Jismoniy tarbiya murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasi

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

530.5 KB

Ko'chirib olish

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI JISMONIY TARBIYA VA JISMONIY MADANIYAT FAKULTETI JISMONIY TARBIYA NAZARIYASI KAFEDRASI MО‘MINAZAROV IRISQUL QО‘CHQOROVIChning “5141900 - Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat” ta’lim yо‘nalishi buyicha bakalavr darajasini olish uchun yozilgan “ Jismoniy tarbiya murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasi ” mavzusidagi Ilmiy rahbar:______ k.о‘q. F. Egamberdiyev «Ximoyaga tavsiya etildi» Jismoniy madaniyat fakulteti dekani: __________________F.Qaxxorov «___» _____________ _____201 4 yil 1

MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………. .. 3 I - BOB SPORTDA MURABBIYLIK FAOLIYATINING PSIXOLOGIK TADQIQ ETILISHI . I .1. Sport faoliyati va uning turlari xarakteristikasi …………………...…………...7 I .2. Murabbiy faoliyatining psixologik xarakteristikasi ………………………......11 I .3. Zamonaviy murabbiy va uning psixologik qiyofasi komponentlari ……….…16 II - OB . JISMONIY TARBIYA MURABBIYSI FAOLIYATINING PSIXOLOGIK XARAKTERISTIKASINI EMPIRIK TADQIQ ETISH . II .1. Jismoniy tarbiya murabbiysi faoliyatini tadqiq etishning metodik apparati……………………………………………………………………………28 II .2. Sport murabbiyi –murabbiylar natijalarining umunazorat tahlili……………………………………………………………………………....41 II.3 Jismoniy tarbiya murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik profili komponentlari tahlili………………………………....................................45 XULOSA……………………………………………………………………………………..…52 TAVSIYALAR………………………..………………………..………,,,………………...…...53 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI………………………………………...54 ILOVA LAR 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Kelajagi buyuk davlatimiz istiqboli bozor iqtisodiyoti qonunlariga asoslangan yuqori malakali, yuksak ma’naviyatli, raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash, barkamol avlodni shakllantirish muammosi bilan uzviy bog‘liq. Oliy Majlisning 2-chaqiriq IX-sessiyasida qabul qilingan “Ta’lim t о ‘g‘risida” gi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va Vazirlar Mahkamasi tomonidan ta’lim t о ‘g‘risida qabul qilingan qarorlar ana shu maqsadlarga qaratilgan. О ‘zbekiston mustaqillikni q о ‘lga kiritgach, mamlakatimizda ma’naviy jihatdan barkamol shaxslarni shakllantirish, ta’lim-tarbiya tizimini yuksaltirishdek ustuvor vazifalarni amalga oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yurtboshimiz I.A.Karimov о ‘zining “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” asarida ta’kidlaganidek: “Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida, avvalo, shaxsni k о ‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil, keng fikrlash qobiliyatiga ega b о ‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi b о ‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz zarur. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg‘un holda olib borishni talab etadi” 1 . Ushbu fikrdan k о ‘rinib turibdiki, respublikamizda amalga oshirilayotgan tub islohotlarning yaratuvchisi sifatida shakllanayotgan yosh avlodni voyaga yetkazish, ularning zamon talablari darajasida bilim olishi, shaxs sifatida kamol topishi, kasb-hunar sirlarini о ‘rganishi asosiy masalalardan biri sifatida ta’lim jarayonida namoyon b о ‘lmoqda. Zero, ta’lim samaradorligini amalga oshirishda, yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, talabalarni kasbiy shakllantirish har bir pedagog oldida turgan dolzarb masalalardan biridir. Shuningdek, bu holat jismoniy tarbiya о‘qichuvchisi va murabbiylari faoliyatini ham chetlab о‘tmaydi. Sportda murabbiylik yoki Murabbiylik ijtimoiy jihatdan muhim sanalab, bunda nafaqat davlat taraqqiyoti balki yoshlarni ruhan va jismonan barkamol qilib tarbiyalash, sport orqali dunyoga tanilish, ilm-fan ravnaqi, jamiyatda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish kabi masalalar mujassamdir. Shunday ekan, bugungi 1 Каримов И.А. «Юксак маънавият енгилмас куч» ТОШКЕНТ «Маънавият» 2008 3

kun jismoniy tarbiya Murabbiysi yoki murabbiyi nafaqat sport faoliyati haqida shuningdek, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni о‘zlashtirgan, kasbiy pedagogik mahoratga ega, ta’lim –tarbiya nazariyasining psixologik asoslarini mukammal egallagan, milliy istiqlol mafkurasi aosida kasbiy qurollangan, sport faoliyatining dolzarb masalalarini angalagan, sog‘lom turmush tarzi va qadriyatlarimizga mos hayot tarzini tushungan, zamonaviy axborot texnologiyalarini о‘zlashtirgan bо‘lishi shart sanaladi. Ayniqsa, hozirgi kunda sportda murabbiylik faoliyatining psixologik xarakteristikasini tadqiq etish о‘ta muhim masalalar sifatida kо‘rilmoqda. Murabbiylik faoliyatining psixologik tahlili sport faoliyatidagi bir qator kamchiliklarni shuningdek, sportda murabbiylik, sport va sog‘lom turmush tarzi, sportda pedagogik mahorat, jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish mashqlari, zamonaviy trener va uning psixologik qiyofasi, salomatlik psixologiyasi, sport faoliyatining psixologik xarakteristikasi, jismoniy madaniyat, komil insonni tarbiyalash masalasi, ta’lim va tarbiya muammolari, sportda texnik va psixologik tayyorgarlik, pedagogik faoliyatning psixo-pedagogik masalalari, tarbiyaga ta’sir etuvchi salbiy omillar kabi muammolarni bartaraf etishni taqozo etmoqda. Bu esa, о‘z-о‘zidan ularni bartaraf etishning yangi psixologik usullarini ishlab chiqishga zamin yaratmoqda. Shu nuqta’i-nazardan olib qaralganda, bu holat biz e’tibor qaratgan ushbu muammoning о‘rganilish jihatdan dolzarbliligini belgilaydi. Ishining maqsadi. Jismoniy tarbiya Murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasini о‘rganishdan iborat Ishining predmeti. Pedagogik faoliyatda jismoniy tarbiya Murabbiysi va murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasini dalillash jarayoni. Ishining obyekti . Qarshi olimpiya zaxiralari kolleji murabbiy va trenerlari . Jami 45nafar. Ishining vazifalari: 1. Tanlangan muammoga doir ilmiy adabiyotlardan ma’lumotlar yig‘ish, jurnallarni tahlil etish va nazariy ma’lumotlarni umumlashtirish; 2. Epirik tadqiqot olib borish uchun metodikalar tanlash; 4

