Yuqori sinflarda qо‘l tо‘pi darslarini о‘tkazish - Jismoniy tarbiya - Diplom ishlar

Yuqori sinflarda qо‘l tо‘pi darslarini о‘tkazish

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2832.5 KB

Ko'chirib olish

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О‘ RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI “Yuqori sinflarda qо‘l tо‘pi darslarini о‘tkazish” mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI

M U N D A R I J A KIRISH. ......................................................................................................................................3 I.BOB. YUQORI SINF О‘QUVCHILARIGA GANDBOL DARSLARINI О‘TKAZISH.. ..........................................................................................................6 1.1. Darsni pedagogik jihatidan tashkil qilish...........................................................6 1.2. Gandbol o’yinida о‘rgatish usullari ……………………………….………. .............15 II . BOB. GANDBOL DARSLARIDA HIMOYA О‘YIN TEXNIKASINI О‘RGATISH. .........................................................................................................19 2.1. Gandbol o’yinida himoya о‘yin texnikasini о‘rgatish......................................19 2.2. Gandbol o’yini da himoya taktikasi.............................. . ...................................3 2 2.3. О‘yin taktikasi ................................................................................................39 Xulosa................................................................................................................... . ..49 Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati........................................................................50 2

K I R I SH I s h n i n g d o l z a r b l i g i . S p o r t t u r l a r i i c h i d a q о ‘ l t о ‘ p i о ‘ z i n i n g h a r a k a t l a r i b i l a n b o s h q a s p o r t t u r l a r i d a n a j r a l i b t u r a d i . О ‘ z b e k i s t o n d a s p o r t n i n g r i v o j l a n i s h i g a k a t t a e ’ t i b o r q a r a t i l m o q d a . M a v z u n i n g a s o s i y d o l z a r b l i g i x a m s h u n g a q a r a t i l g a n . M u s t a q i l l i g i m i z n i n g p o y d e v o r i n i m u s t a h k a m l a s h d a , m a m l a k a t i m i z t a r a q q i y o t i d a , О ‘ z b e k i s t o n n i n g b u y u k d a v l a t g a a y l a n i s h i d a t a ’ l i m - t a r b i y a i s h l a r i n i o q i l o n i y о ‘ l g a q о ‘ y i s h , f u q a r o l a r n i z a m o n a v i y i l m - f a n , t e x n i k a v a t e x n o l o g i y a y u t u q l a r i b i l a n m u n t a z a m r a v i s h d a t a n i s h t i r i b b o r i s h , u l a r n i n g s a l o m a t l i g i n i m u s t a h k a m l a s h b e n i h o y a k a t t a a h a m i y a t g a e g a . C h u n k i t a r a q q i y o t t a q d i r i n i m a ’ n a v i y j i h a t d a n y e t u k , z a m o n t a l a b i g a m o s b i l i m l a r n i e g a l l a g a n , j i s m o n a n b a r k a m o l , y u k s a k s a l o h i y a t l i y o s h a v l o d h a l e t a d i . [ 1 ] Y u r t b o s h i m i z n i s p o r t g a b u l g a n q i z i q i s h l a r i y o s h l a r n i j a x o n a r e n a l a r i g a o l i b c h i q m o q d a . S p o r t n i n g b a r c h a t u r l a r i d a n y o s h l a r i m i z f a x r l i о ‘ r i n l a r n i o l m o q d a l a r . M u n t a z a m r a v i s h d a j i s m o n i y t a r b i y a v a s p o r t b i l a n s h u g ‘ u l l a n i s h y u q o r i d a a y t i l g a n o m i l l a r d a n b i r i i n s o n s a l o m a t l i g i n i m u s t a h k a m l a s h n i t a ’ m i n l a y d i . T a r b i y a v a s p o r t n i y a n a d a r i v o j l a n t i r i s h c h o r a - t a d b i r l a r i t о ‘ g ‘ r i s i d a ” g i q a r o r i ( 1 9 9 9 ) m u h i m a h a m i y a t k a s b e t m o q d a . O l i m p i y a s p o r t t u r l a r i , s h u j u m l a d a n b u s p o r t t u r l a r i i c h i d a n m u s t a h k a m j o y e g a l l a g a n g a n d b o l s p o r t t u r i n i m a m l a k a t i m i z d a r i v o j l a n t i r i s h d a y a n g i p e d a g o g i k t e x n o l o g i y a l a r d a n f o y d a l a n i s h b i z j i s m o n i y t a r b i y a о ‘ q i t u v c h i v a m u r a b b i y l a r i n i n g o l d i m i z g a P r e z i d e n t i m i z , H u k u m a t i m i z t o m o n i d a n q о ‘ y i l g a n h o z i r g i k u n n i n g d o l z a r b v a z i f a l a r i d a n b i r i d i r . [ 2 ] 3

I s h n i n g m a q s a d i v a v a z i f a l a r i О ‘ r t a u m u m t a ’ l i m m a k t a b l a r i d a q о ‘ l t u p i d a r s l a r i d a x i m o y a v i y x a r a k a t l a r v a x u j u m u s u l l a r i n i u r g a t i s h s a m a r a l i u s l u b l a r i n i i s h l a b c h i q i s h . О ‘ r t a u m u m t a ’ l i m m a k t a b l a r i d a q о ‘ l t о ‘ p i d a r s l a r i d a q o b i l i y a t l i b o l a l a r n i s a r a l a s h v a t a n l a b o l i s h n i n g i l g ‘ o r u s l u b l a r i n i о ‘ r g a n i b c h i q i s h ; I s h n i n g i l m i y y a n g i l i g i : - О ‘ r t a u m u m t a ’ l i m m a k t a b l a r i q о ‘ l t о ‘ p i d a r s l a r i n i , u s l u b l a r i i s h l a b c h i q i l d i v a m e y o r i d a t a h l i l e t i l d i . i s h l a b c h i q i l g a n u s l u b i y a t q о ‘ l t о ‘ p i d a r s l a r i d a s i n a b k о ‘ r i l d i , h a m d a u l a r n i t a k o m i l l a s h t i r i s h m a s a l a l a r i t a j r i b a d a k о ‘ r i b c h i q i l d i . I s h n i n g a m a l i y a h a m i y a t i : I s h n i n g n a t i j a l a r i q о ‘ y i d a g i l a r d a q о ‘ l l a n i s h i m u m k i n : О ‘ r t a m a k t a b l a r d a d a r s d a n t a s h q a r i q о ‘ l t о ‘ p i m a s h g ‘ u l o t l a r i n i t a s h k i l q i l i s h ; О ‘ r t a m a k t a b l a r d a “ U m i d n i h o l l a r i ” s p o r t о ‘ y i n l a r i n i n g q о ‘ l t о ‘ p i m u s o b a q a l a r i g a i q t i d o r l i b o l a l a r n i t a n l a b o l i s h d a ; Qо‘l tо‘pida xarakatli о‘yinlar va mashqlardan foydalanish katta axamiyatga ega. Yosh qо‘l tо‘pchilar tayyorlashda bola organizmidagi anatomik-fizilogik jarayonlarning natijasida tayyorgarlikni ratsional rejalashtirish, kо‘p yillik sport mashg‘ulotlarida metod va vositalardan tо‘g‘ri foydalanish zarur xisoblanadi. Qо‘l tо‘pi darslarining tarbiyaviy va sog‘lomlashtirish vazifalari umumiy о‘quv –tarbiyaviy ishlar rejasi bilan belgilanishi. Bu shaxs fe’l –atvorining asosiy qirralari, jismoniy qobiliyatlarini tarbiyalash, sog‘liqni mustahkamlash hisoblanadi, lekin faqat о‘quvchi shaxsiga hamda uning organizmi funksiyalariga muntazam ta’sir kо‘rsatish bilangina ularni 4

