulotlarning ustuvor yо‘nalishi vazifalarini hisobga olish lozim (3-jadval). Yо‘nalishiga kо‘ra mikrotsikllarning bir qator guruhlarini farqlaydilar. Mashqlantiruvchi MS tarkibiga “ moslashtiruvchi” – hajm va shiddatning asta- sekin oshirilishi bilan tavsiflanadi; rivojlantiruvchi – hajmi katta, shiddati о‘rtacha; zarbdor – eng yuqori shiddat va katta hajmni birlashtiradi; barqarorlashtiruvchi – hajmi birmuncha kichik, lekin shiddati ancha katta – turlar kiradi. Musobaqa MS lari: tayyorlovchi – musobaqa sharoitlarini modellash vazifasini bajaradi; yaqinlashtiruvchi – musobaqalardan avval ularga bevosita 18

tayyorlanish uchun tashkil qilinadi; ayni musobaqa MS si – musobaqada ishtirok etishni kо‘zda tutadi. Tiklovchi MS larning vazifasi mashqlar, mashg‘ulot о‘tkaziladigan joylarni almashtirish, yuklamani pasaytirish va shu kabilardan iborat. Tayyorgarlikning vazifalari va yengil atletikachilarning alohida xususiyatlariga muvofiq ravishda tashkil etilgan boshqa MS lar ham bо‘lishi mumkin. О‘rta sikllarni tashkil etish Mashg‘ulot jarayonida bitta yо‘nalishga birlashtirilgan MS lar mashg‘ulotning о‘rta siklini (bosqichlar) tashkil etadi. Yengil atletikada bunday bosqichlarning davomiyligi 3-8 haftaga teng bо‘ladi. Har bir о‘rta sikl imkon qadar bir xil yoki bir-biriga yaqin turli bir necha MS larni о‘z ichiga olib, mashg‘ulot jarayonining nisbatan tugallangan davrini hosil qiladi. Yengil atletikada quyidagi bosqichlar ajratiladi: “moslashtiruvchi”, umumtayyorlovchi, maxsus – tayyorlovchi, musobaqa oldi va musobaqa bosqichlari. “Moslashtiruvchi” bosqich , odatda, о‘tish davridan keyin mashg‘ulotning har bir katta sikli boshida qо‘llaniladi. U mashg‘ulot yuklamasining ravon, asta- sekin о‘sib borishi bilan va farqlanadi. Bu bosqich nisbatan qisqa – 2-4 hafta. Bunda sportchining malakasi va staji qanchalik yuqori bо‘lsa, uning mashg‘ulotidagi “olib kiruvchi” bosqich shuncha qisqa bо‘ladi. Umumtayyorlovchi bosqich organizmning funksional imkoniyatlari darajasini umumiy oshirishga, jismoniy qobiliyatlarni har tomonlama rivojlantirishga intilish bilan, shuningdek, harakat kо‘nikma va malakalarining rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Biroq mashg‘ulotning bu bosqichida texnika elementlari ham takomillashtiriladi. Umumtayyorlovchi bosqich ixtisosligidan kelib chiqib, 4-8 hafta davom etadi. 19

Maxsus – tayyorlovchi bosqich . Mashg‘ulotlarning mazmuni eng avvalo maxsus mashqlanganlik darajasini о‘stirishga va tanlangan tur texnikasini takomillashtirishga yо‘naltiriladi. Musobaqa mashqlari hissasi asta-sekin oshirib, mashg‘ulotlar shiddati kuchaytirib boriladi. Bosqichning umumiy yо‘nalishi – bevosita sport formasini shakllantirish. Bosqichning davomiyligi – 4-8 hafta. Musobaqaoldi bosqichi tayyorgarlik bosqichlaridek musobaqa bosqichiga о‘ziga xos о‘tish shakli hisoblanadi. Mashg‘ulot ishi sport formasini rivojlantirishga qaratilgan bо‘lib, musobaqaoldi sinovi va nazorat musobaqalarida qatnashish bilan uyg‘unlashtiriladi. Yil davomida bunday bosqichlar bir nechta bо‘lishi mumkin, ular 3-6 hafta davom etadi. Musobaqa bosqichi asosiy musobaqalar davrida mashg‘ulotni tashkil etish shakli bо‘lib, u kamida 3 ta MS ni о‘z ichiga oladi: musobaqalarga yaqinlashtiruvchi, bevosita ishtirok etish sikli hamda mikrotsikl. Kichik sikllarning miqdori va davomiyligi musobaqalar dasturi va ularning ahamiyatiga bog‘liq bо‘ladi. Musobaqa bosqichlarining umumiy yо‘nalishi – yuksak sport formasini barqarorlashtirish va eng yuqori sport natijalariga erishishga intilish. Musobaqa bosqichlarining variantlari mavjud: ilk musobaqalar bosqichi, asosiy musobaqalar bosqichi, sport formasini rо‘yobga chiqarish bosqichi. Ularning barchasi muayyan mazmunga (yengil atletika turlaridan kelib chiqib) ega. Har bir bosqich yо‘nalishiga kо‘ra MS lardan tashkil topadi. Bunda bir bosqichda turli yо‘nalishdagi kichik sikllar uyg‘unlashishi mumkin (masalan, 2-3 mashg‘ulot siklidan keyin bitta faol dam olish MS yoki shiddatli mikrotsikllar seriyasidan sо‘ng tiklovchi MS keladi. Yuklamalarni qо‘llashning tо‘lqinsimonligi shuningdek, tariqa ta’minlanadi. Keyinchalik kichik sikllari yuklamalari bо‘yicha о‘sib borishida asta-sekin ortib boradigan bunday tо‘lqin kо‘p bora takrorlanadi va yuklamalarni oshirib, yengil atletikachining kuchini tiklashiga imkon beradi. 20

Mashg‘ulot mikrotsikllarining taxminiy chizmasiM ikrotsikl kunlari Mikrotsikl turi Moslashtiruvchi Zarbdor Tiklovchi Darsning yо‘nalishi Yuklama kattaligi Darsning yо‘nalishi Yuklam a kattalig i Darsning yо‘nalishi Yukla ma katta- ligi 1. Texnik mahoratni takomillashtirish Sezilarli Texnik mahoratni takomillashtiris h Katta Majmuali (vazifalarni izchil hal qilish bilan) О‘rta 2. Aerob xususiyatli ishda chidamlilikni oshirish Katta Maxsus chidamlilikni rivojlantirish Katta Aerob xususiyatli ish bilan chidamlilikni oshirish О‘rta 3. Tezlik imkoniyatlarini oshirish О‘rta Majmuali (vazifalarni izchil hal qilish bilan) О‘rta Tezlik imkoniyatlarini oshirish Kichik 4. Majmuali (vazifalarni izchil hal qilish bilan) Sezi-larli Tezlik imkoniyatlarini oshirish Katta Majmuali (vazifalarni izchil hal qilish bilan) Kichik 5. Majmuali (tezlik va anaerob imkoniyatlarni barobar oshirish) Katta Majmuali (tezlik va anaerob imkoniyatlarni barobar oshirish) Katta Majmuali (vazifalarni izchil hal qilish bilan) О‘rta 6. Aerob imkoniyatlarni oshirish Kichik Aerob imkoniyatlarni oshirish sezilarli Majmuali (vazifalarni izchil hal qilish bilan) Kichik 21

7. Dam olish - Nazorat musobaqalari О‘rta Dam olish - Kо‘rsatilgan shartlarga rioya qilish mashqlanganlik darajasini oshirishgagina emas, sog‘liqni mustahkamlash uchun ham zarur. О‘rta sikllarni tashkil etishning eng odatiy variantlari quyidagilar: katta yuklamali 2MS plyus tiklovchi 1MS, keyin shunday uyg‘unlik takrorlanadi “olib keluvchi” 1MS plyus katta yuklamali 2MS plyus tiklovchi 1MS, о‘sib boradigan yuklamali “olib kiruvchi” 1MS plyus tiklovchi 1MS plyus faol dam olishli 1MS. Yengil atletikaning chidamlilik asosiy ahamiyatga ega bо‘lgan turlarida (masalan, uzoq masofalarga yugurish, sportcha yurish) yuklama hajmi va yо‘nalishi jihatidan о‘zaro yaqin bо‘lgan kichik sikllar uyg‘unligining uzoq vaqt takrorlanishi uchrab turadi. Mashg‘ulotlardagi yuklama Mashg‘ulot yuklamasi sportchi organizmiga mashg‘ulot vositalarining ta’siri orqali yuzaga keltiriladi. Mashqning turi va xususiyati, ishning usullari va miqdori, u bajarilayotgan sharoitlardan kelib chiqib, yuklama katta yoki kichik bо‘lishi, bir yо‘la butun organizmga yoki ayrim organlarga, tizimlar va mushak guruhlariga ta’sir kо‘rsatishi mumkin. Lekin yuklamani har doim obyekt organizmiga mashg‘ulotda bajariladigan ishning ta’siri (takrorlar soni, davomiylik, shiddat, asab-mushak kuchlanishlari kattaligi), mashqlarni bajarish murakkabligi (koordinatsion murakkablik), ruhiy zо‘riqishlarning yig‘indisi sifatida qarash lozim. Takroriy ishda dam olish oraliqlari kattaligini ham hisobga olish kerak. Demak, yuklamani aniqlashda uning barcha tarkibiy qismlari e’tiborga olinadi. Yengil atletika mashg‘ulotlarida soatlar, kilometrlar, tonnalarda, yugurish, sakrash, uloqtirish va boshqa mashqlarni takrorlashlar miqdorida, mashg‘ulotlar hamda musobaqalar sonida ifodalanuvchi ish hajmini oshirish yо‘li bilan katta yuklamalar hosil qilinadi. Shuningdek, mashg‘ulotlar zichligini oshirish (guruhli startlar va tezlanish), sakrash va maxsus mashqlarni oqim shaklida bajarish, 22

uloqtirishlarda bir necha snaryadlardan foydalanish, tekis yugurish va baryerlar osha yugurish, estafetalar, о‘yinlarni guruh bо‘lib bajarish), shuningdek, mashqlarni bajarish shiddatini, jumladan, mashg‘ulotlarning tayyorlov qismida ham, oshirish yо‘li bilan katta yuklamalarni yuzaga keltirish mumkin. Shiddatni oshirish uchun yana takrorlar orasidagi dam olish tanaffuslarini qisqartirish, aylanma usulini qо‘llash, rag‘batlantirishning har xil usullaridan foydalanish (osib qо‘yilgan predmetga sakrab yetish, tо‘siqni oshib о‘tish, snaryadni daraxtning baland shoxidan oshirib tashlash va h.k.), shug‘ullanuvchilarning hissiy kо‘tarinkiligini oshirib, shuningdek, yо‘l bilan kuch, tezkorlik va chidamlilikni yanada yuqoriroq darajada namoyon qilishlarini ta’minlash mumkin. Har turli yuklamalarni oshirishda servariantlik alohida ahamiyatga ega bо‘lib, u mashg‘ulotning vositalari, usullari va sharoitlari boy zahirasidan oqilona foydalanishni kо‘zda tutadi, uning samaradorligini oshirib, sportchining rivojlanishi jarayonini susaytiruvchi, uning, ayniqsa, MAT (markaziy asab tizimi) ish qobiliyatini pasaytiruvchi bir xillik va meyorlilikdan qochishga imkon beradi. Bir xillik kо‘pincha haddan ziyod shug‘ullanishga olib keladi. Servariantlik mashg‘ulot darslarida, haftalik siklda, oylik rejada, shuningdek, miqyosi va vazifalari har xil musobaqalarda qо‘llanilishi kerak. Albatta, turli vazifalarni hal qilganda, har xil vosita va usullardan foydalanish, hajm va shiddatni oshirish bir xil bо‘lmaydi. О‘lchamlarni belgilashda, eng avvalo, yuklamalarning vazifasidan kelib chiqish lozim (4-jadval). Yurak qisqarishlari sur’ati (YUQS) bо‘yicha yuklamani baholash eng keng tarqalgan. Yuklama darajasini quyida kо‘rsatilgan ma’lumotlardan kelib chiqib, taxminan aniqlash mumkin: Yuklama kattaligi YUQS, zarba/daq. Kichik 120-150 gacha О‘rta katta 150-180 Maksimal 180-240 23

Yengil atletikachilarning tayyorgarligi darajasini hisobga olish zarur, chunki u ortib borgani sayin organizm takomillashib boradi, ish tejaladi va sportchi mashqlarni ilgarigidan kо‘ra kamroq YUQS bilan bajaradi. Shu bilan birga, yaxshiroq tayyorlangan sportchi tayyorgarlik kо‘rmaganiga nisbatan YUQS da ancha jiddiy siljishlarga qodir bо‘ladi va, demak, shular orqali sport turlarida katta natijalar kо‘rsatishi mumkin. 1 -jadval Mashg‘ulot yuklamalarining vazifalari va ularning taxminiy darajasi Yuklamaning vazifalari Yukla ma Yuklamaning tarkibiy qismlari hajmi shid- dati murak- kabligi ruhiy zо‘ri- qish 1. Organ va tizimlarni mustahkamlash, organizmning funksional imkoniyatlarini kengaytirish, umumiy jismoniy tayyorgarlik darajasini oshirish о‘rta, katta, maksi -mal о‘rta, katta kichik , о‘rta kichik, о‘rta kichik 2. Yengil atletikaning tanlangan turi talablariga tatbiqan maxsus funksional poydevorni qurish о‘rta, katta о‘rta, katta, maks. о‘rta kichik, katta kichik , о‘rta 3. Giperkompensatsiya (funksional imkoniyatlarni yuklamagacha bо‘lgan darajani orttirish bilan tiklash) vositasida eng yuqori funksional imkoniyatlar darajasiga erishish katta, maks. о‘rta, katta, maks. о‘rta, katta, maks. kichik, о‘rta, katta, maks. о‘rta, katta, maks. 4. Funksional imkoniyatlar, shuningdek, morfologik о‘zgarishlarni mustahkamlash va erishilgan darajada saqlab turish о‘rta, katta katta, maks. о‘rta. katta kichik, о‘rta, katta kichik , о‘rta 5. Sport texnikasi va taktikasida harakat malakalari va kо‘nikmalarini о‘zlashtirish kichik , о‘rta о‘rta, katta о‘rta, katta, maks. kichik, о‘rta, katta, maks. kichik , о‘rta, katta, maks. 24