3. Murabbiy va murabbiylar faoliyati psixologik profilini ishlab chiqish; 4. Jismoniy tarbiya Murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatini psixologik xarakteristikasi bо‘yicha bо‘yicha empirik tadqiqot olib borish; 5 . Olingan test natijalari bо‘yicha miqdor va sifat tahlilini amalga oshirish; 6. Ilmiy ish xulosasiga kо‘ra tavsiyalar ishlab chiqish; 7. Sport murabbiyi va jismoniy tarbiya Murabbiysi faoliyatini tadqiq etish testlari tizimini ishlab chiqish. Ishining ilmiy farazi: 1.Sport faoliyati sharoitida murabbiy va Murabbiyning psixologik profili mashg‘ulotlar samaradorligini oshirish omili ekanligi ilgari surildi; 2.Trener va sportchi munosabatlari hamkorlikdagi faoliyat shuningdek, sportda shaxslararo identifikatsiya mexanizmi ekanligi faraz etildi; 3. Trener va Murabbiy faoliyatini psixologik xarakteristikasi sifatida ularning psixologik qiyofasi komponentlari mazmuni tashkil etishi ehtimol qilindi. 4.Murabbiy va Murabbiy faoliyatining tashkil etilishi ularning individual – psixologik xususiyatlari bilan bog‘liqligi faraz etildi. Ishining metodlari: Biz ilmiy tadqiqot ishimizni empirik jihatdan о‘rganish uchun ayrim psixologik testlarga murojaat etdik va amaliy tadqiqot uchun jismoniy tarbiya Murabbiysi va sport murabbiyi shaxsini tadqiq etuvchi test va shaxs sо‘rovnomasini tanlab oldik.Ular qо‘yidagilar: 1.G.Ayzenkning “Shaxs tiplarini” aniqlash testi 2. P.Ilinning “Sabr-bardoshlilikni baholash” sо‘rovnomasi Ishining nazariy - metodologik asoslari. Tadqiqotning nazariy- ilmiy asosi etib, sobiq sovet olimlaridan L. S. Vigotskiy, S. L. Rubinshteyn, A. N. Leontyev, A. R. Luriya, A. V. Zaporojets, P. Y. Galperin P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, E.A.Asratyanlar, shuningdek, xorij olimlaridan 3. Freyd, U.B. Kennon, U. Djems, G. Langelarning faoliyat nazariyasi, faoliyat va uning psixologik mexanizmlari, pedagogik faoliyat va uning psixologik jihatlari tо‘g‘risidagi izlanishlari hamda, 5

sportchi psixologiyasi va jismoniy tabiya nazariyasiga oid rus olimlari Y.M.Bludov, V.A. Plaxtiyenko, YE.N Gogunov, YE.P.Ilin, P.A. Rudik, V.K. Safonov tadqiqotlari, konsepsiyalari, mamlakatimiz olimlaridan E.G‘.G‘oziyev, M.M.Mamatov, Z.Gapparov, A.I.Rasulovlarning sportda psixodiagnostika, sportda psixologiyasini о‘qitish, sport psixologiyasining, trenerlik psixologiyasiga doir nazariy va amaliy tadqiqotlari nazariy asos qilib olindi. Ishining ilmiy yangiligi : 1. Jismoniy tarbiya Murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasi ochib berildi; 2. Jismoniy tarbiya Murabbiysining pedagogik faoliyati va uning kasbiy xusiyatlari mazmuni tahlil etildi; 3. Sport murabbiyi faoliyati umumpsixologik tahlil etildi; 3. Jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi, trenerlik kursiga doir о‘quv-uslubiy majmua yaratishda shuningdek, trenerlik, murabbiylik ishlariga doir tavsiyalar ishlab chiqish mumkinligi ehtimoli; 4. Jismoniy tarbiya Murabbiysi va sport murabbiyi faoliyati profili mavzu doirasida tahlil etildi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi Kirish, II-bob, 6 ta paragraf, xulosa, tavsiya va, foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati va ayrim ilovalardan iborat. 6

I - BOB. SPORTDA MURABBIYLIK FAOLIYATINING PSIXOLOGIK TADQIQ ETILISHI I.1. Sport faoliyati va uning turlari xarakteristikasi Jismoniy tarbiya va sport psixologisi psixologik fanning sohasi sifatida jismoniy tarbiya va sportning maxsus sharoitlarida faoliyat yurituvchi shaxs psixologiyasining, psixik sifatlarining shakllanishi, rivojlanishi va namoyo bо‘lishi qonuniyatlarini о‘rganadi. Sport turlarining psixologik xarakteristikasi muammosi tobora dolzarb bshlib bormoqda, chunki inson psixikasining zahirasi – sport yutuqlarini oshirish va yuqori malakali sportchilar tayyorlash muddatlarining davomiyligini kamaytirish imkonini beradi. Sport faoliyatini psixologik ta’minlash nazariyasi va amaliyoti psixikani rivojlantirishning, psixologik testlar qо‘llashning istiqbolli modellarini taklif etadi. Afsuski bugungi kunga kelib sport turlari klassifikatsiyasining umumqabul qilingan variantlari yо‘q. Vatanimizda va chet ellarda ishlab chiqilgan variantlar mavjud sport turlarining yarmini ham о‘z ichiga qamrab olmagan, musobaqa amplualari va mashqlarigacha esa hali navbat kelmagan ham. Sport psixologiyasida sport turlari psixologik xarakteristikasining muammosini hal qilishda bir ma’nodagi yondashuv shakllanmagan. Qо‘llanilayotgan yondashuvlardan ikkitasini ajratish mumkin: empirik va nazariy. Empirik yondashuv Amerika va G‘arbiy Yevropa sport psixologiyasida keng qabul qilingan. U u yoki bu sport turlari vakillariga xos bо‘lgan turg‘un shaxslilik xususiyatlarini ajratishni taqozo etadi. Bunday xarakteristikalarga motivatsiya, aktivatsiya, agressiya, bezovtalanish, muloqotmandlik, emotsional turg‘unlik, intellekt, antitsipatsiya va boshqalarni kiritish mumkin. Bu xarakteristikalarga qurilgan ma’lum shaxs profili tadqiqotchilar fikricha, (A.S.Puni, 2002, A.L.Popov,2000) maxsus bо‘lmagan guruh profilidan farqlanishi kerak, xarakteristikalarning о‘zi esa mazkur sport turlari bilan shuhullanish uchun rivojlanish tendensiyasiga ega bо‘lishi kerak. 7