amalga oshirish mumkin bо‘lishi. Bu vazifalar bir nechta darslar oldidan qо‘yiladi, aloxida mashg‘ulotda esa ular imkon qadar aniqlashtirilishi qо‘yida keng va ravon qilib yoritamiz. 5

I.BOB. YUQORI SINF О‘QUVCHILARIGA GANDBOL DARSLARINI О‘TKAZISH 1.1. Darsni pedagogik jihatidan tashkil qilish Qо‘l tо‘pi darslari boshqa jismoniy tarbiya darslari singari asosiy mashg‘ulot shakli hisoblanadi. Darsda shug‘ullanuvchilar faoliyati о‘qituvchi tomonidan boshqariladi. Bu jismoniy tarbiya jarayonini amalga oshirish uchun eng qulay sharoitlarni yaratadi. Maktab sport tugaragidagi mashg‘ulotlar ham dars shaklida tashkil etiladi. Dasturda belgilangan qо‘l tо‘pi darslarining umumiy о‘quv tarbiyaviy maqsadlari ma’lum bir davr о‘quv yili uchun ishlarni rejalashtirish paytida xususiy vazifalar tizimida aniqlashtiriladi. Ish natijalari birinchi navbatda har bir darsning didaktik jihatdan tо‘g‘ri tuzilganligi bilan aniqlanadi.[6] О‘quv darsi albatta ta’lim vazifalarini nazarda tutish lozim. Bunga bilim, kо‘nikma va malakalarni egallash bо‘yicha materiallarni muntazam tushintirib borish, turli xil mashqlar majmuidan foydalanish, jismoniy hamda ruhiy yuklamalarni tо‘g‘ri meyorlash orqali erishiladi. Qо‘l tо‘pi darslarining tarbiyaviy va sog‘lomlashtirish vazifalari umumiy о‘quv –tarbiyaviy ishlar rejasi bilan belgilanadi. Bu shaxs fe’l –atvorining asosiy qirralari, jismoniy qobiliyatlarini tarbiyalash, sog‘liqni mustahkamlash hisoblanadi, lekin faqat о‘quvchi shaxsiga hamda uning organizmi funksiyalariga muntazam ta’sir kо‘rsatish bilangina ularni amalga oshirish mumkin bо‘ladi. Bu vazifalar bir nechta darslar oldidan qо‘yiladi, aloxida mashg‘ulotda esa ular imkon qadar aniqlashtiriladi. Darsni pedagogik jihatdan tо‘g‘ri va bilimdonlik bilan tashkil etish- bu birinchi navbatda dars vaqtidan oqilona foydalanishdir. Darsni muvoffaqiyatli о‘tkazishning eng muxim sharti bu darsning tayyorgarlik, asosiy va yakunlovchi qismlarida о‘quvchilarning ish qobiliyatlarini о‘zgartirishdir. Bu о‘qituvchidan 6

darsning tuzilishini tо‘g‘ri ishlab chiqishni talab qiladi. Darsda bir nechta mustaqil bо‘limlar bо‘lishi mumkin. Masalan, dars bir butun о‘yin mashg‘uloti (yoki о‘yin) sifatida о‘tkazilishi mumkin. Unda bir qator vazifalar hal etiladi: tо‘g‘riga uzatilgan qо‘l bilan tо‘pni ilib olish hamda oshirishni о‘rganish, yiqilib zarba berish texnikasi bilan tanishish, blok ustidan oshirib zarba berishni takomillashtirish, tezkorlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni о‘rgatish va h.k. bunday darsni tо‘g‘ri tuzishning mohiyati pedagogik vazifalarni mantiqan tо‘g‘ri tartibda hal etish, shug‘ullanuvchilarning qabul qilish imkoniyatlari bilan muvofiqligiga erishishdan iborat. Bunda shо‘g‘illanuvchilar ish qobiliyatining о‘zgarish fazalari eng maqbul meyorlarda hisobga olinadi. Qо‘l tо‘pi darslarini tashkil qilish mashg‘ulotdan oldin boshlanishi kerak: bu yechinish – kiyinish xonasida tartibga rioya qilish, sport anjomlarining darsga yaxshi holda tayyorlab qо‘yilganligigi, navbatchilarning о‘z vazifalarini tо‘liq bajarishlari, sinfning о‘quv maydonchasiga chiqishdan oldin о‘z vaqtida saf tortishi, shuningdek uyga vazifa hamda dars oldida turgan musobaqalar (harakatli о‘yinlar, bir tomonlama va ikki tomonlama qо‘l tо‘pi о‘yinlari, alohida guruxlar, zvenolar о‘rtasida estafetalar) tо‘g‘risida eslatma berish. Darsga yaxshi tayyorgarlik kо‘rish uning muvoffaqiyatini belgilab beradi, ijobiy ruxiy kayfiyat xosil qiladi, yanada shiddatli xamda unumli ishlash uchun imkon yaratadi. Darsning tayyorgarlik qismida alohida ta’lim-tarbiya vazifalari hal etiladi: saflanishga о‘rgatish, buyruqlarni aniq bajarish, tо‘g‘ri qad- qomatni tarbiyalash, shaxsiy intizomni namoyish qilish va boshqarish. Buning uchun turli xil harakatlar bajariladi: bitta (yoki, ikkita burchak bо‘lib, juft bо‘lib) qatorlarga saflanish, raport topshirish (sinf boshlig‘i, sardori tomonidan), о‘quvchilarni kо‘zdan kechirish, nazariy ma’lumotlarni habar qilish va h.k. biroq darslar qolipda bо‘lmasligi lozim: masalan, diqqatga qaratilgan mashqlarni faqat о‘quvchilar jiddiy shug‘illanishga tayyor bо‘lgan paytlarida berish zarur. 7