6. Sport texnikasi va taktikasida harakat kо‘nikmalarini mustahkamlash katta, maks. kichik , о‘rta katta, maks. katta, maks. kichik , о‘rta, katta, maks. 7. Jismoniy mashqlar, mashg‘ulot darslari, musobaqalardan sо‘ng yanada faol tiklanishni ta’minlash (faol dam olish) kichik , о‘rta о‘rta, katta kichik kichik kichik 8. Boshqa mashqlarga о‘tish yо‘li bilan MATning faol dam olishini ta’minlash о‘rta, katta kichik , о‘rta о‘rta, katta о‘rta, katta kichik , о‘rta 2 -jadval Malakali sportchilarning mashg‘ulotlarida qо‘llaniladigan yuklamalarning tavsifi Yuklama Yuklama kattaligi mezonlari Hal qilinadigan vazifalar Kichik Barqaror ish qobiliyati davrining 1- bosqichi (aniq toliqish boshlanguniga qadar bajariladigan ish hajmining 15- 20% i) Shug‘ullanganlikning erishilgan darajasini saqlash, yuklamardan keyin tiklanish jarayonlarini tezlatish О‘rta Barqaror ish qobiliyati davrining 2- bosqichi (aniq toliqish boshlanguniga qadar bajariladigan ish hajmining 40- 60% i) Shug‘ullanganlikning erishilgan darajasini saqlash, tayyorgarlikning xususiy vazifalarini hal etish Sezilarli Yashirin (kompensatsiyalangan) toliqish bosqichi (aniq toliqish boshlanguniga qadar bajariladigan ish hajmining 60-75% i) Shug‘ullanganlik darajasini oshirish Katta Aniq toliqishning boshlanishi Shug‘ullanganlik darajasini oshirish Turli kattalikdagi yuklamalardan keyin toliqish belgilari (D.Xarre bо‘yicha ) Kо‘rsatk ichlar О‘rtacha yuklama Katta yuklama Haddan ortiq yuklama (bevosita о‘zgarish) Haddan ortiq yuklamadan keyin tiklanish davri Teri Bir oz qizarish Qattiq qizarish Juda kuchli Bir necha kun 25

rangi qizarish yoki haddan ortiq oqarish saqlanib turadigan oqarish Hara- katlar Ishonchli Xatolarning kо‘payishi, aniqlikning pasayishi, ishonchsizlikning paydo bо‘lishi Koordinatsiyani ng qattiq buzilishi, harakatlarni sust bajarish, aniq xatolar Keyingi mashg‘ulotda harakatlarning buzilishi va bequvvatlik Fikrning jamla- nishi Meyorida, tahrirlovchi kо‘rsatmalar bajariladi, xotirjamlik, tushuntirish va mashqlarni kо‘rsatish vaqtida diqqat joyida Tushuntirish vaqtida diqqatsizlik, texnik va taktik kо‘nikmalarga ishlov berishda idrokning pasayishi, differensiyaga qobiliyatning susayishi Fikrlarni jam- lashga qiynalish, asabiylashishnin g kuchayishi, parishonxotirlik, reaksiyaning juda pastligi Diqqatni tо‘play olmaslik, 24 yoki 48 soatlik dam olish-dan sо‘ng ham harakatlarni tuzatishga qodir bо‘lmaslik, aqliy ish vaqtida fikrni jamlay olmaslik Umumiy ahvol Hech qanday shikoyat yо‘q, barcha yuklama topshiriqlarining bajarilishi Mushaklarning bequvvatligi, nafas olishning qiyinlashuvi, darmonsizlikning ortib borishi, ish qobiliyatining aniq pasayishi Mushaklarning toshday og‘irlashuvi, bosh aylanishi, kо‘ngil aynashi 24 soatlik dam olishdan sо‘ng qiyin uxlab qolish, no-tinch uyqu mushak va bо‘g‘imlarda tinimsiz og‘riq, darmonsizlik, jismoniy va aqliy ish qobiliyatining pasayishi, yurak urishining tezligi G‘alaba- Qat’iylik, Faollikning pasa- Ishni tugatish va Keyingi kun 26

larga tayyorli k shug‘ullanishni davom ettirish istagi yishi, uzoqroq tanaffus qilishga intilish, ishni davom ettirishga tayyorlikning pasayishi tо‘la tinchlik istagi shug‘ullanishni istamaslik, be- farqlik, trenerning talablariga qarshilik kо‘rsatish Kayfiyat Kо‘tarinki, jonli, xursandlikka moyil Bir oz tushkun, lekin agar mashg‘ulot natija-lari kutilganidek bо‘lsa, xursandlikka moyil, oldindagi mashg‘ulotga mamnunlik Mashg‘ulotlarni ng kerakligi va ma’nosiga nisbatan shubha bilan qarash, yangi mashg‘ulotdan chо‘chish О‘ta tushkunlik, mashg‘ulotlarni ng kerakligi haqida shubhaning tarqalmasligi, mashg‘ulotga qatnashmaslik uchun bahona izlash 1.3. Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni musobaqa oldi tayyorgarligi Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni musobaqa oldi tayyorgarligi ni olib borishda m usobaqalardagi muvaffaqiyat kо‘p yillik mashg‘ulotlar tufayli ta’minlanib, ularda musobaqalarga tayyorgarlik ham kо‘zda tutiladi. Tayyorgarlik, yuqorida aytib о‘tilganidek, yillik mashg‘ulot jarayonida muntazam ravishda amalga oshiriladi. Shu bilan birga, maxsus, jumladan, ruhiy tayyorgarlik ham zarur. “Jang maydoni” sharoitlariga о‘rganish, ya’ni musobaqa sharoitlarini modellashtirgan sharoitlarda mashq qilish eng katta ahamiyatga ega. Ish jarayonida mashg‘ulot imkon qadar optimal sharoitda, vaqt-vaqti bilan og‘ir va juda qiyin sharoitlarda olib boriladi. Agar avvaldan ma’lum bо‘lsa, “jang maydoni” sharoitlari ham modellashtiriladi. Lekin ayrim sharoitlar doimiy bо‘lishi mumkin (masalan, start tо‘pponchasining tovushi, uloqtirish snaryadlari, baryerlar, belgilangan namunadagi plankalar, ustunchalar). 27

Eng muhim bellashuv yaqinlashgani sayin deyarli butun mashg‘ulot jarayoni yengil atletikachilarning tayyorgarligi yashash tartibidan tortib musobaqalar dasturigacha barcha jihatlarini modellashtiruvchi sharoitlarda amalga oshiriladi. Mashg‘ulotning asosan qо‘llab-quvvatlovchi va faol dam olish uchun mо‘ljallangan kichikroq bir qismi о‘rmonda, daryo qirg‘og‘ida, elastik tuproqda о‘tkaziladi. Mashg‘ulot va musobaqaoldi sinovlarining bir qismini ancha og‘ir sharoitlarda, lekin “jang maydoni”da qolgan holda о‘tkazish lozim. Yengil atletikachilarni uchtadan eng muhim musobaqa sharoitlariga kо‘niktirish alohida ahamiyatga ega. Bular: musobaqaning kunma-kun va soatma- soat tuzilgan dasturi, u о‘tkaziladigan joyning dengiz sathidan balandligi, vaqt, kun va tun tartibidagi tafovutlar, iqlimiy va ehtimoli bо‘lgan metereologik sharoitlar, yо‘lkacha hamda sakrash va uloqtirish joylarining xususiyatlari, badan qizdirish mashqlari uchun maydonchaning sifati va jihozlanishi, undan stadiongacha bо‘lgan masofa, uloqtirish snaryadlari, balandlikka va langarchо‘p bilan sakrashda ustunlar, reykalar hamda boshlang‘ich balandlik, uch va olti urinishda eng yaxshi natijaga uloqtirish, kvalifikatsion meyorlarni bajarish va h.k. Raqibni avvaldan о‘rganishning ahamiyatini alohida ta’kidlash zarur, masalan, uning antropometrik ma’lumotlari, fe’l-atvori xususiyatlari, natijalarining barqarorligi, taktikasi va boshqalar. Agar raqib bilan shaxsan tanishish imkoni bо‘lmasa, fotosurat yoki kinotasmada kо‘rishish mumkin. Sportchi о‘z raqibini qanchalik yaxshi bilsa, u bilan bellashish nisbatan shunchalik yengil bо‘ladi. Ayrim sportchilar raqib bilan shaxsan tanishishni u bilan bellashish kuniga qoldiradilar. Bu eng ma’qul yо‘l emas. О‘z yutuqlari bilan boshqa sportchilardan bir bosh yuqori turgan sportchi shunday yо‘l tutishi mumkin. Bugungi kunda bunday yuksak toifali sportchilar soni tobora kamayib bormoqda. Shuning uchun о‘quv-yig‘uv mashg‘ulotlari davrida oldingi musobaqalardagi kinogramma, videofilmlardan tanishish foydaligina emas, balki majburiy hamdir. Hal qiluvchi musobaqalar “iqlimi”ga sportchining ruhiy tayyorgarligi uchun sport musobaqalaridan tashqari, ishtirokchilarning hayoti, yashash tarzi, 28

birgalikdagi mashg‘ulotlari va h.k. ni namoyish etuvchi hujjatli filmlarni kо‘rish foydali. Tajribali trenerlar, sportchilar bilan о‘tkazilgan suhbatlar ham yaxshi yordam beradi. Raqibni yaxshi о‘rganib olgach, musobaqaoldi sinov kо‘riklarida va musobaqalarda uning taktikasini modellashtirish, raqibning birinchi urinishdayoq juda yuqori natija kо‘rsatishi mumkinligini hisobga olish lozim. “Jang maydoni” sharoitlariga kо‘niktirishni faqat muayyan musobaqa sharoitlariga tayyorlanish deb tushunish va mashg‘ulotlarda, dastlabki musobaqalarda shuni modellashtirish bilan chegaralanish notо‘g‘ri bо‘lur edi. Sportchini modellashtirilgan sharoitlardan og‘ishlarga, eng muhim musobaqa paytida yuzaga kelishi mumkin bо‘lgan kutilmagan vaziyat hamda qiyinchiliklarga tayyorlash zarur. Shuning uchun ham sportchida noodatiy sharoitlarga immunitetni, ularni sezmaslik qobiliyatini tarbiyalash, kutilmagan hodisalar oldida о‘zini yо‘qotmaslikka, asabiylashmaslikka о‘rgatish shu qadar muhim. Sportchilar ayrim kuchli salbiy qо‘zg‘atuvchilarga ijobiy hissiyotlar, yuksak ish qobiliyati bilan javob berishni eplay olishlari lozim. Mashg‘ulot va sinovlarni modellashtirilgan sharoitlardagina emas, balki yomg‘irda ham, shamolda ham, sovuqda ham, issiqda ham о‘tkazish; agar uzunlikka sakrashlar vaqtida depsinish taxtachaga yetmay bajarilgan bо‘lsa, urinishlar soni kam bо‘lgan holatlarda ularni hisobga olmaslik; balandlikni baland planka о‘rnatilgan holatda rekorddagidan yuqoriroq chegaralarda zabt etish; uloqtirishlarda odatdagidan og‘irroq snaryadlardan foydalanish, yugurish va sakrashlarda og‘irliklarni qо‘llash va b. juda muhim. Sportchida “о‘z uyingda devorlar ham yordam beradi” degan fikrni shakllantirish mumkin emas. Bunday yordamning tabiati asosan ruhiyat bilan bog‘liq, sportchi unga aslo ishonib qolmasligi kerak. Axir eng muhimi – uning tayyorgarligi, zahiradagi imkoniyatlari. Bundan tashqari, “uy devorlari” yordamiga ishonishning salbiy jihati ham bor – sportchi begona joyda uydagidek yuqori natijalarga erishish mumkin emasligiga ishona boshlaydi. Sportchiga istalgan 29

joyda yuksak natijalar kо‘rsata olish imkoniyati mavjudligini singdirish kerak, buni kо‘pgina sportchilarning “begona devorlarda” – boshqa mamlakatlardagi jahon chempionatlarida, olimpiada о‘yinlarida quchgan g‘alabalari bilan isbotlash mumkin. Sportchida hech qanday qiyinchiliklarga qaramasdan g‘alabaga intiladigan jangchi sifatlarini tarbiyalash uchun mashg‘ulotlarda vaqt-vaqti bilan har xil, jumladan, musobaqalardagidan ham og‘ir sharoitlarni yuzaga keltirish lozim. “О‘rganish vaqtida qiyin bо‘lsa, jangda oson bо‘ladi” degan sо‘zlar sport mashg‘ulotlariga ham taalluqlidir. Bunda qiyinchiliklarni oshirish, ruhiy zо‘riqish murakkabliklari eng muhim musobaqani modellovchi sharoitlarda ham, ulardan tashqarida ham amalga oshiriladi. Masalan, mashg‘ulot yoki о‘rtoqlik uchrashuvini tomoshabinlarning shovqin-suronlari yozilgan magnitofon tasmasini о‘ta baland qilib eshittirib, yaxshi yoritilmagan yoki chiroqlari lipillab turgan joyda о‘tkazish, krossni juda og‘ir yо‘nalish bо‘ylab yugurib о‘tish, balandlikka imkonidan yuqoriroq balandlikdan sakrash mumkin va h.k. Kamdan-kam bо‘lsa-da, musobaqa sharoitida favqulodda hodisalar uchrab turadi. Shuning uchun yengil atletikaning har bir turida shunday hodisalarni yodga olib turish va musobaqa davri mashg‘ulotlarida ularni 1-2 martadan takrorlash juda muhim. Ba’zan mashg‘ulotni murakkablashtirilgan sharoitda о‘tkazish ham foydali. Bu kelajakda yuz berishi mumkin bо‘lgan hodisani modellashtirish emas, balki fe’l-atvorni, jumladan, sovuqqonlik va ruhiy barqarorlikni tarbiyalashdir, sportda mazkur xislatlarsiz aslo mumkin emas. Shuningdek, mashg‘ulotda sportchidan barcha kuch va imkoniyatlarini iloji boricha safarbar etishni talab qiluvchi qiyinchiliklarni oshirish ular tayyorgarligini yanada takomillashtirishning kuchli vositasi hisoblanadi. Bunday holatda har xil sabablar kо‘rsatiladi, lekin ularning asosiysi – start oldidan musobaqa oldi tayyorgarligining notо‘g‘ri qurilganligi. Keyingi yillarda tayyorgarlik usuliyatida bevosita musobaqa oldi tayyorgarligi bosqichi chuqur ishlanib, keng tarqalyapti (BMTB). Uning maqsadi start oldidan yengil 30

atletikachilarning optimal tayyorgarligini ta’minlash va ularda eng yuqori natijalarga erishilishi uchun sharoit yaratish. Musobaqa oldi mashg‘uloti, uning vazifalari, vositalari, rejalashtirilayotgan yuklamalari va boshqalar bundan avval bajarilgan alohida rejadan, shu jumladan, boshqa yirik bellashuvlarga tayyorgarlik vaqtida sinovdan о‘tgan usullardan tabiiy ravishda kelib chiqishi zarur. Agar bellashuv faqat mashq qilish maqsadini kо‘zlasa, muhimi, sportchi yuqori natijaga erishish fikridan yiroqroq bо‘lsa, unda musobaqalar oldidan BMTB shart emas. Musobaqada bunday, mashg‘ulot jarayonida yо‘l-yо‘lakay ishtirok etish, ayniqsa, tayyorgarlik davrining dastlabki bellashuvlarida va musobaqaoldi sinovlarida, musobaqa davri boshida yuz berishi mumkin. Musobaqada yetarli yuqori darajada ishtirok etish uchun musobaqa oldi tayyorgarligi zarur. Biroq agar bellashuv hal qiluvchi bо‘lmasa, unda bunday tayyorgarlik qisqa muddat – 1 hafta davom etadi, unda mashg‘ulot miqdori о‘zgarmaydi, mashg‘ulot ishining umumiy hajmi esa kamayadi. Bu holda sprinterlar va baryerchilar (100, 110, 200), sakrovchilar va uloqtiruvchilarning ish shiddati pasayadi, qolgan yuguruvchilar va sportcha yuruvchilarda mavjud darajada saqlanib qoladi yoki birmuncha ortadi. Qisqartirilgan kesmalarda shiddatning eng kо‘p orttirilishi (tezlik musobaqa tezligidan 3-10% yuqori yoki unga teng) hajm jiddiy kamaytirilganda, startdan 3 kun avval amalga oshirilishi lozim. Start arafasida badan qizdiruvchi mashqlar yoki ancha yengillashtirilgan mashg‘ulot, undan avval esa dam olish kuni – tog‘da, bog‘da, parklarda sust sur’atda kross yugurish, yengil umumrivojlantiruvchi mashqlar bilan о‘tkaziladi. Kо‘pincha 2 haftalik variantdan foydalaniladi, bunda birinchisi juda katta yuklama bilan, ikkinchisi esa odatdagi yuklamaning yarmigacha yengillashtirilgan holda о‘tkaziladi. Shu tariqa birinchi mikrosiklda zahiralarning yetarlicha tiklanmaganligi ikkinchisida tо‘liq bartaraf etiladi. Bunda ikkinchi siklda sportchining kuch va imkoniyatlari tо‘la tiklanibgina qolmay, musobaqa kun(lar)ida о‘z tayyorgarligini eng yaxshi tarzda namoyon etish qobiliyati ham 31