Mutaxassislarga shuningdek, turli sport vakillarining psixik tafovutlari ham ma’lum. Sport turlarining psixologik xarakteristikasini tuzishga nazariy yondashuv esa odatda 2 yoki undan ortiq omillarni о‘rnatishdan iborat, bu omillar sport turlarini mashg‘ulotlar davrida psixik qiyinchiliklarni yengish zarurati darajasiga qarab ajratish, taqqoslash imkonini beradi. Shunday klassifikatsiyalardan biri T.T.Djamgarov tomonidan taqdim etilgan. Bunda qarama-qarshilik xarakteri( bevosita yoki bavosita), raqib bilan kontakt xarakteri (qattiq jismoniy, jismoniy, shartli jismoniy, jismoniy kontaktning mavjud emasligi), shuningdek, partnerlar bilan va raqiblar bilan о‘zaro ta’sir (birgalikda о‘zaro ta’sir, individual harakatlar, birgalikdagig‘sinregik harakatlar) hisobga olinadi. Sport turlari uchun maxsus shaxslilik xususiyatlarini aniqlash bilan A.L.Popov ham shug‘ullangan. U faoliyatning psixologik nazariyasi asosiy tushunchalarini о‘z ishiga kiritadi. Faoliyat tuzilmasiga mos ravishda u sport turlari psixologik xarakteristikasida uchta omilni ajratib kо‘rsatadi: A) Sportchi faoliyati asosida yotgan motivlar omili; B) konret musobaqa mashqlarida maxsus harakatlarni aniqlovchi maqsadlar omili, bunda asosiy maqsad sport natijasiga erishish hisoblanadi.; V) Psixikaga q о ‘yiladigan talablarning k о ‘p sonli guruhini tashkil etuvchi shart-sharoitlar omili. Sport psixologiyasida basketbolchilar, futbolchilar, xokkeychilar, yengil atletikachilar psixologik xususiyatlari birg‘biridan tafovutlanishi keng yoritilgan. Jumladan A.G.Abalyan, R.K.Malinauskas tadqiqotlarida ham turli sport sohalari vakillarining psixofiziologik xususiyatlari aniqlangan. A.G.Abalyan futbolchilar va kurashchilarning sensomotor reaksiyalari, xotira k о ‘lami bir-biridan tafovutlanishini k о ‘rsatib о ‘tgan. R.K.Malinauskas ishlarida yengil atletikachilar va basketbolchilar xarakter xususiyatlari о ‘rganilgan. Shu narsa aniqlanganki, basketbolchilar yengil atletikachilarga nisbatan muloqatmandroq ekanlar, basketbolchilar quvnoqroq, emotsional holatlarini aniqroq ifodalaydigan, diqqatlari yaxshi, yengil atletikachilarga nisbatan ancha hamjihat ekanlar, lekin shu bilan 8

birga ular nevrotik jihatdan tez charchab qolishlari, q о ‘zg‘aluvchanliklari, noturg‘unliklari aniqlangan. Ma’lum b о ‘lishicha, basketbolchilar intellektual jihatdan ham yengil atletikachilardan ustun ekanlar, ularda о ‘qishga qobiliyat kuchli ekan. Shunday qilib, tadqiqotlar shuni kqrsatadiki, turli sport sohalari vakillarining psixologik xususiyatlari birg‘biridan farqlanar ekan. Lekin bu boradagi tadqiqotlar ba’zi bir olilar tomonidan inkor etilgan holatlar ham mavjud. Bu muammo hali о ‘z yechimini kutmoqda. Inson shaxsining faolligi uning extiyojlari bilan belgilanadi. Extiyojlar xayvonlarda Ham bor. Ammo Hayvonlarda faQat biologik, tug‘ma extiyojlar b О ‘ladi ovQatlanish, saQlanish, nasl Qoldirish etiyojlari bor, xolos. Odamda esa biologik etiyojlardan tashqari yana yuksak eHtiyojlar - bilish extiyojarlari, ma’naviy, estetik mexnat extiyojarlari va boshqa shu kabi extiyojlar bor. Bu extiyojlar tu g‘ ma emas ular tarixan taraQQiy etgan. Bu extiyojlar odamning faolligini belgilaydi. QiziQish - kishining О ‘z Hayotidan dunyoda ma’lum bir narsani eng muHim, eng Qimmatli Hisoblab, shu narsaga erishmoQ uchun intilishdir. Dunyoqarash - odamning tabiat va jamiyatidagi Hodisalarga Qarashli tasavvurlari va tushunchalari tizimidir. Dunyoqarash shaxsning ma’lum ijtimoiy tuzumda, konkret faoliyati jarayonida vujudga keladi. Qobiliyat kishining muayyan faoliyatiga b О ‘lgan layoqatidir. Har bir odamning Qobiliyati taraQQiyot maxsulotidir. Kishining Qobiliyati uning tu g‘ ma layohati asosida, muHitga bog‘liQ ravishda olayotgan ta’lim tarbiyasiga Qarab, shuningdek kishining О ‘z ustida ishlashi bilan bog‘liQ Holda, О ‘sib, kamol topib boradi. Temperament va xarakter shaxsning ijtimoiy munosabatlarda yaqQol k О ‘rinadigan xususiyatidir. Temperament, psixologik jiHatidan olganda, kishining Hissiyotining k О ‘zg‘allishtirishida va kishidagi umumiy Harakatchanlikda k О ‘rinadigan individual xususiyatdir. Xarakter deganda shaxsda muHim va tarbiya ta’siri ostida tarkib topgan va uning irodaviy faolligida, tevarak -atrofidagi olamga (boshqa kishilarga, mexnatga, buyumlarga) О ‘z- О ‘ziga b О ‘lgan munosabatlarida namoyon b О ‘ladigan individual xususiyatlarini tushiniladi. Sport shaxs faoliyatining eng 9

