Taekvondochilarning umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish usullari - Jismoniy tarbiya - Diplom ishlar

Taekvondochilarning umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish usullari

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2431.5 KB

Ko'chirib olish

Taekvondochilarning umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish usullari mavzusida

MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................3 I-BOB. TAEKVONDOCHILARNING UMUMIY JISMONIY TAYYoRGARLIGINI OSHIRISH USULLARI ............................................. ...7 1.1.Taekvondo sport turiga umumiy ta’rif....................................................... ........7 1.2. Umumiy va maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantirish...................... ................13 1.3. Mashg’ulotlar jarayonida t aekvondochilarning umumiy jismoniy tayyorgarligi . ......................................................................................................... .31 II-BOB. TAEKVONDO SPORTI YuKLAMALARI VA MASHG’ULOTLAR O’TISH USLUBLARI........................................................................................ .43 2.1. Taekvondochilar uchun jismoniy yuklamalarni taqsimlash…...…….............43 2.2. Sport formasini taraqqiyotining fazoliligi va uning mezonlari . ....................... 50 2.3. Taekvondo mashg’ulotlarini o’tish uslublari (metodlari)…………….... .........71 XULOSA .................................................................................. ..............................75 ADABIY O TLAR RO’YXATI ........................................ .....................................77 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Taekvondochilarni jismoniy rivojlantirishda taekvondo usullaridan foydalanib ruhiy va jismoniy kamolotga erishish. Taekvondochilarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish da tiklanish vositalaridan foydalanish, yuqori pedagogik texnologiyalardan foydalanib, yosh avlodga vatanparvarlik g’oyalarini singdirish. T aekvondochilarning umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish , ularni o’rgatishda maktab, oliy o’quv yurti, maxalla sport zallaridan foydalanish. jismoniy rivojlantirish jarayonida ish qobiliyatlarini oshirishda turli tiklanish vositalarini qo’llash va ulardan foydalanish. “Barcha ezgu niyatlarimizning markazida farzandlarimizni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan sog’lom qilib o’stirish, ularning baxtu saodati, farovon kelajagini ko’rish, dunyoda hech kimdan kam bo’lmaydigan avlodni tarbiyalash orzusi turadi”.-Islom Karimov. Mana shu qisqa vaqt ichida mamlakatimizda bir qancha yutuqlar va ijobiy o’zgarishlar qo’lga kiritildi. Mamlakatimizda tinchlik va do’stona munosabatlar qo’lga kiritildi, sportni rivojlantirish uchun barcha sharoitlar va kerak bo’lsa jismoniy tarbini rivojlantirish to’g’risida hukumatimiz boshchiligida qonunlar ishlab chiqildi, amalda qo’llanmoqda ham. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov raisligida 25 fevral kuni Oqsaroyda O’zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi Homiylik kengashining navbatdagi yig’ilishi bo’lib o’tdi. Majlisda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti, Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi Homiylik kengashi raisi Islom Karimov ushbu to’zilma tashkil etilganidan buyon o’tgan davrda amalga oshirilgan keng ko’lamli ishlar, ularning ahamiyati, mohiyati va amaliy natijalari haqida so’z yuritib, Jamg’arma faoliyati rivojiga davlat va hukumat idoralari, ishlab chiqarish korxonalari, tadbirkorlik va fermerlik sub’ektlari, nodavlat tashkilotlar, keng jamoatchilik o’z hissasini qo’shayotganini ularning bu borada 3

ishlarni qo’llab-quvvatlashi tufayli bu tashkilot qisqa muddatda umummilliy harakatga aylanganini qayd etdi. Sportchilar erishayotgan bu yutuqlar mamlakatimiz raxbari daldasi va metin irodali xalqning ishonchi tufaylidir. Sportchilarimiz jaxonning turli burchaklarida bo’lib o’tgan, o’tayotgan barcha nufuzli musobaqalarda qatnashmoqdalar, qatnashib qolmay shoxsupaning yuqori pog’onasidan joy egallab kelmoqdalar. Respublikamizda barcha sport turlari singari sharq yakka kurash turlariga ham keng yo’l ochib berilgan. Hozirda Respublikamizning turli xududlarida “Taekvondo” , “Karate”, “Ushu”, “aykido” va boshqa turlari rivojlanmoqda. Bir qancha yutuqlarga erishdilar. Masalan: Taekvon-do (vtf) bo’yicha 166 ta milliy terma jamoalar ichida O’zbekiston terma jamoasi 10 ta kuchlilar komandasiga kiradi. 2014 yil o’smirlar o’rtasida jahon chempionatida bronza medal va o’smirlar o’rtasidagi olimpiada yo’llanmaga sazovor bo’lishdi. Bu esa barcha mutaxassislarni yurtimizga bo’lgan qiziqishni va tashriflarni oshirdi. Bu kabi yutuqlarimiz juda ko’p, hozirgi kunga kelib mavjud barcha taekvondo federatsiyalari mavjud va bular jahon federatsiyalariga a’zo. Taekvondo sport turi avvalo insonni kamolotga yetkazuvchi, shaxsni tarbiyalovchi. Atrof-muhitga e’tiborli ma’naviy va madaniy yetuk insonlar tayyorlaydi. Taekvondo sport turi eng avvalo jang san’ati. Sport salomatlashtirish, davolash, gimnastika, psixotrening, falsafa, dovyuraklilik, vatanparvarlik kabi tushunchalar tushuniladi. Qizig’i shundaki bu jang san’at turlarining ayrim mashqlarini ta’lim tarbiyada va ishlab chiqarish gimnastikasi vazifasida ham qo’llash mumkin. Taekvondo sport turida mavjud bo’lgan jismoniy tayyorgarlik, ruhiy tayyorgarlik, inson ongini rivojlantiruvchi tizim boshqa sport turlarida bunchalar yuqori darajada emas . 4

SHu sababli ham har bir o’z salomatligi haqida qayg’urayotgan yoki farzandlari va barchalari uchun butun dunyodagi taekvondo sport turi bilan shug’ullanishlarini maslahatlar bergan bo’lardim. Ishining predmeti . T aekvondochilarning umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish da taekvondo-yo’nalishini targ’ib etish. Ishining maqsadi va vazifalari. Taekvondochilarni jismoniy rivojlantirishda taekvondo usullaridan foydalanib ruhiy va jismoniy kamolotga erishish. Taekvondochilarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish da tiklanish vositalaridan foydalanish, yuqori pedagogik texnologiyalardan foydalanib, yosh avlodga vatanparvarlik g’oyalarini singdirish. T aekvondochilarning umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish , ularni o’rgatishda maktab, oliy o’quv yurti, maxalla sport zallaridan foydalanish. jismoniy rivojlantirish jarayonida ish qobiliyatlarini oshirishda turli tiklanish vositalarini qo’llash va ulardan foydalanish. O’zbekistonda Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishda yangi pedagogik texnologiyalar asosida taekvondochilarning yuqori mashg’ulotlarini tashkil qilish davr talabi. Ishining ilmiyligi. Taekvondochi larning umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish usullariga o’rgatishda mashg’ulotlar jarayonini samarali tashkil qilish va o’tkazish uslublari tahlil qilindi. Taekvondochini taekvondo mashg’ulotlarida yuqori o’zlashtirishga erishishlarini ta’minlash maqsadida pedagogik texnologiya usullaridan mashg’ulot o’tkazish yo’llari tavsiya qilindi. Taekvondochini texnik-taktik maxoratlarini yuqori ko’rsatkichlarga erishtirishda jismoniy tayyorgarlik jarayonidan foydalanish asosiy vosita ekanligi ko’rsatib berildi. Ishining amaliy ahamiyati: Taekvondochi larning umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish usullariga o’rgatishda mashg’ulotlar jarayonini samarali tashkil qilish va o’tkazish uslublari tahlil qilish. 5

Ishining obьekti. Bolalar O’smirlar Sport Maktablari, sport kollejlari, taekvondo sektsiyalarida mashg’ulotlar jarayonidan foydalanish. Bitiruv malakaviy ishning xajmi kirish, ikki bob, olti paragraf, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 6

I-BOB. TAEKVONDOCHILARNING UMUMIY JISMONIY TAYY O RGARLIGINI OSHIRISH USULLARI 1.1.Taekvondo sport turiga umumiy ta ’ ri f . Bugungi taekvondo – nima o’zi? degan savol tug’iladi.Hozirgi vaqtda taekvondo san’atini uzviy bog’liqlikdagi uch qismdan iborat mukammal tizim sifatida tahlil etish mumkin.1.Taekvondo– jismoniy tarbiya sifatida; 2.Taekvondo-Xalqaro Olimpiya sport turi; 3.Taekvondo- jangovor yakkakurash, kamolotga erishish san’ati. 1.Jismoniy tarbiya sifatida taekvondo jahonda keng tarqalgan ommaviy sport turlaridan biridir, 30 mln.dan ortiq kishi ushbu sport turi bilan shug’ullanadi.CHuqur o’ylangan badantarbiya (razminka), mashg’ulotlar, formal mashqlar bilan shug’ullanish har taraflama foydalidir, chunki o’zida gimnastika, yakkakurash, raqs elementlarini qamrab olgan bo’lib, insonga nafaqat sog’lik, kuch, epchillik, chidam, balki harakatlar madaniyatini tushunish, o’z tanasi go’zalligini his etish, o’z organizmini bilish, uni boshqarish va bu orqali rohatlanish hissiyotini beradi. 2.Taekvondo sport turi sifatida texnik elementlarni egallashni yuqori darajada olib chiqish, sparring, pumьse, kьokpa (predmetlarni sindirish) musobaqalarida juda qiziqarliligi bilan katta ahamiyatga egadir. 3.Taekvondo jangovor san’at sifatida juda katta ahamiyatga egadir. Taekvondo jangovor san’at sifatida nimasi bilan ahamiyatga molik? Bu sport qoidalari bilan chegaralanmagan, elementlar go’zalligiga ega juda ko’p himoya va hujum vositalarini o’z ichiga qamrab olgan jangovor arsenaldir. Lekin bunda yashiringan ruhiy va falsafiy qatlam ham mavjud. Bu yashirin qatlamni bilish, insonga taekvondoni ruhiy va jismoniy barkamollikka erishish vositasi sifatida qo’llash imkoniyatini ochib beradi. Ko’pchilik dunyoga juda ko’p yakkakurash turlarini bergan Xitoyni “u- shu”ning Vatani va “u-shu” ni esa barcha yakkakurash turlarining asosi deb hisoblaydi. Lekin hozirgacha Xitoyga qo’shni mamlakatlar bu fikrga e’tiroz bildirishadi. CHunki topilgan yodgorliklar, asoru-atiqalar ushbu davlatlarda “u- 7

shu” dan oldin ham ularning o’ziga xos kurash turlari bilan shug’ullanishganini ko’rsatib turadi. So’zsiz kurash va qo’l jangi Koreya yarim oroli, asosan uning shimoliy va shimoliy-sharqiy qismlarida Xitoy “u-shu”sining Tarixchi, doktor An Ya ning aytishicha va uning keltirgan isbotlariga ko’ra, qadimgi Koreyada “Su-bak-dji” va “taekvondo” uslublari mavjud bo’lgan. Qirol har yili bahor oylarida ushbu kurash turlari bo’yicha shaxsan o’zi bellashuvlar o’tkazgan. Bellashuv qoidalariga muvofiq, bellashuvda g’olib chiqqan jangchilar davlat boshqaruvida katta lavozimlarga ishlashga haqli hisoblanganlar. Bundan tashqari butun jangchilar o’rtasida tez-tez majburiy bellashuvlar o’tkazilib turgan. SHubhasizki, Koreya denastiyasi jngni qurolsiz yoki qo’llar bilan jang qilish usuliga katta e’tibor bergan va uning rivojiga rivoj qo’shgan.Ha albatta biz sharq yakka kurash turlari bizga o’z-o’zidan osongina yetib kelgan desak xato bo’ladi. Aslida esa bu yakka kurash turlari qanchadan-qancha qarshiliklarga, to’siqlarga va ta’kidlashlarga uchrab bizgacha yetib keldi. Bu qarshiliklar ayniqsa Koreya, Yapon okupatsiyasi davrida avj oldi. Koreyada davom etgan yapon okupatsiyasi sharq yakka kurash turlarining har qanday turlarini taqiqlab qo’ydi. Faqatgina San Du Ki, Xan i Dong va boshqa jang ustalarining mahorati, jasurligi va fidoyiligi bilan yakka kurash turlari saqlanib qoldi, jang san’at turlari o’sha davrlarda insonlarga yashirin tarzda o’rgatilib kelindi. 1945 yildan so’ng Koreya o’z ozodligiga erishgandan so’ng, holat juda tez ravishda o’zgardi. 1946 yil Koreyaning janubida Koreya harbiy kuchlari tashkil etildi. Yosh zobit leytenant CHoy Xon Xi endigina Yapon turmasidan ozod bo’lgan edi. U harbiy kuchlar safiga qayta qabul qilindi a u soldatlarga bir tizimdagi jang san’at turlarini o’rgata boshladi. SHu vaqtdan“taekvondo”jahonga yuz tuta boshladi. 1955 yilga kelib general CHoy Xon Xi yaratgan tizim, jang uslubi “taekvondo” deb nom oldi. Bunday deb atashning sababi : “Taek”- oyoq, “von”- musht, “do”-mahorat, ustalik, so’zlarini anglatadi. 8

Bu tizim ham ayni shu oyoq, qo’l bilan bajarilayotgan usullardir. Bu so’zning kelib chiqishi faqatgina qadimiy “taek kьyun” so’zidan olingan emas, bu so’z ma’nosida millatning nomi ham yotadi. General CHoy Xon Xining katta intilishlari va izlanishlari evaziga yangi jang san’at tizimini yuzaga keldi. “Taekvondo”ning zamonaviy shakli har qanday boshqa jang san’at turlaridan o’z tizimi asosida ajralib turadi. Bir qancha sharoitlar va talablar general CHoyni taekvondoni targ’ib etishga majbur etdi. Uning yozishicha : Mening “taek kyun” mashg’ulotlaridan bilgan avvalgi bilimlarga yana bir sharq yakka kurash turlaridan “Karate”ni o’rgandim, men bu jang san’at turini ota-onam yapon okupatsiyasida bo’lgan davrlarda o’rgandim, 1945 yili Koreya ozodlikni qo’lga kiritgach, menga harbiy kuchlarini to’plashga ishtirok etish nasib etdi. SHu kunlardan boshlab mening hayolimga yangi kurash, jang tizimini yaratish fikri keldi, men kuchsiz va juda sadorsiz tug’ildim, lekin sharq yakka kurash san’at turlari tobladi va chiniqtirdi. Men yoshlikda to’g’rirog’i 15 yoshda “taek kyun” bilan shug’ullanishni boshlagandim. Bu kabi mashg’ulotlar bilan umrimning oxirigacha cheklanib qolmadim, zlandim, o’zim shug’ullanish bilan birga soldat ham qandaydir o’zimizning milliy jang san’at turi bilan ishtiyoqi menda o’z aksini topdi. 1959 yilda “Taekvondo” milliy chegarani bosib o’tdi va sharq tomon yuz tutib bordi, taekvondoning otasi 19-ta qora belbog’ sohiblari va CHoyning shogirdlari uzoq sharqda “taekvondo” bo’yicha turnir o’tkazdilar. Bu turnir tomoshabinlarning o’zidagi go’zal va aniq, go’zal texnik jixatlari bilan lol qoldirdi. SHu yili general CHoy Xon Xi ikki lavozimni egalladi, ulardan biri koreya “taekvondo” assosatsiyasi prezidenti va ikkinchi armiya qo’mondoni o’rin bosari lavozimlarini boshqardi. 1961-62 yillarda taekvondo yanada rivojlandi, u Malayziyaga elchi qilib tayinlandi. U Malayziyaga borib birinchi bo’lib taekvondoni targ’ib etishi edi. 1963 yilda Malayziyada “Taekvondo” assosatsiyasi tashkil etildi. 9

1965 yilda general CHoyXon Xi Turkiya, Afina, Germaniya va Italiya kabi bir qancha mamlakatlarga sayohat qildi. Bu sayoxat “taekvondo” ni rivoji uchun katta ahamiyatga ega edi. Taekvondo bo’yicha jahon chempionatlari xranalogiyasi : 1- J.CH. 1974 yil oktyabr Monreal Kanada: 27- mamlakatdan -450 sportchilar qatnashdi. 2-J.CH. 1978 yil sentyabr AQSH 21- mamlakatdan-350 sportchilar 3-J.CH. 1981 yil avgust . Argentika, 13 mamlakatdan-219 sportchilar. 4- J.CH. 1984 yil aprel, SHotlandiya 26-mamlakatdan-396 sportchilar. 5-J.CH. 1987 yil may Afina, Gretsiya: 26- mamlakatdan-490 sportchilar. 6-J.CH. 1988 yil. Budapesht. Vengriya : 46- mamlakatdan-520 sportchilar 7-J.CH. 1990 yil Monrean, Kanada: 51- amlakatdan–520 sportchilar. 8-J.CH. 1992 yil sentyabr Pxenьyan KXDR 67 mamlakatdan -600 dan ortiq sportchilar qatnashdi. O’zbekistonda “Taekvondo” Sobiq Ittifoq davrida ushla, qo’yma kabi shiorlar bizni qanchalar ijtimoiy va boshqa dunyo aloqasidan uzib qo’ydi va hozirda ham ayrim kimsalar bu illatlardan hali voz kecha olganlari yo’q. Sobiq tizim davrida mamlakat hududidagi barcha millat va elatlarni ijtimoiy hayoti xato onglari va madaniyatlariga qattiq zarb berildi. Koreys halqlari O’rta Osiyo va o’zbek millatining yaxshiliklari evaziga “Taekvondo” jang san’atini tuhfa etdilar. Biz O’zbekistonda “Taekvondo” so’zini eshitganimizga hali vaqt bo’lgani yo’q, barcha sharq yakka kurash turlari bilan shug’ullanishga ruxsat berilmasdi, jaxonning barcha mamlakatlarida “Taekvondo” rivojlangan bir paytda mustaqil respublikamiz O’zbekistonda endi o’sib kelayotgan edi. O’zbekistonda birinchi Volmir Ligay “taekvondo” asoschilardan biri. Ligay o’z atrofida do’stlari va shogirdlarini to’pladi va “Taekvondo” federatsiyasi bilan aloqa bog’ladi. O’zbekistonda olib borilayotgan ishlardan yakka kurash turlarining tirik afsonasi bo’lishish general CHoy Xon Xi O’zbekistonlik tashkilotchilarni ishidan 10

xabar topib, barcha O’zbekistonlik tashkilotchilarni lol qoldirib Toshkentga tashrif buyurdi. Uning tashrifidan maqsad O’zbekistonda taekvondoni tiklash, rivojlantirish va yuksaltirish edi. 1989 yilda O’zbekistonlik “taekvondo”chilar, taekvondo tashkilotchilari turnir, chempionatlar o’tkazishga muvofiq bo’lishdi. Kutilmaganda O’zbekistonlik taekvondochilar sobiq Ittifoq terma jamoasi tarkibida SHvetsariyada o’tkazilgan Yevropa chempionatiga qatnashdilar. CHempionatga E.Li, B. Malidov, F.Xalilov, X.Qurbonov, I. Ibragimov kabi sportchilar bor edi. Xuddi shu tarkib bilan jamoa Germaniyaning Kaseelь shahrida bo’lib o’tgan halqaro turnirga qatnashdilar, turnir natijalariga ko’ra barcha kategoriyalar bo’yicha Batir Mamedov I-o’rin, I.Ibragimov va F.Xalilovlar II-o’rin, E.Li, X.Qurbonovlar esa III-o’rin egalladilar. 1993 yilda I-o’smirlar Jahon chempionatida mamlakatimiz terma jamoalari asosiy terma jamoa yutuqlaridan ruhlanib bu Moskvada bo’lib o’tgan bellashuvda 30- mamlakat ichidan ikkinchi o’rinni egalladilar. 1993 yilda “taekvondo” tarixida yana bir olam shumul voqea ro’y berdi. Toshkentda shahrida bo’lib o’tgan Osiyo va Tinch okean mamlakatlari chempionatidir. Bu chempionatda 27- mamlakat milliy terma jamoalari qatnashdilar , shu jumladan KXDR, Malayziya, Yaponiya mamlakatlarini jamoalari qatnashdilar. Bu chempionatni o’z navbatida kichik jahon chempionati desak ham mubolog’a bo’lmaydi. 2009 yil Toshkent shahrida Pumьse yo’nalishi bo’yicha Jahon CHempionati bo’lib o’tdi. 2014 yil 26-28 may kunlari Toshkent shahrida XXI-Osiyo CHempionati “Kyorugi ” -yakama-yakka jang, III-Osiyo CHempionati Pumьse –kompleks mashq musobaqalari bo’ladi. Mustaqillik o’tish davrida “taekvondo” o’z zimmasiga katta ma’suliyatni oldi, tinchlik, millatlararo do’stlikni mustahkamlashda mamlakatimizda taekvondo katta rol o’ynamoqda. Xatto respublikamiz madaniy xayotiga ham o’z ta’sirini ko’rsatmoqda 11