Darsdagi birinchi harakatlar о‘z yuklamasiga kо‘ra yengil bо‘lishi kerak, ularga oldindan tayyorgarlik kо‘rish shart emas. Bu yurish, sekin yugurish (tо‘g‘riga, ilon izi shaklida, oldinga yonlamacha va orqa bilan), sakrashlar, umumiy rivojlantiruvchi mashqlar hamda avvalgi darslarda egallangan boshqa harakatlar. Darsning tayyorgarlik qismi koordinatsiyasi, dinamikasi hamda yuklamasi bо‘yicha uning asosiy qismi oldida turgan harakatlarga о‘xshash bо‘lgan mashqlar bilan yakunlanadi. Darsning asosiy qismida (kamida 35 min ) optimal ish qobiliyati sharoitlarida eng murakkab о‘quv tarbiyaviy vazifalar hal etiladi (kо‘pi bilan 3-4 ta). Bu qismning boshida katta koordinatsion murakkablikni talab qiladigan mashqlar о‘tkaziladi: aldash harakatlari, fintlar, darvozaga turlicha zarbalar berish, taktik kombinatsiyalar va о‘zaro munosabatlar bilan tanishish, ularni о‘rganish, takomillashtirish. Ma’lum bir jismoniy sifatlarning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi mashqlar odatda quyidagi ketma-ketlikda о‘tkaziladi: kuch, tezkorlik, chidamlilikni rivojlantirish. О‘quvchilarning umumiy ish qobiliyatini tarbiyalash maqsadida bu ketma- ketlikni о‘zgartirish mumkin. Agar darsning asosiy qismida turli xil dastlabki tayyorgarlikni (tezkorlik tayyorgarligi, zarba berish texnikasini mukammal о‘rganish, taktik kombinatsiyalar va h.k.) talab qiladigan vazifalarni hal etish rejalashtirilgan bо‘lsa, darsning har bir bо‘limi oldidan о‘zining tayyorgarlik ishlari о‘tkazilishi lozim. Masalan, start tezligini hosil qilish uchun boldir bо‘g‘imlari mushaklari va boylamalarni ishga solish; zarba berish uchun yelka mushaklarini mashqlantirish; yiqilishlar bilan bajariladigan harakatlarni mukammal о‘rganish uchun umumiy tartibdagi akrobatika mashqlari о‘tkaziladi. Darsning yakunlovchi qismi organizm ish faoligining pasayishini ta’minlaydi. Bu yerga quyidagilar kiradi: sport asbob–anjomlarini yig‘ishtirish, yurish, sekin yurish, alohida mushak guruxlari uchun mashqlar, raqs elementlari, imitatsiyali boshqa harakatlar. Darsga yakun yasash va ba’zan о‘y vazifasini 8

tushuntirish bilan tugallanadi. Ba’zi о‘quvchilar qо‘shimcha vazifalar olishga muhtoj bо‘ladilar (ayniqsa, turli xil musobaqalarga ishtirok etayotgan paytlarida). Agar о‘qituvchi navbatdagi darslar, kо‘zda tutilayotgan mashqlar, musobaqa turidagi mashqlar, bellashuv elementlaridan iborat harakatli о‘yinlarning mazmunini yoritib bersa, mashg‘ulotlarga bо‘lgan qiziqish yanada ortadi. Kuch mashqlari: qо‘llarni bukib-yozish, burchak holatida turish, tо‘pni otish hamda muvozanatga doir murakkab mashqlarni bajarishga tayyorlanishga katta ahamiyat berish lozim. Uy vazifalarining bajarilishi qо‘l tо‘pi darslari samarasini ancha oshiradi, maktab о‘quvchilarini xar tomonlama jismoniy rivojlantirish vazifalarini hal qilishga yordam beradi.[6] О‘quvchining darsga puxta tayyorgarlik kо‘rishi dars vaqtidan tо‘laqonli foydalanish asosini tashkil qiladi. U quyidagilarni о‘z ichiga oladi: vazifalarni aniq taqsimlash, oldingi mashg‘ulotlar natijalarini hisobga olish, shug‘ullanuvchilarning о‘zlashtirishni tahlil qilish, dars rejasini tuzish, zarur sport asbob-anjomlarini tanlash. Darsning umumiy va “motor” zichligi ajratiladi. Umumiy zichlik bu foydali sarflangan vaqtning butun dars vaqtiga nisbatidir; “motor” zichlik – bu mashqlarni bajarish vaqtining butun mashg‘ulot vaqtiga nisbatidir. Dars 100 foizlik umumiy zichlikka ega bо‘lishi kerak, motor zichlik aynan shu guruh shug‘ullanuvchilarining jismoniy rivojlanishi uchun optimal bо‘lishi zarur. Guruhlar (bо‘linmalar, jamoalar) bо‘yicha ishlash materialini tabaqalash zarur bо‘lgan yoki katta guruhlar bilan ishlab bо‘lmaydigan (masalan tо‘pni darvozaga yо‘llash) paytlarida olib boriladi. Individual mashg‘ulotlar yaxshi о‘zlashtirayotgan о‘quvchilar bilan materialni chuqur egallash paytida yoki qoloq о‘quvchilar bilan xatolarni bartaraf etish ustida ishlash vaqtida о‘tkaziladi. Oxirgi paytlarda darslarda, darsdan tashqari va trenirovkada shug‘ullanuvchilar faoliyatini tashkil qilishning eng samarali shakllaridan biri – bu aylanma trenirovkadir. U mashg‘ulotning yuqori darajadagi umumiy motor zichligini ta’minlaydi. Bu mashqlarni olib borishning (kо‘proq jismoniy sifatlarni 9