muHimlaridan biridir. Sportda shaxs jismoniy jixatdan kamolatga yetadi. Jismoniy rivojlanish esa shaxsda psixik sifatlarning О ‘sishiga z о ‘r ta’sir k О ‘rsatadi. Shaxs tabiyat mavjudoti b О ‘lib, u psixologik xususiyatlarga egadir. Bu xususiyatlar shaxsning konkret faoliyati jarayonida kamolotga yetadi. Sport Ham shaxsning konkret, eng muxim faoliyatidan biridir. Demak sport shaxsni kamolotga yetkazish vositalaridan biri. Sport faoliyati jarayonida omil: mashq Qilish sharoiti, jismoniy mashqning О ‘ziga xos ta’siri, sport jamoaning О ‘ziga xos ta’siri, sport kolletivning ta’siri (trenerning tarbiyaviy ta’siri va sportchining О ‘z- О ‘zini tarbiyalashdan iboratdir. Sportchi shaxsi xislatlarini О ‘z- О ‘zini tarbiyalashdan iboratdir. Sportchi shaxsi xislatlarini shaklanish va rivojlanishidagi eng muHim omillar trenerning ta’sir etishi va sportchining О ‘z- О ‘zini tarbiyalash b О ‘lib Hisoblanadi. Sport va jismoniy mashqlar idrok, diQQat, taffakur va barcha boshqa psixik jarayonlarni takomillashtiradi va rivojlantiradi. Mashg‘ulotning vazifasi va tashkil Qilishi. Mashg‘ulotning vazifasi Quyidagicha: Talabalar sportchini irodaviy tayyorlashning asosiy masalalarini О ‘zlashtiradi. Talabalar sportchining Harakatlarini bajarish paytida irodaviy z о ‘r berish Qobiliyatini aniQlash metodikasi bilan tanishtirish. Bu mashg‘ulotga Hamma talabalar sportchining irodaviy tayyorgarligi b О ‘yicha darslik va ma’ruza materiallarini ishlab keladilar va 3-ta talaba О ‘z sport turida uchraydigan Qiyinchiliklar b О ‘yicha axborot tayyorlaydi. Mashg‘ulotga 10 ta sonlarni bir-biriga q о ‘shish uchun tuzilgan maxsus raQamli jadval va 10 ta sekundomer talab Qilinadi. Bu mashg ‘ ulotga 2 soat ajratiladi. Mashg ‘ ulot rejasi: 1.Sportchining irodaviy tayyorgarligi masalasi b о ‘yicha s о ‘raladi. 2. Konkret sport turidagi Qiyinchiliklar xarakteristikasi b О ‘yicha 3 ta talabaning axborotini tinglash va muhokama qilish. 3. Tajribalarni О ‘tkazish. 4. Olingan natijalarni ishlash. 10

5. Yakunlash va keyingi mashg‘ulotga vazifa berish. Mashg‘ulotning О ‘tkazilishi: Talabalarga Quyidagi savollar beriladi: 1.Sportchini irodaviy tayyorlashning vazifalari. 2. Obyektiv Qiyinchiliklar va ularning turli sport turlaridagi xususiyatlari. 3. Sportchidagi subyektiv Qiyinchiliklar. 4. Sport mashqlarini bajarishda irodaviy z о ‘r berishning О ‘ziga Hos xususiyatlari. Talaba konkret О ‘z sport turlaridagi Qiyinchiliklar xarakteristikasi b О ‘yicha axborot berayotganlarida Quyidagi masalalarni yoritadilar. Kiyinchiliklarning psixologik xususiyatlari Quyidagilar bilan bog‘lanadi: a) jismoniy tayyorgarlik; b) texnik tayyorgarlik; v) taktik tayyorgarlik; g) musobaQaning shart va sharoitlari; d) emotsional Holat I .2. Murabbiy faoliyatining psixologik xarakteristikasi Ma’lumki, Murabbiylik yoki murabbiylik–inson jamiyati tarixi boshlangandan e’tiboran davom etib, shu bilan birga xamma vakt jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tiborga loyik e’zozlab kelingan kasbdir. "Murabbiy – deydi Al Forobiy, - akl-farosatga, chiroyli nutqqa ega bо‘lishi va о‘quvchilarga aytmokchi bulgan fikrlarini tula va anik ifodalay olishni bilmogi zarur". U о‘z fikrini davom ettirib: "Murabbiy va raxbarning vazifasi dono davlat raxbari vazifasiga uxshaydi, shu sababli Murabbiy eshitgan va kurganlarining barchasini eslab kolishi, akl-farosatga, chiroylik nutkga ega bulishi, Murabbiylarga aytmokchi bulgan fikrlarini tula va anik ifodalab berishni bilmogi lozim. Shu bilan birga о‘z or-nomusini kadrlashi, adolatli bulmogi lozim. Ana shundagina u insoniylikning yuksak darajasiga ega buladi va baxt chukkisiga erishadi", deb ta’kidlaydi. Abu Ali ibn Sinoning fikricha "…Murabbiy matonatli, sof vijdonli, rostguy va bolani tarbiyalash metodlarini, axlok koidalarini yaxshi biladigan odam bulmogi lozim. Murabbiy о‘quvchining butun ichki va tashki dunyosini urganib, uning akl katlamlariga kirolmogi lozim. Nosiriddin Tusiy о‘zining "Murabbiylarni tarbiyalash tugrisida" degan aasarida shunday deydi: "…Murabbiy munozaralarni olib borishni, rad etib 11

bulmaydigan darajadagi isbot kilishni bilishi, о‘z fikrlarining tugriligiga ishonishi, nutki esa mutlako toza, jumlalari mantikiy ifodalanadigan bulishi lozim… Murabbiy nutki xech kachon va xech kayerda zaxarxandali, kupol yoki kattik bulishi mumkin emas. Dars paytida Murabbiyning о‘zini tuta olmasligi ishni bо‘zishi mumkin…" Yusuf Xoji Kashkariy "…Men a’zolar kasalligini davolashdan oldin odamlarning ruxiyatini davolashni zarur deb topdim. Bunga men Murabbiylik yuli bilan erishaman, bunga mening ishonchim komil. Chunki a’zolar kasalligi bilan yuzlarcha, minglarcha odamlar xalok bulsalar, nodonlik, bilimsizlik tufayli un ming va yuz minglarcha odamlar xalok buladilar…". Ulu g‘ shoirimiz Alisher Navoiy xam Murabbiy mehnatini xolisona baholab: "Agar shogird podsholikka erishsa xam, unga (muallimga) kulluk q ilsa arziydi", "Xak yulida kim senga bir xarf yrgatmish ranj ila" – kabi satrlar bitgan. Xozirgi zamon ilm-fan tarakkiyotini buyuk allomalari yaratgan bir necha kimmatli asarlarisiz tasavvur kilib bulmaydi. Bu nodir asarlar bir necha asrlar ilgari yaratilgan bulsada о ‘z kimmatini yukotgan emas. Murabbiyning urni va uning vazifalari usib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash ishiga jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tibor karalishining nakadar muhim axamiyatga egaligi bilan aniklanadi. Mamlakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dast о ‘rini xayotga tatbi q etish jarayonida Murabbiy ning yosh avlodga ta’lim va tarbiya berishda jamiyat oldidagi javobgarligi yanada ortib boraveradi. Zamonaviy maktab Murabbiy si kator vazifalarni bajaradi. Murabbiy – sinfdagi ukuv jarayoni tashkilotchisidir. Murabbiy о ‘quvchilar uchun dars payti, kushimcha darslarda va shu bilan birga darsdan tashkari xollarda xam kerakli maslaxatlar berishda bilimlar manbaidan biridir. Kupchilik Murabbiylar sinf raxbari vazifasini bajarib, tarbiya jarayoni tashkilotchilari b о ‘lib xisoblanadilar. 12