Savol tug’ilishi mumkin: madaniyatni sportga nima aloqasi bor? SHuni aytish joizki tarixdan sport madaniyat bilan uzviy bog’liq va bir-biriga tayanib rivojlanib kelmoqda. Yuqorida aytib o’tganimizdek “taekvondo” nafaqat sportning bir turi bo’lib qolmay, balki u inson hayoti, madaniyati va jamiyat harakatlaridan biridir. 12

1.2. Umumiy va maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantirish. Zamonaviy taekvondo sportchining jismoniy kuch imkoniyatlariga katta talab qo’yadi, chunki zarbaning kuchi, balandlikka sakrash (ko’rgazmali chiqishlarda), har xil usullarni bajarish tezligi, harakatlanish tezligi, abjirlik va chidamlilik sifatlarini namoyon etishda jismoniy kuchning ahamiyati kattadir. Taekvondo musobaqasida uning texnikasiga mos ravishda aniq harakatlar qilish tajribasidga ega bo’lgan harakat tezligiga mos kuch namoyon bo’lishi kerak. Hech bir sportchi kerakli darajadagi kuchga ega bo’lmasdan hech qaysi usulni yuqori sifatda amalga oshira olmaydi. Gap shundaki bu yerda mushaklardagi tashqi chiroyli ko’rinish emas, ulardan haqiqiy jismoniy kuch kerak bo’ladi. Taekvondoda mushaklarning kuchi, ularning chidamliligini oshirishga, tez taranglashib, tez bo’shushiga e’tibor qaratiladi, chunki bu xususiyat hujum vaqtida zarba berish va himoya qilishda alohida o’ringa ega. Taekvondo bilan shug’ullanuvchilar nafaqat kuch, balki mashqlarni bajarish, zarbalar va usullar tezligi ustida ham ishlashi zarur, chunki zarbaning kuchi (F) sportchining og’irligi (M) va tezligi (V) dan iborat bo’ladi. Kuchni o’stirish uchun tanaga mo’ljallangan mashqlar Global ko’pchilik mushaklarni rivojlantirish uchun va Lokal-konkret harakatni amalga oshirishda ishtirok etuvchi mushaklarni rivojlantirish uchun belgilangan guruhlarga bo’linadi. Kuch imkoniyatlarini ikkita-o’z kuchi va tezlik kuchiga ajratiladi. Taekvondoda ko’pchilik harakatlar tezlikkuchi harakteriga ega. Buning asosida mushaklar va boshqa sistemalarning funktsional imkoniyatlari yotadi, bu esa harakatlar qilish asnosida juda ko’p mehanik kuch va harakatlar tezligini talab qiladi. Tezlik kuchining trlaridan biri portlovchi kuch bo’lib, qisqa vaqtda katta kuch bilan zarba berishga imkon yaratadi. (Turgan yerdan otilib nishonga zarba berish, balandlikka sakrab zarba berish, uzoqlikka, yana bir necha xil zarbalar berish). Kuchni rivojlantirish mashg’ulotlaridan yoshlar va o’smirlar, hatto hatto katta yoshdagi sportchilar uchun ham bir vaqtning o’zida ko’p miqdordagi mashg’ulotni o’tkazmaslik kerak. Kuchni rivojlantirish mashqlaridan biri og’irlik bilan ishlashdir. Og’irlik bilan ishlashda to’g’ri turishga, birinchi o’rinda esa nafas 13

olishga e’tibor berish kerak. Qisqa vaqtdagi nafas to’xtashi ham organizmda salbiy oqibatlarni olib kelishi mumkin, shu sababdan yengil va erkin nafas olish malakasi ustida ishlash kerak. O’z jismoniy kuch imkoniyatlarini oshirish uchun quyidagi mashqlar beriladi: shtanga bilan (berilgan variant bo’yicha) sekin tarzda mashqlar bajarish, 5-8 marta maksimal og’irlikning 70-80% (o’smirlar uchun 45% ) teng og’irlikni qisqa vaqtdagi dam olishlar bilan 2-3 marta takrorlash. Tezlik-kuchi imkoniyatlarini oshirish uchun: maksimal og’irlikning 50% (o’smirlar uchun 40%) ga teng og’irlikdagi shtanga bilan maksimal tempda mashqlar bajarish; o’tirib-turishning sekin uslubini tezlik bilan almashtirib (bir bajarishda); bukilish burchagini o’zgartirish orqali-to’liq o’tirib-turishni yarim o’tirib-turish bilan almashtirish; shtanga bilan sakrash. Kuch chidamliligini o’stirish uchun o’rtacha tempda kichik vazn bilan charchaganda dam olmasdan mashqlar bajariladi, ketma-ket 25-50 marta. Kuchni o’stirish mashqlari tezlikni rivojlantirishga salbiy ta’sir qilmasligi uchun har bir og’irlik bilan ishlash mashqlaridan so’ng, qisqa muddatli tezlik mashqlarini (qisqa tezlashish, sakragich bilan sakrash), o’rta tempda oyoq zarbalari ustida ishlash kerak. Kuch mashqlaridan so’ng paylarni cho’zish va nafas rostlash mashqlari ham qo’l keladi. Tezlik-kuchi mashg’ulotlariga sprint-yugurish, yurishdan yugurishga o’tish, turgan yerdan yugurib ketish, burchak ostida yugurish, toqqa qarab yugurish, yo’nalishini tez o’zgartirib yugurish va h.k. SHu bilan birga sakrashning har xil ko’rinishlari-uzoqlikka, balandlikka, turgan yerdan va yugurib kelib sakrash, sakragichda sakrash va h.k. usullardan foydalaniladi. Yaxshi shug’ullantirilgan, kuchli va qayishqoq (elastik) mushaklar Taekvondo maqsadining ajralmas qismidir. Lekin zarba faqat qo’l va oyoq bilan berilgan bo’lsa kuchsiz bo’lishi mumkin. Maksimal kuchga ega bo’lish uchun gavdaning barcha qismlaridan bir vaqtda foydalanish kerak bo’ladi. Zarbaning oxirgi bosqichida kuch tana markazidan harakatlanib qo’l va oyoq oxiri orqali ta’sir etadi. Bu markaz orqa tomonda dumg’azada bo’lib, insonning energiya markazlaridan biridir. Agar to’g’ri turilsa, taekvondoning har qanday to’g’ri 14

stoykasidek og’irlik markazi shu yerda jamlanadi. Taekvondo texnikasini bajarishda kuchni shu yerda jamlash uchun tos va qorin qismi belga, tana esa umurtqaga suyanishi kerak. Bu to’g’ri texnikaga olib keladi. Kuchni jamlashni o’rganish uchun, mashg’ulotlar quyidagi tartibda amalga oshirilishi kerak: barcha kuch qo’l va oyoqda 10-12 soniya davomida yig’iladi va bo’shashtiriladi va bu har qanday kurash musobaqasi uchun xarakterlidir. Kuch yig’ilishi (kontsentratsiyasi) bevosita kontaktdan so’ng darhol olinishi va keyingi harakatga tayyorlanishi mumkin. Agar mushaklar harakatlar oralig’ida bo’shasha olmasa yoki avvalroq taranglashsa, keyingi holatda kontakt vaqtida kuchlana olmaydi, bu esa kuchning keraksiz sarflanishiga va texnika nomutanosibligiga olib kelishi mumkin. Qo’shimcha og’irliksiz mushaklarni maksimal taranglashtirish mashqlari, ularni a’lo darajada kuchlantiradi. Mushaklarni maksimal ishlatishda ular to’qimalarining barcha qatlamlari ishtirok etish kerak. Bunda ko’p miqdorda kuch sarf bo’ladi. Bu mashqlar yurak qon tomir sistemasida katta kuch sarflash evaziga amalga oshiriladi, shuning uchun bu mashqlarni ma’lum darajadagi jismoniy tayyorgarlikdan o’tgan sportchilar bilan ishlash mumkin. 1.Erkin vaziyatda turib qo’llarni qulf tarzida birlashtiring. Keyin ularni kuch bilan teskari tomonga torting. 2.Erkin vaziyatda turib, bir qo’l tirsakdan qisman bukilgan, ikkinchi qo’lni yuqoridan tirsakdan ushlab qo’yasiz. Ikkinchi qo’l bilan yarim bukilgan qo’lni bukishga harakat qilasiz. 3. Yelkada yotgan holda, oyoqlar to’g’ri holda. SHerik ko’krakdan qo’l bilan bosib turadi. Yotgan kishi esa gavdani ko’tarib turishga harakat qiladi. 4.SHuning o’zi, faqat teskari holda yotib bajariladi. 5. Tik holda turib, oyoqlar yelka kengligida, qo’llar bosh orqasida bukilgan holda, tepaga ko’tarishga harakat qilinadi. SHerik esa bilaklardan ushlab ko’tarilishiga qarshilik qiladi. 6.Pastga qo’l bilan tayangan holda yerdan yuqoriga ko’tarilishga harakat qilinadi, sherik esa yelkadan pastga bosib ko’tarilishga qo’ymaydi. 15

Bu mashqlarga yanayam oddiyroq mashqlarni qo’shish mumkin: masalan, devorga qo’llarni tirab devorni surishga urinish; ikki uchidan ushlab temir quvirni yoki cho’pni qayirishga urinish; harqanday qattiq narsani kaftlar orasiga olib, ezib sindirishga urinish va h.k. Maksimal darajada 3-4 marta, har qaytarishga urinish 5-8 marta. Har urinish davomiyligi 10 soniyadan kam bo’lmasligi kerak. Jismoniy kuchni rivojlantirishning asosiy uslublarini takroriy, aylana bo’ylab mashg’ulotlar, intervalli uslublardir. Tezlikni rivojlantirish (tezkorlik qobiliyatlari) Taekvondo uchun murakkab reaktsiyalar xarakaterlidir, masalan, raqib harakatlariga qarshi harakatni tanlash tezligi, qaysiki juda ko’p usullar variantlari orasidan tezlikda shu harakatga mos keladiganini topib qo’llay bilish kerak. Yuqori malakali sportchinilar shunday yuksak darajaga erishadilarki, ular harakatga qarab emas, xarakatgacha bo’lgan tayyorgarlikga qarab vaziyatni aniqlaydilar va kerakli variantni qo’llaydilar. Taekvondo musobaqasida tezlikning barcha ko’rinishlari kompleks tarzda namoyon bo’ladi, masalan, hujum va kontrhujum usullaridaharakatlanish tezligini bir usuldan so’ng boshqasini qo’llash tezligi orqali. Zarbalarni berish tezligi, taktik masalalarni yechish tezligi, tezkorlik qobiliyatlari fonida yaqqol namoyon bo’ladi. Murakkab tezlik reaktsiyalarini rivojlantirish uchun (raqib) sherikni kutilmagan harakatlariga javob berish kabi mashqlardan foydalaniladi. Masalan, lapada erkin sparring (urishish ).Bunla sherik lapani har xil balandlik va har xil usulga mos qilib tutudai, sportchi esa shu zahoti lapaning ushbu olatiga ushbu holatiga mos usulni tepishi kerak buladi. Usullarni qo’llash barobarida tanlash tezligini rivojlantiruvchi mashqlar uslubida holatlar almashinuvi tezligini sekin-asta oshirib borish orqali amalga oshiriladi.Masalan, avval 2,3 va undan ko’p hujum va himoya harakatlari variantlari kabi. 16

Raqib amalga oshirmoqchi bo’layotgan harakatlarni oldindan sezish “raqibni his etish” tanlash tezligiga (reaktsiya) yuqori talablarni qo’yuvchi har xil haolatlarda texnik va taktik jihatdan o’zini tutish bilimlarini tajribada sinab o’rganish va kerakli tajribaga ega bo’lish orqali erishiladi. Alohida zarba yoki harakat tezligini oshirish uchun sportchining nafaqat tezlik imkoniyatlariga ta’sir etib qolmay, uning kuch va harakatlar texnikasiga ham e’tibor qaratish kearakligini yodda tutish kerak. Tezlik mashqlarining asosiy ajratib turuvchi belgisi – harakatlarni maksimal yoki unga yaqin tezlikda bajarishdir. Tezlik qobiliyatlarini tarbiyalash uchun har xil turdagi yugirish mashqlaridan foydalaniladi, turgan yerda va yurishdan qisqa masofaga yugirish (30-150m), oldinga yugirayotgan sportchini quvib yugirish, qiyalikka yugirish.tog’da yugirish. Maxsus tezlik sifatlarini rivojlantirish uchun oyoqlarini to’g’ri holda tizzadan balandga ko’tarib turgan yerda va harakatda yugirish, turgan yerda va harakatda tizzalarini ko’krak balanligigacha ko’tarib yugirish, oyoq bilan havoda zarbalar berish t (lapaga, qopga), belgilangan tezlikka rioya qilishga majbur etadi. Tezlikni tarbiyalashning asosiy uslublari – takroriy,taroriy – almashinuvi.tayyorgarlikning alohida bo’g’inlarida intervalli uslub( jismoniy va texnik tayyorgarligi yuqori darajadagi sportchilar uchun) va har doim musobaqa va o’qinlar uslublari bilan to’ldirib borish zarur bo’ladi. CHunki bu uslublar mashg’ulotlarda yuqori darajadagi emotsional ko’tarinkilikni yuzaga keltiradi. CHidamlilikni tarbiyalash. Sportchining imkon qadar berilgan ishning unumdorligini pasaytirmasdan uzoq vaqt davomida bajara olish qobiliyatiga chidamlilik deyiladi. Umumiy va maxsus chidamlilik mavjuddir. Umumiy chidamlilik uzoq vaqt davom etadigan tsiklli mashqlarda (kross, suzish va h.k.) tarbiyalanib, belgilangan masofani imkon qadar qisqa vaqtda bajarish kerak bo’ladi; aylanma mashg’ulotlar doirasida qayta-qayta takrorlanadigan mashqlarda-belgilangan vaqtda takrorlanish umumiy sonini ushlab turish orqali ko’rinadi. SHunday qilib aerob (kislorod) 17

rejimidagi almashinuv orqali barcha mushaklarning uzoq vaqt mobaynida ishlay olishga umumiy chidamlilik deyiladi. Aerob imkoniyatlarning o’sishi maxsus chidamlilik qobiliyatining rivojiga omil bo’ladi. Taekvondo kurashida maxsus chidamlilik raund, butun musobaqa davomida harakatlar faolligini ushlab turish va o’zgartirish qobiliyati orqali (hujumlar va himoyalanish usullari sonini hisobga olgan holda). SHu bilan birga harakatlarni texnik jihatdan to’g’ri bajarish turg’unligi kurash mobaynida texnik xatolar kamliki yoki yo’qligi orqali ham ko’rinadi. Taekvondochilar uchun ham umumiy, ham maxsus chidamlilik bir xil ahamiyatga egadir. Ularni yil davomida rivojlantirib borish kerak. Asosiy uslublari-bir xil maromdagi, uzluksiz, takroriy va almashinuv uslablaridir. Ular yordamida quyidagi vazifalar hal etiladi: Kislorodni maksimal darajada iste’mol qilishni o’stirish. Erishilgan darajani ushlab turish qobiliyatini rivojlantirish. Nafas olish jarayonini amalga oshirish tezligini maksimal kattalikkacha kattartirish. Mashg’ulotlarni ratsional tarzda tashkil etib chidamlilikni intensiv rivojlantirishga erishish mumkin bo’ladi va buning uchun: -mashg’ulotlarda ishlash va dam olishni to’g’ri olib borish; -mashg’ulotlar uslublari almashinuvi; -maksimal nagruzka bilan o’tkazilgan mashg’ulotlardan keyingi faol hordiq chiqarishni amalga oshirish; -asosiy mashqlar oralig’ida faol dam olish va bo’shashish mashqlarini bajarish orqali; -mashg’ulotlarni turli sharoitlarda o’tkazish (stadionda, parklarda, daryo yonida, tog’da h.k.) -juda yaxshi maishiy sharoitlarni tashkil etish; -ratsional ovqatlanish, vitaminlar, massaj, suv muolajalari, fizioterapiyani amalga oshirish. 18

Abjirlikni rivojlantirish. Qiyin koordinatsion harakatli vazifalarni tez va aniq yechish.harakat faoliyatini o’zgaruvchan sharoitga mos tarzda o’zgartira bilish qobilyatiga abjirlik deyiladi. Abjirlik komplekss sifat bo’lib, bunda yuqori darajadagi kuch va tezlikning koordinatsion harakatlari va aniqligi organik birikadi. Abjirlikni uch toifaga bo’linadi: Birinchi toifada – harakatlarning umumiy koordinatsiyasi va aniqlik. Ikkinchi–qisqa vaqtlarda amalda oshiralayotgan harakatlar koordinatsiyasi va aniqlik: Uchinchi toifa esa- o’zgaruvchan sharoitlarda , qisqa vaqtda amalga oshirilayotgan harakatlar koordinatsiyasi va aniqlik. Taekvondoda uchchala toifa ham ahamiyatlidir, lekin uchunchi toifa ham o’ta muhimdir.chunki bu sportchiga harakatlar texnikasini o’zlashtirish. Kurash mobaynida kutilmagan o’zgaruvchan sharoitlarda uni tez va aniq qo’llash, o’z harakatlarini ratsional to’g’irlashga imkon beradi. Taekvondo texnikasini o’rgatishda asosiy e’tiborli tomonlaridan biri tana va oyoqlarda tezlik va kuchni to’g’ri taqsimlay olishni o’zlashtirib olishni bilib olishi kerak bo’ladi. Koordinatsion imkoniyatlarni rivojlantirish uchun haraktlanish imkoniyat va qobiliyatlarini doimo yangilab borish kerak bo’ladi, yo’qsa harakatlanish faoliyatini rivojlantirish imkoniyatlarini chegaralab qo’yuvchi o’ziga hos koordinatsion to’siq hosil bo’ladi. Harakatlarni koordinatsion qobiliyatini rivojlantirishda oddiy harakatlarni murakkablashtirish maqsadida kutilmagan faktorlarni qo’llash orqali ham mashqlar bajarish mumkin.Masalan, alohida harakatlar, usullar, pumseini kurish qobiliyatini cheralash yoki umuman taqiqlab qo’yish orqali bajarish; ma’lum vaqtga vaqtga mashg’ulotlarni qorong’ulik yoki yorug’liksiz sharoitlarda o’tkazish; pumse usullarini teskari tomonga bajarish; gimnastika skameykasi ustida turgan yerda va haraktda oyoq zarbalarini berish; bir oyoqda sparring; SHular bilan birga mashg’ulotga akrobatika elementlari, sport o’yinlarini kirgizish mumkin. 19

