- Bosh sahifa
- Diplom ishlar
- Jismoniy tarbiya
- Sprinterlik masofalariga yugurishga ixtisoslashgan yosh yengil atletikachilarni tanlash mezonlari taxlili
Sprinterlik masofalariga yugurishga ixtisoslashgan yosh yengil atletikachilarni tanlash mezonlari taxlili
Yuklangan vaqt:
28.09.2019
![I BOB. SPRINTERLIK MASOFALARIGA YUGURISHNING ILMIY- NAZARIY XUSUSIYATLARI 1.1. Sprinterlik masofasiga yuguruvchilarni fiziologik va anotomik xususiyatlari Sprinterlik masofasiga yugurish musobaqalari masofa uzunligiga qarab taqsimlanadi: 60 m.dan borshlab bu masofada faqat yopiq inshoatlarda 400 m. gacha masofada musobaqalar o‘tadi. Sprinterlik masofasida jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha qo‘yiladigan talablar masofa uzunligiga muvofiq ravishda o‘zgarib turadi, lekin hamma masofalar uchun eng asosiy sifat bu tezlikdir. Sprinterlik masofasida yuguruvchilarda tezlik-yuqori tezlikda yugurish uchun kerak bo‘ladigan samarali yumshoqroq harakatlarni ta’minlovchi mushaklarning tez, kuchli qisqarishi natajasidir. Skelet mushaklarining qisqarishi sodir bo‘ladigan tezlik ko‘p jihatdan mushak tolalari xossalariga bog‘liq [9] . Eng yaxshi yuguruvchilar uzoq masofaga yuguruvchilarga nisbatan foiz hisobiga yuqori miqdorda mushak tolalarga egalar. Uzoq masofaga yuguruvchilarning mushaklari ko‘proq miqdorda sut tolalarga eng “Sprinter” bo‘lib shakllanmaydilar, balki tug‘uladilar” degan ibora shundan kelib chiqgan. Biroq bu ibora faqat qisman to‘g‘ri. Mashg‘ulot jarayonida egallangan malakalar mushak qisqarishlarning tezkor yugurish harakatlariga aylanishida yordam beradi. Bu qobiliyatlarni mashq qildirish va rivojlantirish zarur. Mashg‘ulotlar ham boshqa qobiliyatlarni, jumladan kuch, koordinitsiya va maxsus chidamlilikni oshirish mumkin, bu sprinterlik masofasiga yuguruvchilarda muvoffaqiyatga erishishiga yordam beradi. Undan tashqari mashg‘ulot har xil tengdosh mushak tolalari faoliyatiga ta’sir ko‘rsatishi mumkinki, ularning mumkin bo‘lgan qisqarish tezligi oshadi. Nihoyat 5](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-5.png)
![mushaklardagi tolalar turi o‘zgarmas degan taxmin tadqiqotlarda har doim tasdiqlanmaydi [9]. Mushaklar tarkibida ham nevrolginda ham metabolik tarkiblar mavjud, ular ham sprinterlik masofasiga yugurishi muvoffaqiyatini belgilab berishi mumkin. Sprinterlik masofasiga yuguruvchilarning anatomik morfologik xususiyatlari, qadamlar uzunligi va sur’ati orasidagi bog‘liqlikni tadqiq qilingan. Bu ko‘rsatgichlar sportchining bo‘yiga, oyoqlari uzunligiga va yugurish tezligiga qadam uzunligi esa son mushaklarining yozilish kuchiga ham bog‘liq. Bu tadqiqotlarning eng muhim natijalaridan biridir. Sprinterlik masofasiga yuguruvchilarda uncha yuqori malakaga ega bo‘lmagan yuguruvchilar natijasi asosan kuch qobiliyatini mashq qilish yo‘li bilan qadamlar uzunligini oshirish orqali yaxshilash mumkin. Odatda ayollarda erkaklarga nisbattan qadamlar sur’atini oshirishi osonroq. Yuqori malakali sprinterlik masofasiga yuguruvchilari rivojlantira oladigan sur’atdan juda kam farq qiladi. Qadam uzunligi oshirish bo‘yicha mashg‘ulotlarni boshlash uchun optimal vaqt jinsiy yetuklik (yigitlarimiz taxminan 15-17 yosh, qizlarda 13-15 yosh) boshlangandan keyingi davridir [7]. Har xil bo‘y uzunligiga vazniga ega sportchilar, oyoqlar uzunligi ko‘rsatgichlari turlicha bo‘la turib, sprinterlik masofalariga yugurishda katta natijalarga erishadi. Sprinterlik masofasiga yuguruvchilarning antropametrik ko‘rsatgichlari genetik tarzda ota-onalardan o‘tadi. Maksimal tez harakatlarda koordinatsion imkoniyatlarini ifoda etuvchi asab tizimi xossasi sport mashg‘ulot jarayonida deyarli o‘zgarmaydi. Ko‘pchilik bolalarda tez yugurishda 150-160 m ichida depsinishni bajaradilar, lekin shunday balog‘at yoshdagi balalar uchraydiki ularda bu ko‘rsatgich 80-90 m.ga teng. Sportchilar mehanik ish bajarish qobiliyati bo‘yicha mushak tolalari sust(qizil) tez (oq) tolalarga bo‘linadi. 6](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-6.png)
![Mushak tolasi tuzilishini o‘rganish uchun olingan sinov mushak biopsiyasi deb ataladi va labaratoriya sharoitlarida maxsus aparat yordamida bajariladi. Ushbu tashxislash metodi sportda saralab olish amaliyotida keng qo‘llanilmaydi [8]. Yugurish mushaklar ishi asosini harakatlarning chalishtirma koordinatsiyasi tashkil etadi. Yugurish harakatining ba’zi fazalarida mushaklar ishining ko‘rib chiqamiz [10] . Yugurishda sportchi haratlarining tashqi ko‘rinishini baholash xarakatlarining to‘liq ko‘rinishini baholash yoki mehanika tilida aytsak, harakat kinematikasini o‘rganish xar doim to‘laq ma’lumot beravermaydi. Harakat insonning asosiy dvigateli–skelet mushaklarining qisqarish faoliyati natijasidir, shuning uchun sprinterlik masofasida yugurish texnikasini qarab chiqayotib, birinchi navbatda harakatning ichki tuzulmasini tushunib olish zarur. Inson harakat aparatining eng murakkab anatomik va fiziologik tuzilmalari hozirgi davrda yugurishning