tarbiyalash uchun) о‘ziga xos alohida tashkiliy-uslubiy shakli hisoblanadi. Qо‘l tо‘pida aylanma trenirovkaga yaxshi о‘zlashtirilgan mashqlar kiritiladi. Ularning yordamida turli xil mushak guruhlarga tanlab ta’sir kо‘rsatiladi, texnik malakalar, jismoniy sifatlar takomillashtiriladi. Aylanma trenirovkada odatda, 5-10 ta mashqdan iborat kompleks qо‘llaniladi. Bu mashqlar kompleksi hamma gavda qismlari hamda mushak guruhlarini ketma-ket ishga jalb qiladi. Avval umumiy jismoniy tayyorgarlik mashqlari ma’lum bir miqdorda takrorlashlar bilan bajariladi, masalan, 1-2 ta mashq yelka mushagini rivojlantirish uchun, 2ta - gavdaning oldi mushaklarini rivojlantirish uchun; 2ta - oyoq mushaklari uchun; 2ta - organizmga umumiy ta’sir kо‘rsatishi uchun, shuningdek egiluvchanlik, chaqqonlik, harakat muvozanatini rivojlantirish. Har bir mashq uchun oldindan joy tayyorlanadi. U “stansiya” deb ataladi. Shug‘ullauvchilar bir vaqtning о‘zida 3-6 kishidan iborat guruh bо‘lib mashq bajaradilar. Mashqni bajarib bо‘lib, umumiy signal bо‘yicha guruhlar aylana bо‘ylab joylari bilan almashadilar va boshqa “stansiya” mashqlarini bajarishga kirishadilar. Mashqlarni meyorlash (har bir stansiyada va umuman) qat’iy ravishda nazorat qilinadi. Avval aylanma trenirovkaga kiritilgan mashqlarning о‘quvchilar tomonidan oxirigacha takrorlash imkoniyatlari (30 sek ichida) aniqlanadi, sо‘ngra har bir stansiya uchun meyorlash 30 sek ichida sо‘nggi sur’atgacha bajarilgan takrorlash sonining uchdan bir qismi yoki kо‘pi bilan yarmisi hisobidan keltirib chiqariladi. 1-2 oydan sо‘ng yangi nazorat testini о‘tkazish hamda yangi individual kо‘rsatkichlarga muvofiq holda aylanma trenirovka hajmini о‘zgartirish maqsadga muvofiqdir. Qо‘l tо‘pi bо‘yicha ixtisoslashayotganlar uchun hisob varaqalarini (sportchi kundaligiga о‘xshash) yuritish foydalidir. Bu yerda о‘quvchilar о‘zlarining dastlabki natijalari, mashqlardan oldin va keyingi tomir urish kо‘rsatkichlari, trenirovka yuklamalari kattaliklari, о‘z yutuqlarining о‘sishini yozib boradilar. 10

Bunday nazorat ularning say harakatlarini faollashtiradi va boshka sinf, maktab о‘quvchilarining mashg‘ulotlariga bо‘lgan qiziqishlarini oshiradi. Bunday trenirovkaning bitta aylanasi 5 – 6 min.ni egallaydi. Darsda “aylana” 2 – 3 martacha ( tegishli tarzda mashqlanganlikka ega bо‘lganda) takrorlanishi mumkin. Mashqlarni bajarish xususiyatlarning (ularning shiddati, davomiyligi, har bir stansiyadagi va aylanadagi urinishlar soni) ikki xil bо‘lishi mumkin: uzoq va uzluksiz, stansiyalar orasida almashishlar yugurib, tez sur’atda bajarilsa, aylanalar orasida dam olish esa kо‘p bо‘lmasa, yoki oraliqli–har bir stansiya va aylanadan sо‘ng tegishli tiklanish davri keladi. Aylanma trenirovkada qо‘l tо‘pi bо‘yicha material asta –sekin о‘zlashtirib borilgan sari, umumiy jismoniy tayyorgarlik mashqlari maxsus mashqlar bilan almashtiriladi, о‘quvchilarning xar tomonlama jismoniy tayyorgarligi, balki о‘yinchining maxsus kо‘nikma va malakalarini rivojlantirish masalalari hal etiladi. Alohida stansiyalarda bunday mashqlar quyidagilar bо‘lishi mumkin: 10-25 m masofada turib chegaraga yaqin sur’atda tо‘p oshirishni kо‘p marta takrorlash, sherigiga tо‘p oshirish va ilib olish (yoki devor oldida bajarish), himoyachining kvadrat bо‘ylab harakatlanishlari, oldinga chiqib olib hujum qilishda tо‘pni kо‘p marta qabul qilib olish, uzoq masofaga tо‘p oshirish, darvozaga qiyin zarbalarni berish (yiqilib, blok ustidan oshirib) turli hildagi aldashlarni (fintlarni) bajarish, yengil tо‘ldirma tо‘plarni oshirish (0,8kg ), 2, 3, 4, 5 kg li tо‘ldirma tо‘plarni belgilangan usulda oshirish, tо‘siqlar orasidan ilon izi shaklida tо‘pni olib yurish va nishonga qarata otish, “yarim shpagatlar” siltanishlar hamda yiqilishlar akrobatika mashqlari (darvozabonlar uchun) va h.k. Daslarni nafaqat zallarda, balki ochiq havoda –qо‘l tо‘pi uchun mо‘ljallangan maxsus yoki oddiy boshqa ochiq о‘yin maydonlarida stadionlarda yoki tabiiy sharoitda (о‘rmonlar, bog‘, daryo bо‘yida va boshqa) joylarda ham о‘tkazish mumkin. 11