Qayishqoqlikni tarbiyalash . Qayishqoqlikning yuqori ko’rsatkichlari 13-14 yoshlarda namoyon bo’ladi. Keyin bu ko’rsatgichlar turg’unlashadi, agarda o’smirlik yoshida qayishqoqlikka ta’sir etuvchi mashqlar bajarilmasa asta-sekin o’zgarib boradi. Qayishqoqlikning rivoji mushaklar kuchining rivoji bilan bevosita bog’liqdir. Bir mashqning o’zini bajarish mobaynida mushaklarning ikki asosiy sifatiga-taranglashgandagi kuchi va cho’ziluvchanligiga e’tibor berish lozim. SHu bilan birga haddan tashqari kuch mashqlri ham qayishqoqlikni chegaralab qo’yishi mumkin. SHu sababdan qayishlikni oshiruvchi mashqlarni kuch va boshqa sifatlarni rivojlantiruvchi mashqlar bilan birga mutanosiblikda olib borish kerak. Qayishqoqlikni rivojlantirishda asosiy uslub-takroriylikdir. O’quv mashg’ulotlar guruhlari. O’quv- mashg’ulotlarini to’g’ri tashkil etish bolalarni shug’ullantirishda yuqori natijalarga erishishning asosiy shartlaridan biridir. Ko’pincha bizda mavjud sharoitga ko’ra, ob’ektiv va sub’ektiv sabablardan kelib chiqib, murabbiylar tomonidan ushbu shartlar e’tiborga olinmaydi. Ammo ilmiy-uslubiy tajribalar shug’ullanuvchi bolalarni yosh va klassifikatsiya belgilariga qarab ajratish, maqsadga muvofiqligini ko’rsatib turibdi. BTG- Boshlang’ich tayyorgarlik guruhlari. Bunda 6 yoshdagi bolalardan boshlab, mashg’ulotlarga endi kelib boshlaganlarni kirgizish mumkin. BTG ning birinchi (BTG-1) va ikkinchi (BTG-2) yilida o’quvchilar 10-6 kыplarga mos keluvchi dasturni o’zlashtirib olishlari kerak bo’ladi. BTG-1 da maktabgacha yoshdagi va boshlang’ich sinf o’quvchilarining yosh faktorlariga e’tibor berish lozim. CHunki bu yoshdagi bolalarda, bir xildagi ishdan tez zerikish, skelet suyaklarining noto’g’ri rivojlanish xavfi, mashg’ulotlarga tushunmay ishtirok etish, ba’zi hollarda tartib intizom va jamoada o’zini tutish qoidalari to’g’risida tasavvurga ham ega bo’lishmaydi. Ushbu faktorlarni hisobga 20

olib maktab yoshigacha va boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarni (6-7 yosh) 40-60 daqiqa vaqtga belgilash kerak bo’ladi, ko’proq sport o’yinlariga vaqt ajratib, mashg’ulotlar jarayonini o’yinlar va musobaqalar tarzida olib borish kerak. UMG-O’quv-mashg’ulotlar guruhlari. Birinchi va ikkinchi yil shug’ullanuvchilar uchun. Bu kategoriyaga 6- kыpgacha bo’lgan dasturni o’zlashtirgan bolalarni kirgizish mumkin. Bu guruhdagi bolalar 6-1 kыp dasturida belgilangan o’quv-mashg’ulotlar dasturini o’zlashtirib olishlari kerak bo’ladi. Mashg’ulotlar davomiyligi 90-120 daqiqa atrofida. TTYuG-Texnik va taktik yuksaltirish guruxlari. Bu guruhga 1-kыp malla belbog’li sportchilar doirasidagi dasturni o’zlashtirgan sportchilar kiritiladi. Mashg’ulotlar vaqti 120-180 daqiqa. Bu guruhlardan klublar, shahar, viloyat va respublika terma jamoalari shakllantiriladi. SHundan kelib chiqib, mashg’ulotlar jarayonini quyidagi sxemada tashkil etish ma’qulroq: -musobaqalararo mashg’ulotlar davri; -musobaqaoldi mashg’ulotlar davri; -musobaqadan keyingi mashg’ulotlar davri. 1. Musobaqalaroaro davr mobaynida mashg’ulotlar haftasiga 3-5 kun 120- 180 daqiqa atrofida bo’ladi. Bu vaqtda asosiy maqsad-sportchining jismoniy formasini ushlab turish, kerakli texnik elementlarni charxlash va h.k. 2. Musobaqa oldi davrini yig’inlar shaklida o’tkazish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu davr musobaqaga 30-60 kun qolganda boshlanadi. Yig’inlarning asosiy maqsadi-sportchilarni musobaqaga eng yuqori jismoniy sport formasida olib borish. a) Boshlang’ich davr. Sportchi organizmini yuqori jismoniy nagruzkalarga uzluksiz tayyorlash. Asosiy maqsad organizmni sog’lomlashtirishg (to’g’ri ovqatlanish, kun tartibi, vitaminlar), sport o’yinlariga qaratiladi. Davomiyligi shifokor nazoratida 5-10 kun. b) UJT-umumiy jismoniy tayyorgarlik. 21

Maqsad-sportchining tezlik, kuch, chidamlilik ko’rsatkichlarini yuksaltirish. Bu davr boshi va oxirida sportchilarni tezlik-kuch testlaridan o’tkazish kerak. Masalan, 100 m.ga yugurish; turgan yerdan balandlikka, uzunlikka sakrash; yerdan vaqtga va songa ko’tarilish (otjimanie ot polya) 1-2 oyoqda tezlikka zarbalar berish (10-30 soniyada). Bu davr 7-10 kun davom etib sportchilar uchun og’ir sanaladi va shuning uchun ham shifokor nazorati shart. a) Taktik-texnik tayyorgarlik. Davomiyligi 5-10 kun. Bunda lapada ishlash, kombinatsiyalar ustida ishlash, fikrlash tezligini oshirish ishlari amalga oshiriladi. g) Maxsus tayyorgarlik. Davomiyligi 5-10 kun. Asosiy e’tibor jang olib borish taktikasi va kontaktli sparringlarga qaratiladi. d) Musobaqa oldi bosqichi. Davomiyligi 2-3 kun . Bu davrda nagruzkalar kamaytiriladi, kontaksiz sparringlar, o’yinlar, lapada ishlash, vaznni nazorat qilishga e’tibor beriladi. 3. Musobaqadan keyingi davr . Davomiyligi 3-10 kun. O’z ichiga badantarbiya, tayyorgarlik harakatlari, o’yinlar, dam olish, sog’lomlashtirish ishlari, vitaminlar qabul qilishni oladi. Taekvondo texnik mashg’ulotlari. 1. Ikki kishi bir-biriga yuzma-yuz holatda asosiy (bazavыy) zarbalar ustida ishlashi. a) Saflanish: bir guruh sportchilar ikki kishidan bir-biriga yuzma-yuz holda turishadi. 22

b) Usullar: -juftlikda joyini ishlash -barcha usullarni o’ng va chap tomondan ishlash -texnik jihatdan to’g’ri bajarish ustida ishlash -ko’z bilan oyoqlar harakatini kuzatishni o’rganish. s) Bajarish: 1-usul-sherik bilan navbatma-navbat erkin holda ishlash. 2-usul-buyruq yoki signal bilan ishlash d) Zarbalar turlari: -barcha zarbalar usullari ustida ishlash mumkin. 23

2. Asosiy (bazavыy) zarbalarni oldinga 24

harakatlanib tepish ustida ishlash .a)Saflanish: start chizig’i oldida 2-4 kishidan kalonna holatida turiladi. b) Usullar: - to’g’ri chiziq bo’yicha harakatlanib bajarish 25

-og’irlik markazini tezlikda almashtirish, harakatlar erkinligi -gavda, qo’l va oyoq zarbalarini bajarib qizishib olish -qo’shma harakatlarni erkin bajarilishi. s) Bajarish: 1-usul-oldinga harakatlanish-usullarni sekin bajarish, burilishdan keyin-usullarni tezlikka bajarish 2-usul-oldinga harakatlanish-usullarni sekin bajarish, orqaga harakatlanish- kontrxujumlarni bajarish. 3-usul-oyoq zarbalarini bajarish va steplarni ishlatish, taxminiy raqibga qarshi oddiy va murakkab usullarni ishlatish, parallel holda hujum va kontrxujamdan foydalanish. 26

d) Zarbalar turlari: -barcha zarbalar usullari Apchagi-raqibga to’g’ridan zarba berish. 27

Yon tarafdan raqibga zarba berish. (Tulichagi) 28

360-gradusga aylanib oyoqni tag tarafi bilan raqibni bosh qismiga zarba berish. (Tvi-xuryo-chagi) 29

3. Aylana bo’yicha harakatlanib asosiy (bazavыy) zarbalar ustida ishlash. a) Saflanish: bir guruh sportchilar bir kishidan kalonnada turishadi. b)Usullar:-aylana bo’ylab harakatlanish -og’irlik markazini tezlikda almashtirish, harakatlar erkinligi -belgilangan masofani saqlay olish 30

-steplarni (aldamchi harakatlar) va qo’shma (kombinirovannыy) harakatlarni tezlikda amalga oshirish. s) Bajarish: 1-usul-step, oldinga siljishda hujum qilish 2-usul-step, orqaga chekinishda hujumni amalga oshirish 3-usul –steplar va asosiy (bazav ы y) zarbalarni oyoq bilan tepish, qo’shma (kombinirovannыy) harakatlar. d) Zarbalar turlari: quyidagi jadval Steplar + oyoq bilan asosiy zarbalar yolg’on harakatlar yig’ma (kombin-y) harakatlar Step Asosiy oyoq zarbalar Bog’lamalar Turgan joyda step Ap - chagi 2 harakat Holatni o’zgartirib step Dolьo-chagi Hujum+hujum Oyoqlarni o’zgartirib step Yop-chagi Hujum+kontrhujum Old oyoqni ko’tarib oldinga step Tvi-chagi Kontrhujum+hujum Tez qadam bilan step Huryo-chagi Kontrhujum+ Kontrhujum Orqa oyoqni ko’tarib oldinga step Tvi-huryo-chagi Ikkali oyoqda sakrab orqaga step Neryo-chagi 3 harakat Orqa oyoqni ko’tarib orqaga step Palь-puto-chagi Hujum+hujum+hujum Orqa oyoq uchida orqaga 1 qadam tashlab step Dolьke-chagi Hujum+hujum+kontrhujum Hujum+kontrhujum+hujum Oqlarni almashtirib orqaga step CHumok-chagi Hujum+kontrhujum+kontrhujum kontrhujum+ hujum+hujum kontrhujum+ hujum+ hujum 4.Asosiy (bazov ы y ) zarbalarni lapalarda ishlash. a) Saflanish: Berilgan masofada lapalar bilan turiladi. 31

I .3. M ashg’ulot lar jarayonida t aekvondochi lar ning jismoniy tayyorgarligi. Taekvondochining jismoniy tayyorgarligi taekvondo mashg’ulotining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi va jismoniy sifatlar- kuch, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va tezkorlikni rivojlantirishga qaratilgan jarayondir. Jismoniy tayyorgarlikning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Sportchilar sog’ligi darajasi va ular organizmi turli tizimilarining funktsional imkoniyatlarini oshirish. 2. Jismoniy sifatlarni sport taekvondoining o’ziga xos xususiyatiga javob beradigan birlikda rivojlantirish. Jismoniy tayyorgarlik umumiy, yordamchi va maxsus tayyorgarlikka bo’linadi. Taekvondochining umumiy jismoniy tayyorgarligi yuqori natijalarga erishish uchun poydevor, zarur asos hisoblanadi. U asosan quyidagi vazifalarning hal etilishini ta’minlaydi: 1. Taekvondochi organizmini har tomonlama garmonik rivojlantirish, uning funktsional imkoniyatlarini oshirish, jismoniy sifatlarini rivojlantirish. 2. Salomatlik darajasini oshirish. 3. SHiddatli mashg’ulot va musobaqa yuklamalari davrida faol dam olishdan to’g’ri foydalanish . Umumiy jismoniy tayyorgarlik turli vositalar to’plamini o’z ichiga oladi. Ular orasida snaryadlarda va snaryadlar bilan bajariladigan mashqlar, sherik bilan maxsus trenajerlarda bajariladigan mashqlar, boshqa sport turlari: akrobatika, yengil atletika, sport o’yinlari, suzish va h.k. dan olingan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar ajratiladi. Yordamchi jismoniy tayyorgarlik maxsus harakat malakalarini rivojlantirishga qaratilgan katta hajmdagi ishni samarali bajarish uchun zarur bo’lgan maxsus asosni yaratishga mo’ljallangan. U ancha tor va o’ziga xos yo’nalishga ega hamda quyidagi vazifalarni hal etadi: 33

1. Asosan taekvondo uchun ko’proq xos bo’lgan sifatlarni rivojlantirish. 2.Taekvondochi harakatlarida katta darajada ishtirok etuvchi mushak guruhlarini tanlab rivojlantirish. Yordamchi jismoniy tayyorgarlikni ilg’or vositalari sifatida shunday sashqlar qo’llaniladiki, ular o’zining kinematik va dinamik tarkibi g’amda asab- mushak kuchlanishi xususiyatiga ko’ra taekvondochining musobaqa faoliyatida bajaradigan asociy harakatlariga mosdir. SHunday mashqlar orasida quyidagilarni ajratish mumkin; taekvondoning turli usullarini ishora orqali bajarish; maxsus trenajer moslamalarida bajariladigan mashqlar; taekvondochilar manekeni bilan mashqlar. Taekvondochining maxsus jismoniy tayyorgarligi xarakatlanish sifatlarini taekvondochilarning musobaqa faoliyati xususiyatlari tomonidan quyiladigan talablarga qat’iy muvofiq xolda rivojlantirishga qaratilgan. Taekvondochilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi asosan taekvondo gilamida o’tkaziladi va harakat malakalari tarkibidagi eng muhim harakat sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan. SHuning uchun maxsus jismoniy tayyorgarlikning asosiy vositalari sifatida mumkin bo’lgan turli murakkabliklarni jalb qilgan holda musobaqa mashqlari qo’llaniladi. Bunday murakkablashtirilgan mashqlar taekvondochi organizmiga bo’lgan ta’sirni kuchaytiradi. Masalan, og’irroq vazn toifasidagi sherigini tashlash, sheriklarni almashtirgan holda o’quv- mashg’ulot bellashuvlari bajariladi va h.k. mana shu hamma mashqlar energiya ta’minotining u yoki bu mexanizmlarini rivojlantirish imkonini ta’minlaydi., taekvondochining mashqlanganligiga majmua holda ta’sir ko’rsatadi hamda bir vaqtning o’zida uning jismoniy va texnik-taktik tayyorgarligini oshiradi. Jismoniy tayyorgarlikning hamm ko’rsatilgan turlari bir-biri bilan uzviy bog’liq. Mashg’ulot jarayonida biron bir jismoniy tayyorgarlik turlariga yetarlicha baho bermaslik oxir-oqibat sport mahoratini oshishiga to’sqinlik qiladi. SHuning uchun mashg’ulot jarayonida ko’rsatilgan jismoniy tayyorgarlik turlarining optimol nisbatiga rioya qilish juda muhimdir. Uning son jihatdan ifodasi doimiy o’lcham hisoblanmaydi, balki taekvondochilar malakasi, ularning alohida 34

xususiyatlari, mashg’ulot jarayoni davri va organizmning shu paytdagi holatiga bog’liq holda o’zgarib turadi. Kuch va uni rivojlantirish usuliyati Jismoniy sifat bo’lmish “kuch” deganda taekvondochining raqib qarshiligini yengib o’tish yoki mushak kuchlanishi hisobiga unga qarshilik ko’rsatish qobiliyati tushuniladi. Kuchning quyidagi turlarini ajratish qabul qilingan; umumiy va maxsus, mutlaq va nisbiy, tezkor va portlovchan, kuch chidamliligi. Umumiy kuch – bu taekvondochining maxsus harakatlariga taalluqli bo’lmagan holda sportchi tomonidan namoyon qilinadigan kuch. Maxsus kuch musobaqa harakatlariga mos bo’lgan maxsus harakatlarda sportchi tomonidan namoyon bo’ladi. Mutlaq kuch sportchining juda katta xususiyatiga ega harakatlarida namoyon bo’ladigan kuch imkoniyatlari bilan tavsiflanadi. Taekvondoda u kuch yordamida yakkama-yakka olishish uchun muhim ahamiyatga ega. Nisbiy kuch, ya’ni sportchining 1kg vazniga to’g’ri keladigan kuch taekvondochining shaxsiy og’irligini yengib o’tish imkoniyati ko’rsatkichi hisoblanadi. Bu usullarning tezkorlik bilan bajarilishida muhim ahamiyatga ega. Tezkor kuch mushaklarning nisbatan kichik tashqi qarshilikni yengib o’tish bilan bog’liq harakatlarni tez bajarishga bo’lgan qobiliyatida aks etadi. Portlovchan kuch qisqa vaqt ichida o’z shiddatiga ko’ra katta kuchlanishlarni namoyon qilish qobiliyatini tavsiflaydi. Kuch chidamliligi - bu sportchining nisbatan uzoq vaqt davomida mushak kuchlanishlarini namoyon qilishga bo’lgan qobiliyatidir. Taekvondochining kuch imkoniyatlarini rivojlantirish uchun quyidagi uslublar qo’llaniladi: takroriy kuchlanishlar; qisqa muddatli maksimal kuchlanishlar; tobora o’sib boradigan 35

og’irliklar, zarbdor, birgalikda ta’sir ko’rsatish; variantililik; izometrik kuchlanishlar uslublari. Takroriy kuchlanishlar uslubi shundan iboratki, sporchi mashqni “so’ngi nafasgacha” bajarishda maksimal og’irlikdan 70- 80% ga teng bo’lgan og’irliklar bilan mashqlarni takroran bajaradi. Ushbu uslub kuch mashkini seriyalab bajarishni nazarda tutadi. Har bir seriya - “so’ngi nafasgacha”, hammasi bo’lib 3-4 seriya, seriyalar o’rtasidagi dam olish oralig’i 3-4 min. Takroriy kuchlanishlar uslubining bir turi dinamik kuchlanish uslubi hisoblanadi. U mashqlarni maksimumdan 20-30% og’irlikda chegaradagi tezlikda bajarish bilan tavsiflanadi. Bunda katta mushak zo’riqishi og’irlik vazni hisobiga emas, balki yuqori tezlikdagi harakat hisobiga erishiladi. Qisqa muddatli maksimal kuchlanish uslubi hozirgi paytda mushaklarning mutlaq kuchini oshirish uchun eng samarali hisoblanadi. U chegaradagi va chegaraga yaqin bo’lgan og’irliklar bilan ishlashni nazarda tutadi. Mushaklar mashg’ulotsida maksimal kuchlanishlar uslubi trenajerlarda va bitta yondashishda bitta-ikkita harakatlar yordamida, katta og’irlikdagi shtanga bilan bajariladigan mashklarda (jim, siltab kutarish, dast ko’tarish, o’tirib-turish) namoyon bo’ladi. Mashg’ulotda hammasi bo’lib 3-4 ta yondashish bajariladi. Yondashishlar o’rtasidagi dam olish oralig’i - 3-5 min. Tobora o’sib boradigan og’irliklar uslubi bitta mashg’ulot mashg’ulotida singari keyingilarida ham qarshilik ko’rsatish hajmining asta-sekin o’sib borishini nazarda tutadi. Mashg’ulot mashg’ulotida birinchi yondashishda sportchi 10 marta ko’tara oladigan (10 MT) og’irlikdan 50% ga teng og’irlik bilan boshlash tavsiya etiladi. Ikkinchi yondashishda mashq 10 MT dan 75% og’irlik bilan bajariladi, uchinchi yondashishda esa - 10 36