ortishiga erishish juda muhim. Bu varinatdan stayerlar hal qiluvchi bellashuvga tayyorgarlikni yakunlovchi bosqich sifatida kо‘p foydalanadilar. Hal qiluvchi bellashuvga yaqinlashtirish ancha davomli BMTBni talab etadi – 6-8 hafta. Uning maqsadi eng muhim musobaqa kun(lar)i va soat(lar)ida eng yaxshi sport formasini ta’minlashdan iborat. Buning zarur asosi – musobaqa sharoitlari va talablarini modellovchi takrorlanuvchi haftalik yoki boshqa miqdordagi kunlardan iborat mikrotsikllar kо‘rinishidagi oqilona tashkil etilgan mashg‘ulotdir. Bu bosqich batafsil, kundalik, alohida 6-8 haftalik reja kо‘rinishida shakllantirilib, unda tayyorgarlikning asosiy vositalari va mashg‘ulot yuklamasi, sinovlar va musobaqalarda ishtirok etiladigan kunlar, tiklovchi vositalar (hammom, basseyn, uqalash, farmakologiya, fizioterapiya) muddati aks etgan bо‘ladi. Yengil atletikaning barcha turlarida trenerlar musobaqa oldi tayyorgarligining bunday bosqichiga alohida ahamiyat beradilar. Bunda BMTBni qurishda yengil atletika turi va sportchilarning alohida xususiyatlaridan kelib chiqib tafovutlar bо‘lishini e’tiborga olish kerak. Shu bilan birga, bu xususiyatlarning barchasi quyida bayon etilgan BMTBni tashkil etishning umumiy qoidalarga asoslanishi lozim. 1. Yilning eng muhim bellashuvi ishtirokchilarini jamoga kiritish huquqini beradigan sо‘nggi saralash musobaqasidan sо‘ng kamida 6 haftalik muddatga qat’iy rioya qilish zarur. Saralash musobaqasini eng muhim bellashuv dasturi bо‘yicha – о‘sha hafta kunlari va soatlarda о‘tkazgan ma’qul. Saralash musobaqalaridan sо‘ng BMTB boshlanishidan avval albatta yengillashtiruvchi MS о‘tishi zarur. 2. Bu bosqich, avval aytib о‘tilganidek, 6 ta yoki 8 ta musobaqa va boshqa xil MSlaridan tashkil topadi. Musobaqa MSi xuddi mashg‘ulot MSi kabi tuziladi. Biroq ayrim farqli jihatlar ham bor. Birinchidan, har bir MSning davomiyligi, odatda, 7 kundan iborat, chunki musobaqa dasturi har doim hafta kunlari bо‘yicha tashkil etiladi. Lekin alohida hollarda mikrotsiklda kunlar miqdori boshqacha bо‘lishi ham mumkin, muhimi, musobaqa kunlari hisobga olinishi zarur. Bu 32

bosqichning barcha MSlari – musobaqaviy, mashg‘ulot hamda yengillashtiruvchi MSlar – oldindagi musobaqa sharoitlari hamda ularga tayyorgarlikni modellashtiradi: bunda startlarning kunma-kun va soatma-sota tuzilgan jadvali, asosiy mashg‘ulot va faol dam olish kunlari, ertalabki mashqlar, kun va ovqatlanish tartibi, uqalash, hammom hamda boshqa tiklovchi vositalar hisobga kiradi. Mazkur takrorlanuvchi model sharoitlari sportchida talab etilgan kun tartibiga kо‘nikmani, belgilangan kun va soatlarda eng yuqori funksional imkoniyatlarni namoyish etishga ichki hozirlikni hosil qiladi. faqat startlar aniq vaqtini emas, bellashuv taxminan qancha davom etishi mumkinligini ham hisobga olish kerak. Masalan, langarchо‘p bilan sakrovchilar kо‘pincha 6-8 soatlab musobaqalashadilar, demak, ba’zan ular buni mashg‘ulot vaqtida ham qо‘llab kо‘rishlari lozim. Sportchilar oldiga yuksak kvalifikatsion meyorlar va finalga chiqish uchun bо‘ladigan dastlabki musobaqalar, bellashuvlar (buning ustiga kunning boshida) qо‘yadigan maksimal talablarni ham yoddan chiqarmaslik kerak. Umuman, barcha yengil atletikachilar ehtimoli bо‘lgan yuklama hamda vaziyatlarni mashg‘ulotda modellashtirishlari, yoki, boshqacha aytganda, о‘ylab kо‘rishlari zarur. Bunda, albatta, sportchining xususiyatlari va yengil atletika turidan kelib chiqiladi. Masalan, marafonchi, odatda, о‘z masofasi bо‘yicha startgacha qolgan bir necha hafta ichida tо‘liq mashq qilmaydi, balki ancha qisqa masofalarni tezroq, uzoq masofalarni sekinroq yugurib о‘tadi. 3. BMTB 2 ta qismga bо‘linadi – birinchi, 2-3 hafta va ikkinchi 2-3 hafta. Birinchi variantda (2 haftadan 2 qism) yuklama birinchi haftalarda har bir qismda hajmi jihatidan eng katta, ikkinchi haftlarda eng kichik bо‘lishi lozim, shunda yengil atletikachilarning funksional imkoniyatlari tо‘la va ortig‘i bilan tiklanishi uchun eng yaxshi sharoit yaratiladi. Ikkinchi variantda (3 haftadan 2 qism) eng katta yuklama har bir qismning dastlabki 2 haftasida bо‘lishi kerak, ikkinchi haftalarda u hatto yanada yuqoriroq bо‘lishi ham mumkin. Uchinchi haftalar yaqinlashtiruvchi rolini о‘ynaydi, tо‘rtinchi haftalar esa birinchi variantdagi 33

sо‘nggi haftalar singari modellovchi hisoblanadi. BMTB birinchi qismining oxirgi haftasi eng muhim musobaqa haftasini modellaydi. Ikkinchi qismda esa oxirgi hafta, aytib о‘tilganidek, hal qiluvchi musobaqa haftasi sanaladi. Mikrotsikllarni tashkil etishda yengil atletikaning har bir turiga xos xususiyatlar mavjud. Masalan, sprinterlarda (100, 200 m ) va baryerchilarda (100, 110 m ) ikkinchi hafta mashg‘ulotlari ancha yengillashtirilgan rejimda о‘tkazilishi mumkin, bundan maqsad – ortig‘i bilan tiklanishni ta’minlash. Ayni paytda о‘rta masofalarga yuguruvchilar va stayerlarda hatto sо‘nggi haftalarda ham musobaqalarga xos yoki undan yuqori tezlik bilan, lekin kichikroq hajmda mashq qilish ehtiyoji bо‘ladi. bundan tashqari, sportchining alohida xususiyatlari va, eng avvalo, uning musobaqa oldi mashg‘ulotini rejalashtirishning muayyan sxemasiga kо‘nikib qolganligi hisobga olinishi lozim. Umuman, BMTBning birinchi qismi (2-3 hafta) yengil atletikachini tayyorlashning shunday tashkilotiki, bunda u о‘z sport imkoniyatlarini sо‘nggi haftada ayniqsa yaqqol namoyon etadi. BMTBning ikkinchi qismi birinchisini turlicha takrorlash: birinchiga aynan о‘xshashi, birinchi qismda aniqlangan ehtiyojlarga kо‘ra kiritilgan о‘zgarishlar hisobiga yaxshilangan bо‘lishi mumkin. Sakrovchilar, uloqtiruvchilar, qisqa sprintga ixtisoslashganlar uchun BMTBning ikkinchi qismidagi birinchi haftalarda yuklamani yanada kamaytirsa bо‘ladi. О‘rta va uzoq masofalarga yuguruvchilar va tez yuruvchilar uchun ikkinchi qism birinchisiga nisbatan ancha yuqori shiddat bilan, lekin bosib о‘tiladigan kesmalar uzunligi hamda ularning miqdorini kamaytirgan holda о‘tkazilgani ma’qul. Shu bilan birga faol dam olish va umumiy chidamlilikni, maxsus poydevorni saqlab turish uchun harakat tezligini kamaytirish va yurish yoki yugurish davomiyligini oshirish mumkin. BMTB davomida mashg‘ulot yuklamasi tо‘lqinsimon tarzda о‘zgarib, birinchi qismda ancha jiddiy, kо‘pincha hajmi jihatidan musobaqadagidek ortiq kattaliklarga qadar о‘sib boradi. BMTB birinchi qismining qurilishi, bir tomondan, musobaqaga tayyorgarlikni modellaydi, ikkinchi tomondan, imkon chegarasidagi 34

yuklamalar bilan musobaqa faoliyatiga, ayniqsa, talab etilgan kunlarda ortig‘i bilan tiklanish davrida yana ham yaxshiroq kо‘nikish uchun sharoit yaratadi. Bu BMTBning ikkinchi qismiga, garchi uning umumiy yuklamasi kamroq bо‘lsada, taalluqlidir. BMTBning ikkinchi qismida boshqa mamlakat yoki shaharga – musobaqa о‘tkaziladigan joyga yetib borish uchun vaqt ham kо‘zda tutiladi. Agar bu yengillashtiruvchi yoki faol dam olish kunida yuz bersa, yana yaxshi. 4. BMTB oldindagi start va bellashuvlar kunidan hisoblaganda, yetti kunlik sikllardan tuziladi. Masalan, agar final starti chorshanba kuni bо‘lsa, u holda barcha MSlar payshanba kuni boshlanadi. Demak, musobaqalarda qatnashish kunlari BMTBning sо‘nggi haftasiga kiradi. 5. Haftalik MSlar yо‘nalishiga kо‘ra bir xil emas. Yuqorida aytilganlardan xulosa qilish mumkinki, BMTB birinchi va ikkinchi qismlaridan sо‘nggi MSlar musoba-qaviy hisoblanadi. Bunda BMTBning birinchi qismida musobaqa MSi о‘z ichiga musobaqaning tо‘la dasturini olishi mumkin, lekin bu musobaqa MAT hamda ruhiy soha imkoniyatlarini saqlab turish maqsadida maksimalning 85-95% darajasida nazorat musobaqasi sifatida о‘tkaziladi. Unda ishtirok etgandan keyin ikki yoki undan kо‘p marta takrorlanadigan qо‘shimcha yuklama berilishi, yana musobaqa dasturi va shundan sо‘ng katta hajmda maxsus mashqlar seriyasi bajarilishi mumkin. BMTB davomida sport texnikasi tо‘g‘risida unutmaslik lozim. odatda, bu vaqtda texnikani barqarorlashtirishga, harakatlarning ortiqcha zо‘riqishsiz, erkin bajarilishiga alohida e’tibor beriladi. Xuddi shu fikrlar taktikaga ham tegishli. Yangi, hatto avvalgilariga nisbatan ancha mukammal taktik harakatlarni qо‘llagandan kо‘ra, yaxshi о‘rganib olinganlaridan foydalanish kо‘proq naf beradi. 6. Haftalik MSda ham tо‘lqinsimonlik mavjud bо‘lib, bunda, odatda, har xil kunlarda eng katta yuklamaning ikkita chо‘qqisidan sо‘ng ozroq zо‘riqish, о‘rtacha shiddat, lekin uzoqroq davomiylik bilan mashg‘ulot о‘tkaziladi. Eng katta yuklamalar oldidan yengillashtirilgan mashg‘ulot tavsiya etiladi. 35

Bugungi kunda yengil atletikachilarga musobaqaga tayyorlanish davrida MAT ish qobiliyati yuksak darajada bо‘lishi uchun uch xil yondashuvni taklif etish mumkin: I. Tezlik-kuch ixtisosligidagi yengil atletikachilarning startoldi kunlarida yuz beradigan MAT qо‘zg‘aluvchanligi (tonusi)ning tabiiy oshishidan foydalanishlari juda muhim. Avval aytib о‘tilganidek, asab hujayralari qо‘zg‘aluvchanligi oshganda (optimumda) ular qо‘zg‘aluvchilarga ancha shiddatli faoliyat bilan “javob qaytaradilar”. Demak, sportchining musobaqadagi muvaffaqiyati kо‘p jihatdan asab hujayralari qо‘zg‘aluvchanligining optimal darajasiga bog‘liq bо‘ladi. MAT qо‘zg‘aluvchanligining ortishi, uning organizmdagi yetakchi roli tufayli, sportchi ish qobiliyatini belgilovchi barcha organ va tizimlarga ijobiy ta’sir kо‘rsatadi. Shundan MAT tonusi qanchalik yuqori bо‘lsa, harakatlar shunchalik tezkor, kuch kо‘proq, sakrovchanlik darajasi balandroq bо‘ladi. II. Barcha ixtisosdagi yengil atletikachilar uchun yengil atletikaning tanlangan turi harakatlarini bajarishlari va yuksak natijalarga erishishlarini belgilovchi asab markazlarining eng yaxshi ishchanlik qobiliyatini ta’minlash juda muhim. Bu kо‘p haftalik mashg‘ulotlardan sо‘ng ularning funksional imkoniyatlarini tо‘liq tiklash hisobiga rо‘y beradi. Qisqa sprint, sakrash va uloqtirishlarga ixtisoslashganlar uchun 8-10 musobaqa oldi kuni davomida yengillashtirilgan mashg‘ulotlar va tiklovchi vositalar qо‘llaniladi. III. 400 m , о‘rta masofalarga yuguruvchilar, stayerlar va sportcha yuruvchilar uchun ham MAT imkoniyatlarini tо‘liq tiklash zarur, lekin musobaqa oldi kunlarida uning qо‘zg‘aluvchanligini jiddiy oshirishga urinmaslik kerak. Bunday ixtisosdagi yengil atletikachilarda musobaqa haftasidan oldingi haftada mashg‘ulotlar yuklamasining umumiy hajmi odatdagidan ancha ortiq bо‘ladi, sо‘nggi haftada esa keskin qisqaradi. Biroq faqat hajm qisqaradi, shiddat esa, ayniqsa, startdan uch kun avval, kо‘rsatib о‘tilganidek, qisqartirilgan kesmalarda musobaqalarga xos yoki undan birmuncha yuqori darajada qoladi. 36

Shuni nazarda tutish kerakki, sportchi, garchi buni о‘zi har doim sezavermasa ham, musobaqalarga bir necha kun qolganda hayajonlana boshlaydi. Tajribalarning kо‘rsatishicha, sportchida mas’uliyat hissi qanchalik yuqori bо‘lsa, unda hayajon shuncha erta boshlanadi va kuchli bо‘ladi. Demak, qо‘zg‘aluvchanlikning ortishi musobaqalardan bir necha kun ilgari boshlanib, davom etadi. Muhimi, qо‘zg‘aluvchanlik musobaqa kuni eng yuqori darajaga kо‘tarilib, shu darajada butun musobaqa kunlarida saqlanib qolishi kerak. Agar musobaqa oldi kunlari (odatda, start arafasida) hayajon juda yuqori darajaga chiqsa (о‘quv-yig‘uv mashg‘ulotlaridagi turmush sharoiti, oldindagi musobaqalar xususida suhbatlar, raqib bilan uchrashuv, kо‘rsatiladigan natija tо‘g‘risidagi fikrlar va h.k. shunday kayfiyatni paydo qiladi), u holda himoyalovchi tormozlash mexanizmi ishga tushishi mumkin (kо‘pincha bu tungi uyqu vaqtida rо‘y beradi), u asab hujayralarini qattiq zо‘riqish va quvvatsizlanib qolishdan asraydi. Bu holatda musobaqa arafasida о‘zini kuch-quvvatga tо‘liq his qilayotgan sportchi uyqudan madorsizlangandek uyg‘onadi. Bunday holatlarda kо‘chma ma’noda “Yonib ketish”, “Ortig‘i bilan zо‘riqish” deyishadi. Shunga о‘xshash hodisalarning oldini olish uchun haddan ortiq hayajonlanishga yо‘l qо‘ymaslik, sport haqidagi xayollardan chalg‘ish, vaqtni kitob о‘qish, kinofilm kо‘rish, yengil atletika bilan bog‘liq bо‘lmagan suhbatlar qurish va h.k. bilan о‘tkazish kerak. Lekin eng muhim vosita – hayajonning haddan ortib ketishiga yо‘l qо‘ymaydigan jismoniy mashqlarni bajarish qо‘zg‘aluvchanlikni har qancha jilovlab turishga urinsalar ham, u kо‘pincha musobaqa kuni, ayniqsa, kuchayib ketadi. Lekin buni uzoq muddat davomida katta chidam bilan ishlashi lozim bо‘lgan yuguruvchilarga tavsiya etib bо‘lmaydi. MATning yuqori qо‘zg‘aluvchanligi yuguruvchi va tez yuruvchilarning chidamliligiga qо‘yiladigan talablar tufayli ularning ayrim organ va tizimlari faoliyati tejamkorligini izdan chiqaradi. Natijada, organizmning quvvati odatdagidan ortiq sarflanadi va, tabiiyki, sport kо‘rsatkichlarida ham bu о‘z aksini topadi. 37