Zamonaviy Murabbiy ijtimoiy psixolog bulmasligi mumkin emas. Shuning uchun xam u kuvchilar urtasidagi о ‘zaro munosabatlarni y о‘ lga sola olishi, bolalar jamoasida ijtimoiy-psixologik mexanizmlardan foydalanishni bilishi zarurdir. Ma’lumki pedagogik faoliyat – kishi mexnatining eng murakkab soxalaridan biridir. Jamiyat tomonidan qо‘ yiladigan talablaridan eng muhimi Murabbiyning shaxsi va uning kasbi bilan boglik xislatlariga karatilgan. Murabbiyning eng umxim shaxsiy xislatlari kuyidagilardir: - Murabbiyning о ‘z Vataniga sodikligi, bolalarni sevishi, ularni insonparvarlik ruxida tarbiyalash istagi, о ‘z yurti, ona tili, о ‘z xal q ining tarixi va uning madaniyatini sevishi, davlatning musta q illi gi g‘ oyasida yashashidan iboratdir; - ijtimoiy javobgarlikni yuksak darajada h is etishi; - olijanobligi, akl-farosatli, ma’naviy pok – ma’naviyat va ma’rifat buyicha yuksak maksadlarga mos kelishi, bunday xislatlarni jamiyat xoxishi buyicha bolalarga singdirib borishi; - о ‘zini kulga ola bilishi, sabr-tokatli, bardam, matonatliligidir. Jamiyatning Murabbiy lik kasbiga kuyadigan asosiy talablari k о‘ yidagichadir: - shaxsni ma’naviy va ma’rifiy tomondan tarbiyalashning, milliy uygonish makurasining xamda umuminsoniy boyliklarning moxiyatini bilishi, bolalarni mustakillik goyalariga sodiklik ruxida tarbiyalashni bilishi, о ‘z Vatani,tabiatga va oilasiga bulgan muxabbati; - keng bilim saviyasiga ega bulishi, turli bilimlardan xabardor bulishi; - yosh pedagogik-psixologiya, ijtimoiy psixologiya va pedagogika, yosh fiziologiyasi xamda maktab gigiyenasidan chukur bilimlarga ega bulishi; - о ‘zi dars beradigan fan buyicha musta h kam bilimga ega b о ‘lib, о‘ z kasbi, soxasida jaxon fanida erishilgan yangi yutuk va kamchiliklardan xabardor bulishi; - ta’lim va tarbiya metodikasini egallashi; 13

- о ‘z ishiga ijodiy yondoshishi; - bolalarni bilishi, uning ichki dunyosini tushuna olishi; - pedagogik texnikani (mantik, nutk, ta’limning ifodali vositalari) va pedagogik taktga ega bulishi; - Murabbiyning о ‘z bilim va pedagogik maxoratini doimiy ravishda oshirib borishi. H ar bir Murabbiy ana shu talablarga eng yukori darajada mos keladigan bulishiga intilishi kerak. Murabbiyga jamiyat tomonidan kuyiladigan talablar, turli xildagi ijtimoiy kutishlar, pedagogning individualligi, uning, shu tarika talablarga javob berishga subyektiv tayyorligi muayyan Murabbiy ning pedagogik faoliyatga nakadar tayyorligidan dalolat beradi . Murabbiy professiogrammasi muayyan fan tomonidan ukituuvchiga kuyiladigan maxsus talablarni о ‘z ichiga kamrab olishi lozim. Bulajak Murabbiy u yoki bu xildagi fan tomonidan kanday talablar kuyilishini bilishi va shu asnoda ukuv-tarbiya jarayonini tashkil kilish uchun pedagogik oliy ukuv yurtlarida muayyan mutaxassislik buyicha Murabbiy professiogrammasi ishlab chikilishi zarurdir. Professiogramma psixologik nuktai nazardan ishlab chikarish faoliyati xarakteristikasining (anik birorta kasb buyicha) kelgusi amaliy ishlar uchun zarur bulgan mazmundagi barcha tomonlarini о ‘z ichiga olishi kerakligi ustida boradi. Professiogrammada muhim xislatlarning borgan sari birmuncha ortib borishini xisobga olgan xolda Murabbiy ning kuyidagi xislatlari kursatib borilishi lozim: 1) Murabbiyning shaxsiy xislatlari; 2) Kasbiga xos bilimi; 3) О‘z kasbiga xos xislatlari; 4) Shaxsiy-pedagogik uddaburonligi; 5) Tashkilotchilik malakalari; 6) Kommunikativ malakalari; 7) Gnostik malakalari; 14

8) Ijodiy xislatlari. Professiogrammani kasbga xos ravishda ukitishni tashkil kilishda ta’limning samaradorligi va uning muvaffaqqiyatli kanday bilim va kunikmalarga, ayniksa, shaxsning kanday qobiliyat va shaxsiy xislatlarga boglik ekanligini albatta kursatish zarurdir. Qobiliyat – bu kishining biror faoliyatga yarokliligi va shu faoliyatni muvaffaqqiyatli amalga oshirishdir. Pedagogik qobiliyat – bu qobiliyat turlaridan biri bо‘lib, kishining pedagogik faoliyatga yarokliligini va shu faoliyat bilan muvaffaqqiyatli shugullana olishini aniklab beradi. О‘zo q yillar olib borilgan tadqiqotlar pedagogik qobiliyatlar murakkab va kupkirrali psixologik bilimlardan iboratliligini kursatib berdi. Ana shu tadqiqot ma’lumotlaridan foydalanib, pedagogik qobiliyatlar tо‘zilishida muhim о‘rin egallaydigan kator komponentlarni ajratib kursatish mumkin: 1) Didaktik qobiliyatlar – bu bolalarga ukuv materialini anik va ravshan tushuntirib, oson kilib yetkazib berish, bolalarda fanga kizikish о‘ ygotib, ularda mustakil faol fikrlashni о‘yg‘ota oladigan qobiliyatlardir. 2) Akademik qobiliyatlar – matematika, fizika, biologiya, ona tili, adabiyot, tarix va boshka shu kabi fanlar soxasiga xos qobiliyatlardir. 3) Perseptiv qobiliyatlar; 4) Nutk qobiliyati; 5) Tashkilotchilik qobiliyati; 6) Avtoritar qobiliyati; 7) Kommunikativlik qobiliyati; 8) Pedagogik xayol; 9) Dikkatni taksimlay olish qobiliyati. Muhim Davlat vazifasini – kadrlar tayyorlash Milliy 15