MT dan 100% og’irlik bilan bajariladi. Mashg’ulot davomida hammasi bo’lib 3 ta yondoshish amalga oshiriladi. Yondashishlar o’rtasidagi dam olish oralig’i 2-4 min. Har bir yondashishda mashq chegaradagi tezlik bilan aniq toliqib qolgunga qadar bajariladi. Zarbdor uslub tushadigan og’irlikning kinematik energiyasi va shaxsiy gavda og’irligidan foydalanish yo’li orqali mushak guruhlarini zarbdor rag’batlantirishga asoslangan. Mashqlanayotgan mushaklarning kamayayotgan og’irlik energiyasini yutib olishi mushaklarning faol holatga keskin o’tishiga, ish kuchlanishining tez rivojlanishiga yordam beradi, mushakda qo’shimcha kuchlanish imkoniyatini hosil qiladi. Bu keyingi itaruvchi harakat shiddati va tezkorligini hamda qoloq ishdan yengib o’tiladigan ishga tez o’tishni ta’minlaydi. Oyoqlar portlovchan kuchini rivojlantirishning zarbdor uslubini qo’llash usuli sifatida ketidan balandlikka yoki uzunlikka sakrash bilan bajariladigan chiqurlikka sakrash mashqlarini aytish mumkin. Mashq 70-80 sm balandlikdan oyoq tizzalarini biroz bukkan holda yerga tushib, ketidan tez va shiddat bilan yuqoriga otilib chiqish orqali bajariladi. Sakrashlar seriyalab: 2-3 seriyada, har bir seriyada 8-10 tadan sakrashlar bajariladi. Seriyalar o’rtasidagi dam olish oralig’i 3-5 min. Mashq haftada ko’pi bilan ikki marta bajariladi. Birgalikda ta’sir ko’rsatish uslubi shunga bog’liqki, taekvondochining kuch imkoniyatlarini rivojlantirish bevosita ixtisoslashgan mashqlarni bajarish paytida sodir bo’ladi. Bir vaqtning o’zida taekvondochining kuch qobiliyatlari va texnik- taktik harakatlari rivojlantiriladi hamda takomillashtiriladi. Taekvondoda birgalikda ta’sir ko’rsatish uslubdan foydalanishga misol tariqasida shunday mashqlarni keltirish mumkinki, taekvondochi bu mashqlarda o’z texnik harakatlarini og’irroq vazn 37

toifasidagi raqib bilan takomillashtiradi. Og’irlikning optimal o’lchamini aniqlab olish juda muhimdir. Haddan tashqari katta o’lcham harakat malakasi tarkibining buzilishiga olib keladi, bu oqibatda harakat texnikasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Variantililik uslubi asosan turli vazndagi og’irliklar bilan maxsus mashqlarni bajarishni ko’zda tutadi. Har xil vazndagi sheriklar bilan mashqlar seriyalab bajariladi. Bitta seriyada avval og’irroq vazn toifasidagi rakib bilan 10-12 ta tashlash bajariladi, so’ngra teng vazndagi raqib bilan 15-16 ta tashlash, shundan keyin o’z vazn toifasidagi raqib bilan 10-12 ta tashlash bajariladi. Hammasi bo’lib 3 seriya bajariladi. Dam olish oralig’i - 3-4 min. Tezkor-kuch sifatlarini (me’yordagi, kichik) rivojlantirishda variantlilik usulubi ayniqsa samaralidir. Usullarni ancha og’ir raqib bilan takomillashtirish alohida kuch imkoniyatlarini rivojlantirishga, kichik vazn toifasidagi raqib bilan esa - tezkorlik imkoniyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu oqibatda musobaqa mashqida natijaning oshishiga olib keladi. Mushaklarning izometrik kuchlanishi uslubi turli mushak guruhlarining 4-6 sek. davom etadigan statik maksimal kuchlanishini nazarda tutadi. Izometrik mashqlarning qiymati shundaki, ularning hajmi uncha katta emas, ko’p vaqt olmaydi, bajarilishi ancha oson. Bundan tashqari, ularning yordamida ma’lum bir mushak guruhlariga zarur yoki holatlarda, gavda qismlarini bukish yoki yozishning tegishli bo’g’im burchaklarida tanlab ta’sir ko’rsatish mumkin. Tezkorlik va uni rivojlantirish uslubiyati . Taekvondochi tezkorligi - bu uning mumkin qadar qisqa vaqt ichida ayrim harakatlar va usullarni bajarish qobiliyatidir. Tezkorlik sifatini yaxshi rivojlantirmasdan taekvondoda yuqori natijalarga erishib bo’lmaydi. O’z raqibidan xatto sekundning 38

yuzdan bir bo’lagiga tezroq harakat qiladigan taekvondochi uning oldida muhim ustunlikka ega bo’ladi. Taekvondochi tezkorligi ko’p jihatdan uning asab jarayonlari harakatchanligiga, sharoitlarga, raqib harakatlaridagi ko’rim-siz o’zgarishlarni sezishga bo’lgan sezgirlik unda qay darajada rivojlanganligiga, bellashuvda har safar yuzaga kelgan vaziyatni bir zumda qabul kilish va to’g’ri baholay olish malakasiga, taktik harakatlarni o’z vaqtida va aniq bajarishga bog’liq. Tezkorlikni rivojlantirish uchun quyidagi uslubllar qo’llaniladi: Mashqlarni yengillashtirilgan sharoitlarda bajarish uslubi. Harakatlar va katta tezkorlik bilan bajariladigan alohida harakatlarni yengillashtirilgan sharoitlarda ko’p mar-ta takrorlash. Masalan, usulni kichik vazn toifasidagi sherik bilan tezkorlikka e’tibor qaratgan holda bajarish. Mashqlarni yengillashtirilgan sharoitlarda bajarish tezligi bo’yicha oddiy sharoitlarda bajariladigan harakatlardan osha-digan o’ta tez harakatlarning bajarilishini rag’batlantiradi Masalan, yugurish tezligini oshirish uchun qiyalangan yo’lkacha bo’ylab (tog’dan) yugurish qo’llaniladi. Mashqni og’irlashtirilgan sharoitlarda bajarish uslubi. Taekvondochi musobaqalarda duch keladigan sharoitlardan xam ancha qiyin sharoitlarda maksimal tezkorlik bilan bajariladigan harakatlarni ko’p marta takrorlash. Masalan, og’ir vazndagi sherik bilan maxsus mashqlarni bajarish. Takroriy kuchlanishlar uslubi. Ikki xil ko’rinishda qo’llaniladi: - mashqlarni chegaradagi va chegara atrofidagi tezlik bilan bajarish; - mashqlarni shunday sharoitda bajarishki, bunda chegaradagi kuch zo’riqishlari nisbatan yengil yukni katta tezlik bilan bir joydan ikkinchisiga o’tkazish yo’li orqali ta’minlanadi. 39

O’yin va musobaqa usullari ham katta ahamiyatga ega bo’lib, ulardan foydalanish sportchining emotsional muhiti, ruhiy holati, raqobatchilik hissining o’zgarib turishi hisobiga tezkorlikni rivojlantirish uchun qo’shimcha turtki (rag’bat) bo’lishi mumkin. Taekvondochining tezkorlik sifatlarini tarbiyalash uchun maksimal tezlik bilan bajariladigan mashqlar (ular, odatda, tezlik mashqlari, deb ataladi) qo’llaniladi. Tezlik mashqlarining texnikasi ularning chegaradagi tezliklarda bajarilishini ta’minlashi shart. Mashqlarni bajarish paytida asosiy kuchlanishlar bajarish usuliga emas, balki uning tezligiga qaratilishi uchun mashqlar shunchalik yaxshi o’rganilgan va egallangan bo’lishi kerak. Mashqlar davomiyligi shunday bo’lishi zarurki, bajarish oxiriga kelib tezlik, toliqishga qaramasdan, pasaymasligi shart. Tezlik mashqlarini bajarish tartiblari katta ahamiyatga ega. Har bir mashq davomiyligi 20 sek.dan oshmasligi lozim, dam olish oralig’i, mashqni takrorlash boshida, bir tomondan, taekvondochining tiklanishishini, ikkinchi tomondan, uning mar- kaziy asab tizimini optimal qo’zg’aluvchanligini ta’minlashi, optimal bo’lishi kerak. Oraliqlarda dam olish faol bo’lishi lozim. Buning uchun tanaffuslarda katta kuchlanishlarni talab qilmaydigan turli xil mashklar bajariladi. CHidamlilik va uni rivojlantirish uslubiyati Taekvondochining chidamliligi - bu butun bellashuv davomida harakatlarni yuqori sur’atda bajarish va butun musobaqa davrida bir nechta bellashuvlarni shiddat bilan o’tkazish qobiliyatidir. Yuqori darajadagi chidamlilik taekvondochiga katta mashg’ulot va musobaqa yuklamalarini o’zlashtirishga, musobaqa faoliyatida o’zining harakat qobiliyatlarini to’laqonli ravishda amalga oshirishga imkon beradi. 40

Taekvondoda umumiy va maxsus chidamlilik farqlanadi. Umumiy chidamlilik deganda sportchining sust shiddatdagi ishni uzoq vakt bajarishga bo’lgan qobiliyati tushuniladi. Maxsus chidamlilik taekvondochining musobaqa bellashuvi davomida turli xususiyatdagi harakatlar va amallarni har xil kuchlanishlar bilan hamda gavdaning turli holatlarida yuqori sur’atda bajarish qobiliyati orqali tavsiflanadi. Taekvondochining musobaqa faoliyati ko’p qirrali va mushak tizimining ulkan ishi bilan bog’liq (taekvondoda statik va dinamik tartibda ishlovchi deyarli hamma mushak guruhlari qatnashadi). SHuning uchun chidamlilik nafaqat ishlayotgan mushaklarga yetkazib beriladigan kislorod miqdori bilan, balki mushaklarning o’zining uzoq vaqt davom etadigan kuchli zo’riqishli ishga bo’lgan moslashishi bilan aniqlanadi. Sportchi mashg’ulot va musobaqa faoliyatida ma’lum bir toliqishni yengib o’tgan taqdirdagina uning chidamliligi takomillashadi. Jismoniy toliqish va chidamlilik asosida mushak faoliyatining turli xildagi ta’minoti jarayonlari yotganligini bilgan holda ularning faoliyat ko’rsatish darajasini oshirish uchun ularga maqsadli ta’sir etish mumkin. Mashg’ulot yuklamasi, sportchi organizmiga ta’sir ko’rsatish chorasi sifatida, quyidagi tavsiflar bilan belgilanadi: - mashq shiddati; - mashq davomiyligi; - takrorlash soni; - dam olish oralig’i davomiyligi; - dam olish xususiyati. Bajarilayotgan mashq shiddati energiya ta’minotining aerob va anaerob jarayonlari nisbati xususiyatiga ta’sir ko’rsatadigan yuklamaning eng muhim tavsifi hisoblanadi. To’rtta shiddat 41

zonasini ajartish qabul qilingan: maksimal, submaksimal, katta, sust. Mashq davomiyligi uni bajarish shiddatiga nisbatan teskari bog’liqlikka ega. Ish davomiyligining 20 - 25 sekunddan 4 -5 minutgacha ko’payishi bilan uning shiddati keskin kamayadi. Mashqning energiya ta’minoti turi uning davomiyligiga bog’liq. Anaerob-alaktat rejimdagi mashqlar davomiyligi 3-8 sekundga, anaerob-glikolitik rejimda 20 sekunddan 3 minutgacha hamda aerob rejimda - 3 minutdan va ko’proqqa teng. Ko’p sonli tadqiqotlar natijalariga asoslanib, davomiyligi har xil bo’lgan maksimal jismoniy yuklamada anaerob va aerob jarayonlarning umumiy energetik metabolizmga nisbatan hissasini aniqlash mumkin. Tegishli natijalar 4-jadvalda keltir il gan. . 4 - jadval Davomiyligi har xil bo’lgan maksimal jismoniy yuklamada anaerob va aerob jarayonlarning umumiy quvvat sarflanishiga ketadigan nisbiy ulushi Ish davomiyligi chegarasi Quvvatning chiqishi Nisbiy ulush anaerob jarayonlar aerob jarayonlar jami anaerob jarayonlar % aerob jarayonlar % 10 sek 20 4 24 83 17 1 min 30 20 50 60 40 2 min 30 45 75 40 60 5 min 30 12 150 20 80 10 min 25 245 270 9 91 30 min 20 675 695 3 97 60 min 15 1200 121 1 99 42

5 Mashqlarni takrorlash soni ularning organizmga ta’sir ko’rsatish darajasini belgilaydi. Aerob sharoitlarda ishlashda takrorlash sonini ko’paytirish nafas olish va qon aylanish organlari faoliyatini yuqori darajada uzoq vaqt ushlab turishga majbur qiladi. Anaerob rejmida mashqlarni takrorlash soni kislorodsiz mexanizmlarning tugashiga yoki markaziy asab tizimining qurshovda qolishiga olib keladi. Dam olish oralig’i davomiyligi organizmning mashg’ulot yuklamasiga bo’lgan javob reaktsiyasi hajmi singari, uning xususiyatini ham aniqlash uchun katta ahamiyatga ega. Bunda dam olish oraliqlarida sodir bo’ladigan tiklanish jarayonlari quyidagilardan iborat: - tiklanish jarayonlari tezligi bir xil emas - avval tiklanish tez kechadi, so’ng sekinlashadi; - turli ko’rsatkichlar xar xil vaqtdan keyin tiklanadi (geteroxronlilik); - tiklanish jarayonida ish qobiliyati va boshqa ko’rsatkichlarning fazali o’zgarishi kuzatiladi. Dam olish oralig’i tiklanish uchun yetarli bo’lgan sust shiddatli mashqlarni bajarishda har bir keyingi urinish taxminan avvalgisiga o’xshagan ko’rinishda boshlanadi. Ushbu holda dam olish oralig’ini kamaytirishda yuklama ko’proq aerob yuklamaga aylanadi, chunki odatda 3-4 minutga kelib vujudga kelayotgan nafas olish jarayonlari ham o’z kuchini saqlab qolgan bo’ladi. 43

Maksimal va submaksimal quvvatli mashqlardagi dam olish oralig’ini kamaytirish yuklamani anaerob yuklamaga aylantiradi, chunki mashq takrorlangan sari kislorod qarzi oshib boradi. Dam olish xususiyati mashqlar o’rtasida faol, sust va aralash bo’lishi mumkin. O’qitishning kritik nuqtasiga yaqin bo’lgan tezlikda ishlash paytida faol dam olish nafas olish jarayonlarini yuqori darajada ushlab turishga yordam beradi va ishdan dam olishga hamda aksincha holatga keskin o’tishning oldini oladi. Bu yuklamani ko’proq aerob yuklamaga olib keladi. Bundan tashqari, og’ir mehnatdan so’ng faol dam olish tiklanish jarayonlarini tezlashtiradi. Mashqlar o’rtasida sust dam olish paytida sportchi, butkul tinch holatda bo’lib, hech qanday harakatlarni bajarmaydi. CHidamlilikni rivojlantirish uchun quyidagi uslublar qo’llaniladi: bajariladigan mashqlar hajmi va shiddatini oshirish, o’zgaruvchan, oraliqli, o’zgaruvchan-oraliqli, takrorlash. Hajmni oshirish uslubi shundan iboratki, jismoniy mashqlarni bajarish vaqti mashg’ulotlardan mashg’ulotga asta-sekin oshib boradi. Bu uslub mashg’ulotlar sonini ko’paytirishini nazarda tutadi. SHiddatni oshirish uslubi jismoniy mashqlarni bajarish sur’ati, shuningdek butunlay mashg’ulot zichligini mashg’ulotdan mashg’ulotga asta-sekin oshirib borishni ko’zda tutadi. O’zgaruvchan uslub shundan iboratki, jismoniy mashqlar har xil sur’atda bajariladi. Bunda past sur’atda o’tkaziladigan vaqt bo’laklari mashg’ulotdan mashg’ulotga kamayib, baland sur’atda o’tkaziladiganlari ortib boradi. Oraliqli uslub shundan iboratki, bunda jismoniy mashqlar bo’laklarga bo’linib (seriyalab), sust va faol dam olish oraliqlari bilan bajariladi. Mashg’ulot vazifalari mashqlarni bajarish sur’ati 44

va davomiyligiga, shuningdek taekvondochining mashqlanganlik darajasi hamda kayfiyatiga qarab, ish hamda dam olish oraliqlari davomiyligiga ko’ra har xil bo’lishi lozim. Takrorlash uslubi shundan iboratki, sportchi bir mashg’ulotning o’zida yoki bir nechta mashg’ulotda xajmi va shiddatiga ko’ra bir xil bo’lgan mashqlarni takrorlaydi. Sport mashg’ulotsi jarayonida hamma uslublar bir-biri bilan turlicha uyg’unlashtirilgan holda qo’llaniladi. CHidamlilikni tarbiyalash samaradorligi ko’p jihatdan mashg’ulot jarayonining oqilona tuzilganligi bilan belgilanadi. Turli yo’nalishdagi mashqlarni bajarishda ma’lum bir ketma-ketlikka amal qilish va ularning ijobiy o’zaro ta’sir etishini ta’minlash juda muhimdir. Quyidagi ketma-ketlikka rioya etish maqsadga muvofikdir: - avval alaktat-anaerob mashqlar (tezkor va tezkor kuch), so’ngra anaerob-glikolitik (kuch chidamliligi uchun) mashqlar; - avval alaktat -anaerob, so’ngra aerob mashqlar (umumiy chidamlilik uchun); - avval anaerob-glikolitik, keyin aerob mashqlar. Agar mashqlar ketma-ketligi teskari bo’lsa, tez mashg’ulot samarasining o’zaro ta’siri salbiy bo’ladi hamda bunday mashg’ulot kam foyda beradi. 45

II–BOB. TAEKVONDO SPORTI Y U KLAMALARI VA MASHG’ULOTLAR O’TISH USLUBLARI 2.1. Taekvondochilar uchun jismoniy yuklamalarni taqsimlash. Taekvondoda jismoniy mashqlar-elementar harakatlar, ulardan tuzilgan harakat holatlari va ularning majmualari, jismoniy rivojlanish maqsadlarida tizimlashtirilgan unsurlardir. Taekvondo amaliyotida jismoniy mashqlar, insonning kunlik mehnat, maishiy, harbiy faoliyat turlaridan (yugurish, yurish, sakrash, irg’itish, og’irliklar ko’tarish, suzish va boshqalar) o’zlashtirib olingan va tashkiliy 46

uslubiy ravishda gimnastika, yengil va og’ir atletika, harakatli va sport o’yinlari, sport turizmi va boshqalar sifatida rasmiylashtirilgan, harakatlar va holatlar asosiga qurilgan bo’ladi. 1. CHigilni yozish. Taekvondo mashqlarning asosiy qismini boshlashdan oldin (mashqlarga o’tishdan avval, uzluksiz ritmik harakatlar tartibida bajariladigan harakatlar mashqlari) 5-10 daqiqa davomida chigilini yozish zarur, ya’ni avval ancha yengil taekvondo mashqlarni bajarish lozim bo’ladi. CHigilni yozish paytida bajariladigan mashqlar o’zining turiga ko’ra, asosiy qism bajariladigan paytdagidek bo’lishi ham mumkin: ular faqat jadalligi bilan farqlanib turadi. Masalan, sekinlashgan yurishga –yugurish oldidan, chiginni yozish sifatida bajariladigan mashq turi sifatida qaraladi. U yurak mushaklari va boshqa mushaklarga, shuningdek o’pka va bo’g’inlarga taekvondo jismoniy yuklamalarning oshishiga ko’nikma hosil qilish imkonini beradi. Bundan tashqari, chigilni yozish yoki mushaklar va bo’g’inlarni qizdirish, ehtimolli shikastlanishlarning oldini olishini yordam beradi. CHigilni yozishdan so’ng, mushaklarni yengil bo’shashtirish amalini o’tkazish lozim. 2. Asosiy qism. Asosiy qism uzluksiz ritmik harakatlar tartibida bajariladigan mashqlardan tashkil topgan. Ularning foydasi shundaki, ular yurak qon-tomir va nafas olish tizimiga xayrli ta’sir ko’rsatadi. Bu mashqlarni bajarish jarayonida mushaklarning yirik guruhlari ishga tushiraladi, bu esa kislorod oqimining oshib borishi hisobiga, ularni ma’lum zaruriy vaqt ichida bajarish uchun kerakli bo’ladigan energetik salohiyatni ta’minlab beradi. Natijada, anaerobli( havo mavjud bo’lmagan holat) mashqlarda bo’lib turadigan, sut kislotasining yig’ib qolishi sodir bo’lmaydi. Maqshlarning mazkur fazasidan ko’zlangan maqsal , yurak – qon tomir va nafas olish tizimni mustahkamlash hisoblanadi. Taekvondo mashqlari 47

dasturining mundarijasi (mashqlarni tanlab olish), odamning ayni daqiqaqadagi jismoniy holatiga, turmush tarzining hususiyatlari va shaxsiy afzalliklariga bog’liq bo’ladi. Quyidagi keltiriladigan mezonlar shaxsiy mashqlar dasturini ishlab chiqishini o’ziga hos qo’llanma vazifasini o’taydi. a) takrorlanish(CHastota). Mashg’ulotlarning takrorlanish tezligi(chastotasi) mashqlarning hafta ichidagi soni orqali aniqlanadi. O’zingizni umum jismoniy holatingizni yaxshilash va tana vaznini maqbul darajada ushlab turish uchun , jismoniy tarbiya bilan haftasiga kamida uch marta shug’ullanib turish lozim; bu o’rinda har qanday ikkita mashqlar orasidagi tanaffus ikki kundan oshib ketmasligi zarur. O’zingizning mashqlar dasturingiz boshlanishida yaxshisi haftasiga 3 marta (kun oralab) 4-6 hafta davomida shug’ullangan ma’qul. Masalan, bu dushanba, chorshanba va juma yoki seshanba, payshanba va yakshanba kunlari bo’lishi mumkin. Keyinchalik mashg’ulotlr chastotasini haftasiga 4-6 kungacha oshirishingiz mumkin bo’ladi. b) Izchillik. Izchillik tushunchasi ostida, mashqlarning asosiy qismida sarflanadigan say’-harakatlar (jismoniy kuch) sonini tushunish qabul qilingan. Izchillik darajasi dastlabki umumjismoniy tayyorgarlik darajasiga bog’liq bo’ladi, shuningdek bu odam o’z oldiga qanday maqsadlar qo’yganiga ham bog’liq: salomatlikni yaxshilash va kasalliklar profilaktikasi yoki masalan, o’pkalar hayotiy sig’imini oshirish(O’HS), boshlanishdan yetarli darajada jismoniy tayyorgarlikka ega bo’lmagan odamlarga mashg’ulotlarni jadallikning eng past darajasida boshlashtavsiya qilinadi. Pulьs qon-tomir urishi (yurak qisqarishlari soni YuQS)- mashqlar paytida jadallikning indikatori hisoblanadi. Mashqlardan ko’zlangan maqsad mashg’ulotlarni shunday YuQS darajasida olib borish kerakki, u jismoniy yuklamadagi pulьs tezligiga, yoki mashqdagi pulьs chastotasiga teng bo’lsin. MPCHni hisoblashning eng sodda usullaridan biri, pulьsning maksimal 48