Bunday bо‘lmasligi uchun startoldi kunlarida ertalablari uzoq vaqt yugurish yoki yurish hamda shunday ishlarni asosiy mashg‘ulotlar tarkibiga kiritish yо‘li bilan qо‘zg‘aluvchanlikni susaytirish zarur. Yana startdan 6 soat avval tinch sur’atda uzoq vaqt (20-30 daq) yugurish va albatta badan qizdirish mashqlariga ham uzoq muddatli yugurishni qо‘shishi kerak. Musobaqadan 24 soat avval badan qizdirish mashqlarini bajarish (odatda, mashg‘ulot boshida bajariladigan) yoki yengil mashg‘ulot о‘tkazish lozim. Badan qizdirish vaqtida u qadar zо‘riqish kerak emas, lekin, iloji bо‘lsa, qalinroq mashq kiyimida badandan ter chiqquncha ishlash zarur. Bunday mashqlar ortiqcha hayajonni yо‘qotadi, modda almashinuvi jarayonlarini kuchaytiradi, sportchining keyingi kuni bо‘ladigan musobaqadagi ish qobiliyatini oshiradi. Musobaqa arafasidagi bir kunlik sust dam olish foyda bermaydi. Kо‘p kunlik musobaqalarda sportchining о‘z chiqish kunidan avval musobaqani tomosha qilishi har doim ham maqsadga muvofiq emas, tomoshabin – sportchini musobaqalar toliqtiradi. Faqat, agar, masalan, boshqa masofalarda yugurayotgan raqibining texnika va taktikasi bilan tanishish ehtiyoji bо‘lsa, shunda musobaqalarni tomosha qilish mumkin. Agar sportchi о‘z chiqishini kо‘p kunlar davomida kutishi lozim bо‘lsa, startgacha qolgan kamida bir hafta mobaynida u sport kurashi og‘ushida bо‘lsa, shuni yodda tutish kerakki, musobaqalar о‘tayotgan joyda bо‘lish sportchining hayajonini keskin oshirib yuboradi, shundan sо‘ng keskin tushkunlik kayfiyati paydo bо‘lib, u 2-3 kun davom etishi mumkin, natijada ish qobiliyati pasayadi. Odatda, yana 2-3 kundan sо‘ng ish qobiliyati eng yuqori darajaga yetadi. Musobaqa arafasidagi oxirgi kunlarda odatdagi turmush tarzini aslo buzmaslik kerak, bu juda muhim. Ayniqsa, kun tartibi va ovqatlanish meyorini. Ilgari hech qachon uqalash kurslarini olmagan sportchilar uqalovchilar xizmatidan foydalanmasligi, odatdagidek ortiq yotib dam olmasligi, erishilishi mumkin bо‘lgan g‘alaba, musobaqa natijalari haqida sо‘z yuritmasligi lozim. Musobaqalarda ishtirok etish 38

Musobaqa kuni sportchi avval unda muvaffaqiyatli ishtirok etishi uchun nimalar qilishi kerakligiga diqqatini qaratishi, shundan sо‘ng о‘zini musobaqaga sozlashi zarur. Shu kuni sportchi qо‘zg‘aluvchanlikning optimal kо‘tarilishiga qarshi hech qanday tinchlantiruvchi farmakologik vositalardan foydalanmasligi lozim. Start oldidagi hayajon, odatda, sportchilarga muvaffaqiyatliroq ishtirok etishda yordam beradi. Shubhasiz, qо‘zg‘atuvchi vositalar iste’imol qilish ham mukmin emas. Unutmaslik kerakki, bellashuvlar о‘tkaziladigan joyda hayajon baribir juda yuqori bо‘ladi, faqat о‘rta masofalarga yuguruvchilar, stayerlar va sportcha yuruvchilargina, odatda aytib о‘tilganidek, badan qizdirish vaqtida uzoq muddatli yugurish va hayajonni bartaraf etishlari zarur. Musobaqa kuni sportchi uydan chiqayotganda, о‘z anjomlari va kiyimlarini tekshirib kо‘rishi kerak. Musobaqaga vaqtliroq – 60-80 daqiqa erta kelish, shoshmasdan kiyinib, badan qizdirish mashqlari bilan bemalol shug‘ullanib olish tavsiya qilinadi. Bu mashqlarni musobaqadagi chiqish oldidan yakunlash uchun vaqtni tо‘g‘ri hisob- kitob qilish lozim. Bellashuvgacha badan qizdirish mashqlari uchun berilgan muddat, uning mazmuni, yuklamalar о‘lchami va davomiyligini aniqlab olishi zarur. Albatta, bu vaqtdagi yuklama odatdagidek bо‘lishi shart. Musobaqa oldidan badan qizdirish mashqlari startga 40-70 daqiqa qolganda boshlanadi, chunki rо‘yxatdan о‘tish hamda startga chaqirgunlariga qadar dam olish uchun ham vaqt ortishi kerak. Sportchilarning badan qizdirish mashqlarini buning uchun maxsus ajratilgan joyda sinovdan о‘tkazib olishlari va start beriladigan joygacha bо‘lgan yо‘lni tо‘liq bosib о‘tishlari juda muhim: shu tariqa ular ortiqcha asabbuzarlikdan qutuladilar, rо‘yxatdan о‘tish va start joyiga kech qolmaydilar. Tajribadan ma’lumki, eng yirik musobaqalarda sportchi trenerning kо‘magiga umid qilmay, hamma narsani о‘zi bajarishi kerak. Yengil atletikaning har xil turlarida qizdirish mashqlari har xil bо‘ladi: davomiyligi ham, shiddati ham, dam olish tanaffuslari ham va h.k. Lekin barcha 39

holatlarda tananing yetarlicha qizdirib olinishi (iloji bо‘lsa, qalinroq sport kiyimida) va oldinda turgan katta ishga ichki hozirlik, musobaqa boshlanishiga tandagi issiqning saqlanib turishi ta’minlanishi zarur. Musobaqa о‘tkaziladigan joyning о‘zidagi ruhiy hozirlik diqqatning yaxshilab jamlanishini talab etadi. Badan qizdirish mashg‘ulotining birinchi qismi asosiy mashg‘ulot tarkibidagi badan qizdirishdan faqat shunisi bilan farq qiladiki, musobaqa oldidan yugurish ancha sust sur’atda bajarilib, ishga asta-sekinlik bilan kirishish yо‘li orqali badan qizdiriladi. Bu mashg‘ulotning ikkinchi qismi – oldinda turgan ishga organizmni sozlash – badan qizdirish uchun maxsus ajratilgan joyda amalga oshiriladi. Bunday sozlashga tayyorlanish munosabati bilan 2-5 daqiqalik tanaffus paydo bо‘lib qolishi mumkin (maxsus poyabzal kiyish, sport anjomlarini kerakli yerga olib borish, mashq о‘tkaziladigan joyga kо‘chish va h.k.). Sozlovchi mashqlar bajarilgach (о‘z yengil atletika turini qismlarga bо‘lib va yaxlit holda, о‘sib boruvchi tezkorlik bilan, lekin maksimal kuchlanishlarga yо‘l qо‘ymay), yengil atletikachilar start beriladigan joyga chiqishga tayyorlanadilar: kiyimlarini quruq trusi va maykaga almashtiradilar, о‘zlarini yengil uqalaydilar, mushaklarga qon quyilishini tezlashtiruvchi vositalar surtadilar, mushaklarini tо‘la bо‘shashtirib, dam oladilar. Ayrim sportchilar tanaffus vaqtida mushaklar chо‘ziluvchanligini, bо‘g‘imlar harakatchanligini oshiruvchi bir necha mashqlarni bajarib olishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydilar. Tanaffusdan sо‘ng yengil atletikachi badan qizdirish mashg‘ulotining ikkinchi qismini musobaqada о‘tkaziladigan joyda davom ettiradilar – bu yerga ularni startdan 15-20 daqiqa avval olib chiqishadi. Bu yerda yengil atletikaning kо‘pgina turlarida sportchilar uchun juda zarur bо‘lgan sinov urinishlari bajarib kо‘riladi. Biroq ularni maksimal zо‘riqish bilan bajarish mumkin emas, chunki hatto birgina shunday urinish ham musobaqadagi ish qobiliyatini keskin tushirib yuborishi mumkin. Bunday holatlarda sportchilar musobaqa boshlanmasdanoq quvvatlarini sarflab bо‘lganlarini qayd qiladilar. Maksimal sinov urinishlari, afsuski, bugungi kunda 40

ham badan qizdirish mashg‘uloti chog‘ida, ayniqsa, uloqtiruvchilarda uchrab turadi. Kо‘pgina yengil atletikachilar 20-60 daqiqalik tanaffuslar bilan ikki yoki uch martadan, ba’zan undan ham kо‘p marotaba maydonga chiqadilar. Bu holda har bir keyingi start oldidan 10-15 daqiqalik qо‘shimcha badan qizdirish mashg‘uloti zarur. Odatda, bu sust sur’atli yugurish (5-8 daqiqa), yugurishdagi yengil tezlanishlar, aytarli zо‘riqishsiz tarzda amalga oshiriladigan mashqlari bо‘ladi. Qisqa muddatli tanaffuslarda (10 daqiqagacha) faqat tandagi issiqlikni saqlab turishning о‘zi yetarli. Ertalab о‘tkaziladigan kvalifikatsion musobaqadan avval, asosiy bellashuv kuni badan qizdirish mashg‘ulotining 2 varianti qо‘llanilishi mumkin. Belgilangan meyorlarni oson bajaradiganlar uchun u yengillashtirilishi (lekin kamida 20-30 daqiqa), bu meyorlarni qiyinchilik bilan bajaradiganlar uchun tо‘la hajmda о‘tkazilishi lozim. Agar kvalifikatsion bellashuvlar asosiy musobaqa arafasida bо‘lsa, unda barcha yengil atletikachilar uchun badan qizdirish mashqlari tо‘la hajmda о‘tadi. Agar musobaqalar о‘rta baladlikdagi tog‘li hududlarda о‘tkazilsa, bunda odatdagi badan qizdirish mashqlaridan foydalaniladi, biroq ular uzoqroq muddat (25-30% gacha) davom etadi, chunki mashqlarga tekislik sharoitiga qaraganda asta-sekinlik bilan kirishilib, ular orasidagi tanaffuslar ham kattaroq bо‘ladi. Uzoq muddatli musobaqalar vaqtida tana isiq bо‘lishiga ayniqsa katta e’tibor berish, kuchni asrash va tо‘g‘ri dam olish zarur. Badan qizdirish mashg‘uloti va musobaqalar vaqtida sportchi butun diqqat- e’tiborini oldinda turgan chiqishlariga qaratishi kerak. “Sportga doir” suhbatlar qurish, tomoshabinlar orasida yurish, boshqa sportchilarning xatti-harakatlariga aralashish mumkin emas. Raqibning past natijalariga umid qilmasdan, aksincha, musobaqalardan ancha oldin ular yuqori kо‘rsatkichlarga erishisha olishlariga tayyor turish lozim. 41

Har qanday miqyosdagi musobaqalar tugagach, sust sur’atda lо‘killab yugurish, bir qancha nafas tizimi bilan bog‘liq va bо‘shashtiruvchi mashqlardan iborat yakunlovchi qismni о‘tkazish zarur. Hal qiluvchi musobaqalarning ertasi, ayniqsa, indini kuni shiddatli mashg‘ulotlarga kirishish aslo mumkin emas. Bu jarohatlarga va asabiy zо‘riqishlarga olib kelishi mumkin. Kо‘pincha musobaqada muvaffaqiyatsizlikka uchragan sportchilar shunday yо‘l tutib, jadal sur’atda mashg‘ulotlarni boshlab yuboradilar. Musobaqalardan sо‘ng shug‘ullanish kerak, lekin bunda yengillashtirilgan variantlarni qо‘llash, ixtisoslikka oid mashqlarga kamroq, UJT mashqlariga kо‘proq murojaat qilish zarur. II.BOB. KASB - HUNAR KOLLEJLARIDA YENGIL АTLETIKACHILARNI TAYYORLASHDA USLUBIY TAMOYILLAR 2.1. Yengil atletikachilarni tayyorlashda uslubiy tamoyillarni qullannilishi Jismoniy tarbiya nazariyasida amal qilinadigan «jismoniy tarbiyaning mexnat vaharbiy amaliyot bilan bog‘liqligi», «jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtirishga yо‘naltirilganligi», “shaxsnihar tomonlama rivojlantirish» prinsiplaridan tashqari 42

ta’lim jarayonining uslubiy prinsiplaridanham mavjud. Tarbiya jarayonidagi barcha tamoillar jismoniy tarbiya uchun qо‘llanilishi mumkin, lekin inson tarbiyasining bu yо‘nalishining xususiyligi о‘qitishning prinsiplariga aloxida mazmun va talablar qо‘yadi. Inson faoliyatining biologik, fiziologik, bioximik, biomexanik qonuniyatlari esa fikrimizning dalilidir. “Onglilik va faollilik (aktivlik)”, “Kо‘rgazmalilik”, “Munatazamlilik”, «Kuchiga yaras’halik va individuallashtirish», “Talablarni asta-sekinlik bilan oshirish” dek uslubiy prinsiplar va qoidalarga tizimli rioya qilish orqaligina о‘qitish jarayonida kutilgan muvoffaqiyatlarga erishish mumkin. 3 1. Ta’lim jarayonida onglilik va faollilik О‘qitishga ongli munosabat va unda shug‘ullanuvchining faolligihar qanday pedagogik jarayonning samaradorligini oshiradi. P.F. Lesgaft ilgari surgan jismoniy tarbiya ta’limidagi onglilik va faollilik tamoyillariharakat faoliyatlarini mexanik ravishda taqlid qilib bajarish orqaliharakatlarni о‘zlashtirishni katoiyyan qoralaydi va birinchilardan bо‘libharakatlarni taqqoslay olish, uning taxlilini qilish orqali nazariy bilimlarni vaharakat faoliyatlarini egallash g‘oyasini ilgari surdi. U “jismoniy mashq bilan shug‘ullanish faqat kuchni, jismoniy rivojlanganlikni kо‘rsatkichlarini oshiradi”, – degan qо‘pol tushunchani asosiy xatolardan biri deb kо‘rsatdi. Tarbiya jarayonida bu prinsipni qо‘llash mashg‘ulotni umumiy vazifalariga qiziqish uyg‘otish va fikrlashni shakllantirish bilan boshlanadi. Eng avvalo,harakat faoliyatini hayotiy-amaliyligi aniq misollar yordamida, ta’limning mavzulashtirish orqali amalga oshirila boshlanishi lozim. О‘qitishning boshlang‘ich etapidagi tor, ongli fikrlash doirasi, mazmuni (qomatining chiroyli bо‘lishi, kuchining ortishi vah.klar) mashg‘ulotlardagi hayotiy-amaliy holatlar orqali, jismoniy madaniyat va sport mashg‘ulotlarida shaxsni ijodiy mexnatga va Vatan mudofaasiga tayyorlashdek vazifalarnihal qilish bilan asta-sekin ixtisoslik bilimlarga tayanib amalga oshiriladi. Maxsus ommabop adabiyotlar, qо‘llanmalar tavsiya qilinadi. 3 A.Normurodov Yengil atletika. Toshkent 2005 yil 43