Dastо‘rini amalga oshirayotgan zamonaviy maktab Murabbiy sining xislatlari, uning ijodiy faoliyati kirib kelayotgan XX I asrda shakllanib, asosan amaliy ishda, pedagogik tajribalarni egallash jarayonida о‘ sib-rivojlana boradi. Shu bilan birga Murabbiy doimiy ravishda о‘z malakasini oshirib, о‘z ishining muvaffaqqiyatini yukori darajada ta’minlashga yordam beradigan shaxsiy xislatlarini tarbiyalab borishi zarur. 1.3. Zamonaviy murabbiy va uning psixologik qiyofasi komponentlari Avvalo zamonaviy sport tо‘rtta asosiy jihatga e’tiborimizni qaratish maqsadga muvofiq: Intelekt; Harakatlar faolligi; Emotsional xatti-harakatlar(Masobaqa oldi ruhiy xolat); Sport faoliyatining motivatsiyasi,. Sport faoliyati ba’zi bir odamlar о‘ylaganidek, faqat jismoniy hatti-harakatdan iborat bо‘lib qolmasdan unda, intellektual faollik muhim о‘rinda turadi . Chunki, musobaqalarda teng imkoniyatlarga ega raqiblar uchrashganda, sportchining taktik tayyorgarligi g‘alabani ta’minlaydi. Taktika – bu sportchining о‘z raqibini barcha imkoniyatlarini hisobga olgan holda unga qarshi kurashish yо‘l-yо‘riqlarini tanlashi va qо‘llashidir. Taktik tayyorgarlik sportchining intelletual jihatdan rivojlanganligiga bog‘liq bо‘ladi. Teplov “Psixologiya polkovodsa” kitobidasarkardada aql va iroda kuchi bir xil bо‘lishi kerak deydi. Irodaviy sifatlar aqldan ustun bо‘lsa, sarkarda jang vaqtida vaziyatni adekvat baholay olmasdan, qanchalik botir bо‘lmasin, taktikadagi kamchiligi tufayli yengilishi mumkin. Taktik xatti-xarakatlar esa, sportchidan percheptiv, intellektual, psixomotor qobilyatlari va mahorati namoyon bо‘lishini taqozo etadi. Sport faoliyatida sportchining harakat faolligi ham muhum ahamiyat kasb etadi. Bu esa sportchi tanasining vaziyat taqozo etgan xolatga adekvat jismoniy 16

sifatlarini namoyon etish qobilyatida kо‘rinadi. 2008 yili Yelena Isenbayeva Pekinda oxirgi urinishda jahon rekordini о‘rnatdi. U sakrashidan avval ancha ruhiy tayyorlandi. Harakat faolligining samaradorligi ruhiy jarayonlarning rivojlanganligi va xolati, xatti-xarakatlarning algoritmizatsiyasiyasiga, ya’ni barcha xarakatlar uyg‘unligiga va sportchi shaxsining sifatlariga bog‘liq bо‘ladi. Sport faoliyatida yana muxim komponent – Emotsional xatti-harakatlar hisoblanadi. U qо‘yilgan maqsadga erishish uchun yо‘naltirilgan ongli akt sifatida namoyon bо‘ladi. Bu xil xarakat faolligining muvaffaqiyatli chiqish qonunyati ixtiyoriy xarakatlar mavjudligi bilan belgilanadi. Sportchining musobaqalashish oldi faoliyati uning kuchlanishi, emotsional qо‘zg‘alishi , stress va musobaqa oldi hayajonlanishi kabi ruhiy xususiyatlarini о‘rganish yetakchi о‘rinda turadi. Ruhiy kuchlanish asosida sportchi faoliyatidagi ikki xolat, ya’ni emotsional irodaviy regulyatsiyalarning о‘zaro ta’siri yotadi. Agar, emotsiya – kechinmalarni tug‘dirsa, ikkinchisi irodaviy zо‘r berishlikni vujudga keltiradi. Musobaqa oldidan vujudga keladigan sportchi kechinmalari, unga ijobiy ta’sir etib, irodaviy zо‘r berishni kamaytirishga olib keladi. Shuning bilan birga, har bir irodaviy kuchlanish asosida emotsional kechinmalar yotadi. Bu ikki tushunchalar о‘zaro bog‘langan bо‘ladi. Musobaqa oldidagi emotsional kuchlanish maqsadga muvofiq ravishda irodaviy zо‘r berilik bilan tartibga solinadi. Emotsiya, energiya kuch – quvvat quyilishini ( vibros energii) vujudga keltirsa, iroda esa ularni tejamli sarflashga olib keladi. Odatda musobaqa yaqinlashishi bilan zо‘riqish kuchayadi. Emotsional jihatdan beqaror sportchilar bunday xolatga bir havfta, xatto undan ham avvalroq tushadilar. Emotsional barqaror sportchilar esa, odatda musobaqa kuni zо‘riqishni boshdan kechiradilar. Eng qulay fursat esa, kuchlanishning optimal darajasi start vaqtiga tо‘g‘ri kelishi hisoblanadi. Bu xolat, odatda jangovor tayyorgarlik deyiladi. Shunda sportchi о‘zining zahira imkoniyatlarini ishga solib, tayyorgarligini maksimal darajada namoyon etidi. 17