chastotasi(PMCH) dan foizni aniqlashdir. Bu quyidagi formula orqali hisoblanadi: MPCH=PMCH * jadallik % (PMCH=220-yosh). MPCH=(220-yosh)* jadallik % MPCH yurak qisqarishlarining bir daqiqa vaqt ichidagi ma’lum bir sonini bildiradi. MPCHning 10 soniya ichidagi ko’rsatkichiga erishish uchun MPCHni 6 ga bo’lish lozim. Eng yaxshisi tomir urishini mashqlarning asosiy qismi boshlangan vaqtdan so’ng, oradan 10 daqiqa vaqt o’tgach tekshirgan ma’qul va buni daqiqalarda emas, balki 10soniya ichida qilish lozim. Agar sizning dolzarb tomir urishingiz jismoniy mashqlarni bajarish lahzalarida, siz MPCH da hisoblab ko’rgandan kam bo’lsa, mashqlar jadalligini pasaytirishingiz zarur. Dastlabki mashqlarning 4-6 haftasida jadallikning tavsiya qilinadigan darajasi pulsning maksimal chastotasidan 50-70% bo’ladi. Jismoniy yuklamalarning bu kabi jadallik daradarajasida odam odatda gaplashishga qodir bo’ladi. Umumjismoniy holatning yaxshilanishi bilan asta-sekin jadallik darajasining oshib borishi PMCHdan 60-90% gacha yetadi. v)Vaqt. Vaqt yoki mashqlarning davomiyligi bu zo’r berib bajariladigan jismoniy mashqlarga sarflangan daqiqalar sonidan iborat. Agar tezlik darajasi yuqori bo’lmasa, mashqlar davomiyligini oshirish lozim, agar aksincha, mashqlar tezligi yetarlicha yuqori bo’lsa, uning davomiyligini bir muncha kamaytirish mumkin bo’ladi. Masalan, odam doimiy jismoniy mexnat bilan shug’ullanadigan bo’lsa(duradgor, fermer yoki quruvchi), u hatto erishishi mumkin, negaki u amalda har kunini harakat bilan o’tkazadi. Asosan o’tirib ishlaydigan odamlar bilan sodir buladigan holatda, jismoniy yuklamalar va YuQSning oshish darajasi “ mashq qilingan samaraga” erishishi uchun, anchagina yuqoriroq bo’lishi lozim(70-80 %PMCH). Mana shu tarzda, mashqlar kanchalik tezkor bo’lib borsa,uning uchun shunchalar kam vaqt sarflanadi va aksincha. Yetarli darajada jismoniy tayyorgarligi mavjud bo’lmagan shaxslar uchun, o’zining mashqlar dasturini hafta davomida 4-6 kun 10-15 daqiqadan, o’rtacha tayyorgarlik darajasiga ega 49

bo’lganlar- 20-30 daqiqadan, yaxshigina jismoniy tayyorgarlikka ega bo’lganlar esa- 30-60 daqiqadan boshlashlari tavsiya etiladi. Jismoniy mashqlar va sport bilan shug’ullanish, inson faoliyat yuritadigan istalgan ish turlaridagi kabi, shaxsning xususiyatlariga doir ma’lum bir talablarni taqdim etadi va birinchi navbatda, u yoki bu sport turi orqali mashg’ulotlarning muvaffaqiyatli kechayotganini aniqlab olingach, o’sha xususiyatlarni shakllantirishga ko’maklashiladi. Misol sifatida, har xil sport turlari bilan shug’ullanadigan sportchilarning irodaviy sifatlarining tarkibi o’z ahamiyatiga ko’ra bir tartibda keltiriladi. Taekvondo sport turlari bilan shug’ullanadigan sportchilardagi irodaviy sifatlarning tarkibi Yuguruvchi-stayer sportning tsiklik (davriy) turi Gimnast Sportning murakkab muvofiq-lashgan turi Futbolchi Sportning o’yinli turi Tirishqoqlik Vazminlik Tashabbuskorlik Qaysarlik (Qat’iylik) Dadillik Mustaqillik Vazminlik Mardlik Tirishqoqlik Dadillik Qat’iyatlilik Qaysarlik Tashabbuskorlik Tirishqoqlik Mardlik Mustaqillik Qaysarlik Qat’iyatlilik Mardlik Tashabbuskorlik Vazminlik Qat’iyatlilik Mustaqillik Dalillik Maqsad sari intiluvchanlik Maqsad sari intiluvchanlik Maqsad sari intiluvchanlik Taekvondo yuklamalarning turlari Taekvondo jismoniy mashg’ulotlar orqali samarali sog’lomlashtiruvchi natijaga erishish uchun tarkibi va me’yori qat’iy belgilangan taekvondo yuklamalarni bajarish zarur. Jismoniy tarbiya va sportda yuklama deganda, jismoniy mashqlarning shug’ullanuvchilar organizmiga ta’siri tushuniladi. Uni ta’riflash uchun quyidagi savollarga javob berish zarur. Yuklamanima uchun va qanday maqsadda bajariladi? Uning natijasi –mashqqilishning nafi nimada? U inson organizmiga qanday ta’sir ko’rsatadi? 50

Yuklamani bajarish uslubi qanday? Jismoniy yuklamani bajarish uchun 3 ta asosiy maqsadni farqlash mumkin. Bular sportda natijaga erishish, sog’liqni mustahkamlash, biror bir faoliyatga tayyorgarlikdan iborat, Mazkur maqsadlarga binoan, sportga oid sog’lomlashtiruvchi va amaliy yuklamalar ajratilib, shuningdek ular tarkibi va katta-kichikligiga ko’ra ham jiddiy farq qiladi(katta sportyuklamalari bilan sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya o’rtasida keyinchalik bo’linish oqimi qayd qilinadi). Yuklama qiymati uning jadalligi va hajmining parametrlari bilan tavsiflanadi. Yuklamalarni to’g’ri taqsimlash (dozalash)ning asosiy mezonlari yurak qisqarishlari soni (YuQS), mashqlarni maksimal takrorlashlar miqdori bo’yicha qarshiliklar qiymati, daqiqalik nafas hajmi va boshqalar hisoblanadi. Samarali jismoniy tarbiyada eng muhimi tiklaydigan, tayyorlab rag’batlantiruvchi va o’rgatuvchi yuklamalarni me’yorlash hisoblanadi. Taekvondo tiklaydigan yuklamalar sog’liqni mustahkamlash, charchashni pasaytirish, ish qobiliyatini oshirish uchun qo’llaniladi. Taekvondo tiklaydigan yuklamalar jismoniy tarbiyaning har xil shakllarida qo’llaniladi. Sayr qilish, turistik sayohatlar, jismoniy tarbiya daqiqalari, harakatli o’yinlar, qayiqda suzish, velosiped haydash kabi tiklaydigan yuklamalarni tabiatning fizik omillari(suv, havo, quyosh) bilan qo’shib olib borgan ma’qul. Tayyorlab rag’batlantiradigan yuklamalar organizmi bir muncha yuksak funktsional, o’quv yoki yoki professional faoliyatga tayyorlash uchun qo’llaniladi. Rag’batlantiruvchi tayyorlov yuklamalari ertalabki badantarbiyada, darslardan oldingi gimnastikada, diqqatni aniq jalb etuvchi harakatlar, aqliy mehnatni talab qiladigan maxsus professional faoliyat oldidan qo’llaniladi. Taekvondo tiklaydigan va rag’batlantiruvchi yuklamalar me’yorini aniqlash qiyin. CHunki shoshilinch mashq samarasi (SHMS) ning ma’lum me’yori yo’q. Taekvondo tiklaydigan yuklamalar ta’sirining eng mos ko’rsatkichi, bu-ish qobiliyatining oshishi, kayfiyatning yaxshilanishi, charchoqning kamayishi yoki yo’qolishidir. Tiklaydigan yuklamalar muntazam-kun, hafta, oy, yil mobaynida qo’llanilishi kerak. 51

Faollashtiruvchi yuklamalar mushaklarda almashinuv jarayonlarining yetarli bo’lishini ta’minlab, organizmning hamma funktsiyalarini (qon aylanishi, nafas, asab-ruhiy faoliyat, hazm qilish) va oxir-oqibatda trofik(oziqlantiruvchi) funktsiyani rahbatlantiradi. Barcha yuklamalar (rivojlantiruvchi va qo’llab- quvvatlovchi, tiklaydigan, tayyorlab rag’batlantiruvchi) shuningdek faollashtiruvchi hisoblanadi. Biroq ularning hajmi, hamma vaqt ham zarur harakat faolligini ta’minlay olmaydi. Faollashtiruvchi yuklamalar charchoq bo’lmaganda ham (dam olishda) bajarilish lozim. Maktab o’quvchisining kundalik harakat faolligi me’yorini 15-30 ming qadam deb hisoblash mumkin. Quyida yosh va jinsga oid yuklama me’yorlari jadval ko’rinishida keltirilgan. 52

2.2. Sport formasini taraqqiyotining fazoliligi va uning mezonlari Sport formasi taraqqiyotining fazoliligi Sport formasi. Sport formasi ko’p jihatlidir. Maxsus ma’lumotlarni umumlashtirib, unga xos bo’lgan belgilar kompleksini ko’rsatish mumkin. Fiziologik nuqtai nazardan sport formasiga quyidagilar xosdir: - sport formasida bo’lmagan paytda mumkin bo’lmagan yuksak funksional darajada spetsifik muskul ishini bajara olish qobiliyati, ya’ni sport formasi davrida organizm eng yuksak funksional darajaga ega bo’ladi; - funksiyalarni tejash, ya’ni ni’oyat darajasiga yetmagan standart ishlarni bajarishda (jumladan, energiya sarflashda) barcha ish jarayonlari mukammalroq koordinatsiya qilinishi hamda organi-zmning funksional imkoniyatlari yuksakroq bo’lishi tufayli qator fiziologik o’zgarishlarni kamaytirish; Yuksak turg’unlik va shu bilan birga sport harakati malakalari dinamik steriotiplarining varinativligi (o’zgaruv-chan sharoitlarga moslasha olishi); Yuksak safarbarlik, ya’ni organizmning harakat faoliyati jarayoniga tezroq kirishib keta olishi va bir ishdan ikkinchi ishga tezroq o’ta oladigan qobiliyatning mukammalroqligi, tiklanish jarayonlarining tezroq o’tishi, sport formasi davrida 53

ish samaraliroq bajarilishi bilan bir qatorda charchash holatidan keyin ish qobiliyati tezroq tiklanadigan bo’ladi. Sport formasi ‘aqida psixologik tasavvurlar hozircha to’la va yetarli darajada konkret emas. SHunday bo’lsada quyidagi belgilarni ko’rsatish mumkin. Tanlangan sport faoliyati sharoitlari bilan bog’liq maxsus idrok etish qobiliyatining yaxshilanishi suzuvchilarda «suvni his etish» va hokazo); Harakatlarni ongli ravishda boshqarish (harakat malakalarini maqsadga muvofiq ravishda avtomatlashtirish asosida) va sport taktika tafakkurining ijodiy namoyon bo’lish imkoni-yatlarining yuksalishi; Iroda kuchi diapazonining kengayishi (ham uzoq vaqt iloji boricha iroda kuchi sarflash imkoniyatlarining kengayshi, ham shu imkoniyatlarning absolyut darajasi yuksalishi); Musobaqalashishga va yutuqlarga erishishga qaratilgan alohida emotsional kayfiyat, sport formasi - kuch - quvvatiga qatoiy ishonishga asoslanib, eng zo’r jasorat ko’rsatish mumkin bo’lgan davr. Sport formasi pedagogik nuqtai nazardan qaraganda sportchining yutuqqa erishishga optimal tayyor ekani hamma tomonlarining - psixik, jismoniy, sport - texnik va taktik jihatdan tayyor ekanining - garmonik birligidan iboratdir. Ana shu komponentlarning barchasi mavjud bo’lsagina sportchi formada hisoblanadi. Sportchining jismoniy sifatlari qanchalik yuksak taraqqiy etgan bo’lmasin, uning texnikasi va taktikasi qanchalik takomillashgan bo’lmasin, agar u jiddiy musobaqaga psixik jihatdan tayyor bo’lmasa, agar unda shu maqsadga qaratilgan tirishqoqlik yoki boshqa iroda sifatlari bo’lmasa, u h ech qachon yuksak natija ko’rsata olmaydi. Xuddi shu gaplar sport formasining boshqa barcha tomonlariga ham taa l luqlidir. SHu bilan birga jismoniy fazilatlar va harakat malakalarining birligi, ya’ni bu fazilat va malakalarning o’zaro o’yg’unligi shunday bo’lishi kerakki, unda sportchi tanlangan sport turida o’z jismoniy fazilatlarini ayni texnik va taktik malakalar formasida maksimal darajada namoyon etishga qodir b o’ lsin. 54

Yuqorida aytilganlarning hammasini har bir aniq sharoitning o’ziga qarab tadbiq etmoq kerak. CHunki optimal tayyorgarlik tushunchasi nisbiydir. U sport formasi taraqqiyoti-ning faqat konrekt sikli uchun to’g’ri bo’ladi. Sportda kamolatga erisha borgan sari optimum (eng yaxshi) daraja o’zgarib boradi - sport formasi sport kamolotining har bir bosqichida ham sifat jihatdan, ham miqdor ko’rsatkichlari bo’yicha boshqacha bo’la boradi. Sport formasini baholash uchun xilma - xil uslublardan foylanadilar. SHulardan asosiylarini shartli ravishda pedagogik va tibbiy fiziologik uslublarga bo’lish mumkin. Pedagogik uslublar sportchining sifatlari, malakalari va mahoratlarini umumlashtirib baholash asosida uning tayyorgarlik darajasini aniqlaydi. Bunda sport musobaqalaridagi, ya’ni sport formasini baholashda hisobga olinishi kerak bo’lgan real sport kurashi sharoitidagi sport natijalari eng umumiy mezon bo’ladi. Bunday natijada sportchi tayyorgarlik darajasini barcha tomon-lari xuddi ko’zguda ko’rilgandek ravshan aks etadi. Agar sportchi o’zining avvaligi shaxsiy rekordidan yuqori yoki o’sha darajaga yaqin natija ko’rsatsa, taxminan bo’lsa ham, u sportchini formada ekan deb hisoblaydilar. Biroq sport natijasi tayyor ekanlikning ayrim tomonlarini tanlab nazorat qilishga imkon bermaydi. Bundan tashqari sportning ayrim turlarida ‘ozircha sport natijalarining yetarli darajada ob’ektiv miqdor o’lchovlari mavjud emas (gimnastika, yakkama - yakka olishuv va boshqalar). Bular bari qo’shimcha xususiy mezonlar bo’lishini talab etadi. SHu maqsadda jismoniy, texnik - taktik tayyorgarlik bo’yicha nazorat mashqlardan foydalaniladi. SHuningdek, musobaqalar va mas’uliyatli chamalashlar sharoitida sportchining texnikasini, taktik harakatlarini va umuman o’zini qanday tutishini kuzatish ham keng qo’llaniladi. Tanlab baholash yana ham aniqroq bo’lishi uchun tugal harakatlarni yoki hatto ularning ayrim elementlarini maxsus apparatlar, video tasma, siklografiya, dinamometriya, spidografiya va boshqalar) yordamida ham hisobga olinadi. 55

Sport formasini baholashning tibbiy - fiziologik uslub-lari organizmning harakat faoliyatini amalga oshiradigan hamda taomin etadigan eng muhim tizimlari ish qobiliyatni aniqlashga qaratilgan. Buning uchun, jumladan, standart va maksimal spetsifik yuklamalar bilan funksional sinovlardan foydalaniladi (sport medetsinasi va sport fiziologiyasi kursiga qarang). Ham pedagogik, ham tibbiy - fiziologik ma’lumotlardan kompleks foydalanilgandagina sport formasiga to’liq tavsif berish mumkin bo’ladi. Bunda ayniqsa, tibbiy - fizilogik ma’lumotlar nihoyatda muhimdir. Biroq, sport formasini aniqlashda hal qiluvchi so’z shubhasiz murabbiyda qoladi.Tadqiqotlar sport formasining taraqqiyot jarayoni fazali xarakterga ega ekanini ko’rsatadi. Bu jarayon uch fazadan - formaga kirish, uni saqlash va sport formasini vaqtincha yo’qotishdan iborat bo’ladi . Sport formasiga kirish fazasi sport formasi uchun zarur sharoit shakllanishi va taraqqiy etishidan hamda sport formasi bevosita tashkil topishdan iborat bo’ladi. Bunda gap avvalo organizmning funksional imkoniyatlari umumiy darajasini ancha yuksaltirish, sportchining jismoniy va iroda fazilatlarini har tomonlama rivojlantirish, xilma - xil harakat mahorati va malakalarini, shu jumladan, tanlangan sport turining texnika - taktikasining yangi elementlarini shakllantirish haqida bormoqda. Bular bari qo’shilib sport formasining poydevorini barpo etadi. Sport formasining qay darajada bo’lishi, binobarin mashg’ulotning mazkur siklidagi sport natijalarining darajasi ham ana shu poydevorning sifatiga bog’liq bo’ladi. Biroq, bu vaqtda hali yutuq uchun hamma narsa tayyor bo’lmaydi, organizmda eng muhim funksional o’zgarishlar sodir bo’lishi davom etadi. Bunda ayrim jismoniy fazilatlar o’rtasida, shuningdek, harakat malakalari o’rtasida bir - biriga salbiy ta’sir etish ham bo’lishi mumkin. Bu sport formasining elementlari endigina paydo bo’layotgan payt, ular bir-biriga « jipslashib », bir butun bo’lib birlashib ketmagan bo’ladi. Bu fazaning ikkinchi yarmi, ya’ni sport formasi bevosita shakllanayotgan vaktda moslashish jarayonlar ko’proq, ixtisoslangan xarakter kasb etadi va ko’cha-yotgandek bo’ladi. Maxsus mashq bilan chiniqqanlikning ortishi ixtisoslanish uchun tanlangan sport turiga javob beradigan 56