xususiyatini yetarlicha aniq modellashtirilgan hamda ta’riflab berishga imkon qiyinchilikgi shundan iboratki, nafaqat oyoqlarning 50-ta mushagidan har biri balki tana va qo‘llarning ko‘pgini boshqa mushaklari harakatning umumiy xususiyatiga ta’sir ko‘rsatadi.Undan tashqari insonlarda mushak tolalari tuzilishi har xil bo‘ladi, ya’ni morfologik belgilar ham e’tiborga olinsa (tananing tola o‘lchamlari), sportchi sprinterlik masofasiga yuguruvchining va o‘yin azolarning asosiy harakat ta’sirlarni sifat jihatdan ta’riflash juda qiyinligi yaqqol ko‘zga tashlanadi [8]. Shuning uchun sprinterlik masofalariga yuguruvchining ideal harakat modeli to‘g‘risidagi emas, balki sportchi tomonidagi maksimal tez harakatlarni bajarish jarayonida mushak qisqarishi hamda mushaklar guruhlarining o‘zaro ta’siri qonuniyatlari to‘g‘risida gapirish maqsadga muvoffiqdir. Yugurish ma’lumki, mushaklar ishida mushak zo‘riqishi shunga olib keladiki, u qoplab turgan bo‘g‘inli burchagi kamayada va qisqaradi har xil xarakterlarda mushaklar yerga tushishini amartizatsiyalashi yoki katta tezlik bilon 7](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-7.png)
![harakatlanayotgan oyoqlarni to‘xtatilishi kerak bo‘ladi. Buning natijasida zo‘riqqan mushak tashqi kuchlar ta’sirida tuziladi, bunday rejim essentrik zo‘riqish deb ataladi [11]. Tez harakatlar mushaklarining shunday ishlatilishini taqozo etadiki, bunday ishda bo‘g‘im o‘rab olingan bo‘ladi. Bo‘g‘imlarni qarama-qarshi tamonlar-dan o‘rab turuvchi antagonist mushaklar bir vaqtning o‘zida zo‘riqadi va kuchini o‘zaro muvozanatlangan holda tizimini “qulflab qo‘yadi” va tizimni boshqaradi. Mushaklarning bunday zo‘riqishi izametrik zo‘riqish deyiladi [9] . Demak harakat amalini bajarish jarayonida mushak bo‘shashtirilishi yoki uchta zo‘riqish holatidan birida bo‘lishi mumkin. Shuning uchun harakatning ichki mexanizmini o‘rganishda ayrim mushak guruxlarining zo‘riqishi xususiyati mushakda bir vaqtning o‘zida ishlayotgan xarakat birliklari sonini (bu qisqarish kuchini aniqlab beradi), shuningdek ularning zo‘riqish davomiyligini bilish zarir. Ekstrimal (favqulotda) sharoitlarda muntazam ishlash boldir mushaklari maksimal kuch imkoniyatlarning ancha o‘sishiga olib keladi. Shuning uchun ilik mushaklari qattiqligiga ko‘ra eng, kuchli sprinterlik masofasiga yuguruvchilar boshqa sport turi bilin shug‘ullanuvchi sportchilardan ancha ustun hisoblanadi [10]. Yugurish qadamining tayanch davrini bajarishi jarayonida mushak guruhlarining izchil ishlashi va ularning faoliyat rejimlariga oid keltiril-gan ma’lumotlar sprinterlik masofasiga yuguruvchilar mashg‘ulotlarida qo‘llaniladigan maxsus tezlik kuch mashqlarini saralab olishda tanlab yondashish uchun imkon beradi. Sport mashg‘ulotlari nazariyasidan ma’lumki, maxsus vositalarni tanlab olish qo‘llaniladigan mashqlarni musobaqadan mashqlarga dinamik mos kelish tamoyiliga asoslanadi. Odatda, amaliyotda boldir mushaklarining tezlik kuch imkoniyatlarini rivojlantirish uchun har xil yuqoriga sakrashlar, yuqoriga sakrab chiqishlar, og‘irlik bilan oyoq uchiga ko‘tarilishlar va shunga o‘xshash mashqlar qo‘llaniladi. Yuguruvchilarning tezlik-kuch tayyorgarliklarida katta o‘rin egallagan ko‘p sakrashlar ham o‘zlarining harakat 8](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-8.png)
![parametrlariga ko‘ra, tez yugurish tavsiflaridan farq qiladi. Chunki oyoqlarning yerga qo‘yi-lishi tekis oyoqda amalga oshiriladi va amartizatsiya fazasida asosiy yuklama tizzani o‘rab turuvchi mushaklarga hamda boylamlarga tushadi [19]. Shunday qilib, sprinterlik masofasiga yuguruvchilar uchun eng munosib mashqlar tahlili quyidagilar bo‘lishi kerak “bir oyoqda yugurish, bunda oyoq kaftining old qismi bilan yerga tushiladi, ushbu holatda ko‘p sakrab chiqish mashqlari mushaklar mustahkamligini ta’minlaydi. 1.2. Sprinterlik masofalariga yuguruvchi o‘smirlarni yillik mashg‘ulotlarida yuklamarni taqsimlanishi Yengil atletikaning sprinterlik masofalariga 100, 200, 400 m.ga yuguruvchilar tayyorlash tizimida yillik tayyorgarlik bosqichi asosiy tarkibiy qism hisoblanadi. Bosqich tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish orasidagi davrni o‘z ichiga olib, 5-2 hafta davom etadi [7]. Yillik tayyorgarlik bosqichining mohiyati va mashg‘ulotlarning tuzilishiga 90-yillardan boshlab zamonaviy texnik–taktik uslublar kiritiladi va bu jarayon jadal rivojlana boshlaydi. Sprinterlik masofalariga yugurishda tayyorgarlik mashg‘ulotlariga alohida ahamiyat berilmoqda. Musobaqalardagi g‘alabani ancha uzoq davom etishini ta’minlaydigan va sport formasini ushlab turishda tayyorgarlikning roli kattadir. Lekin sportchi yuqori yoki eng yuqori ish qobiliyatini musobaqa bosqichida bajaradi, bu esa tayyorgarlik mashg‘ulotlarida muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi [10]. N.G.Ozolinning yuklamalarni taqsimlanishi, dam olish oralig‘ining muddati, mashg‘ulot yuklamalariga pedagogik ta’sir ko‘rsatishni aniqlashda shaxsiy imkoniyatlarni hisobga olish zarurligi to‘g‘risida ma’lumot bergan. Bunda tayyorgarlik rolining o‘sishi asosiy musobaqani tutgan o‘ringa bog‘liq deb hisoblaydi uning fikricha: - ayrim mashqlarni yuqori jadallik bilan bajarganda 1-hafta katta ja-dallik 9](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-9.png)