Nazariy bilimlarni ortishiga erishish onglilik tamoyillarining о‘zak maqsadlaridan biridir. Bu maqsadga erisha olmaslik kundalik bajariladigan jismoniy mashqlar bilan shug‘ullashnish mashg‘ulotlariga odatning shakllanishi susaytiradi, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishni turmush tarziga aylanishiga tо‘sqinlik qiladi. Bundan tashqari, shug‘ullanuvchilar jismoniy madaniyat, sport mavzulariga oid muntazam leksiyalar, suxbatlar,hikoyalar eshitishlari, maktab fizkulptura dasturining nazariy qismini о‘rganishlari, metodik vahujjatli filpmlar kо‘rishlari, о‘z-о‘zini tibbiy nazorat qilish qoidalarini bilishlari, “aktiv, passiv dam”, “bajara olish”, “xarakat malakasi”, “oliyharakat tartibi”, “malakaning ijobiy va salbiy kо‘chishi” atamalari moxiyatini tushunishlariga lozim. О‘zlashtirilishi, mustaxkamlanishi, takomillashtirilishi lozim bо‘lgan,harakat faoliyatini nima uchun aynan о‘qituvchisi yoki murabbiy kо‘rsatganidek bajarish shart ekanligi о‘quvchi ongiga yetkazilishi majburiyati yuzaga keladi. Mashqlangan barmoqlar (voleybolchiniki) turmushda barmoqlarning nozik harakatlarini talab qiladigan kasblarni egallashda (soatsoz, zargar va boshqalar) qо‘l kelishi ongiga yetgan shug‘ullanuvchi ta’lim jarayoniga ongli munosabatda bо‘lishidan tashqari, uning faolligi ortadi. Mashq, harakat texnikasini egallash oz energiya sarflab samarali harakat qilish, uni bajarish orqali organizmda sodir bо‘ladigan turli xil о‘zgarishlarni tushunish, topshiriqka nisbatan onglilik va faollikni oshiradi. О‘qituvchilarning kо‘tarinki kayfiyati, yuzidagi tabassumi, kiyimlarning yarashganligi va ixchamligi,harakatlarnihavas qiladigan darajada chiroyli, ravon ketma-ketlikda bajarishi, mashqlar tarkibini uning bajarilishi ritmiga moslab, tо‘rtliklar tarzida baravariga aytiladigan aytishuvlar kiritilishi ta’lim jarayonidagi vazifalarnihal kilishga zо‘r qiziqishni kuchaytiradi va fikrlashni shakllantiradi. Jismoniy tarbiya jarayonida ongli analiz va jismoniy mashqni bajarishda nazoratdan foydalanish ta’limning prinsipial mexanizmlaridan biridir. 44

Ongli ravishda bajarilayotgan “ixtiyoriyharakat”ning moxiyatiga yetib, uning bajarilishi texnkasining asosi, zvenolari, detallarini nazorat qila olishning axamiyati ta’lim jarayonida о‘z samarasini berishi ilmiy-amaliy isbotlangan. Abelpskiyning tajribasi bо‘yicha shug‘ullunuvchilarni sakrash texnikasiga о‘rgatish uchun 120-150 urinish (popqtka) tavsiya qilingan. Urinishlar tugallangandan sо‘ng shug‘ullanuvchilar bilan shuharakatning tuzilishi, bajarish texnikasi haqidagi suxbatlar, (diskussiya) natijasi о‘ta qoniqarsiz bо‘lgan. Navbatdagi guruxga esa mashq texnikasi, uning tuzilishi, hayotiy-amaliy axamiyatihaqida yetarli darajadagi nazariy tayyorgarlikdan sо‘ng mashqni bajarish tavsiya qilinganda, shug‘ullanuvchilar 2-3 urinishdan keyin mashq texnikasini osongina о‘zlashtirib olganliklari kuzatilgan. Amaliyotda yuqori malakali sprotchilar mashqni sport texnikasi avtomatlashgan darajada, yaoniharakatni oliy maqomda bajara olishni о‘z oldilariga maqsad qilib qо‘yadilar. Mexanik ravishda tushunmay, kо‘r-kо‘rona, taqlid tarzida mashq qilishning samarasizligi, surunkali mashq qilish jarayonida meoyoridan ortiq energiya sarflashga, shug‘ullanuvchida shuharakatga nisbatan sovish, “toqatsizlikni”ni shakkllantiradi. Shuning uchun ongli taxlil – о‘zharakatini baxolay olish, о‘qitish jarayonining chо‘zilib ketishini oldini oladi. Ongli analizda mashq texnikasini taxlili bilangina chegaralanmay, uni biomexanik, matematikhisoblash, bioritmiya va sport metrologiyasining qonuniyatlarini nazarda tutganholda, shug‘ullanuvchining anatomiya, sport fiziologiyasi, bioximiya soxalaridagi bilimlarga tayaniladi. Tezlikni talab qiluvchi mashqlar vaqtning mikrointervalini, gimnastika jixozlaridagi mashqlar esaharakatning fazodagi chegaralarini,harakatning yutqazilayotganliginihis qilishdek talablarni qо‘yadi, bu о‘z navbatida, ixtiyoriyharakatlarning bajarilishini ongli nazorat qilishga о‘rgatadi. Mashqni bajarishdan oldin uni tuzilishi, ijrosiharakatni ifodasini fikran kо‘z oldiga keltira olish («ideomotor trenirovka») – onglilik tamoyillarining asosiy vositalaridan biridir. 45

Faollik mashg‘ulotlarda shug‘ullanuvchilarning barchasini tugal band qilish, ular faoliyatini “frontal”, «guruxli”, tashkillash orqali, asosiy jixozlar yoniga qо‘shimcha sport anjomlari qо‘yish, kuchiga yarasha bо‘lmagan mashqlarni bir- ikkihaftalik tayyorgarlik va trenirovkadan sо‘ng bajara boshlasalar, shug‘ullanuvchilarni mashqni mustaqil bajarishga urinishi о‘z-о‘zidan ortishi sodir bо‘ladi. Ta’lim jarayonida о‘yin va musobaqa (“Jismoniy tarbiyaning uslublari” mavzusiga qaralsin) metodlarining qо‘llanishi, sport maydoni, mashg‘ulot о‘tkaziladigan joylarning badiiy jixozlanishi, gigiyenik orastaligi, ta’lim jarayonida shug‘ullanuvchilarda jonbozlik (initsiativa) kо‘rsatish, vazifanihal qilish uchun javobgarlikhissini о‘z bо‘yniga olabilish, maosuliyatnihis etish va о‘zlashtirish jarayoniga ijodiy yondoshishni tarbiyalaydi. 2. Ta’lim jarayonida kо‘rgazmalilik tamoyillari Mashqni kо‘rsatish tushunchasi jismoniy tarbiya ta’limi jarayonida о‘zining keng maonosiga kо‘ra pedagogika nazariyasi ramkasidan allaqachonlar chiqib ketgan.hozirgi kunda bu tushuncha о‘zigahis qilish, obrazli ifodalay olish, tashqi shaklini ifodalab namoyish qilishdek keng maononi oladi. Ta’lim jarayonida bajarib kо‘rsatish va kо‘rishning bir-biri bilan о‘zaro bog‘liqligi .harakat faoliyatihaqidagi birlamchi (boshlang‘ich) tushuncha mashqning natural shaklda bajarilishini kо‘rgandan sо‘ng hosil bо‘ladi. Kо‘rgazmali qurollar, suratlar, chizmalar, maketlar, kino suratlar (sekinlashtirib olinganlari), kino-badiiy, hujjatli, о‘quv filpmlari, video, mulptvideo vah.k. tarzida kо‘rsatiladi va taqlid tarzida ularni bajarish о‘quvchidan talab qilinadi. О‘zlashtirish jarayonining asosiy omilihisoblangan kо‘rgazmalilikning ikki kо‘rinishi amaliyotda mavjud bо‘lib, ular mashqni aynan bajarib yoki vositali yordami bilan kо‘rsatish deb farqlanadi. Aynan yoki vositali kо‘rgazmalilik ta’lim jarayonida о‘qituvchiga mashqni namunali darajada bajarib kо‘rsatish talabini qо‘yadi. Namunali darajadagi kо‘rsatish-namoyish qilish sodir bо‘lishi mumkin bо‘lgan xatolarning oldini 46

olishini amalda isbotlangan. Amaliyotda esaharakatning qanday bajarilishini о‘quvchi kо‘rmay turib, uning texnikasini о‘rgatish boshlab yuboriladi va bu о‘z navbatida shug‘ullanuvchilarni xatolariga sabab bо‘ladi. Ularni tuzatish ta’lim jarayonining vaqtini chо‘zilishiga olib keladi. Mashqni namunali tarzda kо‘rsata olmaydiganlar mashqlarni oldindan tanlangan va tayyorlagan shug‘ullanuvchi orqali kо‘rsatishdan foydalanishi lozim. Xarakat faoliyati xaqida birlamchi (dastlabki) tushuncha о‘quv kino tasmasi, chizma, rasm, maket, plakat, va boshqalarda mashqni shug‘ullanuvchilarga kо‘rsatish orqalihosil qilinadi, ayniqsa, katta, о‘rta, maktab yoshidagilar uchun kо‘rgazmalikni bu uslubi ularning fikrlashi, harakatni his qilishi uchun qо‘l keladigan vositadir. His qila olish qobiliyati yaxshiroq shakllangan shug‘ullanuvchida kо‘z oldiga keltira olish, taqlid qila bilish (avvaliga mexanik) tarzda bо‘lsaham axamiyati kattadir. Ayniqsa, ta’limning ketma-ketligi о‘zlashtirishda (xarakatni bо‘laklarga ajratib о‘rgatishda), yо‘llanma beruvchi mashqlar (xarakat texnikasining asosiga yaqin bо‘lgan mashqlar)dan foydalanish, harakat texnikasini о‘zlashtirishni osonlashtradigan (bajarilishi tarkibida aynan shuharakat elementlari bor) mashqlarni qо‘llash ta’lim jarayoniga kо‘rgazmalilik tamoyillari qо‘yadigan asosiy talablar bо‘lib, bular,harakat xaqidagi tushunchalar mezonini oshiradi. Mashqni bajarishda “о‘z soyasidan foydalanish”, “xarakat satxi chegarasini belgilash”, «taqlid qilish”, “mо‘ljal olish”, “о‘xshatish”, kо‘rgazmalilikning uslublardandir. Bular ta’lim jarayonini faollashtiradi, birlamchi malakani shakllantirish vaharakatni oliy tartibda bajara olishga yо‘l ochuvchi asosiy omillardir. 3. Kuchiga yaras’halilik va individuallashtirish uslubiy tamoyillari Individning imkoniyati, qobiliyati, xususiyati, jinsi, yoshi, jismoniy rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarligi vahokazolar bu prinsip mazmunining omillari bо‘lib, ta’lim jarayonini boyitadi. Ta’limga ongli munosabat, bu 47

jarayondagi faollikni namoyen bо‘lishi, tanlangan faoliyatning ijrosida kо‘rgazmalikning samarasi, kuchiga yaras’halilik va individning xususiyatlari bilan chambarchas bog‘liq va kо‘zlangan maqsadga tez erishish uchun vositadir. Kuchiga yarashalilikning tub maonosi organizmning hayotiy faoliyatining maolum ishdagi funksional xususiyati va qobiliyatini hisobga olish demakdir. Bu prinsip qobiliyatning chegarasini aniqlay olish talabini qо‘yadi. Demak, ta’lim jarayoni turli sharoitda xilma-xil tashqi ta’sirini hisobga olishni, shug‘ullanuvchi uchun meoyor tanlay bilishni taqazo etadi. Meoyor bо‘lib turli xil yoshdagilarning jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish dasturlari, ularning jismoniy sifatlari uchun belgilangan normalar xizmat qilishi lozim. Sobiq Ittifoq jismoniy tarbiya tizimida “Mexnatga va Vatan mudofaasiga tayyor” fizkulptura kompleksi jamiyat a’zolarining, barcha yoshdagilarning (6 dan 60 yoshgacha) jismoniy tarbiyasining dasturi va jismoniy tayyorgarligi normalarini о‘zida mujassamlashtirgan bо‘lib, kuchiga yaras’halilik tamoyillari talablari chegarasidan chiqmagan. Mamlakatimizda esa bu vazifani Respublika axolisining jismoniy tayyorgarligini aniqlaydigan «Alpomish va Barchinoy» testi talablari va normalari bajaradi. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarida meoyorni aniqlash tarbiyachi murabbiylar va pedagoglar, tibbiy xodimning birgalikdagi tizimli izlanishlar orqali amalga oshiriladi. Mashq qilish uchun organizmga kuchiga yarasha bо‘lmagan mashq meoyoriga mashqni organizmni zо‘riqishi orqali energiya sarflashga sistemali majbur qilishning salbiy oqibatlari ham hozirgi kundaham ilmiy,ham amaliy jixatdan isbotlangan. Ma’lum darajadagi jismoniy tayyorgarlikka ega bо‘lgan sport tayyorgarligi bor shug‘ullannuvchining organizmi uchun me’yor hisoblangan hajmdagi jismoniy mashqlar yangi, shug‘ullanishni endigina boshlaganlar uchun kuchiga yarasha bо‘lishi mumkin, lekin uni me’yor qilib olish notо‘g‘ri bо‘ladi. Jismoniy tarbiyada kuchiga yaras’halilik о‘zgaruvchandir. Shug‘ullanishning ma’lum davrida tanlangan me’yorga chidash uchun katta jismoniy, ruxiy zо‘riqish 48

talablari qо‘yilsa, bir muncha vaqtdan sо‘ng u kuchiga yarasha bо‘lib, me’yorga aylanadi buni tarbiya natijasining ijobiy tomonga о‘zgarishi deb qaraladi. Maolumki, yangi harakat vujudga kelgan harakatlarning eskilarini bazasida shakllanadi. Shunga kо‘ra jismoniy tarbiya jarayonidagi asosiyhal qiluvchi rolni mashqni о‘zlashtirish egallaydi. Materialni shunday о‘rgatish lozimki, uning mazmuni, organizmga taosirining kuchi, о‘qitishning navbatdagi etapi uchun yangi pog‘ona rolini о‘ynasin. Amaliyotda bu fikr “ma’lumdan noma’lumga”, “о‘zlashtirilmagandan о‘zlashtirilganga”, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishda esa “kuchiga yarasha emasdan kuchiga yarashalikka” deb formulirovka qilinadi. Bundan tashqari, vazifalarni mashg‘ulotdan-mashg‘ulotga, asta-sekinlik bilan qiyinlashtirishham ta’lim jarayonning asosiy shartlaridan biridir. Bu esa osondan qiyingalilikni taqazo etadi. Bular albatta ta’lim jarayonining uslubiy xususiyatlarini vujudga keltiradi. Individuallashtirish о ‘ qitishning muxim omili. О ‘quvchining jismoniy rivojlanganligi k о ‘rsatkichlari – b о ‘yi, tanasi va aozolarining uzun yoki qisqaligi, y о ‘g‘on yoki ingichkaliligi, vazni, b о ‘g‘inlarharakatchanligi, k о ‘krak qafasi, ekskursiyasi jismoniy sifatlari – kuchliligi, tezkorligi, chaqqonligi, chidamliligining rivojlanganligi, psixologiya nuqtai nazaridan qaysi tipga mansubligi va boshqalar individning xususiyatlari hisoblanib, ular ta’limning samaradorligiga katta ta’sir k о ‘rsatadi. О ‘qituvchi yoki murabbiyning individni qayd qilingan xususiyatlaridan birortasiga nisbatan loqaydligi tarbiya jarayonida, mashg‘ulotlar samaradorligidan k о ‘zlangan maqsaddan uzoqlashtiradi. Masalan, jismoniy rivojlanganlik k о ‘rsatkichlaridan, buyining darozligi (balandligi) – “akselerat”ligidek xususiyati past b о ‘yli tengdoshi bilan bir guruxda shug‘ullanayotganida ta’lim jarayoniga salbiy yoki ijobiy taosir k о ‘rsatishi mumkin. Shuholatga tayanib uzunasiga q о ‘ygan konpdan sakrash mashqida о ‘qituvchi uchun muammoni vujudga keltiradi, yaoni baland b о ‘yili uchun depsinish “most”ini sport jixozidan uzoqroq q о ‘yish lozim, b о ‘yi tengdoshidan past b о ‘lgan о ‘quvchini mashq texnikasini buzib bajarishga sabab b о ‘ladi. Chunki 49