sifatlarining rivojlanishi va tegishli sport texnikasi va taktikasining chuqur mukammallashtirilishi barcha o’zgarishlarning yetakchi yo’nalishi bo’ladi. Sportda yutishga tayyor ekanlikni ta’minlaydigan ayrim komponentlar birlashib,g’oyat darajada betartib yaxlit tizimni - sport formasini yaratadi. Sport formasini fazasi sportda yutishga optimal (mazkur sikl uchun) tayyor ekanlikni saqlab borish bilan xarakterlanadi. Bu vaqtda sport mashg’uloti bilan bog’liq, bo’lgan biologik o’zgarishlarning davom etish darajasi (juda bo’lmaganda katta yoshli sportchilarda) tushib ketishi o’z-o’zidan har qalay kamaya borsa kerak, chunki bu vaqtda yuksak darajadagi sport ko’rsatkichlari nisbatan turg’unlasha boradi. Sport formasi davrida tub o’zgarishlarga yo’l qo’yib bo’lmaydi, chunki ular sport formasini yo’qotishga olib kelgan bo’lar edi. Biroq, bu bundan oldingi konstruktiv fazada qo’lga kiritilgan imkoniyatlar va bu yerda faqat ekspluatatsiya qilinadi, degan maononi bildirmaydi. Sport formasini saqlash fonida sport yutuqlariga erishish bevosita bog’liq bo’lgan hamma narsalarning yanada rivojlanishi davom etadi. SHuning uchun natijalar o’sa boradi, biroq, bu o’sish mazkur sport formasi darajasidan chiqmaydi.Mashg’ulot tuzilish xususiyatlariga qarab, sport formasini saqlab turishning turli usullarini ifodalovchi sport natijalari bir yillik dinamikasining tiplari turlicha bo’ladi. Bular quyidagilardan iborat: « cho’qqilar » orasida uncha uzoq, davom etmaydigan 4-b xaftaga boradigan pasayishlar bor « bir cho’qqilik », « qo’sh cho’qqilik ». Bular ko’p turli xollarning barchasini qamrab olmaydigan faqat asosiy, qancha keng tarqalgan variantlar, xolos. Bundan tashqari sportning ayrim turlari (masalan, og’ir atletika) uchun oralig’i 3 oydan ortiq pasayishga ega bo’lgan «qo’sh cho’qqilik» dinamika, tipikdir. Sport formasini saqlab turish muddatlarini aniq belgilash ancha qiyin ish. Sportning ayrim turlaridagi sport natijalari dinamikasini statistik analiz qilish asosida taxminan shuni aytish mumkinki, yuqori malakali sportchilarda bu muddat odatda «bir cho’qqilik» dinamikada 2-3 oyga yaqin, « qo’sh cho’qqilik » esa, jamlab hisoblansa, 4-4,5 oyga boradi. CHo’qqilar orasidagi nisbatan uncha uzoq, davom etmaydigan pasayish-lar, aftidan, alohida oraliq momentlar sifatida sport formasini saqlab turish davriga kiritilishi to’g’ri bo’lsa kerak. Bu paytda sport formasining 57

asosiy tarkibiy qismlari yo’qolmasa kerak; faqat spetsifik funksional kayfiyat bir oz pasayishi mumkin. Ko’rsatilgan muddatlarni tibbiy - fiziologik ma’lumotlari xam qisman tasdiqlaydi (S.P.Letunov va boshqalar).Sport formasini saqlab turishning qaysi varianti yaxshiroq ekanini aytish ‘ozircha qiyin. Ko’p narsa, shubxasiz, sport turlarining xususiyatlariga bog’liq. Yana shu narsa xam ma’lumki, «qo’sh cho’qqilik» variantlarda mashg’ulotlarning musobaqa davrini uzaytirish imkoni paydo bo’ladi. Mazkur variantlar ham, aslini olganda, ana shunday zaruriyat orqasida paydo bo’lgan. Sport formasini vaqtincha yo’qotish fazasida mashq bilan chiniqqanlikni ma’lum tomonlari readaptatsion pasayadi, sport formasining ayrim elementlarini birlashtirib turgan aloqalar so’na boradi va organizm boshqacha darajada ishlashga o’ta boradi. Sport formasining yo’qotilishi organizm xayotiy funksiya-larining tushkunligi emas. Umumiy rejim va mashg’ulotni ratsional tashkil etilsa, odatdagi xayot faoliyati saqlanadi va yanada yaxshilanadi - bu maxsus tadqiqotlarda tasdiqlangan (V.P.Filin, L.P.Matveev, ye.V.Kukolevskaya, ye.E.Nemova). Bu vaqtda organizmda avvalgi yuklamalar xamda kundalik mashg’ulotlar natijasida ba’zi bir ijobiy o’zgarishlarning sodir bo’lishi davom etadi. Aftidan, bu vaqtda avvalgi yuklama-lar tufayli eng uzoq, davom etadigan o’zgarishlar nihoyasiga yetadi, plastik almashinish jarayonlarida ba’zi bir assimilyatsiya momentlari kuchayadi.Sportchi ko’p vaqt va kuch sarf qilib, sport formasiga kirib olgandan keyin uni yo’qotish xato emasmi? Bu savolga to’g’ri javob berish uchun quyidagilarni hisobga olish kerak; 1. Sport - mashg’uloti uzluksiz suratda kamolotga erishib borishga qaratilgan. Sport takomilining u yoki bu bosqichida qo’lga kiritiladigan sport formasi esa xuddi ana shu bosqich (va faqat shu bosqich) uchun optimal holatdir. Birok sport mahoratining bir bosqichi uchun optimal bo’lgan holatdan keyingi, yana ham yuksakroq bosqichi uchun optimal bo’la olmaydi. SHu sababdan bir marta qo’lga kiritilgan sport formasini har doim saqlab turishga intilish - bir joyda qimirlamay turib qolish istagi bilan baravardir. Oldinga siljish uchun eski formani « tashlab », yangi formaga kirish kerak. Yangi formaga kirish uchun, anchagina o’zgarishlar 58

qilish, jismoniy sifatlar salmoqli va har tomonlama rivojlanishini ta’minlash, yangi, yana ham takomillashgan mahorat va malakalarni orttirish qisqasi, sportcha tayyor ekanlikning barcha tomonlarini uning asoslari nisbatan stabillashadigan forma saqlab turish davrida mumkin bo’lganiga qaraganda anchagina ko’p o’zgartirish va yaxshilash kerak. 2. Mashg’ulot - yuklamalari faqat yaqindayok effekt beribgina qolmay, balki uzoq muddat qo’llanilgan yuklamalar ta’siri bir-biriga qo’shilib borishi bilan bog’liq bo’lgan kumuklyativ effekt ham beradi. Yuklamadar effektining sport formasiga kira borishi va uni saqlab turish bilan bog’liq kumulyatsiyasi sababli organizmda ertami yoki kechmi (bu yuklmalarning absolyut miqdoriga va boshqa holatlarga bog’liq) adaptatsioi mexanizmlarning xaddan tashqari zo’riqib ketishiga qarshi qo’riqlovchi reaksiya paydo bo’lsa kerak. Agar yuklamani olib tashlash, boshqa holatga o’tish, faol dam olish uchun sharoit yaratilmasa, unda yuklama-lar o’ta mashq bilan chiniqqanlikka olib keladigan stressorlar xizmatini o’taydigan bo’lib qolishlari mumkin 3. Sport formasining negizida yotgan - turli biologik funksiya va jarayonlar o’rtasidagi murakkab dinamik muvozanat saqlashning o’zi ham sportchi tizimi uchun juda og’irdir. Bu vazifa yana shu bilan murakkablashadiki, uni organizmning tinmay o’zgarib turadigan tashqi va ichki muhiti fonida va turli adaptatsioi jarayonlar o’rtasidagi ni’oyatda nozik aloqalar sharoitida xal etishga to’g’ri keladi. SHunday qilib, sport formasini saqlab turish ko’pgina tashki hamda ichki qiyinchiliklar bilan borlik. Agar sport formasini haddan tashqari uzoq muddat saqlab turishga harakat qilinsa, ular ortiqchalik qilib ketishi va unda ko’ngilsiz oqibatlarga olib kelishi mumkin. Biroq, aslini olganda, bunday qilish uchun hech qanday zarurat ham yo’q. Aksincha, formaga bir kirib olgancha uni o’zgartirmaslik yangi forma rivojlanishiga to’sqinlik qilgan ya’ni bundan keyingi jarayon yo’lida tormozlik qilgan bo’lur edi. Demak, sport formasining vaqtincha yo’qotilishi fazasi, sport takomili jarayonidagi alohida fazadir. 59

SHunday qilib, sport bilay shug’ullanish jarayonida sportchi hamisha formada bo’la olmaydi. U vaqt - vaqti bilan sport formasiga kirib, uni ozmi-ko’pmi saqlab turadi va so’ngra vaqtincha yo’qotadi. Ma’lum sharoitlarda bu fazalar tobora yuksak, asosda muntazam suratda qayta - qayta almashinib turadi. Murabbiy bilan sportchi agar ular ishning muvaf-faqiyatli bo’lishini istasalar, yuqorida sanab o’tilgan fazalarni «bekor» qila olmaydilar. Biroq, sport formasini rivojlan- tirishning ob’ek tiv qonunlarini bilib olgach, bu jarayonni boshqarish mumkin. Sport formasining tashkil topishi, saqlab turilishi va vaqtincha yo’qotilishi ni’oyatda aniq, mashg’ulotlar ta’siri natijasida ro’y beradi. Sport formasining taraqqiyot fazasiga qarab ularning xarakteri o’zgarib turadi. SHunga muvofiq mashg’ulot jarayoni uch davrga bo’linadi: sport formasiga kira borish uchun zarur sabab va sharoitlar yaratiladigan davr (fundamental davri); 1. sport formasini saqlab turiladigan va uni sport yutuqlariga aylantiradigan davr (shaxsiy musobaqalar davri); 2. zaruriyat tufayli sportchiga faol dam olishga imkon beriladigan davr. Bu davr mashg’ulotning kumulyativ effekti o’ta mashq bilan chiniqqanlik o’tib ketishi oldini oladi va shu bilan birga sport takomilining ikki bosqichi o’rtasidagi uzviylikni taominlaydi (o’tish davri). Bu davrlar faqat sportchi biologik sabablar bilan hamisha sport formasida bo’la olmasligi uchungina emas, balki mashg’ulotlarning tuzulishi va mazmunini muntazam o’zgartirib turish - sportda kamolotga erishishning zarur ob’ektiv sharti bo’lgani uchun ham paydo bo’ladi. Mashg’ulot davrlari bilan sport formasining rivojlanish fazalari o’rtasidagi mustahkam aloqani ta’kidlash bilan birga, ularni aslo bir-biriga tenglashtirmaslik kerak. Sport formasining rivojlanish fazalari – bu biologik asosdagi jarayonning birin - ketin keladigan momentlari (stadiyalardir; ular sportchi organizmida mashg’ulotning va boshqa omil-larning ta’siri ostida ro’y beradigan fiziologik, bioxi mik va morfologik o’zgarishlarning bosqichlaridir. Mashg’ulot davrlari esa, 60

o’z mo’iyati jixatidan pedagogik jarayonning birin-ketin keladigan stadiyalaridir; ular sportchining o’sishiga maqsadga muvofiq. ta’sir ko’rsatadigan ma’lum vosita va metodlardan unumli foydalanish bilan xarakterlanadi. Demak, mashg’ulot davrlari - sport formasini rivojlantirishni boshqarish jarayonining birin - ketin keladigan stadiyala r idir. Mashg’ulot tsiklidagi davrlarning miqdori va davomiyligi aslida sport formasini o’stirish fazalarining miqdori va davomiyligi mos kelishi kerak. Biroq hamisha shunday bo’lavermaydi. Bunga ikkinchi darajali narsalar sabab bo’lishi mumkin. Boshqa xodisalar bo’lishi ham mumkin. Misol uchun sport formasi rivojlanishi ikkita tsiklini o’z ichiga olgan beshta mashg’ulot davridan iborat «ikkilangan» mashg’ulot tsiklini ko’rib chiqamiz. Bunda davrlardan birining fonida sport mashg’ulotning tarkibiy qismlarini, jumladan yuklamalar ‘ajmini va intensivligini o’zgartirish yo’li bilan sport formasining rivojlanish fazasini qisqartish yoki cho’zish mumkin. Biroq bunda o’zboshimchalik bo’lmasligi kerak. Bu fazalarni cheksiz suratda uzaytirish ham, bexad qisqartirish ham mumkin emas, chunki ularning muddatlari ko’p jihatdan organizm rivojlanishi ichki qonuniyatlari bilan belgilanadi va bir qator konkret sharoitlarga (sportchining oldindan tayyorlik darajasiga, sport turlarinint xususiyatlariga va ‘okazolarga) bog’liq bo’ladi fundamental davri aslida sport formasiga kirish uchun mazkur konkret sharoitda zarur bo’lgan vaqtdan qisqa bo’lishi mumkin emas. Musobaqa davri sport formasini keyingi progreesga xalal bermagan holda saqlab turish imkoniyatlari yo’l qo’yganidan uzun bo’lishi mumkin emas. O’tish davrining muddatlari birinchi galda avvalgi yuklamalarning jamlangan miqdori hamda kuch - quvvatni tiklab olish jarayonining qancha davom etishiga bog’liq. Mashg’ulot siklining umumiy uzunligini ko’pincha taqvim yili bilan belgilaydilar. Tajriba va maxsus tadqiqotlarning ko’rsatishicha, ko’p hollarda sport natijalarini o’stirishni ta’minlash uchun mazkur muddat to’la yetarlidir. SHu bilan birga sportning ayrim turlarida (og’ir atletika, yengil atleti-kaning tezkor - kuchlilik turlarida, suzishdagi, spirinter masofalarida va aftidan, sportining shu xarakterdagi boshqa turlarida ham) sport formasini faqat bir yilda emas, hatto yarim yilda ham yangilash 61

mumkinligi aniqlangan. Sportning bunday turlari uchun bir yillik hamda yarim yillik (yoki «ikkilangan») mashg’ulot sikllaridan, ularni ma’lum tartibda bir - biri bilan almashtirib, foydalanish maqsadga muvofikdir.Har jihatdan qaraganda, yarim yillikdan kam bo’lgan sikllar sport formasini yangilash uchun doimiy asos bo’la olmaydi. Bir yillikdan ortiq; muddatli sikllar ba’zi xolarda maoqulroq, bo’lib chiqishi xam mumkin. Malakali sportchilar uchun davrlarning ta’minan quyidagi muddatlarini belgilash mumkin: Fundamental davri 3,5-4 oydan (bu yarim yillik va «ikkinlangan» mashg’ulot tsikllari uchun xarakterlidir) 5-7 oygacha (bir yillik sikllarda); Musobaqalar davri - 1,5-2 oydan (yarim yillik va « ikki langan » siklda) 4-5 oygacha (bir yillik siklda); o’tish davri 3-4 ‘aftadan (yarim yillik siklda) 6 xaftagacha (bir yillik va « ikkilangan » tsikllarda). Aftidan, juda ko’p sport turlari uchun davrlarning ratsional muddatlari ana shu chegaralarda bo’lishi mumkin. Bunda sportning bir xil turlari uchun ko’rsatilgano muddatlarning to’la diapazoni, boshqa turlari uchun esa faqat ayrim muddatlargina to’g’ri keladi. Mashg’ulot davrlarining uzunligi sport bilan ko’p yillar davomida shug’ullanish jarayonida o’zgarmas bo’lib qolmaydi. SHuning uchun yuqorida keltirilgan raqamlar barchaga baravar to’g’ri kelavermaydi. Ular asosan nisbatan yaxshi mashq, ko’rgan, shakllanib bo’lgan, o’sa borayotgan sportchilarga taalluqlidir. Mashq bilan chiniqqanlik qancha kam va mashg’ulotda qo’llaniladigan - yuklamalar darajasi qancha past bo’lsa, muddatlardagi farq ham shuncha ko’p 6o’ladi. Mushaklarning qanday kuchlanishga qarab,sport formasini takomillashtirish va saqlash mexanizmlari xaqidagi masalani tilga olishdan oldin, birinchi navbatda “Sport formasi” degan tushunchaning ma’nosi haqida to’xtalib o’tishimiz zarur. Ayrim mualliflar sport formasi haqida, bu tasadifiy hodisa, uning yuzta odamdan bittasi idrok qila olishi mumkin, qolgan to’qson to’qqiztasi esa, ko’p mashq qilishdan toliqib, bu forma orqasiga ko’rinmay qolib ketadi, deb hisoblaydilar(Buaje Roxlin). Sport formasini birinchi bo’lib A.N.Kristovnikova (1952 y) fizologik mexanizm nuqtai nazaridan taxlil qila boshladi. Letunov va 62

Mixaelivlar sport formasi – bu sportchining o’z sog’ligiga hech qanday putur yetkazmagan holda, sport musobaqalariga eng yaxshi tayyorlangan holati, deb hisoblaydilar. Biroq sport ilmning taraqqiyot bosqichida sport formasining mo’iyati L.P.Matveev bilan A.I. Yarotsskiylar taorifida eng mukammal va batartib bayon qilingan. L.P.Matveevning fikricha, sport formasi ko’p qirrali hodisa bo’lib, u sportchining jismoniy, sport-texnikaviy, taktikaviy va psixologik yuksak yutuqlarga erishishda har tomonlama tayyor ekanligidan dalolat berib turibdi. A.I.Yarotsskiy kengaytirar va to’ldirar ekan, shunday deydi: sport formasi – bu sportchining sihat salomatlik jismoniy rivojlanishi jismonan qay darajada tayyorlaganligi va uning ma’naviy, irodaviy tayyorgarligi darajasining bir biri bilan o’zaro o’yg’unligidirki,bu uyg’unlik mushaklar kuchlanishi bo’yicha darajalangan eng yuqori harakatlantirish imkoniyatini ta’minlaydi. Sport formasi organizm holatini ifodalar ekan, u insonni harakat faoliyatidagi teran o’zgarish jarayonini aks ettiradi, shuning uchun insonning harakat bobidagi kamolotini ifodolovchi aniq biologik mezon, deb hisoblash mumkin. Sport formasi mezoni, birinchi navbatda sport erishilgan yuksak darajasidagi yutuqlarning mavjudligi, bu yutuqlarnig barqarorligi va yanada kamol topishga moyilligi bilan ifodalanadi. Sport formasi holati bor bo’lgan yerda sportchinig salomatlik holatidan:har qanday dardu kasallikdan holi bo’lish, funksional sistemalarning eng yuksak darajada kamol topganligi, atrof muhit faktorlariga (gipotermiya-badan haroratini sun’iy tarzda pasaytirish, gipoksiya-qon tarkibida kislorod miqdorini kamayishi, gipoglikemiya-qonda qand miqdorining kamayishi) nisbatan g’oyat darajada ustavorlik ruhiy jarayonlar (start oldi va start holati)da feolini ni’oyatda vazmin tuta olish, shuningdek, ‘ayotiy faollikning (tetiklik, quvonchlik, serg’ayratlik, abjirlik) yuksak darajada bo’lishi va h.k.lar talab qilinadi. 1.Sport formasi holati mavjud bo’lgan yerda, sporchining jismonan rivojlanishidan: mushak sistemasini rivojlantirish (uning rivojlanish darajasi, garmoniyasi, eng maqbul holati), o’z gavdasi vaznini, uning segmentlarini (erdan yuqoridagi, yo yerdagi holatda) boshqara olish, tepinib harakat qiluvchi apparatning (oyoq tovoni va boldir mushaklarining) mexanik jixatdan, pishiq 63

puxtaligi va tashqi nafas olishi rivojlantirish talab qilinadi. Sport formasi holati mavjud bo’lgan yerda, sporchining jismoniy tayyorgaligidan: harakatlantiruvchi xususiyatlarning sport spesifikatsiyasi nuqtai nazaridan o’zaro nisbati eng yuqori miqdordagi yuklamalarga bardosh berish texnik tayyorgarlikning yuksak darajada bo’lishi va katta musobaqaviy tajriba talab qilinadi. Sport formasi tiklanayotgan davrda maonaviy-irodaviy tayyorgarlikdan: sportchining ma’naviy qiyofasi beligilarni nomoyon qilish va ularninsh rivojlantirish, o’z xalqi va vataniga sadoqat bilan xizmat qilish, davlat manfaatlarini o’z shaxsiy manfatidan ustun qo’yishga harakat qilish, sport mahoratini oshirish uchun mashq va musobaqa sharoitlaridagi hatti– harakatlari uchun o’z jamoasi oldida yuksak ma’suliyatini doim his etish, o’z feol atvoridagi takabburlik, ko’zbuyamachilik, manfatparastlik, sport tartibini buzish kabi illatlarni tugatish barcha xalq va millat vakillari bilan do’st tutinish, xalqaro uchrashuv paytlarida birodarona birdamlikka intilish, irqiy kamsitishlarga murosasiz munosabatda bo’lish tinchlik dushmanlariga qarshi keskin kurash olib borish va h.k. talab qilinadi. 2. Sport etikasining: a)ongli intizomli bo’lish, xalqaro sport maydonlarida o’z jamoasi bilan hamjihat bo’lgan holda, yuksak mahorat ko’rsatish uchun kurashish, vatan shon-shuhratini oshirish (ko’pchilik sportchilar o’z mehnat sevarliklari, musobaqalarda jonbozlik ko’rsatib, yuksak natijalarga erishganlari uchun hukumatning oliy mukofot va unvonlarga sazovor bo’lganlar); b) umuminsoniy axloq me’yorlarini namoyon qilish: hamisha kamtar, olishuv chog’ida halol bo’lish, raqibini, hakamni, tomoshabinlarni hurmat qilish, xushmuomila, saranjom-sarishta bo’lish. 3. Irodali bo’lish (ongning va axloqiy hissiyotlarining faoliyat ko’rsatish jihatlari, bu jihatlar sportchining sportda, mehnatda, hayotda o’zining tutishini nazorat qiladi). Irodali odam qo’yidagi fazilatlarga ega bo’lishi kerak: sobitqadamlilik, qat’iylik, dovyuraklik, dadillik, tirishqoqlik, tashabbuskorlik va sport bellashuvi paytida va tashqi g’ayri rasmiy og’ir sharoitlarida o’z his- hayajonini “jilovlay olish” – bu fazilatlarga erishish uchun benuqson intizomlilik va metin irodali bo’lishi kerak. 64