![bilan mashg‘ulotlar o‘tkazish, 2-hafta oldingi hafta hajmining 50-60 % bilan, so‘ngra bir–ikkikun dam olish. Musobaqa oldidan oyoq-qo‘l mushaklar chigalini yozish, yugurish yo‘lagida yugurib ko‘rish kabi mashqlarni tavsiya etgan. Lekin qaysi yoshdagilarga qanday vositalarda qo‘llash uslubini bermagan. Olimlarning ta’kidlashlaricha, sprinterlik masofalariga yugurishda malakali yuguruvchilar uchun ma’suliyatli musobaqalarga tayyorgarlik uch olti oy davom etadi (V.G.Nikitushkin, N.N.Chevsnokov, V.G.Bauer, V.B.Zelichenok). O‘ziga xos vositalarga ahamiyat berib, vositalar va tayyorgarlik usullaridan foydalangan holda yuqori darajadagi maxsus ish qobiliyatiga erishishga qulay zamin yaratish maqsadida mavsumning asosiy musobaqalariga tayyorgarlik uchun 4-6 hafta davom etadigan mezotsiklni taklif etadi. Yilning muhim musobaqalariga musobaqa davri (musobaqaga bevosita tayyorgarlik bosqichining) maxsus siklida o‘tkazilishi kerak. Bu bosqichni tuzishdagi xatolar, yutuqlar o‘sishining sekinlashuvi yoki yomonlashuviga olib keladi. Shundan ma’lum bo‘ladiki, bevosita muhim musobaqalardan oldingi mashg‘ulot yuklamalari bir qolipga solingan bo‘lmasdan, balki sportchining individual holatiga mos ravishda tuzilishi kerak, lekin tayyorgarlik sikllarida MOT bosqichini tuzish nuqtai nazaridan quyidagilar umumiy ahamiyatga egadir [14]: -yillik tayyorgarlik mashg‘ulotlarida tayrgarlik, maxsus tayyorgarlik, musobaqa oldi, musobaqa davri hamda dam olish oralig‘i muhim ahamayatga egadir. Tayyorgarlikning sikllarida bajariladigan yuklamalar sportchining jismoniy tayyorgarligiga bog‘liqdir. -mikrotsiklni shunday tuzish kerakki, bunda ayrim mikrotsikl doirasida sportchi dam olish imkoniyatiga ega bo‘lsin. Bu shart ayniqsa start oldidan bo‘ladigan oxirgi ikki kunda puxta bajarilishi kerak; -tayyorgarlikdan so‘ng bo‘ladigan musobaqalarda sportchilarning ish qobiliyatini rivojlantirishga e’tibor qaratish lozimdir, shu bilan bu bosqichdagi musobaqalar asosiy musobaqalarga aylanib ketmasdan, yordamchi rol o‘ynashi 10](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-10.png)
![kerak. Chunki, oxirgi holda ular hal qiluvchi musobaqaga muntazam tayyorgarlikda halaqit beradi, muddatidan oldin energiya sarflashni keltirib chiqaradi, sportchini ruhiy ezib yuboradi va eng avjiga chiqqan lahzada uning diqqatini chetga tortadi; -nufuzli musobaqalarda muvaffaqiyatli chiqishlardan keyin ko‘pincha sportchilarning ish qobiliyati darajasi birmuncha pasayib ketadi, shuning uchun musobaqa tayyorgarligini doimo oshirib borish kerak; -sprinterlik masofasiga yuguruvchining jismonan va ruhan yuqori darajada zo‘riqishga olib keluvchi nufuzli musobaqalardan keyin mashg‘ulot yuklamalarini bajarish sikliga umumiy rivojlantiruvchi mashqlar bilan (taxminan bir hafta davom etadi) almashlab turish kerak; -bevosita tayyorgarlik 4-5 hafta davom etib, bu davrda sport texnikasiga biror-bir tubdan o‘zgarishlar olib kirib bo‘lmaydi. Uni musobaqaning o‘ziga xos sharoitlarida olib borish yanada muhimroqdir. Sprinterlik masofalariga yugurishda yoshlar orasida olib borilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, musobaqalarga tayyorgarlik bosqichini tuzish uchun bir haftalik mikrotsiklda quyidagi ketma-ketlikni keltiradi: 1-kun (haftaning oxirgi mashg‘uloti tugagach, bir sutkadan keyin) dam olish, 2-kun kichik tezkor-kuchga ega yuklamani bajarish; 3-kun dam olish, 4-kun musobaqa [9]. Ko‘pgina mutaxassislarning hisoblashicha, keskin musobaqalarga tayyorlanish davomi (8-12 hafta) bosqichi zarurligini ko‘rsatadi, turli tipdagi mikrotsikllar esa, o‘ziga xos “qurilish bloklari”ni tashkil qilib, ulardan musobaqaga maxsus tayyorgarlik bosqichi tugallangan mashg‘ulot sikli tuzilishi hosil bo‘ladi. Aynan shu 4-6 hafta ichida sportchilar quyidagi masalalar yechimini topadilar: - saralash musobaqalaridan keyingi tiklanish (4-7 kun); - jadal mashg‘ulotishlariga kirishib ketish (3-5 kun); - ko‘proq mashg‘ulot yuklamalarini bajarish (1-hafta). Asosiy musobaqalarga yuqori darajada tayyor bo‘lib borish uchun maxsus 11](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-11.png)