jixozidan uzoq q о ‘yilgan mostdan depsinish b о ‘yi tengdoshidan past о ‘quvchi uchun kuchiga yarashadan k о ‘proq z о ‘riqish talab q о ‘yibgina emas, о ‘qitishda shug‘ullauvchining individual xususiyatini eotiborga olmaslikga, ortiqcha muammolarni vujudga ketishiga olib keladi. Jismoniy yuk meoyori bir xil о ‘quv guruxdagi о ‘quvchilar uchun jismoniy tayyorlik k о ‘rsatkichlariga turlicha taosir k о ‘rsatishi mumkin. Tanlangan mashqni shug‘ullanuvchi kuchiga, tezkorligiga, chidamliligiga bog‘liqligi individning xususiy portretining t о ‘laligicha ch о ‘zish imkonini beradi. 4. Munatazamlilik uslubiy tamoyillari Mashg‘ulotlarning tizimi, dam olish bilan jismoniy yukning almashuvining t о ‘g‘ri navbatlashuvi va ularning ketma-ketligining о ‘zaro bog‘liqligi ta’lim jarayonida muntazamlilik uslubiy tamoyillarining asosiy nizomidir . Mashg‘ulotlarning muntazamligi va jismoniy yuk(lama)ning dam olish bilan ratsional almashinuvi. Mashq qilishning muntazam emasligi ta’lim jarayonida yetarli darajada samara bermaydi. Tabiiy rivojlanish qonuniyatlaridan amaliyotda biz shunga guvoxmizki, mashg‘ulotlar uzluksiz va muntazam olib borilsa, jismoniy mashqlar taosiridan organizmning funksional imkoniyati, jismoniy qobiliyati yaxshilanadi. Muntazam mashg‘ulotlardanhosil b о ‘lgan reflekslar uzluksizlikni talab qiladi. Uzluksizlikning buzilishi malakani asta-sekinlik bilan s о ‘nishiga olib keladi. Mustaxkamlanib avtomatlashgan yoki “oliy harakat maqomi”da bajarila boshlagan harakat ta’lim jarayonida faoliyatning muntazam takrorlash shartini, kerak b о ‘lsa, talabini q о ‘yadi. Chunki organizmning funksional holati yaxshilanib muntazam mashq qilish va mashg‘ulotlar natijasida ma’lum natijani k о ‘rsata boshlagan b о ‘lsa muntazamlilikni biroz buzilishi,hosilani asta-sekin y о ‘qqa chiqishiga olib kelishi mumkin. Obrazli qilib xulosa kilganda, muntazam tizimli mashg‘ulotlar qoldirgan yarimsharlar pu о ‘tlog‘idagi “iz”dan ijobiy о ‘zgarishlar sodir b о ‘ladi, yangi 50

о ‘zlashtirilmaganini о ‘rganish osonlashadi. J. Lamark fikricha, «tizimli va muntazam ravishda mashq qildirilgan organ asta-sekinlik bilan rivojlanadi, о ‘sadi, mashq qildirilmagani о ‘z qobiliyatini susaytiradi va xususiyatini y о ‘qotib boradi». Nisbatan katta b о ‘lmagan tanaffus aktiv muskul hujayralari vaznining kamayishiga, komponentlari tuzilishining lozim b о ‘lmagan о ‘zgarishlariga, hatto morfologiyasining regresssiyasiga olib keladi. Ayrim regressiv о ‘zgarishlar hatto 5-7 kunlik tanaffuslardaham sodir b о ‘lishi mumkin (N.V. Zimkin, D.L. Ferdman, O.I. Faynshmidt va boshqalar). Jismoniy kamolotga erishish jismoniy tarbiya jarayonining uzluksiz olib borilishi tanaffuslarsiz, oqlanmagan y о ‘qotishlarsiz,har bir mashg‘ulotdagi samara oldingi mashg‘ulotning “iz”i hisobiga qatlam-qatlam b о ‘lib qalinlashsa, avvalgi mashg‘ulotlar keltirib chiqargan ijobiy о ‘zgarishar takomillashtirilsa va rivojlantirilsagina sodir b о ‘ladi. Bu talabni amalga oshirish jismoiy tarbiya amaliyotida haftada 2, 3, 4,hatto 5 martabali mashg‘ulot (ertalabki zaryadka va boshqa q о ‘shimchalarni hisobga olmaganholda)lar orqali y о ‘lg q о ‘yiladi. Qolaversa, “shug‘ullanganlik” qancha yuqori b о ‘lsa, mashg‘ulotlar orasidagi intervallar shuncha qisqaradi va jismoniy tarbiya jarayoni shunchalar zichlashadi. Bu о ‘z navbatida organizmning funksional imkoniyatini ijobiy tomonga о ‘zgartiradi. Mashg‘ulotlarning konsentratsiyasi qanchalik yuqori b о ‘lsa, akademik mashg‘ulotlar va sport trenirovkasi uchun uzluksizlikning ifodalanishi shunchalar xarakterli b о ‘lishi mumkin. 5. Takroriylik va variatsiyalash (shaklini о ‘zgartirib q о ‘llash tamoyillari) Jismoniy tarbiya jarayonida tarbiyaning boshqa turlariga nisbatan takroriylik – qayta bajarish muxim axamiyatga ega. I.P. Pavlov va A.N. Krestovnikov k о ‘rsatganidek, harakat malakasining fiziologik asosihisoblangan dinamik steriotipni k о ‘p marotabalab takrorlashsiz shakllantirish va tartibga solish mumkin emas. 51

Takrorlash, eng avvalo organizmdagi morfo funksional о ‘zgarishni tartibga solish va qayta moslanishi uzoq muddat davomida taominlanishi uchun zarur b о ‘lib, uning bazasida jismoniy sifatlarning rivojlanishi r о ‘y beradi, erishilganlari mustaxkamlanadi, keyingi progress uchun sharoit yaratiladi. Takrorlashlarsiz jismoniy tarbiyani amalga oshirib b о ‘lmaydi. Faqatgina har bir mashg‘ulot takrorlanmay, mashg‘ulotlardagi ketma- ketlilikham, qaysidirhollarda aynan shu mashg‘ulotlarni о‘zinihaftada, oy, davomida va mashg‘ulotlar vaqtining maolum davrlari ichida (xaftalik, oylik vah.k. sikllar) takrorlanadi. Takroriylikning darajasi q о ‘llanilayotgan mashqlarning qanday maqsadga qaratilganiga, jismoniy tarbiyaning u yoki bu etapidagi umumiy y о ‘nalishiga, shug‘ullanuvchilar kontingenti va xususyatlariga jismoniy yukning xarakteriga taosir qiluvchi boshqa faktorlariga bog‘liq. Shuning uchun takroriylik daqiqasi ayrimholda k о ‘proq va ayrimhollarda oz b о ‘lib uning aniq natijasi jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarning muntazamliligi da ifodalanadi. Jismoniy tarbiya jarayoni uchun takroriylik qatorida variativlikham о ‘z axamiyatiga k о ‘ra maolum о ‘ringa ega. Mashqlarni bajarish sharoiti uning k о ‘rinishini, nagruzka dinamikasini о ‘zgartirib, usuliyatlarni turlichasini q о ‘llash bilan mashg‘ulotlarning shakli va mazmunini bir xil mashg‘ulotni yoki uning mashqlarini shaklini birvarakayiga о ‘zgartirish variatsiyalash deb qabul qilingan. Bu о ‘rinda quyidagi oboyektiv qarama-qarshiliklarga diqqat eotiborini qaratish lozim. K о ‘p marotabalab qaytarish jarayonida harakatlarning dinamik steriotipi va organizmni unga q о ‘llanilayotgan nagruzkaga javob reaksiyasi yanada stabillashuvi va standartlashuvi sodir b о ‘ladi. Shuning uchun mashqni harakat holatining shakli va mazmunini aytarli о ‘zgartirmay takrorlash va uni davomiyligi chegaralanmasa, ertamikechmi, baribir, harakat malakasining y о ‘nalishidan chetlanishi sodir b о ‘lishi va jismoniy sifatlarning rivojlanishining t о ‘xtashi r о ‘y berishi mumkin. Bu qarama-qarshilik takroriylik va variativlikni q о ‘shib q о ‘llash orqaliginahal etiladi. 52

Standart mashqlarni bilan shug‘ullanishda variativlik nagruzkalarni takrorlash fonida uninghajmi va inttensivligini mashg‘ulotlarning tuzilishi va mazmunini saqlaganholda о ‘zgartirib q о ‘llash bilan yangilash orqali tarbiya jarayonini yuqori pog‘onaga k о ‘tarishga erishamiz. Jismoniy nagruzka va dam olishning ratsional navbalashuvi. Jismoniy tarbiya jarayonining munmazamligi dam olish bilan nagruzka berishning doimiy b о ‘lishligini man qilmay, taxminiy m о ‘ljal olish orqali amalga oshiriladi. Nagruzka shug‘ullanuvchilar organizmiga jismoniy mashqlar ta’sirini maolum darajadagi kattaligi b о ‘lib, u organizmni funksional imkoniyatini oshirish faktori hisoblanadi. Bunga organizmning “ish potensiali”ni sarflash va «charchash» orqali erishiladi, energiyani tiklash jarayoni uchun stimul hisoblanadi. Tiklanish jarayonining qonuniyatlari kuchiga qarab nagruzka va dam olish bir vaqtning о ‘zida nagruzkani q о ‘llash paytidagi sharoiti bilanham chambarchas bog‘liklik mavjud. K о ‘p sonli ilmiy izlanishlarning k о ‘rsatishicha, ish qobiliyati dam olish sharoitida qonuniy ravishda belgilangan fazalar buyicha о ‘zgarib turadi. Ish paytida, nagruzka katta b о ‘lsa, ish qobiliyati darajasining pasayishi sodir b о ‘ladi, charchash rivojlana boshlaydi. Oqibatda ish bajarish t о ‘xtaydi, organizmga dam berish kerak b о ‘ladi, dam paytida tiklanish jarayoni boshlanadi, navbatdagi nagruzkaga stimul tayyorlanadi. T о ‘g‘ri, ayrim paytda tiklanish jarayoni ish vaqtidayoq boshlanadi, lekin ish qobiliyatining t о ‘la tiklanishi uchun dam olish sharoiti yaratilishi kerak. Aytarli yuqori darajadagi katta nagruzkada va lozim b о ‘lgan dam olish intervalida tiklanishnig borishi ish qobiliyatining ish boshlangungacha b о ‘lgan darajasiga yetib qolsa-da, u t о ‘la tugallanmaydi, chunki uning orqasidan “yuqori tiklanish” fazasi sodir b о ‘ladiki, uning asosida organizmning energetik resurslarining super-konpensatsiyasi (fosfokreatin, glikogen va hokazolarning tiklanishi) yotadi. Yuqori tiklanish fazasi dam olish davom yettirilgan holdagina almashadi va ish qobiliyati organizmda ish boshlanguncha b о ‘lgan holatga qaytadi. 53

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki: birinchidan – organizmning funksional imkoniyatlari dinamikasi faqat nagruzka bilan emas, ish qobiliyatining tiklanishi va rivojlanishi uchun zarur b о ‘ladigan dam olish bilan shartli bog‘liq. Shu sababli dam olishga nagruzka kabi jismoniy tarbiya jarayonining yetakchi komponentlaridan biri deb qarashimiz lozim. Shunga k о ‘ra, jismoniy tarbiya sanoati – bu maolum maonoda nagruzka bilan dam olishni t о ‘g‘ri navbatlashtira (almashtira olish) demakdir. Ikkinchidan – nagruzka bilan dam olishni ratsional almashtirish muammosini hal etishda tiklanish jarayoni fazali ekanligini hisobga olishimiz, navbatdagi nagruzka tiklanishning qaysi fazasiga t о ‘g‘ri kelayotganligini, chunki о ‘sha nagruzkaning samarasi qaysi fazaga tushganligiga qarab turlicha b о ‘lishini unutmasligimiz kerak. Agar nagruzkalar orasidagi interval ch о ‘zilib ketsa « tiklanish » fazasiga t о ‘g‘ri kelmasa, amalda funksional imkoniyatlar oshmaydi. Agar navbatdagi nagruzka qayta tiklanib ulgurmagan fazaga t о ‘g‘ri kelsa, pirovard natijasi funksional imkoniyatlarning pasayishigahamda oxir-oqibat charchashga olib keladi. Lekin nagruzka “yuqori tiklanish” fazasiga mos kelib qolsa, uninghajmi va intensivligini oshirish uchun imkoniyat yaratiladi va shu tariqa ish qobiliyati doimiy ortib boradi. Shunga eotibor berish kerakki nagruzka bilan dam olishni о ‘rin almashtirilishi har bir mashg‘ulot davomida olib borilmasligi kerak degan tushuncha paydo b о ‘lmasligi kerak. Qator mashqlarni, ayniqsa, chidamlilikni rivojlantirishga y о ‘naltirilganini qisman qayta tiklanib ulgurmagan fonda bajarishga ruxsat etiladi, xatto uni maqsadga muvofiq deyishham t о ‘g‘ri b о ‘ladi, chunki ish qobiliyatining oshishi charchash orqali amalga oshiriladi. Bu fikrni aloxida turkum mashg‘ulotlar uchunham aytish mumkin. Organizm t о ‘la tiklanmagan sharoitda qator mashg‘ulotlar о ‘tkazib, biz ularning effektini t о ‘plagandek (yiqqandek) b о ‘lamiz va bu bilan organizmga nisbatan qattiq talablar q о ‘yamiz, navbatdagi dam olish davridagi kuchli tiklanish uchun yetarli stimul yaratamiz. Dam olishning intervali 54

bu turkumdagi mashg‘ulotlar uchun, albatta, ish qobiliyatining umumiy tiklanishi “ yuqori tiklanishi ” uchun yetarli darajada katta b о ‘lishi lozim. Qayta tiklana olmaganlik fonida axamiyatli darajadagi yuklamadan shug‘ullanuvchilarning muvofiq ravishdagi dastlabki tayyorgarligidan s о ‘ng foydalaniladi. Turkumli qayta tiklana olmaganlik fonida о ‘tkazilgan mashg‘ulotlarning effekti yig‘indisiga nisbatan extiyotkorlik zarur. Bu tizimdagi nagruzkalar asosan sport trenirovkalari uchun xarakterlidir. Yana bitta aniqlik kiritaylik. Amaliyotda nisbatan abstrakt va soddalashtirilgan tiklanish va bir xil tipdagi nagruzka jarayonining grafigiga duch kelamiz. Hayotda, jismoniy tarbiya praktikasida nagruzka doimo xarakteriga k о ‘ra (kuch, tezlik, chidamlilik vah.k.) intensivligihajmiga k о ‘ra navbatlashadi. Tiklanish jarayoni turlicha b о ‘lgan organ va sistemalarda bir xilda va bir vaqtning о ‘zida bormasligi eotiborimizda (geteraxron tarzida) b о ‘lishi lozim. Bundan tashqari, xatto bir turdagi funksional tuzum chegarasidaham turli funksional xususiyatlar tiklanishida ham geteroxronlik kuzatiladi, giteroxronlik bilan bog‘liq bioximik jarayonlardagi tiklanishham teng amalga oshmaydi. Masalan, muskulni energiya potensialining tiklanishida avvaliga ATFning miqdori normallashadi, s о ‘ngra kreotinfosfat va nixoyat, glikogen о ‘z normasiga qaytadi, buharakat apparati ish qobiliyati tiklanishining bir vaqtning о ‘zida, ayniqsa, turli xarakterdagi ishni bajargandan s о ‘ng r о ‘y bermasligini k о ‘rsatadi. Mashg‘ulotlar ketma-ketligi va ularning mazmunini turli tomonlarining о ‘zaro bog‘liqligi, mashg‘ulotlarning optimal ketma-ketligi muammosi, kuchiga yaras’halilik muammosi bilan uzviy bog‘liq. Haqiqatdan ham jismoniy tarbiya jarayonida bir y о ‘lni tanlash bilan biz shug‘ullanuvchilarning imkoniyatlari va ularning rivojlanish qonuniyatlari bilan hisoblashishga majburmiz, ya’ni shu etap uchun nimani uddalay olamiz-kuchimizga yarasha, keyingisida nimadan iborat b о ‘lishi lozimligini belgilab olamiz. Shunday qilib, kuchiga yarashalilik ketma- ketlikni shart qilib oladi. Ketma-ketlilik muammosi kuchiga yaras’halilik muammosiga borib taqalmaydi. Ularning qay y о ‘sinda borishi, jismoniy 55