Bunday sharoitlarda о‘tkaziladigan darslar о‘quvchilarning jismoniy rivojlanishi va chiniqishiga ijobiy ta’sir kо‘rsatadi hamda qо‘l tо‘pining asosiy texnika elementlarini tez egallashga yordam beradi. Yosh gandbolchilarni tanlash va tayyorlashda umumta’lim maktablaridagi gandbol bо‘yicha kuni uzaytirilgan va о‘quv mashg‘ulotlari chuqur о‘zlashtirilgan maxsus sinflar katta rol’ о‘ynaydi. Bunda bolalar gandbolga mehr qо‘yadilar va gandbol о‘ynash sirlarini о‘rganadilar. Har bir sport maktabida gandbol bо‘yicha maxsus sinflarning ochilishi о‘quv mashg‘ulotlari mazmunini yanada ham oshiradi. Bunda mashg‘ulotlar mazmunini kuniga ikki maxal о‘tkaziladi. Bugungi kunda gandbolning kun sayin rivojlanishi jismonan eng baquvvat va istedodli о‘yinchilarni tanlab olish talab qiladi. Shuning uchun ham gandbolchilarni tayyorlashdagi eng asosiy masala –umidli yoshlarni tanlab olishdir.[7] Bolalar va о‘smirlar sport maktablari hamda sport yо‘nalishidagi maktab – internatlar nizomida kо‘rsatib о‘tilganidek, istedodli va umidli sportchilarni tanlab olish butun о‘qish jarayonida olib boriladi. Har yili о‘qishga qabul qilish vaqtida о‘quvchilarni tanlab olish yoki bir yosh guruhidan ikkinchisiga о‘tkazish masalasi ularni har tomonlama tekshirib kо‘rish yо‘li bilan hal etiladi. Keyingi yillarda gandbolga doir kо‘pgina ilmiy maqolalar, uslubiy kо‘rsatmalar va qо‘llanmalarda yosh gandbolchilarni tanlab olish masalalari keng yoritilmoqda. Hususan, K.A.Shperlingning ilmiy asoslangan fikrlari ayniqsa, foydalidir. Muallifning fikricha, hozirgi davrda gandbolchi tayyorgarligini boshqaruvchi yagona jarayon deb qaramoq kerak. Bolalarning yoshlariga hamda ular oldiga qо‘yiladigan mashg‘ulotlarning maqsadi va vazifalariga kо‘ra boshqaruvchi jarayonni 3-4 davrga bо‘lish mumkin. Birinchi davr (7-9yosh) dastlabki tayyorgarlik davri deb qaraladi. Bu davrdagi asosiy vazifa bolalarda gandbolga bо‘lgan qiziqishni uyg‘otish va sport 12

maxorati uchun umumiy zamin yaratishdir. Bu vazifalarni amalga oshirishda maxsus mashg‘ulotdan tashqari darsdan keyingi seksiya va tо‘garak ishlari vaqtidan foydalanish. Ikkinchi davr (10-12 yosh) ham biologik ham pedagogik jihatidan tanlab ola boshlashning eng muxim davri hisoblanadi. Uchinchi davr (13-16 yosh) ihtisoslikni chuqur о‘zlshtirish davri. Tо‘rtinchi davr (16 yosh va undan katta) sportda takomillashish davridir. Bunda gandbolchi о‘smirlar katta yoshlilar jamoalariga tanlab olinadi. Bu davr guruh va jamolarni tashkil etish hamda mashg‘ulotlarni olib borishda о‘ziga hos hususiyatlarga ega. Olimlarni fikricha yosh gandbolchilar tayyorgarlikni kompleks tekshirish dasturi о‘ziga hos qator hususiyatlarga ega bо‘ladi. Birinchidan, uning mazmunini о‘yinchining barcha harakat va ruxiy sifatlarini imkon boricha tо‘la aks ettirishi kerak. Ikkinchidan, tekshirish natijalari faqatgina yuklanmalarni rejalashtirish uchun emas, balki tanlab olish, kelajagi bor iste’dodli yoshlarni aniqlash uchun ham hisobga olinadi. Keyinroq о‘ziga xos malaka va maxoratga ega bо‘lgan bolalar aniqlanadi. Bu davrda ularning gandbol bо‘yicha о‘quv mashg‘ulotlari talablariga qobiliyati borligini aniqlovchi chuqur tekshirishlar о‘tkaziladi. Murabbiylar pedagogik kuzatishlar va maxsus nazorat mashqlari tizimidan foydalanib, bolalarning gandbol о‘yini uchun kerakli bо‘lgan kо‘nikma va mahoratlari haqida tо‘liq ma’lumot oladilar. Gandbol mashg‘ulotlarida bolalarning (qobiliyatiga baxo berish) harakatlari uchun va ruxiy xusiyatlarini aniqlaydigan nazorat mashqlari tanlanadi. Sinovlardan olingan natijalar maktabga yangi qabul qilingan о‘quvchining kelajakda qanday о‘qishi haqida murabbiyga ma’lumot beradi. Tanlab olingan murabbiy tanlash sinovlarini bir necha bosqichda о‘tkazadi. 13

Gandbol bо‘limi mashg‘ulotlariga sog‘ligi juda yaxshi bо‘lgan 9-10 yoshli bolalar qabul qilinadi. Avval murabbiy bolalar bilan tanishadi. Qobiliyatli bolalarni tanlab olgach, ular bilan nazorat sinovlari asosida gandbol bо‘yicha dastlabki mashg‘ulotlarni о‘tkazadi. Keyinchalik bolalar gandbolning yosh sportchilarga qо‘yadigan talablari asosida tanlanadi. Bolada gandbol о‘yiniga layoqat mavjudligini tasdiqlovchi о‘ziga hos kо‘rsatkichlarga baho berish birinchi navbatda test о‘tkazish va kuzatish natijalariga bog‘liq bо‘ladi. Yosh gandbolchining о‘ziga xos qobiliyatini rivojlantirish usul va vositalarini tо‘g‘ri tanlash katta ahamiyatga ega. Gandbol bо‘yicha о‘quv guruhlar tashkil etish va bolalarning sportdagi natijalarini oldindan aytib berishda testlar о‘tkazish usuli va о‘yinga tayyorgarlikni tahlil qilish asos qilib olinadi. Bunda pedagogik mahorat va shug‘ullanuvchilar sog‘lig‘i tо‘g‘risidagi ma’lumotlarni ham e’tiborga olish lozim. Bundan tashqari, bolaning ruxiy imkoniyatlariga tо‘g‘ri baho berish ham katta ahamiyatga ega bо‘ladi. Bu yosh sportchining ruxiy sifatlarini ravojlanish darajasini aniqlashga, gandbolchining о‘yin usullarini yaxshi о‘rganib olishga imkon beradi. Birinchi bosqichda gandbol о‘yiniga qobiliyatli bolalar tanlanadi va tanlangan sport mutaxassisligi bо‘yicha dastlabki mashg‘ulotlar tashkil etiladi. Dastlabki tayyorgarlik bosqichida bolaning gandbol о‘yiniga yaroqliligi, tanlangan mutaxassislikka bola imkoniyatlarining javob bera olishi va taklif etiladigan ta’sir vositalari hamda dastlabki kо‘rsatkichlarining о‘zgarish darajasi aniqlanadi. Ikkinchi bosqichda bolaning tanlangan mutaxassislikka qobilyati test kо‘rsatkichlari dinamikasining о‘sib borishi asosida chuqur taxlil qilinadi. 1,5-2 yil mobaynida tо‘g‘ri tashkil etilgan о‘quv –mashg‘ulotlari orqali gandbolchining о‘yin faoliyati uchun kerak bо‘lgan asosiy hususiyatlari bilib olinadi. Bolaning gandbolni tanlashi maqsadga qanchalik muvofiqligi 2 yil ichida bilinadi, shundan sо‘ng murabbiy bu haqda qat’iy qarorga kelishi mumkin. 14