![Yuqori darajada mumkin bo‘lgan sport natijalariga yo‘naltirilgan tayyorgarlikning hamma sifatlaridan jismoniy, texnik,taktik va ruhiy tomonidan maksimal foydalanish uchun qulay sharoitlarni ta’minlash zarur. Mamlakat birinchiligi va asosiy musobaqa o‘rtasidagi oraliqqa bog‘liq bo‘lgan bu bosqichning davomiyligi 6-8 haftani tashkil etadi. U odatda ikki mezotsikldan iborat. Ulardan biri (katta hajmdagi yuklamalar yig‘indisi) yuqori darajadagi sport natijalariga erishuvchi, jismoniy sifatlari va ish qobiliyatlarning rivojlanishiga qaratilgan bo‘lib, ikkinchisi-sport haraka-tining o‘ziga xosligi, sportchilar tarkibi, tashkiliy muammolari, ob-havo va boshqa ta’sirlarni inobatga olgan holda sportchini aniq belgilangan musobaqalara olib chiqishdan iborat. Mashg‘ulot yuklamalarini taqsimlash, mashg‘ulot siklini rejalashtirishni hal qilishda muhim yuklama hisoblanadi va quyidagicha yondashish taklif qilinadi: Yuklamalarni taqsimlash tayyorgarlikning to‘rt bosqichi uchun hafta davrlari bo‘yicha o‘tkaziladi (bu bosqichlardan har biri tayyorgarlik haftalarining aniq soniga egadir). Har bir davrga yuklamalarni taqsimlashda umumiy yo‘nalish beriladi. Masalan, tayyorgarlik davrida (kuzgi-qishki) yuklamalarning umumiy hajmi o‘sishi, jadallik esa, pasayishi kerak, musobaqa davrida bo‘lsa, aksincha, yuklamalarning umumiy hajmi pasayib, jadallik o‘sishi kerak [13]. Mashg‘ulot yuklamalarini batafsil tekshirish bu-qo‘llaniladigan mashg‘ulot usullarini hisoblab, ularni tayyorgarlikning turli davrlarida qo‘llash mumkin deganidir. Shunday qilib, haqiqatda yuguruvchining barcha yuklamalari organizmni energiya bilan ta’minlovchi turli-tuman fiziologik tuzilishlar va mexanizmlarning rivojlanishiga qaratilgan bo‘lib, “umumiy hajm” hamda “umumiy jadallik” tushunchalaridan kelib chiqqan holda baholanib, taqsimlanadi. Mashg‘ulot yuklamalarini taqsimlashni tayyorgarlik davrlari bilan bog‘lab, bunda “kumulyativ natija”, “kechikuvchi axborot natijasi” va “jismoniy sifatlar to‘g‘risida tasavvur” kabi tushunchalarga tayanadilar. Birinchi tushuncha asosida bir tomondan, sportchi organizmining tezkor mashg‘ulot samarasini uzoq vaqt 13](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-13.png)
![(yugurish) yuklamasi sifatida ishlatiladi. Ishida yuklamani taqsimlash yuguruvchining malaka darajasiga bog‘liqligi aytilgan. Yuqori malakali “sprinterlik masofasiga” yuguruvchilarni tayyorlashda asosiy e’tibor tezlik-kuch sifatiga qaratilgan bo‘lib, uning asosida organizmning anaerob ish hajmi unumdorligi oshiriladi. Qolgan boshqa masofalarga yuguruvchilar uchun mashg‘ulot davri birinchi bosqichlarida aerob imkoniyatlarni o‘stirish maqsadga muvofiqdir [7,10]. Tayyorgarlikning turli davrlarida mashg‘ulot yuklamalarini rejalashtirganda uning o‘ziga xosligini saqlash, ya’ni sport natijalarini ta’minlashda organizmning tizim va funksiyalarini rivojlantirish uchun quyidagilarni taklif qiladi: a) ko‘pchilik mutaxassislar mashg‘ulot yuklamalarini taqsimlashni tayyorgarlik davrlari bilan bog‘laydilar, lekin biz aytib o‘tganimizdek, davrlashtirishga qarashlar turli-tuman bo‘lgani kabi mashg‘ulot yuklamalarini taqsimlashga qarashlar ham turli-tumandir; b) mashg‘ulot yuklamalarini taqsimlashga imkon beruvchi davrlashtirish nazariyasi juda chiroyli lekin, achinarlisi uning qoidalari tajribada ham, amaliyotda ham o‘z tasdig‘ini topmagan. Yugurishda, ayniqsa, 17-20 yoshli sportchilarni tayyorlashda, mashg‘ulot yuklamalarining asosiy ko‘rsatkichlari hajmi va jadallik hisoblanadi. Mashg‘ulot yuklamalari deganda asosan, uni son jihatidan tushunilib, ko‘pincha hajm va jadallik ishlatiladi. Hajm odatda kilometrlarda va metrlarda yoki daqiqalarda o‘lchanadi. Mashg‘ulot yuklamalari jadalligi o‘lchovchi oqibat natijada yugurish tezligi hisoblanadi. Masofaning ayrim bo‘laklarida yugurish tezligi to‘g‘risida YUQS bo‘yicha kislorod iste’moli, qondagi laktat darajasi, energiya ta’minoti tartibi bo‘yicha fikr yuritish mumkin. Yuklamalar ta’sirchanligi uning hajmiga bog‘liq. Uzoq masofaga kichik tezlik bilan yugurganda yoki sprinterlik masofasiga katta tezlik bilan yugurganda taxminan bir xil natijalarga erishish mumkin. Lekin yuklamalarning ikkita xarakteristikasidan bittasiga haddan tashqari 16](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-16.png)
![mashg‘ulotlardan olib tashlanadi va musobaqalar arafasida chigal yozish mashqlariga kiritilishi mumkin. Bundan tashqari, muallifning hisoblashicha, oyoq muskullari kuchini tiklash va ularning tonusini oshirish uchun keyingi 7-10 kunda yugurish tartibini qisqartirib, kunora sakrash mashqlarini kiritish kerak. Sprinterlik masofasiga yugurish jadallikning qaysi zonasiga tegishli ekanligini, uning fiziologik xususiyatlarini tasavvur qilish, 18-21 yoshli sportchilarni mavsumning asosiy startlariga tayyorlashda vosita va usullarni to‘g‘ri tanlashda katta rol o‘ynaydi [9]. 