tarbiyaning qaysi etapida qanday y о ‘l tutish lozimligini aniqlash, nima uchun kuchiga yaras’halilik tanlandi, ularni qaysinisini y о ‘lidan borish maqsadga oson olib boradi? Mana shu savollarga beriladigan javob orqali optimal ketma-ketlilik muammosihal qilinadi. Avval aytib о ‘tilgandek, ta’lim va tarbiya jarayoni y о ‘lini tanlashda rioya qilinadigan qoidalar – maolumdan nomaolumga, osondan qiyinga, oddiydan murakkabga b о ‘lib, bu qoidalar ketma-ketlikning ayrim shartsiz komponentlari ekanligini ifodalaydi va shuning uchun unga kiritilishi lozim b о ‘lgan q о ‘shimchalar konkretlashtirilishi zarurligi k о ‘rsatilib о ‘tilgan. Agar jismoniy tarbiya jarayoni t о ‘laligicha nazarda tutilsa, umumiy materialning asta-sekinligi, biologik yosh rivojlanishi qonuniyatlari va keng umumiy jismoniy ma’lumotdan, nisbatan chuqurlashtirilgan, ixtisoslashtirilgan Mashg‘ulotlarga о ‘tish, keyinchalik umumiy tayyorgarlik bilan birgalikda q о ‘shib olib borish mantiqan t о ‘g‘rihisoblanadi. Ma’lumki, jismoniy tarbiyaning turli vositalaridan foydalanish uchun biologik fundament birdaniga vujudga kelmaydi.hammadan avvalharakat koordinatsiyasi va tezkorlikni belgilovchi funksiyalarhal qilinadi, s о ‘ngra maksimal kuch sifatlari va undan keyinroq chidamlilik namoyon qila olishning chegaralari vujudga keladi . Shunga muvofiq, jismoniy tarbiyaning dastlabki etaplarida koordinatsiya talab qiluvchi mashqlar, tezkorlik qobiliyati uchun, s о ‘ngra kuch talab qiluvchi mashqlarning miqdori vahajmi oshiriladi va oxirida chidamlilikni rivojlantirishga yuqori talab q о ‘yuvchi mashqlarni bajarish uchun mashqlar tavsiya etiladi. Albatta, bundan jismoniy sifatlar navbatma-navbat tarbiyalanar ekan, degan xulosa chiqarmasligimiz kerak. Jismoniy tarbiya jarayonihar doimhar tomonlama b о ‘lishi zarur, gap shug‘ullanuvchi yoshining rivojlanishi qonuniyatlarini q о ‘llab, aksentini ketma-ket shu jarayonning turli tomonlariga qaratish xaqida bormoqda. Umumiy keng jismoniy bilimlar beradiganlardan ixtisoslashtirilgan mashg‘ulotlarga о ‘tish qonuniydir. Dastlab keragicha asosan amaliy faoliyat turlarining elementar asosini tashkillovchi turli-tuman harakatlar (eng sodda 56

gimnastika harakatlari, mashqlari, asosiyhayotiy zaruriy harakatlar – yurish, yugurish, sakrashlar, t о ‘siqlardan oshishlar, uloqtirish vah.k.lar) о ‘zlashtiriladi. Shu asnoda sport yoki professional faoliyat turi b о ‘yicha ixtisoslik tanlanadi. Jismoniy tarbiya jarayonining turli etaplarida materialni ketma-ketligi k о ‘pincha, konkret shart-sharoitlarga bog‘liq. Nazarda tutilganharakat faoliyatlari turlari orasidagi oboyektiv bog‘liqlikning mavjudligi, ulardan biri-biriga uzatiladigan, о ‘tadigan elementlarning borligi va mos kelishi, о ‘zlashtirilishi, mustaxkamlash, takomillashtirishni osonlashtiradi. Har qanday konkretholatda materialni о ‘qitish tartibi tizimini shunday tanlash kerakki, ular faoliyatlarning о ‘zaro optimal aloqasini tiklashga va ularning ulanishiga yordam bersin. Bu bilan amaliyotdaharakat malakasini va jismoniy sifatlarni “k о ‘chishi” deb atalishi qonuniyatidan foydalanishning axamiyati ortadi, qaysiki u ta’lim va tarbiya jarayonidaham ijobiy,ham salbiy b о ‘lishi mumkin. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarning tizimini tuzayotib, harakat malakasi va jismoniy sifatlarning “ijobiy k о ‘chishi”ni maksimal darajada b о ‘lishini va imkoniyati boricha, “salbiy k о ‘chish”ni tormozlovchi taosirini y о ‘qotish ustida ishlash lozim. Demak, salbiy effekt beruvchi “k о ‘chishdan” umuman yuz о ‘girish kerak degan xulosaga kelmasligimiz zarur. Jismoniy tarbiyaning mazmuni hayotdan kelib chiqadi, uni turmush talabi belgilaydi, hayotiy amaliyotda esa jismoniy sifatlarning turli darajada rivojlanganligiga, undanham turlicha b о ‘lganharakat malakalarini egallagan b о ‘lishligimiz, shular qatori, kerakli malakalarga qarshilik k о ‘rsatuvchilarga ham ega b о ‘lmog‘imiz lozim. Harakat malakalarining mustaxkamlanishi, bir tartibga kirishi natijasida jismimiz va uning turli tizimlarida “salbiy effekt” beruvchi malakalarni ham osonlikcha yenga oladigan imkoniyatlar yuzaga kela boshlaydi, bu о ‘z navbatida, umumiy о ‘sishni, rivojlanishni boshqachasiga progressning vujudga kela boshlanayotganligidir. Misol uchun, chidamlilikning rivojlanishi vaqtinchalik kuch va tezkorlikning susayishi bilan kuzatilishi mumkin. Keyinchalik bu о ‘z navbatida u yoki bu sifatning rivoji uchun baza yaratadi boshqacha aytganda, jismoniy 57

sifatning rivojlanishi, takomillashishi organizmning funksional imkoniyatlari oshishining umumiy foni sodir b о ‘ladi. Yuqorida qayd qilinganidek, tormozlovchi faoliyatning “salbiy k о ‘chishi”ni chegaralovchi va uni ijobiy faktorga aylantirish muammosi haqida gapirdik. Bu muammoni, eng avvalo, bir-biriga salbiy munosabat k о ‘rsatayotgan mashqlarni vaqti-vaqti bilan (ularninghajmini, vaznini vah.k.larini) hamda muvofiq mashqlarni, ularning navbatlashuvini jismoniy tarbiya jarayonining turli etaplarida, oz b о ‘lsada, yaqinlashtirish, о ‘xshash tomonlarini topish bilanhal qilinadi. Mashqlarni navbati (birin-ketinligi) ularning tuzilishi va qiyinligiga muvofiq belgilanadi. Nisbatan murakkab b о ‘lmagan va murakkab mashqlar, qoidadagidek nisbatan ancha qiyin va birmuncha qiyinlari tarkibiga kirib, butunning b о ‘lagini (qismini) vujudga keltirib q о ‘yilgan maqsadhal qilinishi amaliyotda isbotlangan. Optimal ketma-ketlikdagi mashg‘ulotlar va mashqlarni har bir mashg‘ulot chegarasi aynan shu mashg‘ulot uchun tanlash xarakteriga k о ‘ra turli nagruzkalarning natijasi (taosiri)nihisobga olishning axamiyati juda kattadir. Tajribada (S.P. Letunov, N.N. Yakovlev va boshqalar) isbotlashganki, tezkorlik xarakteridagi nagruzka, chidamlilikni talab qiluvchi nagruzkalarga qulay fiziologik fonni vujudga keltiradi. Oxirgisi shunday fon qoldiradiki (albatta, nagruzka axamiyatli darajada b о ‘lgan b о ‘lsa), bir necha soatlar davomida tezkorlik mashqlarini bajarishga salbiy taosir k о ‘rsatishi mumkin. Aniqlanganki, tezkorlik nagruzkasi kuch talab qiladigan mashqlar bilan yaxshi navbatlashadi, bu о ‘z navbatida ijobiy natijaga olib keladi (N.N. Yakovlev, V.M. Dg‘yachkov va boshqalar), ijobiy natija oldin kuch talab qiladigan mashqlardan, s о ‘ng, tezkorlik talab qiladigan mashqlar ketma-ketligida bajarilsa sodir b о ‘lishi isbotlangan. Yuqorida ta’kidlanganidek, nagruzkalarning tartibi, ularning quyidagi y о ‘nalishiga qarab: kuch, tezkorlik-chidamlilikka yoki tezkorlik, kuch-chidamlilik deb belgilanishi lozim. Bu aloxida mashg‘ulotlar ichidagi mashqlar ketma-ketligi uchunham,haftalik mashg‘ulotlarning y о ‘nalishini yoki uzunligiga k о ‘ra yaqin b о ‘lgan sikllarda mashqlarni, mashg‘ulotlarning tartibini о ‘zgartirish uchunham 58

t о ‘g‘ri keladi. Bunda, chidamlilikni rivojlantirishga y о ‘naltirilgan mashg‘ulotlardan s о ‘ng aktiv va passiv dam olishning shunday intervali nazarda tutiladiki, navbatdagi tezkorlik yoki kuch talab qiluvchi xarakteridagi mashqlarga ularning zarur b о ‘lmagan taosirlari b о ‘lmasligi kerak. K о ‘rsatilgan tartib k о ‘phollarda о ‘zini oqlagan, lekin u albatta yagona va maqsadga muvofiq emas. Chunki, mashg‘ulotlar va mashqlarning ketma-ketligi qator konkret sharoitlarga, shu qatorda shug‘ullanuvchilar kontingentining xususiyatlari va jismoniy tarbiyaning u yoki bu etapidagi mashg‘ulotlarning umumiy y о ‘nalishi, q о ‘llanilayotgan nagruzkalarning kattaligi va ularning dinamikasi xususiyatlari va shu kabilarga bog‘liqdir. Bunday shart-sharoitlarni hisobga olib, ularni q о ‘llash uchun maqsadga muvofiq y о ‘lni tanlash albatta, oson emas.hozircha bu muammoni barcha detallari bilanhal qilish ancha mushkulligicha qolmoqda. Vaqti kelib, s о ‘zsiz ravishda aloxida mashg‘ulotning о ‘zini yoki mashg‘ulotlar tizimini t о ‘laligicha programmalashtirish imkoniga ega b о ‘lamiz. Albatta, soxa b о ‘yicha katta shijoat bilan programmalashtirish va modullashtirishning asosli ravishdagi kibernetik uslubiyatini yaratish va q о ‘llash ustida Ishlar olib borilmoqda. 2.2. Mashg’ulotlarda talablarni asta-sekinlik bilan oshirish tamoyillari Jismoniy tarbiya jarayonining ushbu tamoyillari mashg‘ulotlarda shug‘ullanuvchilarga qо‘yilayotgan talablarning umumiy tendensiyasini ifodalab, yangi, qiyin vazifalarni tanlash, qо‘llash, bajarishni, asta-sekinlik bilan unga bog‘liq bо‘lgan nagruzkalarning hajmi va intensivligini oshirishni meoyoriga eotiborni о‘z ichiga oladi. Nagruzkalarning oshirishning umumiy tendensiyasi bilan vazifalarni yangilash zaruriyatining doyimiyligi . 59

J ismoniy tarbiya jarayoni, mashg‘ulotdan-mashg‘ulotga, bir etapdan-boshqa etapga uzluksiz о‘zgarib boradi. Xarakterli belgilari: mashqlar murakkabligini, ular taosirini darajasi davomiyligining о‘zgaruvchanligidir. Jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatlarining bir shakldan ikkinchi shakliga aylanishi aytarli darajada qiyin bо‘lib, birinchi navbatda ma’lumot berish vazifalarinihal qilishdek zaruriyat bor. Tabiyki, mashqni yangilamay turib,hayot uchun axamiyati zaruriyharakat malakalari va kо‘nikmalarini yuzaga keltirish qiyin. Bu keyinchalik takomillashtirishning shartiga ham aylanishi mumkin, chunki mashq qancha yangilansa, harakat malakasi va bajara bilish zaxirasi shuncha kengayadi, shu sababli harakat faoliyatlarini yangi shaklini о‘zlashtirish, egallash, oldin egallangan malaka va kо‘nikmalarni takomillashtirish osonlashadi. Yana ham axamiyatlisi, turli xilharakat koordinatsiyalarini о‘zlashtirish jarayoni natijasida sodir bо‘ladigan qiyinchiliklarni yengish (xarakat vazifalari)ni hal qilishda, о‘z-о‘zidan mashqlarni koordinasiyalash qobiliyati rivojlanadi va ularni takomillashtirishning bepoyon ufqlari ochiladi. Jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatlarining shakllarini qiyinlashtirish jismoniy nagruzkaning barcha komponentlarini oshib borishi bilan kuzatiladi. Bu о‘z navbatida quyidagi jismoniy sifatlar: kuch, tezkorlik, chidamlilikni rivojlanishiga sabab bо‘ladi. Jismoniy mashqlar ta’siridan organizmda sodir bо‘layotgan ijobiy о‘zgarishlar darajasi (ma’lum darajadagi fiziologik chegarada) nagruzkalarning hajmi va intensivligiga proporsionaldir. Lozim bо‘lgan barcha shartlarga rioya qilinsa, nagruzka me’yoridan, yangi toliqish chegarasi boshlanadigan joydan oshirib yuborilmasa – uning meoyori qancha yuqori bо‘lsa, organizmdagi adaptatsiya davri shunchalar axamiyatli va pishiq bо‘ladi; nagruzka qanchalik intensiv, tiklanish va “yuqori tiklanish” jarayoni shunchalik baquvvat bо‘ladi. Bu muskullarning energiya resurslarini tiklanishi misolida tajribada isbotlangan. Organizmning javob reaksiyasi bir xil nagruzkalarga о‘zgarmas bо‘lib qolavermaydi. Chunki nagruzkaga moslashgan sari undan organizmda sodir 60

bо‘ladigan biologik о‘zgarishlar eskiradi, tashqi ish birligiga sarflangan energiya ozayadi, о‘pka ventilyatsiyasi, yurakning minutli urish chastotasi va qon bosimi kamayadi: qon tarkibidagi bioximik va morfologik о‘zgarishlar sezilmas darajaga borib qoladi. Fiziologik nuqtai nazaridan “funksiyani tejamlashtirish” sodir bо‘ladi. Organizm funksional imkoniyatining о‘zgarmas ishlariga moslashishining ortishi natijasida shu ishni bajarishda energiya sarflashni iqtisod qilish, qisman zо‘riqish bilan bajarishga olib keladi. Nagruzkalarga biologik moslanishning maonosi anashulardan iboratdir . Bu jismoniy tarbiya jarayonining yetakchi qonuniyatlaridan biridir. Demak, biologik moslanish sodir bо‘lmasa, organizmdagi о‘zgarish, yaoniharakat sifatlarning rivojlanishi, о‘sish tо‘xtaydi. Bu nagruzkani tizimli о‘zgartirib, uninghajmi va intensivligini oshirib borish talabini qо‘yadi. Amaliyot bu qonuniyatning jismoniy tarbiya jarayonida ruxiy sifatlarniham tarbiyalashga taoluqli ekanligini kо‘rsatadi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishdek ruxiy sifatlar, shu sifatni talab qiluvchi faoliyatlarni bajarish orqali rivojlantiriladi. Ruxiy sifatlarni namoyon qilish darajasi psixologik qiyinchiliklarning о‘lchoviga bog‘liq. Shunga kо‘ra, ruxiyholatini tarbiyalash maxsus jismoniy yuklamalar va topshiriqlarni asta-sekinlik bilan oshirib borish orqali tarbiyalanadi. Topshiriqlarni qiyinlashtirish shartlari va nagruzkalarni oshirish shakllari. Kuchiga yaras’halilik, individuallashtirish va sistemalilik prinsiplarida biz jismoniy tarbiya jarayonida talablarni oshirishning ayrim shartlari ustida tо‘xtaldik. Talablarni oshirish yangi vazifalar va unga bog‘liq bо‘lgan yuklamalarning shug‘ullanuvchilar uchun kuchiga yarasha qilib tanlash, organizmga keragidan ortiq talab qо‘ymaslik, jinsi, yoshihamda individning boshqa xususiyatlariga mos kelsagina, ijobiy natijalarga olib kelishi mumkinligini tushunib oldik. Yana asosiy shartlaridan biri ketma-ketlilik (mashqlarning birini-biriga moslab ulash, о‘zaro bog‘liqlik), mashg‘ulotlarning muntazamliligi va nagruzkani dam olish bilan optimal navbatlashtirish bilishhisoblanadi. 61