Binobarin bolalarni tanlab olish, guruhlarni tashkil etish 2 yil davom etadi. Buning natijasida shu sport turini tanlagan yoshlarning maktabdagi о‘qishlariga va boshqa shaxsiy xususiyatlari rivojlanishiga halaqit bermagan holda ularning yuqori sport natijalariga erisha olishlarini aniqlab, о‘quv guruhlarida qoldirish zarurligini oldindan aytib berish mushkul bо‘ladi.[7] Gandbol mashg‘ulotlari bо‘yicha о‘quv guruhlarini tashkil etish uchun bolalarni tanlashda ularning bо‘yiga aynisa katta ahamiyat berish lozim. Gandbol bо‘yicha sport maktablariga bolalarni tanlab olishda quyidagi testlar qо‘llaniladi: 1. 30 metrga yugurish (sek.). 2. Tо‘pni olib 30 metr yurish(sek.). 3. Tennis koptogini uzoqqa otish (m.). 4. Turgan joydan uzunlikka sakrash (sm.). 5. Turgan joydan uch hatlab sakrash (bolalar uchun sm.). 6. Oltita ustunchani aylanib о‘tish (masofa 30 m/s). 7. Murakkab kompleks mashqlarni bajarishda hamda harakatli о‘yinlarda qatnashish. Tanlov sinovlari о‘tkazish uchun mо‘ljallangan nazorat mashqlarini tahlil qilish shuni kо‘rsatadiki, ular о‘z hajmi va kо‘rsatkichlari bо‘yicha gandbol о‘yini uchun zarur bо‘lgan hozirgi zamon talablariga bemalol javob beradi, chunki ular harakat malakalarini hosil qilish asosida bolaning jismoniy qobiliyatlarini aniqlashga xolisona yordam berishi mumkin. 1.2. Gandbol o’yinida о‘rgatish usullari Harakatlarga maqsadli о‘rgatish о‘qituvchidan о‘qitish usullari tavsiflarini bilishni talab etadi. Hamma usullar shartli ravishda uchta asosiy guruhga bо‘linadi: sо‘zdan foydalanish (sо‘z) usullari, kо‘rgazmali qabul qilish usullari 15

(kо‘rgazmali) va amaliy usuldir. О‘z navbatida, uchta guruhning har biri bir nechta usullardan tashkil topgan. О‘qituvchi tomonidan qо‘llaniladigan sо‘zdan foydalanish usullari butun о‘quv jarayonini faollashtiradi, harakatlanishlar tо‘g‘risida yanada tо‘liq hamda aniq tasavvurlarni tahlil qiladi va baholaydi. Kо‘rgazmali qabul qilish usullari о‘rganilayotgan harakatlarning kо‘z bilan kо‘rish va eshitish orqali qabul qilinishini ta’minlaydi. Kо‘rgazmali qabul qilish harakatlarni yanada tez, chuqur va mustaxkam egallab olishga yordam beradi, о‘rganilayotgan harakatlarga qiziqish uyg‘otadi. Amaliy usullar shug‘ullanuvchilarning faol harakatiga asoslangan. Ularni shartli ravishda ikkita guruhga bо‘linadi: qat’iy va qisman tartiblashtirilgan mashqlar usullari. Harakat mashqlari, nagruzka о‘lchamlari, uning о‘sib borishi, dam olish bilan almashinib turilishi va boshqalarni qat’iy tartiblashtirilgan holda harakatlarni kо‘p marta takrorlash bilan tavsiflanadi. Buning natijasida kerakli harakatlarni asta-sekin shakllantirib, alohida harakatlarni tanlab о‘zlashtirish imkoniyati tug‘iladi. Qismlarga bо‘lib о‘rganish usuli dastlab harakatning alohida qismlarini о‘rganishni, keyinchalik esa kerakli darajada butun holiga birlashtirishni nazarda Sо‘zdan foydalanish usullari. Kо‘rgazmali qabul qilish usullari Amaliy usullar Hikoya, ta’rif, suhbat, tushuntirish, tahlil qilish, kо‘rsatma berish. Plakatlar, kinogrammalar, vide o yozuvlarni k о‘ rsatish , namoyish qilish. Qat’iy tartiblashtirilgan mashqlar uslublari. Kismlarga bо‘lib о‘rganish. Butunligicha kombinatsiyani о‘rganish. Qisman tartiblashtirilgan mashqlar uslublari. О‘yin, musobaqada kombinatsiyalarni qо‘llash. 16

tutadi. Butunligicha о‘rganish usuli yakuniy maqsadga qarab, harakat qanday kо‘rinishda bо‘lsa, uni shundayligicha о‘rganishni kuzda tutadi. Qisman tartiblashtirilgan mashqlar uslubi о‘quvchilar oldiga qо‘yilgan vazifalarni hal etish uchun harakatlarni nisbatan erkin tanlashga ruxsat beradi. О‘yin usuli harakatlarning qat’iy tartiblashtirilganligi, ularni bajarishdagi mumkin bо‘lgan shartlarning yо‘qligi bilan tavsiflanadi; u ijodiy qobiliyatlarni mustaqil namoyon qilish uchun keng imkoniyatlar yaratadi, mashg‘ulotlarning kо‘tarinki ruhda о‘tishini ta’minlaydi. Musobaqa usuli maxsus tashkil qilingan musobaqa faoliyatini nazarda tutadi. Bunday faoliyat ushbu holda о‘quv mashg‘ulotlari samaradorligini oshirish usuli sifatida qatnashadi. Shunday qilib, о‘quv –trenirovka mashg‘ulotlarida hamma sanab о‘tilgan usullar turlicha birikkan holda, andozali shakllarda emas, balki sport tayyorgarligining muayyan talablarini hisobga olib, о‘zgartirilgan shakllarda qо‘llaniladi. Usullarni tanlashda shu narsaga e’tibor berish lozimki, ular oldinga qо‘yilgan vazifalar, umumiy didaktik tamoyillar, shuningdek, sport trenirovkasining maxsus tamoyillari, shug‘ullanuvchilarning yosh xususiyatlari, ularning malakasi, jinsi va tayyorgarlik darajasiga qat’iy muvofiq bо‘lishi shart. Qо‘l tо‘pi bilan muntazam shug‘ullanishni 9-10 yoshdan boshlash mumkin. 11- yoshdan boshlab ikki bosqichda 5-7 va 8-9 sinf о‘quvchilari uchun “Umid nihollari” Respublika miqiyosidagi musobaqalarda kuch sinashlariga keng yо‘l ochib berilgan. Texnik usullarni tegishli taktik harakatlar bilan tо‘g‘ri va samarali qо‘sha bilish о‘rgatish usulining asosiy vazifalaridan hisoblanadi. О‘rgatish jarayoni ikki bosqichga ajratiladi: 1. Asosiy e’tibor texnik tayyorgarlikka qaratiladi. Texnik tayyorgarlik taktik tayyorgarlikdan oldinroq amalga oshiriladi. Lekin taktikaning asosi shaxsiy harakatlar о‘yin texnikasining dastlabki takomillashtirish jarayonida о‘rganiladi. 17