1 .3. Sprinterlik masofasiga yugurish mashg‘ulotlarida vosita usullarini qo‘llanilishi Jismoniy tarbiya va sport nazariyasi fani mashg‘ulot sikllari samaradorligini oshirish yo‘llarini topishga borgan sari ko‘proq diqqatni jalb qilmoqda. Bularga quyidagilarni kiritish mumkin: mashg‘ulot yuklamalari hajmi va jadalligini oshirish, farmakologiya hamda fizioterapiya vositalari uning ko‘rinishlari, to‘g‘ri ovqatlanish, yashash tarzi va shunga o‘xshashlardan keng foydalanish. Yuqorida sanab o‘tilgan faktorlarni inkor qilmagan holda, turli tuzilish birliklaridagi “texnologiyalar”ni, shu jumladan, haftalik mikrotsikllarni tuzishni o‘z ichiga olgan mashg‘ulot sikllari sifatini yaxshilash uchun diqqatni yanada ko‘proq zahiralarga qaratish kerak. Mashg‘ulotni “blok” tizimi asosida rejalashtirish yaxshi natijalarga erishish va shu bilan birga charchash hamda tiklanish sikllari orasidan zarur bo‘lgan moslikni ta’minlash uchun sportchi organizmi imkoniyatlardan yanada to‘liqroq foydalanish imkonini beradi [14]. Sprinterlik masofasiga yuguruvchilar foydalanadigan yuklamalarning o‘ziga xos asosiy xususiyatlari yengilroq mashg‘ulot yuklamalarining murakkabrog‘i bilan almashinib turishidir. Lekin bir qator tadqiqotchilar yuklamalarning faqatgina kattalikda emas, balki ularning mikrotsikllarda ancha foydali almashinuvi va umumiy kumulyativ ta’sirdan so‘ng bo‘ladigan ko‘rinishlari bilan bog‘liq ta’sirini o‘rganish kerakligini ko‘rsatadilar [16]. 18](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-18.png)
![Yetakchi olimlardan N.G.Ozolin mashg‘ulot sikli va uning ayrim tuzilish birliklarini tuzish muammosi bilan ko‘p yillar davomida qiziqib kelishmoqdalar. Lekin hozirgi paytda amaliyotda yuklamalarning hajmi va shiddati oshib borayotganligi sababli ko‘tarilgan ko‘pgina savollar, asosan, tajribadan kelib chiqib hal qilinmoqda. Xususan, bu mashg‘ulot siklining eng muhim tuzilish birligi haftalik mikrotsiklga tegishlidir. Mikrotsikllar asosida mashg‘ulotni rejalashtirish yaxshi natijalarga erishish va shu bilan bir vaqtda charchash va tiklanish sikllari o‘rtasidagi mutanosiblikni ta’minlash uchun sportchi organizmidagi imkoniyatlardan yanada to‘laroq foydalanishga imkon beradi. Mashg‘ulot mikrotsikllarida turlicha yo‘nalishdagi mashqlar qilinadi. Ulardan har qaysi sportchi organizmiga ma’lum bir ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun mikrotsiklni shunday tuzish kerakki, u mashg‘ulotning u yoki bu bosqichiga mos keluvchi barcha asosiy yuklamalarni foydali yechishiga imkon bersin [13]. Mikrotsikllarni tuzishdagi ko‘pgina masalalarni yechish asosida muskul faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan charchash va tiklanish sikllari to‘g‘risidagi ta’minot yotadi. Mushak faoliyatining fiziologiya va bioximiya bo‘yicha tadqiqotlari orqali jismoniy yuklamaladan keyingi tiklanish sikllarining fazali ekanligi ko‘rsatilgan [10]. Tiklanish davrida kelib chiquvchi turli tizimlardan konstruktiv o‘zgarishlar chidamlilikning oshishiga asos bo‘ladi. Shu tufayli ish davridan keyingi davrda ikki davrni farqlash kerak: 1) Bu fazada mushak ishi ta’sirida o‘zgaruvchi jismoniy va vegetativ funksiyalari (turli tiklanish davri) bo‘lib, uning asosida organizm gomeostazining tiklanishi hisoblanadi. 2) Konstruktiv faza (tiklanishning qoldirilgan davri)dagi siklda ketma-ket bo‘ladigan reaksiyalar yig‘indisi tufayli organizmning organ va to‘qimalarida funksional hamda tuzilmalari qayta qurilishi shakllanishi kelib chiqadi. Odatda xuddi shu davrda energiya potensiallari juda katta kompleksatsiyani va muhitning hamda ruhiy sikllarning turli parametrlari fazasi kuzatiladi. Tiklanishning qoldirilgan davrida organizm holatining qonuniy o‘zgarishlariga mos ravishda 19](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-19.png)
![yetib bora-olmasligi, boshqalarning yuqori darajada tiklanishlarini qayd qildilar. Bunda mashg‘ulotlar (turgan joyda 15 s. yugurish testi bo‘yicha ish qobiliyati va maxsus chiniqishni rivojlantiruvchi mashg‘ulotlardan so‘ng kuchning tushish tezligi koeffitsiyentidan tashqari)ning o‘ziga xosligini tushuntiruvchi jiddiy farqlar topilmadi. Ketma-ket uch kunlik mashg‘ulotlardan so‘ng barcha, asosan vegetativ tizim faoliyatini xarakterlovchi ko‘rsatkichlarning yomonlashuvi qayd qilindi. Bundan kelib chiqib, mualliflar uch kunlik mashg‘ulotdan keyin uch kun dam olish kerakligi haqida xulosa qiladilar. Bu tadqiqotning ijobiy tomoni shundaki, mualliflar tomonidan turli yo‘nalishdagi mashg‘ulotlarning organizmga ta’siri tadqiqot qilinib, ketma-ket ikki yoki uchta mashg‘ulotning natija yig‘indisi aniqlangan [11]. Yuqorida aytib o‘tilganlardan kelib chiqib, quyidagi musobaqaga tayyorgarlik mikrotsiklni A M Baratov bo‘yicha tahlil qilib chiqildi. Unga ko‘ra tayyorgarlik sikli quyidagicha: I. Qishki musobaqalarga tayyorgarlik. Dushanba. tezlik sifatlarini rivojlantiruvchi va texnikani takomil-lashtirish: 1) chigalyozdi yugurish – 15 daq. 2) MYUM – 6x60 m. 3) tezlanish – 3x100 m. 4) yugura kelib yugurish – 3x20 m., 2x30 m., 2x50 m. shiddat – 91–95 % (to‘la tiklanib). 5) yugura kelib yugurish – 3x20 m., 2x30 m., 2x50 m. shiddat – 96 – 100 % (to‘la tiklanib). 6) pastki startdan yugurish – 4x30 m., 2x40 m., 1x60 m. shiddat – 91-95 % (to‘la tiklanib). 7) pastki startdan yugurish – 4x30 m., 2x40 m., 1x60 m. shiddat – 95-100% (tiklanib). Seshanba. Maxsus chidamlilik va egiluvchanlikni rivojlantirish: 1) chigalyozdi yugurish – 15 daq. 2) MYUM – 6x60 m. 3) tezlanish – 3x100 m. 4) qayta yugurish – 3x100 m., 2x150 m., 2x250 m. shiddat – 91-95%. 5) qayta yugurish – 2x100 m., 1x150 m. shiddat – 96-100%. 6) Egiluvchanlik mashqlari – 30min. Chorshanba. Kuch va tezkor – kuch sifatlarini rivojlantirish: 1) chigalyozdi yugurish – 15 daq. 2) qurbaqacha saqrash – 100 marta. 3) girya bilan ishlash – 2 seriya – 15 martadan. 4) basketbol. Payshanba. Umumiy 21](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-21.png)
![rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Mashg‘ulotlarning u yoki bu tartibini aniqlashda, xususiy mashg‘ulot samarali (organizmning bir yuklamadan yoki bir xususiyatga ega bo‘lgan yuklamalar kompleksidan ta’sirlanishi) kabi kumulyativ samara, ya’ni turli qulay yo‘nalishdagi yuklamalarning organizmga ta’siridan kelib chiqqan oqibatlarni (xususiy samara)ni umulashtirishni ham hisobga olish zarur. Shu bilan birga oqibatlar faqatgina moslashish samarasi ko‘rinishida jamlanib qolmasdan, balki organizmda umumlashib, uni yangi sifat holati bilan ta’minlaydi [12]. Yuqoridagilarni hisobga olib, mashg‘ulot siklida turlicha tuzilish birliklarini, xususan, 13-15 yoshdagi sprinterlik masofasiga yuguruvchilarda tayyorgarlikni mikro va mezotsikllarni tashkil qilish masalalarini ishlab chiqish muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Bugungi kunda mashg‘ulot siklini ilmiy jihatdan qulaylashtirish zaruriyati tug‘ilganligi ko‘rilmoqdaki, bu mashg‘ulot siklining turli tuzilish birliklari mazmuni va prinsiplari, shu jumladan mikro va mezotsikllarni aniqlash bilan bog‘liqdir. Bunda siklni, qulaylashtirish deganda, biz uni tuzishda harakat imkoniyatlarining eng ko‘p o‘sishini ta’minlovchi variant tanlashni tushunamiz. Bir vaqtning o‘zida qulay variantni tanlash sportchini tayyorlashda hal qilinadigan masala va qonuniyatlardan kelib chiqib, siklning mazmunini aniqlash va bu mazmunni vaqtlarga tarqatib chiqish bilan bog‘langan bo‘lib, bunda masala va qonuniyatlarni sportchining sport mahoratiga erishishni ta’minlaydi. Boshqacha qilib aytganda, mashg‘ulot siklini qulaylashtirish-bu mashg‘ulot dasturini shunday tuzish kerakki, bunda uning mazmunini tartibga keltirish sharti qo‘yiladi [7]. Ushbu tadqiqotda sprinterlik masofasiga yuguruvchilar shiddatli mashg‘ulot yuklamalarini bajargandan so‘ng funksional holat va muskul ish qobiliyati ko‘rsatkichlari tiklanishiga bog‘liqligi ko‘rsatilgan. 1.4. Sprinterlik masofasiga yugurishda usullarni saralash Yillik rejalashtirishda bir haftada 4-ta mashg‘ulot, bir yilda 140-160 ta 23](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-23.png)
![mashg‘ulot bo‘lishi, bir yilda 20-marta musobaqa (shulardan 15tasi sprinterlik masofasiga yugurishdan, 5-tasi balandlikga sakrashdan, g‘ovlar osha yugurishdan va boshqa yengil atletika turlaridan) bo‘lishi nazarda tutiladi [14]. Mashg‘ulotning asosiy vazifasi: 1 Sprinterlik masofasiga yuguruvchining umumiy jismoniy tayyorligini hosil qilish va uni yanada oshira borish. 2. Sprinterlik masofasiga yugurish (start, startdan keyingi yugurish, masofa bo‘ylab yugurish, marraga kelish hamda estafetali yugurish) texnikasini bilib olish. 3. Boshqa yengil atletika turlari va jismoniy mashqlarning (uzunlikka, balandlikka sakrash,g‘ovlar osha yugurish, uloqtirish, turli hil umumiy rivojlantiruvchi va maxsus mashqlar va hokaza)oddiy texnikasini bilib olish. 4. Sprinterlik masofasiga yuguruvchining tezlik kuch fazilatini (harakat tezligini sprinterlik masofalariga yugurishga moslab) va muskullar (oyoqlarni yozuvchi muskullar, son ko‘taruvchi muskullar, son orqasidagi muskullar, qorin muskullari, yelka kamaridagi muskullar) kuchini rivoj toptirish. 5. Sprinterlik masofasiga yuguruvchining chidamligini oshirish. 6. Irodaviy tayyorgarlikni yaxshilash va axloqiy fazilatlarni tarbiyalash. 7. Taktik tayyorgarlik va musobaqalarda qatnashish tajribasini hosil qilish. 8. Nazariy tayyorgarlik ko‘rish. Ko‘rsatilgan vazifalarni hal qilish vositalari (hal qilish vositalari) mashg‘ulotlardagi taxminiy meyorlari va ularni rejalashtirish yillik tayyorgarlik mashg‘ulotlarida ko‘rsatilgan. Sprinterlik masofasiga yugurish texnikasiga o‘rgatish ko‘nikma malakalarini shakllantirishni yil bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda zarur. Buning uchun tezlanishli yugurishdan, to‘la kuch sarflamay masofaning ma’lum qismlarini yugurib o‘tishdan, shuningdek sprinterlik masofasiga yuguruvchi mashg‘ulotida muhim o‘rin tutishi kerak bo‘lgan maxsus tayyorlov mashqlaridan foydalanish lozim. Tezkorlikni o‘stirish uchun tebranish, aylantirish, silkish, zarb 24](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-24.png)