To’g’ri, sport formasining bu mezonlarini printsipial ko’rsatkich sifatida qabul qilish kerak bo’ladi, ammo ularnig har birini mukammal ifodalash esa, metodikaning imkoniyatlariga va bu murakkab masalalarni o’rganishiga qodir bo’lgan ilm darajasiga bog’liq. Sport formasining xolati, shunigdek, funktsiyalarini iqtisod qilish bilan ham, ya’ni nostandart yullamalarni bajarish chog’ida bir qator fiziologik ko’rsatkichlarni kamaytirish bilan ham ifodalanadi: masalan, Baychenkoning qayd qilishicha, agar sport dargo’iga kirib kelgan sportchiga puls (tomir urishi) -46 nafas olish bir daqiqada-14 bo’lsayu, agar u harakat qilmayotgan paytda eritirotsitlar (qizil qon tanachalari) 5 million bo’lsa sportchilarda ularning miqdori 7-8 millionga ko’payadi, o’rtacha balandlikdagi tog’ sharoitida esa 16 millionga chiqadi va buning naijasida to’qimalarning kislorod o’tkazish qobilyati oshadi. Sport formasi holatida o’pkaning maksimal havo almashishi 10-40litrga oshadi quvvatni tiklash jarayoni tezlashadi, organizmning atrof muhitidagi noqulay faktorlarga nisbatan reyrispetsifik chidamliligi oshadi. Umuman olganda, sport «forma»si tayyorgarlikning barcha jihatlari bo’yicha optimal ruhiy, texnika va taktik tayyorgarlik jihatlari bo’yicha optimal tayyorgarlik ko’rish bilan tavsiflanadi. Bu yerda optimal tayyorgarlik degan tushuncha faqat tor maonoda, ya’ni sportning mazkur, muayyan bir tsikli uchun sport «forma»sini rivojlantirish ma’nosidagina ishlatilsa to’g’ri bo’ladi. Sport tayyorgarligining navbatdagi har bir bosqichida sport formasi ko’rsatkichlari takomillasha borib, tayyorgarlik tomonlarini yana ham yuqoriroq darajaga ko’taradi. SHunga yarasha sport natijalari ham ortib boradi. SHu munosabat bilan sport «forma»sining miqdoriy mezonlari to’g’ri tanlanishi muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Ilgarilab borish mezonlari. Bunday mezonlar sport «forma»sining ko’rsatkichlari ortib borish darajasi bo’yicha belgilanishi bilan tavsiflanadi. Barqarorlik mezonlari. Sport «forma»sining ushbu mezonlari sportchi muayyan bir vaqt mobaynida qo’lga kiritgan yutuqlarni namoyish etish bilan, ya’ni u eng yuqori natijaga erishganligi yoki yuqori yutuqqa bir ba’ya kelganligi 65

(masalan: eng yaxshi natijaning 100-95 % atrofida), barqarorlikni ko’rsatganligi bilan tavsiflanadi. Sport «formasi»ni rivojlantirish mezonlari. Sport «forma»sini rivojlantirish jarayonlari fazalar xususiyatiga ega bo’ladi, hamda quyidagi uchta fazaning izchillik bilan almashtirilib turilishi tartibida kechadi: sport «forma»sining ‘osil qilinishi; sport «forma»sining (nisbatan barqaror shaklini) saqlab qolishi; sport «forma»sining vaqtincha yo’qotilishi. Birinchi faza – bu bazaviy imkoniyatni to’plab olish, funksional imkoniyatlarning umumiy darajasini oshirish, jismoniy sifatlarni har tomonlama rivojlantirish, zarur harakat malakalarini qaytadan tuzish bosqichidir. Ikkinchi faza – bunda sport «forma»sining nisbatan barqarorlashgani kuzatiladi. SHunday nisbiy barqarorlik bilan ajralib turadi. Bunday hol sport yutuqlarini taominlovchi mexanizmni yanada rivojlantirib borish bilan bog’liq bo’ladi. Uchinchi faza – organizm faoliyat ko’rsatish tartibining tiklanish (umumiy belgilangan daraja) tomon harakat qilishi bilan tasdiqlanadi. Basharti, biz sportchilarning bir yil mobaynida musobaqalarga qanday ishtirok etib, qanday natijalarni qo’lga kiritganliklarini tahlil qilib chiqadigan bo’lsak, u holda sport natijalarining tebranib turishi (goh ko’tarilib, goh pasayib turishi) ni sezib olish ishi unchalik qiyin bo’lmaydi. Sport natijalari dinamikasining quyidagi to’rtta asosiy turi mavjud ekanligi aniqlangan: 1. – «Bir cho’qqilik» egri chiziq 2. – «Ikki cho’qqilik» egri chiziq 3. – «Uch cho’qqilik» egri chiziq 4. – «Ikki cho’qqilik» egri chiziqdan iborat bo’lib, bu cho’qqilar egri chiziqlar diagrammalarida bir yillik tsikldagi sport natijalari dinamikasining asosiy turlari hamda ularning sport «forma»si rivojlanish fazalari bilan ehtimol tutilgan nisbatlari ifoda etilgan misollarda yengil atletikachilar – uloqtiruvchilarning o’rtacha ko’rsatkichlari asos qilib olingan. Sport «forma»sini nima uchun doimiy ravishda saqlab turish mumkin emasligini L.P. Matveev quyidagicha izo’laydi: Birinchidan, sport sohasida takomillashtirishning yetti yoki mazkur bosqichida hosil qilingan sport formasi – 66

bu mazkur bosqich uchun (ha, faqat mana shu bosqich uchungina) optimal bo’lgan holatdir. Navbatdagi, bundan ko’ra yana ham yuksakroq bosqich uchun esa, endi u optimal bo’lgan bir holatdir. Yangi sport formasini «echib tanlash» lozim bo’ladi, shundan keyingina yangi sport «forma»si hosil qilish uchun shart sharoitlar vujudga keltiriladi. Ikkinchidan, sport «forma»sini hosil qilish va uni saqlab qolish uchun zarur bulgan (mashg’ulot va musobaqalar) yuklamalarning jamlangan miqdorini uzoq vaqt saqlab turish sodir bo’ladi. Bunday holat organizmda ertami- kechmi baribir, moslashish mexanizmlarining haddan tashqari zo’riqib ishlashga qarshi muhofaza reaksiyasini vujudga keltiradi. Uchinchidan, organizmda kechayotgan funksiyalar bilan jarayonlar o’rtasidagi dinamik tarzdagi murakkab muvozanat holatini saqlab turish sportchi asab tizimi uchun og’ir vazifa hisoblanadi. SHunday qilib, sport formasining saqlab turilishi ham tashqi, ham ichki shakldagi bir talay qiyinchiliklar bilan bog’liq bo’ladi. Mashg’ulot yuklamasiga tavsif Tayyorgarlik jarayonining tuzilishi quyidagi omillar bilan tavsiflanadi. Tayyorgarlik topshirig’i – u jismoniy mashqdan iborat bo’lib, mazkur mashqni bajarish uchun zarur bo’lgan barcha sharoitlarni, muayyan pedagogik vazifani hal qilishga imkon beradi, zaruriy vaziyatlarni o’z ichiga oladi. TT mantiqiy izchillik bilan mashg’ulot jarayoni qonuniyatlarini aks ettiruvchi maqsadlar, umumiy vazifalar va tamoyillarga muvofiq ravishda rejalashtiriladi.Tayyorgarlik mashg’uloti – u tayyorgarlik mashqlari, sportchini tayyorlashning boshqa vositalari va uslublarini, o’z ichiga olgan tadbirlar to’plamidan iborat bo’lib, muayyan vazifasini bajarishga qaratilgan bo’ladi. Tayyorgarlik mashg’ulotlarining qismlari. Tayyorgarlik mashg’ulotlarining tayyorgarlik, asosiy va yakuniy qismlarga bo’linishi ish vaqtida sportchi organizmida, uning funksional xolatida sodir bo’ladigan qonuniy o’zgarishlar bilan belgilanadi. Odatda ish jarayonida zo’riqish asta – sekin ko’tarilib, mashg’ulotning asosiy qismga borganda o’zining eng yuqori nuqtasi – maksimum darajasiga 67

yetadi, so’ngra mashg’ulotning yakuniy qismda esa asta – sekin zo’riqish darajasi pasayib boradi. Tayyorgarlik qismi (badan qizdirish) Tashkiliy tadbirlar saflangan sportchilarning mashg’ulotda ishtirok etayotganini tekshirish, tayyorgarlik topshirig’i berish, bu topshiriqni hal etish, bajarish vositalari bilan tanishtiradi. Asosiy kismga bevosita tayyorlanish – bu tadbir badan qizdirishdan iborat bo’lib, uning o’zi umumiy va maxsus qismlardan tashkil topadi. 1-qismda umumiy tayyorgarlik mashqlaridan (emotsional mashqlardan) foydalaniladi. 2- qismda badan qizdirish uchun maxsus tayyorgarlik mashqlari qo’llaniladi. Bundan maqsad mashg’ulotning asosiy qismidagi eng muhim masalalarni, vazifalarni hal qilish uchun sportchi organizmini tayyorlashdir. Mashg’ulotning tayyorgarlik qismining qancha vaqt davom etishi quyidagi omillarga bog’liq bo’ladi: Sportchining shaxsiy qobiliyatlari: – Bajariladigan ishning xususiyatlari, tashqi muhit sharoitlari. Mashg’ulotning asosiy qismida eng muhim, asosiy masalalar hal qilinadi, ya’ni sportchini tayyorlashning maxsus jismoniy, texnik, taktik, ruhiy jihatlari hal qilinib, mana shu so’adagi ko’rsatkichlarni oshirish taominlanadi. Mashg’ulotining bu qismining qancha vaqt davom etishi qo’llaniladigan mashqlarning xususiyatiga va usuliyatiga, shuningdek tayyorgarlik yuklamalarining kattaligiga bog’liq bo’ladi. Mashg’ulotning yakunlovchi qismi shunday mashqlardan iborat bo’ladiki, bu mashqlar yordamida yuklamalarning shiddati asta-sekin pasayib boradi. Sportchining organizmi ish boshlagunga qadar bo’lgan holatga yaqinlashtiriladi, tiklanish jarayoni jadal intensiv ravishda ketishi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlar vujudga keltiriladi. Tayyorgarlik mashqlari o’zining pedagogik yo’nalishi bo’yicha – asosiy va qo’shimcha, yuklamalarning ‘ajmi bo’yicha - katta va kichik, mashg’ulotlarning muayyan masalalari bo’yicha - o’quv vazifalari, tiklanish vazifalari va tayyorgarlik vazifalariga bo’linadi. Tayyorgarlik mashg’ulotlarining turlari. O’rtaga qo’yilgan va hal qilinishi zarur bo’lgan vazifalar xususiyatiga qarab, mashg’ulotlar quyidagi turlarga bo’linadi:– o’kuv mashg’ulotlari;– tayyorgarlik mashg’ulotlari;– tiklanish mashg’ulotlari;– modellashtiruvchi mashg’ulotlari;– nazorat mashg’ulotlari. O’quv mashg’ulotlari. Bunday mashg’ulotlarda asosan yangi material o’zlashtiriladi. Mashg’ulotlar soni 68

yangi mashg’ulotlarning soniga nisbatan to’plangan bo’ladi. Murabbiy tomonidan nazorat qilish va sportchi tomonidan o’z-o’zini nazorat qilish usullaridan keng foydalaniladi. Mashg’ulotlarni bunday xolatda boshlovchi yosh sportchilar bilan ishlash vaqtida tez-tez foydalanib turiladi. Malakali sportchilar bilan tayyorgarlik o’tkazilayotgan vaqtda bunday mashg’ulotlardan tayyorgarlikning tayyorgarlik davrida foydalaniladi. Mashqlanish mashg’ulotlari – bu tayyorgarlikning har xil turlarini amalga oshirishga qaratilgan tayyorgarlik mashg’ulotlaridir. U jismoniy tayyorgarlik masalalari hal qilinayotgan vaqtda ayniqsa, mashq texnikasi va taktikasining turli ko’rinishlarini musta’kamalash paytida qo’llaniladi. Ko’p yillik tayyorgarlik jarayonida sportchi malakalarining oshib borishiga qarab mazkur turdagi mashg’ulotlarning ta’siri oshib boradi. O’quv-tayyorgarlik mashg’ulotlari – bu sof mashg’ulotlar bilan tayyorgarlik mashg’ulotlari o’rtasida o’tkaziladigan oraliq turdagi mashg’ulotlar hisoblanadi. CHunki bunday mashg’ulotlarda yangi materialni o’zlashtirish bilan ilgari tanish bo’lgan materialni musta’kamlash tadbirlari bir-biriga qo’shib olib boriladi. Tiklanish mashg’uloti – bu hajm jihatdan uncha katta bo’lmagan ishlarni o’z ichiga olgan mashg’ulotlar bo’lib, ular o’zining xilma–xilligi va emotsionalligi bilan ajralib turadi. Asosiy vazifa tiklanish jarayonlarini rag’batlantirishdan iborat. Og’ir ish bajarilgandan keyin musobaqalar tugagach, katta yuklamalar bilan o’tkazilgan tayyorgarlik seriyalaridan keyin shunday tiklanish mashg’ulotlaridan, ya’ni kuch-quvvatini tiklaydigan mashg’ulotlardan foydalaniladi. Modellashtiruvchi mashg’ulotlar. Ular bo’lg’usi musobaqalar dasturiga muvofiq tarzda tuziladi. Bunday ko’rinishdagi mashg’ulotlar bevosita musobaqalarga tayyorgarlik davrida sportchining yuksak darajada texnik-taktik tayyorgarligi davrida qo’llaniladi. Tayyorgarlik mikrotsikli tuzilmasi Mikrotsikl – tayyorgarlik jarayonining yaxlit tarkibi ekanligi. Tayyorgarlik mikrotsikli – bu mashqlar, mashg’ulotlar seriyasidan iborat bo’lib, bir necha kun mobaynida o’tkaziladi hamda tayyorgarlikning mazkur muayyan bosqichi uchun mo’ljallangan masalalarni majmua tarzida hal etishini taominlaydi. Mikrotsikllar 3-4 kundan 10-14 kungacha davom etadi. Eng ko’p tarqalgan usul – bu yetti kunlik mikrotsikllar bo’lib, u taqvim xaftasiga to’g’ri 69

keladi hamda shug’ullanuvchilarning umumiy ‘ayot tartibiga ham yaxshiroq mos keladi. yetti kunlik mikrotsikllar ko’pincha xaftalik sikllar deb aytiladi. Boshqacha tarzda davom etadigan mikrotsikllar turli xil ko’rinishlarda foydalanilishi mumkin, shu jumladan ulardan musobaqalashish davrining ayrim xolatlaridan bo’lajak musobaqada tuzilmasi va davomiyligini aks ettiruvchi model sifatida foydalanish mumkin. Basharti gimnastika va qilichbozlik musobaqalari, aytaylik, quyidagi sxema bo’yicha o’ta: Sport gimnastikasi – 1 kun majburiy dastur 2 kun erkin dastur 3 kun ko’p kurash bo’yicha final. 4 kun ko’p kurashning ayrim turlari bo’yicha final. Qilichbozlik - 1 kun shaxsiy musobaqalar kun jamoa musobaqalari 2. kun final musobaqalari o’tkazilsa, bu holda mikrotsikllar ham xuddi mana shu sxema asosida takrorlanishi kerak. Mikrotsikllar kamida 2 kun davom etadi. 1 kun yuklamalar va 2 kun kuch- quvvatni tiklab olish mumkin bo’ladi. Odatda, bu bosqichlar mikrotsikllarda takrorlanadi, lekin har bir mikrotsikl tiklanish fazasi bilan yakunlanadi. Mana shu misoldan ko’rinib turibdiki, tiklanish fazasi har doim mikrotsiklni yakunlamay, baozan uning ichki tarkibida ham bo’lishi mumkin ekan. Mashg’ulotning izchilligi, uning mazmuni tayyorgarlik davriga, mikrotsikl vazifasiga yoki biror bosqich va mikrotsiklning boshqa vazifalariga bog’liq bo’ladi. Uncha katta bo’lmagan shiddatdagi ish hajmining tez-tez tiklanishini talab qilmaydi va ayniqsa, yuksak darajadagi shiddat bilan bajarilgan katta ish hajmi, tiklanish yo’nalishidagi tayyorgarlik mashg’ulotlarini tez-tez o’tkazib turish zaruriyatini taqozo etadi. Mikrotsiklni tuzib tayyorlash vaqtida shuningdek, bundan oldin bajarilgan katta ish hajmi tiklanish yo’lidagi tayyorgarlik mashg’ulotlarini tez-tez o’tkazib turish zarurligini talab etadi. Mikrotsiklni tayyorlash vaqtida shuningdek, bundan oldin bajarilgan va bundan keyin bajariladigan tayyorgarlik ishlarining yo’nalishi ham hisobga olinadi. M: sportchining tezlik xususiyatlarini rivojlantirishga ko’proq mo’ljallangan mashg’ulotlarni katta-katta yuklamalardan keyin emas, balki ular oldindan o’tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Mikrotsikllar tuzilmasini belgilovchi sharoitlar. Tayyorgarlik mikrotsikllari tuzilmasi ta’sir ko’rsatadigan juda ko’p 70

omillar va sharoitlar ichida quyidagilar ayniqsa ahamiyatli hisoblanadi: 1. Sportchi ‘ayotiy faoliyati (uning o’quv, me’nat faoliyati tartibini ham o’z ichiga olgan) hamda ish qobiliyatini taqozo etadigan muayyan harakat dinamikasi. SHuning uchun amalda, ayniqsa, ommaviy sport mikrotsikllarini taqvim xafta doirasida tuzib chiqishi tasodif emas. 2. Mashg’ulotlarning mazmuni, miqdori, mikrotsikllar yuklamalarining jamlangan hajmi. Ushbu omillarning ta’sir qilishiga, o’z navbatida, sport sohasidagi ixtisoslashish xususiyatlari hamda sportchilar tayyorgarlik darajasi sabab bo’ladi. M: tayyorgarlik mashg’ulotlarining mazmuni, ularning mikrotsikldagi miqdori, yuklamaning kattaligi aftidan gimnastikachilar bilan suzuvchilarda, velosipedchilar bilan uloqtiruvchilarda, sprinterlar va ko’p kurashchilarda bir-biridan farq qiladigan darajada turlicha bo’ladi. Bunday va bunga o’xshash farqlarni biz boshlovchi hamda katta darajali sportchilar o’rtasidagi mashg’ulotlarda yaqqol kuzatishimiz mumkin. 3. Tayyorgarlik yuklamalariga ko’rsatiladigan reaksiyaning individual xususiyatlari va bioritmik omillar. Odamlar bu xildagi yuklamalarga turlicha munosabatda bo’ladilar. Aftidan ular organizmning xususiyatlari bilan bog’liq bo’lsa kerak. Binobarin sportchilar organizmining tayyorgarlik yuklamalariga moslashishi ham individual tarzda olinganda bir xil bo’lmaydi. SHu jihatdan olganda mikrotsikl fazalarini bioritmning bir xaftalik fazalariga muvofiqlashtirish to’g’risida (K.Siku-cherov va boshqalar) tavsiya etilayotgan ilmiy-tadqiqot natijalaridan olingan ma’lumotlar diqqatga sazovordir. Tayyorgarlik tuzilmasining umumiy tizimida mikrotsikllarning o’rni Mikrotsikllar tuzilmasi mikrotsikllarning o’zidan ko’ra ancha yirikroq va kattaroq bo’lgan tuzilma tizimlari (bosqichlar, davrlar) dagi o’rniga bog’liq bo’ladi. Tayyorgarlik davridagi umumiy tayyorgarlik bosqichi mikrotsikllari bilan musobaqalashish davri mikrotsikllari o’zining mazmuni jihatdan bir-biriga o’xshagan (bir xil) bo’lishi aslo mumkin emas. Sport so’asidagi barcha hollarda birdan yaroqli bo’lgan yagona universal mikrotsikllar tuzilmasi ham bo’lishi mumkin emas. Mashqlar majmuasining asosiy va qo’shimcha mashg’ulotlari soni ularni almashtirib o’tish tartibi, yuklama bilan dam olish tartibining hajmi, dinamikasi, yuklamalar shiddati va boshqa shunga o’xshashlarni 71