2.Taktik tayyorgarlik negizida texnik usullarni takomillashtirishga e’tibor beriladi. Usullarni yanada samaraliroq takomillashtirish maqsadida har bir gandbolchi uchun taktik harakatlarning eng qulay turlari qо‘llaniladi. Texnika va taktikani takomillashtirish bosqichidagi kо‘p qirrali usuldan tashqari, qismlarga bо‘lish usuli ham (yangi usullarni о‘zlashtirishda xatolarni tuzatish, usullarni bajarish tezkorligini va aniqligini yanada oshirish uchun) ishlatiladi. Har bir usulni о‘rganishda ularning bosqichlarini kо‘rib chiqish muhimdir. Chunki asosiy ahamiyatni oldin asosiy bosqichga ketish esa boshqa bо‘laklar va sportchining har xil tayyorgarligiga qaratiladi. Har qanday usulni о‘rgatishda texnik –taktik harakatlarni takomillashtirish ketma-ketligiga rioya qilish lozim: 1) usul bilan tanishtirish; 2) soddalashtirib usulni о‘rgatish; 3) usullarni о‘yin holatiga yaqinlashtiirib takomillashtirish; 4) о‘rganilgan usullarni о‘yinda qо‘llash; О‘rgatilgan usul va harakatlar tо‘g‘risidagi ma’lumotlarni kо‘rgazmali qurollardan foydalanib shug‘ullanuvchilarda ushbu usullar tо‘g‘risida taassurot qoldirish zarur. Kо‘rgazmali qurollardan qayta foydalanganda (kinogramma, rasmlar, jadval, tasmalar), о‘rganilayotgan usul va harakatalarning ancha muhim bо‘laklariga ahamiyat beriladi. Qо‘l tо‘pi mashg‘ulotining asosi – bu о‘yin. О‘yindan tashqarida о‘rgatiladigan va takomillashtiriladigan har bir texnik usulga juda kо‘p vaqt sarflanadi. Shundan keyin gandbolchilar usullarni soddalashtirgan holda о‘yin vaqtida о‘rganadilar va takomillashtiradilar. Har bir mashg‘ulotda 2-3 dan ortiq usullarni о‘rgatish tavsiya etilmaydi. 18

II. BOB. GANDBOL DARSLARIDA HIMOYA О‘YIN TEXNIKASINI О‘RGATISH 2.1. Himoya о‘yin texnikasini о‘rgatish Maydonda harakat qilish texnikasini о‘rgatishda avval har bir usul alohida о‘rgatilib (yugurish, sakrash, tо‘xtashlar), keyinchalik ular qо‘shib о‘rgatiladi. Ma’lum bir usulni uzoq vaqt о‘rgatish mumkin emas. Bir usulning tuzilmasi о‘rgatilgandan sо‘ng darhol boshqa usulni о‘rgatishga kirishiladi va о‘rganilgan usullar bir–biriga bog‘lanib, har xil “kombinatsiya”larda qо‘llaniladi.[8.9.] Yugurish quyidagi kо‘rsatilgan tartibda: oddiy tezlikni о‘zgartirib, yо‘nalishni о‘zgartirib, qadamlarni chalishitirb, har xil sapchishlar yordamida о‘rgatiladi. Tо‘xtashlar . Tez yurib, sekin yugurib, tezlanishda avval bir oyoqda, sо‘ng ikki oyoqda tо‘xtashlar о‘rgatiladi. Shug‘ullanuvchilarning ikki oyoqda yurib, tо‘xtagandan sо‘ng muvozanat saqlash uchun tana vaznini tо‘g‘ri taqsimlashi о‘rgatuvchi tomonidan nazorat qilinadi. Tо‘xtagandan sо‘ng yana har xil yо‘nalishda harakat qilishga kirishiladi. Sakrash. Joydan va yugurib kelib avval ikki oyoqda, keyin bir oyoqda sakrash о‘rgatiladi. Shu holda oyoqlarni tо‘g‘ri qо‘yish, balandga yoki uzunlikka sakraganda oyoqlarni bukish va yerga tushish tо‘g‘ri bajarilishiga diqqatni jalb etish zarur. Gandbolchi barcha harakat usullarini о‘yinda qо‘llaydi. Maydonda harakat qilish texnikasini takomillashtirish uchun quyidagi mashqlardan foydalanish tavsiya etiladi: 1. Belgilangan aniq mо‘ljalga tezlanib yugurish va dastlabki holatga qaytish. 2. О‘tirib, yotib va boshqa har xil dastlabki holatdan tez yugurish. 3. Bir va ikki oyoqlab tо‘siqlardan sakrab yugurish. 4. Yugurish bilan sakrashlarni galma-gal bajarish. 19