![berish, yengil predmetlarnitashlash va itqitish, depsinish, burulish va boshqa shu kabi mashqlarni mumkin qadar maksimal darajada tez ijro etishdan foydalangan ma’qul. Ayniqsa asosiy ishni yugurishda faol ishtirok etadigan muskul gruppalari bajaradigan maksimal tezlikdagi harakat qilish tavsiya etiladi. Har qaysi mashqni 10-15 minutdan 2-3 minut tanaffus bilan bir necha marta takrorlanadi [17] . Tezkorlikni rivojlantirish va sprinterlik masofasiga yugurish texnikasini bilib olish uchun, turgan joyda va harakatni bajaruvchi maxsus mashqlar ijro etiladi. Turgan joydagi mashqlarda sprinterlik masofasiga yuguruvchining yugurish-dagi harakatlariga taqlid qilinadi: ijro etiladigan mashqlar esa yugurish xarakteridagi mashqlar bo‘ladi. Mashqlar maksimal tez sur’atda, lekin bemalol bajariladi. Bunday mashqlar muskullarni kuchaytirishdan ham ko‘proq tegishli asab tizimini takomillashtirish, harakat koordinatsiyasini yaxshilash, yetuk harakat qilish shaklini bilib olish hisobiga tezkorlikni rivoj toptiradi. Shuning uchun shug‘ulanuvchilar hali mashqlarni juda yaxshi ijro eta olmaydigan dastlabki paytlarda, bu mashqlarni tez ijro etishga ularni majbur qilish kerak emas. Bunday mashqlarni tez tez ijro etish keyinchalik borib asosiy vazifa bo‘lib qoladi [9]. Tezkorlikni o‘stirish uchun joyda turib ijro etiladigan mashqlardan eng ko‘p tarqalgani quyidagilardir: Turgan joyda tizzani yuqori ko‘tarib yugurish. 1. Turgan joyda qo‘llarni baryerga tiragan holda tizzani yuqori ko‘tarib yugurish. 2. Chalqoncha yotib, oyoqlarni yuqori ko‘targan holda yugurishga o‘xshitib harakat qilish. 3. Bir oyoqda turib, ikkinchi oyoqni yugurishdagidek sonni oldinga yuqoriga, keyin pastga orqaga olib borish (tizza oldinga chiqadi) keyin oyoq orqaga bukuladi. Silkinch oyoqni orqaga tortayotganda, oyoq tagini shiddat bilan tez yerga tekkiziladi. Maxsus yugurish mashqlaridan eng ko‘p ishlatiladigani quyidagilar: 1. Kichik kichik lekin maksimal tezlikda erkin qadam tashlab,bedana 25](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-25.png)
![titish. Bu mashq sonning orqa tomondagi muskullarni rivojlantiradi. 7. 10-15 metr diametrli doirada, turli tomonga bemalol sur’atda yugurish. Sprinterlik masofasiga yuguruvchi egiluvchanlik mashqlarni faqat mashg‘ulotlarda emas, balki bo‘sh vaqtida ham bajarilishi kerak. Ayniqsa son orqa muskullarni cho‘zilishiga muskullar bilan son oldi muskullari cho‘zilishiga e’tibor berish kerak. Tayyorlov davrida rejada ko‘rsatilgan barcha mashqlar ishlatiladi. Ammo mashg‘ulot yuklamalarining hajmi va jadalligi har xil davrda turli xil bo‘ladi. Tayyorlov davrining kuzgi, qishki bosqichida sprinterlik masofasiga yuguruvchining umumiy jismoniy tayyorlik darajasi yaxshilashga asosiy e’tibor beriladi. Kross yugurib tayyorlanishga og‘irliklar bilan mashq qilishga, yengil atletikaning turli xillari va qo‘shimcha sport turlari bilan shug‘ullanishga ko‘p vaqt ajratiladi. Haftada kamida 2 ta mashg‘ulot ochiq maydonda o‘tishi lozim [15] . Bino ichida o‘tkazilgan mashg‘ulot har biri 120-150 min, ochiq havoda o‘tkaziladigan mashg‘ulotning har biri esa 90-100 min (o‘rtacha kuchdagi shamolda) davom etadi. Sprinterlik masofasiga yuguruvchilar qishki mashg‘ulotlarni bir gruppa umumiy dastur bilan o‘tkazishlari mumkin. Qishki mashg‘ulotlarda tezlikni va kuchni oshiradigan maxsus mashqlar katta o‘rinni egallashi kerak. Bulardan ayrimlari faqat mashg‘ulotda emas, balki bo‘sh vaqtlarda uyda ham bajarib turgan ma’qul. Umumiy chidamlilikni oshirishga anchagina e’tibor berish kerak. Buning uchun krosslar (30-40 minutgacha), yurishni bir tekis va o‘zgaruvchan sur’atli yugurish bilan almashtirib turish muntazam o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar zichligini oshiradi. Lekin qish oylarida umumiy chidamlilikdan tashqari, maxsus chidamliliknii ham oshirib borish kerak. Buning uchun hafta sayin tezlikni o‘stira borib, 30m 400m bo‘lgan masofa bo‘laklarini yugurib o‘tish mashqlari mashg‘ulotlarga qo‘shiladi. 100 va 200 m ga yuguruvchilar 150-300 m gacha bo‘laklarga, 400m ga yuguruvchilar esa 200-300 dan 500-600 m gacha yugurib 27](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-27.png)
![o‘tishlari maqsadga muvofiqdir. Qishki musobaqalashuv bosqichida maxsus sprinterlik masofasiga yuguruvchi mashg‘u-lotlariga ko‘proq vaqt ajratiladi. Masofalarni yugurib o‘tish sur’ati asta-sekin oshirib boriladi. Shu bilan birga sprinterlik masofasiga yuguruvchilarni umumiy jismoniy tayyorgarligini rivojlantirish mumkin. Kuchni oshiruvchi barcha mashqlari mumkin qadar tez bajarishga harakat qilish kerak. Sprinterlik masofasiga yuguruvchi og‘irliklarni sekin sekin ko‘tarishga harakat qilmasdan, aksincha og‘irlikni kamaytirsa ham takrorlash sonini ko‘paytirib, mashqni tez-tez bajarmog‘i lozim. Sprinterlik masofasiga yuguruvchi qishki oylarda startdan keyingi tezlanishni takomillashtirish kerak. Buning eng yaxshi yo‘li 30-60 metrga startdan gruppa bilan chiqish va bu masofalarga yugurishdan masofalarga yugurishdan chamalashlar hamda nazorat meyorlarini o‘tikazish lozim. Tayyorlov davrining bahorgi bosqichida sprinterlik masofasiga yuguruvchilar bevosita musobaqa mavsumiga tayyorlana boshlaydilar. Maxsus tezkorlikni oshirishda 100 va 200 m ga yuguruvchilar bilan 150- 300 m ni 400 m ga yuguruvchilar uchun 150-600 m ni ko‘p martalab takror-takror yugurib o‘tishga ko‘p e’tibor beriladi. Bu payda ham qishdagidek tezlikni va kuchni rivojlantiruvchi juda ko‘p maxsus va sakrash mashqlari ijro etib turish kerak. Toshlarni, yadro va boshqa snaryadlarni uloqtirish, shuningdek, og‘irlik ko‘tarib (yengil shtanga, gantel, qum solingan qop, tosh ko‘tarib sakrash va boshqalar) ijro etiladigan mashqlarni har doim mashg‘ulotlarga qo‘shib olib borish tezkorlikni va kuch sifatlarini rivojlanishida muhim ahamiyatga ega [12]. Bahorda ham sprinterlik masofasiga yuguruvchi kross yugurib tayyorlanishiga ni e’tibor berish kerak. 