Faoliyatda optimal kuchlanish darajasini uzoq muddat saqlab turish amaliy jihatdan mumkin emas. Bunday vaqtda ruhiy zо‘riqish kuchayib, tanglikka о‘tib, sportchi start oldi lexoratka (talvasa) xolatiga tushib qoladi. Uning nerv tizimi uyg‘unlashgan kuchlanishni qiyinchilik bilan ushlab turadi. Ayrim sportchilar sport natijalariga zarar yetkazmay, bunday xolatda uzoq tura olishi mumkin. Hatto, bunday xolatda ayrim sportchilar yuqori natijalarga erishganligi ma’lum. Lekin, start oldi talvasa, aksariyat xolatlarda sport kо‘rsatkichlarining pasayishiga olib keladi. Start oldi xolatning eng og‘iri – bu start oldi apatiya (loqaydlik, ruhsizlik) hisoblanadi. Odatda apatiya maksimal ruhiy kuchlanishdan harakatsiz, loqaydlik xolatiga о‘tish bо‘lib, musobaqa oldi vaziyatda о‘ta kuchli zо‘riqish oqibati hisoblanadi. Start oldi apatiya – faoliyat motivtsiyasi, irodaviy faollik va ma’suliyat xissining pasayishi, sо‘nishidir. Bunday iaytda sportchi о‘zining haqiqiy tayyorlik darajasini nimalarga qodir ekanligini namoyon eta olmaydi. I.M.Sechenev ixtiyoriy xarakatlarning uchta psixologik qonunyatlarini aniqlagan: 1. Qо‘l, oyoq, tananing oddiy xarakatlari va inson tomonidan о‘zlashtirilgan murakkab xarakatlar puxta egallab olingandan keyingina, iroda tasarrufiga о‘tadi, ya’ni iroda bilan boshqariladi. 2. Harakatlar qancha yaxshi о‘zlashtirilgan bо‘lsa ular shunchalik yengil iroda tasarrufiga о‘tadi. Yoki aksincha. 3. Irodani ishlatish xarakatlarining boshlanishi va oxirida, shuningdek, xarakatlarni kuchaytirish yoki sekinlatish uchun zarur bо‘ladi Harakatlar boshlangandan keyin, iroda ishtiroksiz davom etishi mumkin. Chunki о‘zlashtirilgan xatti-harakatlar avtomatik xolda bajarila boshlaydi. Sport faoliyati bilish faolligisiz amalga oshmaydi. Bilishning ham uch yо‘nalishi farqlanadi: 1) О‘zini sport faoliyatining subyekti sifatida anglashi; 2) Sport faoliyatining xissiy jabhalarini bilishi; 18

3) Sport faoliyatining qonunyat va mexanizmlari, sport qonunlarini bilishi. Sport faoliyatini psixologik jihatdan ta’minlashda, insonni sport bilan shug‘ullanishga undovchi motivatsiya muhim rol’ о‘ynaydi. Sport о‘yin faoliyatiga juda yaqin turadi. О‘yinning motivi о‘yinning xususiyatida mavjud. Sport bilan shug‘ullanishga bо‘lgan ehtiyoj esa, sport faoliyatidan qoniqish va unda muvaffaqiyatlarga erishishni ta’minlaydi. Professor A.S. Puni sport bilan shug‘illanishning be’vosita va bilvosita motivlarini ajratib kо‘rsatgan. 1) Sport faoliyatining be’vosita motivlari; а) Mushaklar xarakati va faolligidan tug‘ilayotgan qoniqish xissiga bо‘lgan extiyoj; b) О‘zining gо‘zalligi, kuchi, tezligi, epchilligi, chaqqonligi va chidamliligidan roxatlanishga bо‘lgan ehtiyoj; c) О‘zining qiyin, xatto ekstremal’ (xavfli) xolatlarda namoyon etish istagi; d) Rekord natijalarga erishish, о‘zining sport maxoratini kо‘rsatish va halabalarga erishish xoxishi; e) О‘zini namoyon etish, kо‘rsatish, tasdiqlash, jamoatchilik e’tirofini qozonish, shuxratga erishish extiyoji. 2) Sport faoliyatining bilvosita motivlari: a) Sog‘lom va kuchli bilish istagi; b) Sport faoliyati orqali, о‘zini amaliy xayotga tayyorlash xoxishi; c) Burch xissi, Vatan oldidagi burch; d) Sport faoliyatining ijtimoiy ahamiyatini anglash orqali, sport bilan shug‘ullanish ehtiyoji. Sport faoliyati motivlari namoyon bо‘lish denamikasiga ega. Sport bilan uzoq muddatli shug‘ullanishi natijasida sportchida motivlar ham о‘zgarib boradi. Motivlarning о‘zgarishi ham qо‘yidagi bosqichlarda sodir bо‘ladi: 1. Sport bilan shug‘ullanishning dastlabki bosqichida; 2. Tanlangan sport turida ixtisoslashishishning boshlanishida; 3. Sport maxoratining о‘sish bosqichida. 19

Sport faoliyatining motivlari yorqin ijtimoiy yо‘nalganlik xarakteriga ega. Sport trenirovkalarining maqsadi – yuqori sport kursatkichlariga tayyorlashga yо‘naltirilgan. Yuksak natijaga erishish esa sportchining imkoniyatlari va (unga erishishga) tayyorgarligiga bog‘liq. Sport imkoniyatlari – sportchining jismoniy, texnik va taktik qobilyati shuningdek, maxsus bilimlar va tajribalarni о‘zlashtirgan bо‘lishi bilan belgilanadi. Yuksak natijaga tayyorligi esa, sportchining sport faoliyatiga, mashqlantirish va musobaqalarga qо‘yiladigan talablarga munosabati bilan ifodalanadi. Sportchilarni mashqlantirish jarayonida tayyorlash turlari Trener sportchining tabiiy kuch va imkoniyatlarini yaxshi bilishi va uni rivojlantirishga harakat qilishi lozim. - –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––––––––––––––––– Sport faoliyatida beshta asosiy jismoniy sifat - ildamlik (tezkorlik), kuch- quvvat, chidamlilik, chapdastlik, abjirlik(epchillik) kо‘rib chiqiladi. Bu sifatlarning har biri о‘z psixologik tavsifiga ega. Ildamlik (bistrota) – bu insonning muayyan qisqa vaqt oralig‘ida harakat amallarini (dvigatel’niye deystviya) bajarish qobilyatidir. Psixologiya nuqtai МАШҚЛАНТИРИШ ЖАРАЁНИ Жисмоний тайёргарлик Жисмоний қобилятлар ва сифати Тарбия Харакатларни оптимал техника билан бажариш Муайян вазиятларда техникани қўллаш Маълум шаро- итларда техника- ни қўллай олиш қобиляти Техникани қўллашда қобилятни намоён этишПсихологик тайёргарликТактик тайёргарликТехник тайёргарлик 20