o’zgartirib borish yo’li bilan murabbiy hamda sportchi tashqi to’siqlarni yo’qotadi hamda tayyorgarlik jarayonining taraqqiyotini taominlaydi. Mikrotsikllarning turlari va ularning xillari. Mikrotsikllarning quyidagi xillarini bir-biridan farq qilinadi: kirishtiruvchi, zarbdor, yaqinlashtiruvchi (modelli), musobaqa va tiklanish. Kirishtiruvchi mikrotsikllar. Bunday mikrotsikllar yuklamalar yig’indisining juda yuqori darajada bo’lishi bilan ajralib turadi. Hajmi sportchi organizmini tayyorgarlik ishlariga jalb etishga qaratilgan bo’ladi. Bunday mashqlar tayyorgarlik (umumiy tayyorgarlik ko’rish) davrining birinchi bosqichida qo’llaniladi. Zarbdor mikrotsikllar ish hajmining juda katta miqdorda jamlanganligi, yuklamalarning yuqori darajada bo’lishi bilan ajralib turadi. Bunday mikrotsikllarning asosiy maqsadi sportchilar organizmida sodir bo’ladigan moslashish jarayonini rag’batlantirish ham texnik-taktik, jismoniy, a’lokiy, irodaviy, maxsus ruhiy va integral tayyorgarlikning asosiy vazifalarini hal qilishga qaratishdan iborat bo’ladi. Ularning asosiy o’rni - tayyorgarlik (ayniqsa uning ikkinchi bosqichida) hamda musobaqalar davrida yaqqol seziladi. Yaqinlashtiruvchi, modellashtiruvchi mikrotsikllar. Bunday mikrotsikllarning asosiy vazifasi sportchida musoba-qalashish sharoitidagi mashqlarni bajarishni talab etishdan iboratdir. Ularda bo’lajak musobaqalarning tartibi asos qilib olinadi va undagi mashqlar qayta takrorlab bajariladi. Bunda me’nat va to’la tiklanish dam olish tartibi masalalariga alohida eotibor berish kerak. SHunday qilish lozimki, sportchi musobaqalarga horib-charchab kelmasligi zarur. Tiklanish mikrotsikllari – odatda xaftalik mikrotsikllar seriyasi mana shu tiklanish mashqlari bilan poyoniga yetkaziladi. Ularni qizg’in musobaqalar faoliyatidan keyin ham o’tkazish rejalashtiriladi. Musobaqa mikrotsikllari. Bunday mikrotsikllar orqali bellashuvlarda ishtirok etiladi. Ularni u yoki bu sport turi bo’yicha o’tkazilishi mo’ljallanayotgan musobaqalar dasturiga muvofiq ravishda tuzib chiqiladi. Tayyorgarlik mikrotsikllarini to’g’ri tuzib chiqish uchun quyidagi omillarni bilish zarur. Kattaligi va yo’nalishi turlicha bo’lgan yuklamalar sportchi organizmiga qanday ta’sir ko’rsatadi? Bunday yuklamalardan keyin, kuch-quvvatni tiklash dinamikasi va jarayonlari qanday davom etadi? Ancha kattaroq jismoniy 72

zo’riqishlardan keyin kuch-quvvatni tiklab olish jarayonlarini jadallashtirish maqsadida kichik va o’rtacha yuklamalardan foydalanish imkoniyati qanday? Mikrotsiklda yuklama bilan dam olishni o’zaro almashtirib turish quyidagi uch xil ko’rinishdagi reaksiyalarga olib kelishi mumkin:– tayyorgarlik – mashq ko’rsatkichi darajasining maksimal suroatining o’sishi;– unchalik katta bo’lmagan tayyorgarlik samarasining mavjudligi yoki bunday samaraning umuman bo’lmasligi;– sportchining qattiq toliqishi. Birinchi xildagi reaksiya. Bu barcha hollar uchun xos bo’lib, optimal miqdordan katta va o’rtacha yuklamali mashg’ulotlar mikrotsikllar tarkibiga kiritiladi. Bunday turli yuklamali mashg’ulotlar, o’zaro bir-biri bilan, shuningdek kichik yuklamada o’tkaziladigan mashg’ulotlar bilan oqilona almashtirib turiladi. Ikkinchi xildagi reaksiya. Bunday reaksiya turidagi mashg’ulotlar (mikrotsikl tarkibiga kiradigan mashg’ulotlar) soni o’z yuklamasi bilan sportchi tayyorgarligi uning mashqlanganligining o’sishiga turtki siftida oz ta’sir ko’rsatsa, u holda bunday mashg’ulotlar ushbu turga mansub bo’ladi. Uchinchi xildagi reaksiya. Mashg’ulotlar xaddan tashqari katta-katta yuklamalar bilan o’tkazilsa yoki ular nooqilona tarzda bir-biri bilan almashtirib turilgan bo’lsa, mashg’ulotlarning suiste’mol qilinishi mana shu uchinchi xildagi reaksiyaga sababchi bo’ladi. Ayrim zarbdor mikrotsikllarda turli yo’nalishdagi ishlar rejalashtiriladi. Bunday ishlar tayyorgarlikning turli jihatlarining iloji boricha ko’proq takomillashtirilishini ta’- minlashi kerak. Bunday tayyorgarlik muayyan bir bosqichda tuziladigan tayyorgarlik tuzilmasi qonuniyatlariga muvofiq kelishi lozim. Ushbu qoidaning ijodiy tarzda amalga oshirilishi qaysi soha ustuvor darajadagi yo’nalish bilan ifodalangan bo’lsa, o’sha sohaga ko’proq yoki kamroq qo’llashni nazarda tutadi. Biroq bunda ustuvorlik yaqqol ifoda etilgan, ya’ni yuklamalar bir tomonga yo’naltirilganda jamlangan mikrotsikllar hatto harakat (musobaqalashish) amallari cheklanmagan tartibdagi sport turlarida ham, masalan, eshkak eshish, yugurish, og’ir atletika, uloqtirish va boshqa sport turlarida keng ravishda qo’llanmasligi kerak. Yakkama-yakka olishuv va sport o’yinlari hamda sportning murakkab muvofiqlashtiruvchi turlariga (gimnastika, akrobatika, badiiy gimnastika, figurali 73

uchish va boshqa shunga o’xshashlar) kelganda shuni aytish lozimki, ularda bunday yo’nalishdagi mikrotsikllarni qo’llashga mutlaqo yo’l qo’yib bo’lmaydi. 2.3. Taekvondo mashg’ulotlarini o’tish uslublari (metodlari). 1. Qat’iy tartibda belgilangan mashg’ulotlar uslubi. SHug’ullanuvchilar mashg’uloti to’liq belgilangan tartibda tuziladi va amalga oshiriladi. Bunga: a) harakatlarning qat’iy belgilangan dasturi(harakatlarning oldindan belgilangan tartibi, takroriyligi, o’zgarishlari, bir-biriga munosabati); b) mashg’ulotlarda mashqlar ustida ishalsh mobaynida ularning sportchilarga boshqarish, sportchilar oladigan nagruzkalar, ularga beriladigan dam olish vaqtlarini aniq belgilashda; v) shug’ullanuvchilar harakatini boshqarishda yordam beradigan tashqi sharoitlarni tashkil etish va foydalanish (guruhni safga tizish va aashg’ulot joylariga bo’lish, yordamchi jihozlar, trenajyorlar, mashg’ulotlarni o’tishga ko’maklashuvchi adabiyotlardan foydalanish foydalanish). Bunday reglament bilan ishlash-jismoniy sifatlar, imkoniyatlarning rivojlanishiga aniq yo’naltirilgan optimal sharoitlarni yaratib beradi. Har xil variantlardagi nagruzkalarni berish davomifligi va ular intervallari orasida beriladigan dam olish bo’yicha quyidagi uchlublarga bo’linadi; 74

1.Uzluksiz, bir maromdagi uslub. Bu uslubda mashqlarni bajarish uzluksiz, uzoq vaqt, bir maromda olib boriladi. Yengil atletika yugurishi, krosslar, suzish, ma’lum bosqichga mo’ljallangan umumiy rivojlantirish mashqlari, qaysiki bunda juda ko’p muskullar guruhlari qatnashadi va sportchi organizmining funktsional imkoniyatlarini oshirishga qulay sharoitlar yaratadi. Yurak urish chastotasi 140-150 urish/min, ishlash vaqti 1-1,5 soat bo’lib boshlang’ich davrda umumiy chidamlilikni tarbiyalashga xizmat qiladi. 2. Almashinadigan uslub. Bu uslubda har xil darajadagi nagruzkalarni almashtirib berishni ko’zda tutidi, masalan, har xil tezlikdagi zarbalar va usullarni uzluksiz bajarish ham ushbu uslubga kiradi, chunki bu yerda harakatlar tuzilishi almashinuvi omil bo’lib xizmat qiladi. Bu uslub umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik bosqichida foydalaniladi. 3. Takroriy uslub. Bunda mashg’ulotlar tuzilishi, vaqti, beriladigan nagruzkalar miqdori saqlangan holda ko’p marotabatakroriy o’tish uslubi tushuniladi. Masalan, taekvondo usullari, mashqlarini turgan yerda va harakatda bajarish, lapada ishlash, qoplarga zarba berish, og’irliklarni qayta ko’tarish, o’tirib-turish, sakrash va h.k. xarakatlarni ko’p marotaba qaytarish. Ishlashga yaroqlilik darajasi avvalgi mashg’ulotlarga shu darajada yaqinlashgani bilan bilan, uni bajarish mobaynida son va sifatiga hech qanday salbiy ta’sir ko’rsatmaydi. Bu uslub epchillik, tezlik, kuch, chaqqonlik, chidamlilik va texnik-taktik tayyorgarlikda keng foydalaniladi. Takroriy uslubning yana bir ko’rinishi takror-almashinadigan uslubdir va bu uslubda beriladigan nagruzka har qayta mashg’ulot o’tilganda bir kamayuvchi, bir ko’payuvchi bo’lib, umumiy o’sishga ta’sir etmaydi. 4.O’yinlar uslubi. Bu uslub qiyinroq sharoitlarda harakatlanish tizimi sifatini kompleks yuksaltirsh maqsadida mashg’ulotlar jarayonida qo’llaniladi. Abjirlik, tezlik, topqirlik, mustaqil harakat qilish, tashabbuskorlik kabi qobilitlar va sifatlar 75

ko’proq rivojlantiriladi. SHu bilan birga o’yinlar uslubi majburiy tartibda hech bir umumiy qabul qilingan sport o’yinlari bilan bog’liq holda bo’lishi shart emas. O’yinlar uslubi qisman musobaqalar sharoitini shakllantirish imkonini ham beradi. Taekvondo mashg’ulotida o’yin ko’rinishi. Ishtirokchilar ikki guruhga bo’linishadi, navbati bilan ikki ishtirokchi chiqib, ulardan biri birinchi bo’lib ochko keltiruvchi zarba bermaguncha jang olib borishadi. Barcha ishtirokchilar o’zaro kurashib bo’lishgach, komandalar ochkolari hisoblanadi va g’olib guruh e’lon qilinadi. 5.Musobaqa uslubi. Tartibga solingan bellashuvlar sharoitida, birinchilik uchun kurash yoki yuqori natija uchun kurashda raqobatdagi kuchlarni bir-biriga taqqoslash bu uslubning asosiy belgilovchi ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi. Musobaqalar mobaynida raqobatlashish omillari va musobaqalarni tashkillashtirish va o’tkazish (g’olibni aniqlash, qo’lga kiritilgan natijalar uchun taqdirlash) alohida emotsional va fiziologik fon tashkil etib, sportchilarning maksimal imkoniyatlarini ochib berishi mumkin. Musobaqa uslubi sportchilarning machsadga intilish, tashabbuskorlik, qat’iyatlilik, intiluvchanlik, qiyinchiliklarni yengib o’tish, o’zini qo’lga ola bilish va hokazo jangovor va ruhiy sifatlarni rivojlantirishda alohida o’ringa ega. SHu bilan birga musobaqa uslubining nafaqat ijobiy balki salbiy ta’sirini ham esdan chiqarmaslik zarur (o’zini o’ylash, haddan tashqari manmanlik va h.k.) va shuning uchun uchun ushbu uslub yuqori darajadagi pedagogik boshqaruv muhitidagina amalga oshirilishi lozim. Taekvondo yakka kurashini tashkil etuvchi asosiy elementlari. Taekvondo kurashida raqib tomondan faol, kutilmagan harakatlar amalga oshirilganda sportchidan harakatlar abjirligi va fikr, mushohada etish tezligi talab qilinadi. Tana, harakatlar chaqqonligi asosiy omillardan biri bo’lib, musobaqa yakunini ham belgilab beradi. Olimlar ko’plab ilmiy izlanishlardan so’ng quyidagi umumiy fikrga kelishdi- tana harakati insonning fikrlash tezligiga (reaktsiyasi) bog’liqdir va bundan kelib 76

chiqib yetuk sportchi bo’lish uchun fikrlash, tez mushohada etish tezligini oshiruvchi maxsus mashg’ulotlarni ko’plab o’tkazish kerak. Taekvondo kurashining o’ziga xos tomonlaridan biri shundaki, bir vaqtning o’zida, m’lum muddatda tananing ma’lum qismlari mushaklari taranglashib, tezlikda bo’shashadi. Og’irlik markazini harakatlantirishda muvozanatni tutib qolish, harakatlar tezligi va to’g’riligining asosiy shartlaridandir. Bundan tashqari oyoq zarbalarini berishda harakatlanish erkinligi, tayanch, og’irlik markazi kabi qator omillar ham hisobga olinadi. Bu yerda asosiy (bazovыy) stoykalarda harakatlanish va tana muvozanati turg’unligi bir xil ahamiyatga ega. 1. Oyoqlar holatlari. Oyoqlar holatlari ishlatilayotgan qo’l va oyoq zarbalari texnikasi va kurash olib borish usuliga bog’liq bo’lib uch turga bo’linadi: Birinchidan-asosiy, neytralholat. Qachonki og’irlik markazi ikkala oyoqqa ham bir hilda taqsimlangan harakatlanish va hujumdan himoyaga o’tish qulay, bu xolatda oldingi oyoq 45-50 0 , orqa oyoq -90-100 0 burchak ostida qo’yiladi. Ikkinchidan-hujumkor usulda. Masalan-parampalь-chagi; tvit-palь-dal’o- chagi va h.k. Old oyoq 45-50 0 , orqa oyoq 90-100 0 burchak ostida qo’yiladi. Ikkinchidan-hujumkor usulda. Masalan-parampalь-chagi; tvit-palь-dalьo- chagi va h.k. Old oyoq 45-50 0 , orqa oyoq 60-70 0 burchak ostida qo’yilgan. Uchunchidan-kontrhujum usulida kurash olib borishda Old oyoq 45-50 0 , orqa oyoq-100-110 0 burchak ostida. 77

XULOSA Taekvondochilarni jismoniy rivojlantirishda taekvondo usullaridan foydalanib ruhiy va jismoniy kamolotga erishish. Taekvondochilarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish da tiklanish vositalaridan foydalanish, yuqori pedagogik texnologiyalardan foydalanib, yosh avlodga vatanparvarlik g’oyalarini singdirish. T aekvondochilarning umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish , ularni o’rgatishda maktab, oliy o’quv yurti, maxalla sport zallaridan foydalanish. 78

jismoniy rivojlantirish jarayonida ish qobiliyatlarini oshirishda turli tiklanish vositalarini qo’llash va ulardan foydalanish. Bizning mustaqil mamlakatimizda ham bu bellashuv yakka ko’rash turlari mavjud, hattoki mamlakatimiz o’z federatsiyasiga ega va barcha jahon, halqaro yakka kurash turlarining a’zosidir. Mamlakatimiz yosh bo’lishiga qaramay jahonda bo’lib o’tayotgan barcha nufo’zli , bellashuv va musoboqalarda ishtirok etib kelmoqdalar, qatnashibgina qolmay faxriy o’rinlarni, oltin medalu, bosh sovrinlarni qo’lga kiritib kelmoqdalar. Bitiruv malakaviy ishimni yozish jarayonida sport turi “Taekvondo”ni amalga oshirish lozim b o’ lgan q uyidagi fikr muloxazalar h akida batafsil yoritilib berilgan : Taekvondo usullarini maqsadli o’rgatishda maktab, oliy o’quv yurti, maxalla bazalaridan foydalanish. Maktab yoshidagi bolalarni jismoniy rivojlantirish jarayonida ish qobiliyatlarini oshirishda turli tiklanish vositalarini qo’llash va ulardan foydalanish. Bitiruv malakaviy ishimning yozish jarayonini talabalarning taekvondo sport turini o’rgatish o’q uv mash g’ ulotlarida amalga oshiriladigan tadbirlar t o’g’ risida ma’lumotlar t o’ plandi. Bitiruv malakaviy ishimizning jismonan tarbiyaviy mohiyatini asoslash maqsadidan kelib chiqib, quyidagi x u l o s a n i taqdim etmoqchimiz : Zamonaviy taekvondo sportchining jismoniy kuch imkoniyatlariga katta talab qo’yadi, chunki zarbaning kuchi, balandlikka sakrash ( ko’rgazmali chiqishlarda), har xil usullarni bajarish tezligi, harakatlanish tezligi, abjirlik va chidamlilik sifatlarini namoyon etishda jismoniy kuchning ahamiyati kattadir. Taekvondochining jismoniy tayyorgarligi taekvondo mashg’ulotining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi va jismoniy sifatlar- kuch, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va tezkorlikni rivojlantirishga qaratilgan jarayondir. Taekvondoda jismoniy mashqlar-elementar harakatlar, ulardan tuzilgan harakat holatlari va ularning majmualari, jismoniy rivojlanish maqsadlarida 79

tizimlashtirilgan unsurlardir. Taekvondo amaliyotida jismoniy mashqlar, insonning kunlik mehnat, maishiy, harbiy faoliyat turlaridan (yugurish, yurish, sakrash, irg’itish, og’irliklar ko’tarish, suzish va boshqalar) o’zlashtirib olingan va tashkiliy uslubiy ravishda gimnastika, yengil va og’ir atletika, harakatli va sport o’yinlari, sport turizmi va boshqalar sifatida rasmiylashtirilgan, harakatlar va holatlar asosiga qurilgan bo’ladi. ADABIY O TLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining O’zbekistonda “Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasining faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi Qarori. Xalq so’zi. 2002 yil, 30 oktyabrь 2. O’zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahrirda) 2000. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasini tashkil qilish to’g’risida»gi farmoni. T., 2002 y. 24 oktyabr. 80

4. “Karate-do”- G.Funakosi. M. Ayama. 5. “Taekvondo (vtf)”-metodicheskie posobie. T. 1991 y. 6 .“Taekvondo (vtf)”- pravilo provedeniya sorevnovaniy. Moskva -1990 y 7 .“Taekvondo (vtf)”- putь k (istine) sovershenstvu. V.Ligay. -1991 y 8 .“Taekvondo (vtf)”-O’quv qo’llanma. T. 2005 y. SH. Murodov. 9 . Rukovodstvo i metodologiya kyorugi v Taekvondo. T.2000 yil. O.L.Pyak., Yu.A. SHin. 10.SPort.ru. WWW 11.. Ziyo.net WWW 81

O'xshashlar

O`quv muassasalarida kurashchilarning chidamliligini oshirish usullari va sifatlari

Voleybolchilarni sakrovchilik qobiliyatini o‘stirishda harakatli o‘yinlardan foydalanish uslublari

Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda o‘tkaziladigan mashg‘ulotni tashkil qilish

Sprinterlik masofalariga yugurishga ixtisoslashgan yosh yengil atletikachilarni tanlash mezonlari taxlili

Yuqori sinflarda qо‘l tо‘pi darslarini о‘tkazish