100-200 m.ga yugurishdan ixtisos olayotgan yuguruvchilar-dan tayyorgarlik darajasi bahorgi krosslarda bir tekkis sur’atda yugurishalar tayyorgarlik darajasi yaxshiroqlari, o‘zgaruvchan sur’atda gohida qisqa muddatli tezlanishlar qilib yuguradilar. 400 m ga yuguruvchilar bahorgi krosslarni bir hil sur’atda ham, o‘zgaruvchan sur’atda ham 28](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-28.png)
![o‘tkazaveradilar. O‘zgaruvchan sur’atdagi krossda tezlanishlar 100 va 200 m ga yuguruvchi-lardagidan ko‘ra tezroq (100-150 m gacha) davom etish kerak. Sprinterlik masofasiga yuguruvchining tezlik imkoniyatlarini oshirish va yugurish texnikasini yanada takomillashtirish uchun bu bosqichda masofaning oxirida tezlikni maksimal oshirib, 70-80 m.ga tezlanishli yugurish, kela turib va startdan 30-60 m.ga yugurish maqsadga muvofiqdir. Sprinterlik masofasiga yuguruvchining mashg‘ulot qilishlari startlari, tezlanishlari, chamalashlari sistematik birga bo‘lishi muhimdir; irodaviy fazilatlarini tarbiyalash, nerv muskul kuchlarini maksimal sur’atda olish yugurishda tobora yuqori tezlikga erisha borish asosidir. Shug‘ullanuvchilar mashg‘ulotlarining natijasini-yugurish vaqti, qadamlar uzunligi texnika hususiyatlarini bilishlari kerak. O‘z faoliyatini baholash sprinterlik masofasiga yuguruvchiga ortiqcha kuch sarflamasdan maksimal tezlikda yugurish haqida ortiqcha kuch kelganda tezlik kamayishi haqida, qadamlar uzunligi bilan ularning chastatasi o‘zaro aloqador ekanini tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Startdan chiqishni signal bilan mashg‘ulot qildirish ayniqsa muximdir, chunki bunda harakat reaksiyasi tezligi anchagina yaxshilanadi [10]. Sprinterlik masofasiga yuguruvchilar hamma vaqt estafetalarda qatnashadilar. Ularni estafeta tayoqchasini uzatish va qabul qilishga o‘rgatish uchun, jamoa a’zolari bir-birlarining harakatlariga tushunadagan bo‘lishlari uchun, tezkorlik va chidamkorlikni o‘stiradigan, texnikani yaxshilaydigan yugurishdan iloji boricha ko‘proq foydalanish, ko‘proq estafeta tayoqchasi bilan start olish, estafeta shaklidagi yugurishni ko‘proq takrorlash, estafetali bir-biriga uzatishda tezlanishdan foydalinish kerak [15]. Musobaqa davridagi mashg‘ulotdan asosiy maqsad mashq ko‘rganlik daraja-sini ko‘tarish va eng yuksak sport natijasiga erishishdan iboratdir. Mashg‘ulot jarayonida ortirilgan malaka asoslari to‘g‘ri bo‘lsa tez yugurish paytida texnika yaxshilanadi. Yugurishning mukammal texnikasini bilib olgandan 29](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-29.png)
![keyin isqa masofaga yuguruvchi buni shu qadar bilishi kerakki, hatto startdan marragacha biror marta texnikani xayoliga keltirmaydigan bo‘lsin [13]. Mashg‘ulot jarayonida sprinterlik masofasiga yuguruvchi asta-sekin musobaqadagidan ko‘ra ko‘proq maxsus chidamlilik talab qilinadagan ishni bajara oladigan bo‘lishi kerak. Shu bilan birgalikda maxsus chidamlilikni oshirish uchun bajariladigan mashg‘ulotdagi ishning harakteri musobaqada kerak bo‘ladigan ish harakteriga mos bo‘lishi kerak. 30](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-30.png)
![13. Mahkamjanov K.M. Boshlang‘ich sinflarda jismoniy tarbiya.-T., 1986. - 238 b 14. Maxkamjanov K.M., Nasriddinov F.N. Maktabgacha va maktab yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishi va tayyorgarligini takomillashtirish. – T., 1995. – 74 b. 15. Nasritdinov F.N., Qosimov A.Sh. O’zbek xalq milliy o’yinlari. T., 1 to’plam. 1993 y. – 27 b. 16. O‘zbekiston Respublikasi umumta’lim maktablarining I-IX sinf o‘quvchilari uchun jismoniy tarbiya dasturi.- T., 1997. 46 b. 17. Po’latov A.A. O’rgatish uslubiyatiga noan`anaviy yondoshish masalalari. O’qituvchilar va talabalar ilmiy konferentsiyasi to’plami. T., 1994 y. 32-b. 18. Po’latov A.A. Yengil atletika. JTI talabalariga mo’ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi. T., 1993 y. 15-b. 19. Salomov R.S. Sport mashqlarida qo‘llaniladigan usullar. – T.: O‘zavtotranstexnika, 1991. – 31 b. 20. Usmonxo‘jayev T.S. Jismoniy tarbiyadan umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi (I-IX sinflar uchun]) T.: Shark 1999.-B 187-287. 21. Vardiashvili I. R va boshq.. Talabalarning ilmiy bilish faoliyatlari. Qarshi, “Nasaf” nashriyoti, 2006 y. 7-b/. 22. Xo‘jayev F., Usmonjo‘jayev T. Boshlang‘ich sinflarda jismoniy tarbiya darslari.- T.:O‘qituvchi , 1996.-184 b. 23. INTERNET saytlari: www.uzyengil atletika.uz www.ziyone t.uz www.uzsport.uz 65](/data/documents/928a120a-07ec-4e32-a338-42d063860f1c/page-65.png)