nazaridan ildamlik bu – sportchi tomonidan xarakatlarning vaqt nishonalarini boshqara olishi va uning ongida harakatlar davomiyligi, surati va ritmini aks etishidir Ildamlik – tezkorlik yengil atletikaning sprinter turlari va sakrashlarda, kо‘pgina sport о‘yinlarida muhim hisoblanadi. Ildamlikning asosida uchta omil mavjud: 1. Nerv jarayonlarining qо‘zg‘aluvchanligi, ya’ni qо‘zg‘alish va tormozlanishlarning tezkorlik bilan almashishi va unga mos ravishda nerv – muskul apparatlarining tartibga solishi bilan xarakatlarning yuqori chastotasiga erishish mumkin. Shuningdek, idrok jarayonining davomiyligi – ya’ni xabarlarni uzatish va unga javob xarakatlarining boshlanishi ham xarakatlantiruvchi reaksiyalar tezligini belgilaydi. 2. Irodaning kuchlanishi, ya’ni imkon qadar maksimal tezlikka erishish, asosan, о‘z ustida ongli ravishda zо‘r berishga bog‘liq bо‘ladi. 3. Muvofiqlashtiruvchi markaziy nerv omili xarakatlar chastotasiga va ayrim xarakatlar tezligiga ta’sir etadi. Kuch – bu mushaklar faoliyati bilan bog‘lik bо‘lib, kuchlanishi asosida harakatlarni amalga oshirish qobiliyatidir. Kuch chidamlilik va tezkorlik bilan uzviy bog‘langan bо‘ladi. Sportda tezlik kuchi (skorostnaya sila) va kuchli chidamlilik (kuchli!!) (silovaya vinostlivost) kuchni harakterlovchi belgilar hisoblanadi. Tezlik kuchi – bu asab-mushak tizimining mushaklarni yuqori tezlikda qisqartirish bilan qarshilikni yengib о‘tish qobiliyatidir. Og‘ir atletika, kurash, akrobatika, sport gimnastikasi kabi sport turlarida tezlik kuchi muhim rol о‘ynaydi. Jismoniy chidamlilik esa, tananing uzoq muddatli jismoniy harakatlardan tug‘ilgan charchoqlarga qarshilik qilish qobiliyatidir. Bu marafon yugurishlar, suzish, velopoygalarda muhim rol о‘ynaydi. Ixtiyoriy maksimal chidamlilik, odatda, mushak tolalari soni va ularning yо‘g‘onligi bilan bog‘liq bо‘lgan mushaklarning maksimal kuchidan past 21

bо‘lishligi aniqlangan. Bu parametrlar orasidagi tafovut esa, chidamlilik tanqisligi (defitsit vinostlivost) deyiladi. Markaziy nerv tizimi tomonidan mushaklar apparatini boshqarish nechog‘lik mukammal bо‘lsa. Bu tanqislik shunchalik kam bо‘ladi. Bu narsalar esa muntazam mashqlantirish jarayonida shakllanadi. Sportchilar mashqlanish jarayonida u yoki bu qiyinchilikni yengib о‘tishni ongli va ixtiyoriy ravishda kо‘p takrorlasa, musobaqa jarayonidagi qо‘rsatkichlar yaxshilanadi. Mushak imkoniyatlarining maksimal 75% ong nazorati ostida ramoyon bо‘lishi mumkin. Chidamlilik – bu insonning uzoq vaqt mobaynida muayyan faoliyat natijasini pasaytirmay ishlay olish qobilyatidir. Sport soxasida chidamlilik sportchining muо‘aklar faoliyati natijasida vujudga kelgan charchashga qarshilik kо‘rsata olishidir. Har bir sport turi sportchidan u yoki bu kо‘rinishdagi chidamlilikni talab qiladi. Masalan, shtangachilarda jismoniy (silovaya vinoslivost), boksyorlarda va sprinterlar tezkorlik (skorostnaya), sakrovchilarda zarbli sakrash (tol’chok) va hokazo. Chidamlilik doimo “charchash”, “toliqish” tushunchalari bilan bog‘liq bо‘ladi. Charchash – bu toliqish belgilarini subyektiv his qilish. Bu xolat esa, tananing toliqishi bilan yoki ishning monotonligi bilan vujudga kelishi mumkin. Bu ruhiy toliqish. Chidamlilikni о‘stirish uchun, sportchida toliqish vujudga kelishiga nisbatan salbiy emas ijobiy munosabatni shakllantirish va uni yengib о‘tishning psixologik usullarini о‘rgatish tavsiya etiladi. Bu yerda toliqish bilan charchashni bir – biridan farqlash zarurdir. Toliqish kо‘proq nerv sistemasi bilan bog‘liq bо‘lsa, charchash musak tizimlarining faoliyatiga bog‘liq bо‘ladi. Iroda kuchisiz chidamlilikning vujudga kelishi yoki takomillashishi mumkin emas. Sportchi uchun muhim bо‘lgan irodaviy sifatlarni adekvat (aynan, mos) 22

$mashqlantirishlar bilan rivojlantiriladi. Buning uchun bir qancha usullardan foydalaniladi. Ular:  uzoq muddat tinimsiz ishlash;  intervalli ishlash;  musobaqalashish kabilar. Bu usullar sport turi va sportchining indevidual xususiyatlariga qarab tanlab olinadi. Chapdastlik – bu insonning yangi xarakatlarni tez о‘zlashtirish va vaziyat taqozosiga kо‘ra, harakat faoliyatini moslashtira olish qobiliyatidir (futbolchi fintni abjirlik bilan bajarishi). Insonning jismoniy sifatlari ichida abjirlik muhim о‘rin tutadi. U harakatlantiruvchi kо‘nikmalar bilan bevosita bog‘liq bо‘lgani uchun, kompleks xarakterga ega. Bu kompleks: 1-dan, murakkab harakatlantiruvchi koordinatsiyalarni о‘zlashtirish qobiliyati; 2-dan, sport natijalariga erishish va ularni takomillashtirish; 3-dan, о‘zlashtirilgan malakalarni maqsadga, muvofiq qо‘llash vaziyatga mos ravishda о‘z harakatlarini tez va samarali qayta qura olishda kо‘rinadi. Chapdastlikni rivojlantirish avvalo, insonning jismoniy qobilyatlariga bog‘liq bо‘ladi. Shuningdek, analizatorlar faoliyati ham chapdastlikni rivojlantirish shartlaridan xisoblanadi. Barcha analizatorlardan kelayotgan ma’lumotlar yig‘indisi, harakatlar jarayonini chuqur bilib olishga, ularni tez о‘zlashtirib olish va vaziyatga moslashtirish imkonini beradi. Abjirlik - bо‘g‘inlar harakatchanligi bо‘lib, tana tuzulmalarining taranglik bilan chо‘ziluvchanligidir. Bular tana a’zolarining harakat amplitudasi chegaralarini belgilaydi. Tana a’zolari \arakatchanligining yetarli darajada bо‘lmasligi: 1-dan, muayyan harakatlar kо‘nikmasining vujudga kelmasligiga; 2- dan, xarakatchanlik malakalarini о‘zlashtirish va rivojlantirishning pasayishiga; 3- dan, shikastlanishlarning vujudga kelishi; 4-dan, kuch, tezkorlik, chidamlilik va chapdastliklarning rivojlanishini sekinlashiga; 5-dan, harakatlar ampletudasining cheklanishiga va nihoyat, 6-dan, harakatlarni boshqarish sifatining pasayishiga olib keladi. 23$