Shu о‘rinda puxtalilikning axamiyatini ham e’tibordan chetda qoldirmasligimiz kerak. Bunda gap jismoniy sifatlarni rivojlantirish asosida yotuvchi egallangan malaka va kо‘nikmalarning puxtaligi va organizmning moslashuvi (adaptatsiyasi) ni puxtaligi ustida boradi. Nisbatan yangi, murakkab va og‘ir mashqlarga о‘tish shakllangan malakalarning mustaxkamlanishi darajasi va nagruzkalarga moslashuvi orqali borishi lozim. Mustaxkamlanmagan malaka nagruzkaning kattaligidan tez buzilishi mumkin (shuningdek, interferensiya taosiridanham). Chunki yangi mashqlarga о‘tish paytidaham shuholga duch kelish mumkin. Bu, о‘z navbatida, yangi malakalarning shakllanishiga tо‘siq bо‘ladi, sababi malakalar oyoqqa turish uchun yetarli darajadagi tayanchni topa olmaydilar. Shu bilan bir qatorda, nagruzka dinamikasi va morfofunksional о‘zgarishlar orasida havfli muvofiqlik vujudga kelishi mumkin. U yoki bu nagruzkaga organizm birdaniga yoki ozgina vaqt ichida (maolum daqiqalarda) moslashmaydi. Shug‘ullanganlikning yangi, nisbatan yuqori darajasiga kо‘tarilishiga imkon beruvchi adaptatsiya davri uchun maolum vaqt о‘tib ulgurishi kerak. Turli funksional va strukturadagi о‘zgarishlar uchun, kо‘rsatib о‘tilgandek, bir xil vaqt (muddat) talab qilinmaydi. M. Perish sxemasi bо‘yicha eng avvalo muskullar va bezlar tarkibida fizik- ximik о‘zgarishlar, shuningdek, nerv sistemasining boshqarish funksiyasidaham maolum о‘zgarishlar sodir bо‘ladi. Nerv muskul tizimining aktiv xujayralarida funksional va strukturaviy о‘zgarishlari uchun nisbatan uzoqroq (kamida birhafta) vaqt eng kо‘pi esa, bir oy, tayanch bog‘lov apparati hujayralaridagi о‘zgarishlarga moslanish uchun kerak bо‘ladi. Moslashuvning bu kabi muddatlari albatta nagruzkalarning hajmiga ham bog‘liqdir. Xulosa qilib aytganda, nagruzkalar dinamikasi turlicha shakllar tavsiya qiladi: asta sekin tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab, pog‘onasimon, tо‘lqinsimon shaklda oshirilishi ta’lim jarayoni amaliyotiga kiritilgan. 62

Tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab oshirish о‘z ichiga nagruzkani haftadan-xaftaga mutanosib ravishda, moslab asta-sekin oshirish, mashg‘ulotlar orasidagi interval axamiyatli darajada katta bо‘lmasligi eotiborga olinishga aytiladi. Nagruzka dinamikasini pog‘onama-pog‘ona oshirish qatorasiga о‘tkazilgan bir necha mashg‘ulotlarda nisbatan stabillashuv sodir bо‘lganidan sо‘ng navbatdagi pog‘onaga о‘tish tushuniladi. Navbatdagi pog‘onaga “sakrash” paytida tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab oshirishga nisbatan nagruzka dinamikasi aytarli keskin oshiriladi; lekin bunda organizmdagi nagruzkaga moslanish jarayonlarining borishini yengillashtiruvchi stabillashuv holati nisbatan sezirarli ifodalanadi. Nagruzkaning ana shunday shakldagi dinamikasi nisbatan axamiyatli bо‘lgan darajadagi yuklamalarni о‘zlashtirish imkonini osonlashtiradi. Yuklamani asta-sekin oshirishning tо‘lqinsimon dinamikasi shunday xarakterlanadiki, avvaliga aytarli past, birmuncha sekin, lekin bir tekisda asta-sekin berib borilayotgan nagruzkada birdaniga keskin kо‘tarish qilinadi va asta-sekin pasaytirilib eng oldingi, dastlabki boshlangan nagruzkaga qaytiladi. Chunki, funksional moslashuv orqada qolishi mumkin. Moslashuv belgilari kuzatilgach, nagruzka yanada katta “tо‘lqin” bilan oshiriladi. Bunda asta-sekinlikni buzilmasligi muximdir. Shunday qilib nagruzka hajmi va intensivligini eng katta tо‘lqinga olib chiqib yuklama miqdorini oshirish mumkin. Umuman, uzoq muddat (bir necha yillar) davom etgan mashg‘ulotlarda nagruzkaning dinamikasi haqiqatdan ham tо‘lqinsimon yoki unga о‘xshash shaklga (formaga) kiradi. Boshqa sо‘z bilan aytganda, jismoniy tarbiya jarayonining nisbatan uzoq davom etmagan davrlarida, agar u qanchalar qisqa bо‘lsa, nagruzkaning tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab va pog‘onasimon tarzda oshirishning umumiy darajasihajmi va intensivligi shuncha yuqori bо‘lishi mumkin. Bu sodir bо‘ladigan qator tabiiy fiziologik jarayonlar sabablari bilan belgilanadi va ular moxiyat jixatidan yetakchi rolp о‘ynaydi: birinchidan, organizm fizioloik jarayonlarining tabiiy ritmini ifoda etuvchi xizmat holatining davriy 63

tebranishi vahayotning umumiy rejimi, faoliyati; ikkinchidan, moslashuv jarayonlarining qonuniyati; uchinchidan, nagruzka hajmi va intensivligini oshirishdagi qarama-qarshiliklardir. Keyingi ikki holatga aniqlik kiritamiz. Organizm shakli (formasi) va vazifasi (funksiyasi)ning stabilligi о‘ziga xos kuchga ega bо‘lib, turli organ va sistemalardagi moslashuv jarayoni bir vaqtning о‘zida bо‘lmay, qayta qurishga moslashish dinamikasi, nagruzka dinamikasidan “orqada” qolgandek bо‘ladi: avvaliga nagruzkalar oshiriladi, sо‘ngra yangi oshirilgan talablar orqali kelib chiqarilgan moslashuv jarayoni yо‘lga qо‘yiladi. Agar mashg‘ulotdan mashg‘ulotga yoki belgilangan mashg‘ulotlarning bir seriyasidan boshqa seriyasiga nagruzka ortiraverilsa nagruzkaning umumiy hajmini yuqoriligiga kо‘ra, ertami-kechmi baribir organizmning imkoniyati va unga qо‘yilayotgan talablar orasida uzulish sodir bо‘ladi. Bunga yо‘l qо‘ymaslik uchun nagruzkani umumiy hajmining tо‘lqinsimon «kо‘tarish” va “pasaytirish”larni qо‘llab nisbatan kechroq moslashuvchi organizmdagi о‘xshashholatni vujudga keltirishimiz lozim. Yuklamaning hajmi va intensivligi, boshqachasiga, jismoniy ishning miqdoriy yig‘indisi va uning zо‘riqish bilan bajarilishi darajasi orasidagi ziddiyat birvarakayiga ma’lum chegaraga, qirraga egaligi bilan ifodalanadi. Xajmning keyinchalik oshirilishi mashqning yoki mashg‘ulotning intensivligi, stabillashuv, sо‘ngra uning pasayishi bilan bog‘liq yoki uning aksi bо‘lishi mumkin: Zarur bо‘lgan darajada intensivlikni oshirish uchun qaysidir etap davomida stabillashtirish va nagruzka hajmini oshirmaslikka tо‘g‘ri keladi. Biroq, jismoniy tarbiya jarayonida hajm hamda intensivlikni umumiy tendensiyasini oshirib borish bir oz ushlanishiga tо‘g‘ri keladi, bо‘lmasa, jismoniy sifatlarning doimiy vahar tomonlama rivojlanishini taominlab bо‘lmaydi. Bu qarama-qarshilik nagruzka dinamikasi yordami bilanhal qilinadi. Har bir tо‘lqin vaqti bilan bir-biriga tushmaydigan hajm dinamikasi va intensivlik dinamikasi ajralgandek bо‘ladi. Boshlanishida agar vaqtning katta bо‘laklari xususida gapirilganda (xafta yoki oy nazarda tutiladi) nagruzkalarning hajmi nisbatan 64

kо‘paytirilishi sodir bо‘ladi; bunda intensivlikning tempi unchalik oshirilmaydi. Sо‘ngra maolum darajadagi stabillashuvdan sо‘ng hajm qisqartirilib, intensivlik shu etap uchun eng yuqori darajada kо‘tariladi. “Tо‘lqinlarning hajm va intensivligi pasayishi” – yengillashgan yakunlovchi daqiqa hisoblanadi. Sо‘ngi tо‘lqinlar xuddi shu tuzilishda bо‘ladi. Lekin nagruzka о‘sishining umumiy tendensiyasi yuqori darajada о‘tadi. Bu tendensiya kо‘p yillik mashg‘ulotlar davomida saqlanadi, ma’lum vaqt о‘tishi bilan u umumiy tendensiya bо‘la olmay qoladi (funksional, adaptatsiya imkoniyatlari kuchli pasayishining kuchayishining hisobiga) va yillik mashg‘ulotlarning ayrim etaplari ramkasida qо‘llaniladi. Shunday qilib shu kungacha nagruzkaning umumiy dinamikasi kо‘p yillik aspekti “tо‘lqinsimon” tarzda qо‘llanilishi amaliyotda kо‘proq kuzatilmoqda. Nagruzkalarning tо‘lqinsimon oshirilishi - haftalik, oylik, yillik fon asosida bо‘lib, ungaham tо‘g‘ri chiziqli,ham pog‘onasimon shakldagi nagruzkalarning fonidan foydalanish jismoniy tarbiyaning turli etaplaridagi konkret vazifalarning hal qilinishi sharoiti bilan bog‘liq. Nagruzkani tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab oshirishda, umumiy darajasi nisbatan yuqori bо‘lmagan nagruzkalar va ayniqsa, asta-sekinlik bilan ishga tortishda qо‘llaniladi. X U L O S A Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda yil davomida о‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni tashkil etish orqali yengil atletika mashg‘uloti jarayonining asosiy qonuniyatlariga ifodalangan da alohida mashqlar, topshiriqlar, bosqichlar va davrlarni samarali olib borishda qo’yidagilarga e’tiborni qaratdik. 65

1. Birinchi variantda kollejlarda yengil atletikachilarnning bitta katta sikli (makrosikl) tashkil etadi va u uch davrga bо‘linadi, tayyorgarlik, musobaqa va о‘tish davrlari. Bu variant kо‘proq uzoq masofalarga yuguruvchilar, tez yuguruvchilar va kо‘pkurashchilar tomonidan qо‘llaniladi; nayza, disk va bosqon uloqtirishni tо‘laqonli bajarishga, shu turlar bо‘yicha yopiq inshootlarda musobaqalar о‘tkazishga vaqtincha imkon bо‘lmagan holatlar ham birinchi variantini tanlandi. 2. Kollejlarida yengil atletikachilarni yuklama dinamikasini pog‘onama- pog‘ona oshirish qatorasiga о‘tkazilgan bir necha mashg‘ulotlarda nisbatan stabillashuv sodir bо‘lganidan sо‘ng navbatdagi pog‘onaga о‘tish tushuniladi. Navbatdagi pog‘onaga “sakrash” paytida tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab oshirishga nisbatan nagruzka dinamikasi aytarli keskin oshirildi. 3. Kо‘p yillar davomida kollejlarda yengil atletikachilarni texnikadagi nuqsonlar tufayli sezilarsiz natijalar kо‘rsatib yurgandan kо‘ra, yaxshisi, sal kechroq bir-ikki yildan keyin yuksak g‘alabalarni qо‘lga kiritish. Musobaqa davrida mashqlanganlik darajasini oshirishda musobaqalar, sinov-saralash (prikidki) va katta yuklamali mashg‘ulotlar tashkil etildi.. Kollejlarda yengil atletikachilarni yuklamaning hajmi va intensivligi, boshqachasiga, jismoniy ishning miqdoriy yig‘indisi va uning zо‘riqish bilan bajarilishi darajasi orasidagi ziddiyat birvarakayiga ma’lum chegaraga, qirraga egaligi bilan ifodalandi. Nagruzalarning tо‘lqinsimon oshirilishi - haftalik, oylik, yillik fon asosida bо‘lib, unga ham tо‘g‘ri chiziqli, ham pog‘onasimon shakldagi nagruzkalarning fonidan foydalanish kollejlarida yengil atletikachilarn ning turli etaplaridagi aniq vazifalarning hal qilinishi sharoiti bilan bog‘liq nagruzkani tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab oshirildi. 66

Bularni barchasi kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda yil davomida о‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni tashkil etish orqali yengil atletika mashg‘uloti jarayoni ga kiradi. ADABIYOTLAR 1 .О‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim tug‘risida”gi Qonuni. 1997 yil 2 avgust. “Turkiston” gazetasi. 1997 yil 1 oktabr. 67

2 .О‘zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport tо‘g‘risida”gi Qonuni. (1992 yil 14 yanvar) “Xalq sо‘zi” gazetasi. 1992 19 fevral. 3.О‘zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport tug‘risida”gi qonuni. 2000 yil 22 ma. Toshkent. 4.Karimov I.A. О‘zbekistonning о‘z istiqlol va taraqqiyoti yо‘li. T.; Uzbekiston. 1992. 70 b. 5. Normurodov A.N. Yengil atletika Toshkent: 2002 yil. 6. Niyozov I. Yengil atletika О‘zDav JTI, 2005 yil. 7. Tulenova X.B., Malinina N.N., Inozemseva L.A., Umumrivojlantiruvchi mashqlarni URM о‘rgatish metodikasi. Toshkent: 2005 yil.. 8 . R.Qudratov Yengil atletika. Toshkent 2012 yil. 9. A.Normurodov Yengil atletika. Toshkent 2005 yil 10 . Internet ma’lumotlari 1 1 . www. ziyonet uz 1 2 . www. google uz 13. www. ziyo uz 14. http book.vsem.ru 68

O'xshashlar

Sprinterlik masofalariga yugurishga ixtisoslashgan yosh yengil atletikachilarni tanlash mezonlari taxlili

O`quv muassasalarida kurashchilarning chidamliligini oshirish usullari va sifatlari

Voleybolchilarni sakrovchilik qobiliyatini o‘stirishda harakatli o‘yinlardan foydalanish uslublari

Jismoniy tarbiya murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasi

O‘zbek milliy kurashining halq og‘zaki ijodida ifodalanishi va mustaqillik davrida rivojlanishi