5. Bir necha mо‘ljallangan belgilarda birin-ketin tо‘xtab yugurish. 6. Tо‘siqlarni aylanib о‘tib yugurish. 7. Har xil jismlarni bir joydan ikkinchi joyga kо‘chirib yugurish. Ushbu mashqlarni estafeta tariqasida о‘tkazish mumkin. Tо‘pni egallash texnikasiga о‘rgatish Tо‘pni ilish. Sheriklardan tо‘pni ilishga kirishdan oldin tо‘pning vazniga, shakliga, qattiq yoki yumshoqligiga kо‘nikma hosil qiluvchi quyidagi mashqlardan foydalanish mumkin: 1. Oldinga tо‘pni tashlab uni yerga tushirmasdan ilib olish. 2. Tо‘pni oldinga tashlab uni yerga sapchigandan sо‘ng ilib olish. 3. Tо‘pni о‘ng qо‘lda tashlab, chap qо‘l bilan ilib olish. 4. Tо‘pni boshdan, yelkadan, oyoq orasidan tashlab uni ilib olish. 5. Baravariga ikki tо‘pni tashlash va ularni ilib olish. Shug‘ullanuvchi yordamchi mashqlarni bajarishda tо‘pni о‘ziga qulay usullar bilan ilishi mumkin. Uning oldiga qо‘yiladigan vazifa – tо‘pni ilib olgandan sо‘ng boshqa о‘yin harakatlarini bajarishga tayyor turishidir.Shundan sо‘ng tо‘pni ilish usulini о‘rgatishga kirishiladi. Sheriklardan biri tо‘pni uzatadi, ikkinchisi esa uni aniq bir usulda (yuqoridan, yondan, pastdan) ilishga intiladi. Buning uchun tо‘p har xil trayektoriyada uzatilishi lozim, Avval joydan turib, sо‘ng yurish holatida va yugurish holatida ikki qо‘llab va oxiri bir qо‘llab ilish о‘rgatiladi. Tо‘pni ilish uzatish bilan birga о‘rgatilsa samarali bо‘ladi. Mashqlarni tanlashda ilish sharoitini muntazam qiyinlashtirib borish lozim. Tо‘pni uzatish. Tо‘pni uzatishni о‘rgatishdan avval uni tо‘g‘ri ushlashga о‘rgatish kerak. Buning uchun tо‘p vazni va hajmi shug‘ullanuvchilar yoshi va jinsi bilan о‘zaro mos bо‘lmog‘i kerak. Tо‘pni ushlashda kaftlar bо‘sh holatda, barmoqlar erkin “optimal” harakatda bо‘lishi lozim. Bunday malakani hosil qilish uchun quyidagi mashqlardan foydalaniladi: 20

1. Qо‘llarni oldinda tutib bir qо‘ldan ikkinchi qо‘lga barmoqlar yordamida tо‘p uzatish.. 2. Joyda turib yurgan va yugurgan holdan bir qо‘ldan ikkinchi qо‘lga gavda atrofidan tо‘p uzatish. 3. Tо‘pni bir va ikki qо‘lda tutib har xil tomonlarga: oldinga, yonga hamla qilish. 4. Joyda turib yurgan va yugurgan holatdi tо‘pni uzatish va otishni “Imitatsiya” qilish. О‘rgatishni yuqoridan qо‘lni siltab tо‘p uzatishdan boshlash kerak. Devorda belgilangan nishondan 3-4 m masofada qо‘llar yuqoriga kо‘tarilib, har xil oyoqlar oldinga qо‘yilib va 3 qadamdan sо‘ng tо‘p uzatiladi. Keyinchalik sheriklar bir- biriga qarama-qarshi turib tо‘p uzatishlarni bajaradi. Bir qadamdan sо‘ng maydondan sapchitib, kamalaksimon “trayektoriya”da tо‘p uzatishlar. U yoki bu usuldagi tо‘p uzatishlarni о‘rgaishda shug‘ullanuvilarga tushuntirilgandan sо‘ng, ular mashqlarni mustaqil bajarishga kirishadi. О‘qituvchi shug‘ullanuvilarning dastlabki holatini qо‘l va oyoq, gavda holatining tо‘g‘riligini nazorat qiladi va xatolarini tо‘g‘rilaydi. Tо‘p uzatishni uzoq vaqt bir joyda turib takomillashtirish mumkin emas. Asosiy holat о‘zlashtirilgandan sо‘ng, darhol harakatda tо‘p uzatishga о‘tmoq lozim. Avval bir о‘yinchi tо‘p uzatishni joyida mashq qilsa, ikkinchisi harakatda bajaradi. Shundan sо‘ng har ikkala о‘yinchi harkatada bajaradi. Shundan sо‘ng har ikkala о‘yinchi harkatda tо‘p uzatishni о‘zlashtiradi. Asosan о‘rgatish jarayonida mashq va usullarni soddalashtirib, ularni keyinchalik murakkablashtirishga amal qilmoq kerak. Mashqlarni tashkil etishda har xil saflardan: qarama-qarshi qatorlardan, sherengelardan, aylanmalardan, uchburchakdan, kvadrat va boshqlardan foydalaniladi. Saflar tuzilishi shug‘ullanuvchilar soni va beriladigan mashqlar xususiyatiga bog‘liq bо‘ladi. Shug‘ullanuvchilar mashqlarni avval bir joyda turib, 21

sо‘ng har xil yо‘nalishda harakat bajaradi. Bola organizmining rivojlanishi tо‘lqinsimon kechadi. Keskin о‘tish davri energetik va almashuv jarayonlari bilan bog‘lanib, о‘sish davrini sekinlashtirib, massa (og‘irlik)ning oshishi va differensiyalashga olib keladi. Pedagogik praktikada yoshning quyidagi davriyligi mavjud. 4 yoshdan 7 yoshgacha –maktabgacha bо‘lgan yosh; 7 yoshdan 11 yoshgacha –kichik maktab yoshi; 11 yoshdan 15 yoshgacha –о‘rta maktab yoshi; 16 yoshdan 18 yoshgacha – katta maktab yoshi. Shaxsning x issiy – ru x iy shakllanishida, alo x ida organlarning funsional x arakati va tuzilishida x ar bir yosh о‘ zining xususiyatlariga egadir. Qо‘ l t о‘ pi b о‘ yicha mashg ‘ ulotlar kichik maktab yoshida boshlanadi. Bu yoshda yosh sportchilarning muskul kuchlari yetarli rivojlanmagan b о‘ lib, x arakatlar koordinatsiya va ani q lik darajasi pastro q b о‘ ladi. Jismoniy mashqlar x ar xil sharoitlarda shu g‘ ullanayotgan yosh qо‘ l t о‘ pchi uchun mu x imdir, mashqlar sport zalida, uy sharoitida, x ovlida va x okazo joylarda о‘ tkazilishi mumkin. Lekin bu о‘ yinlarning chegarasi b о‘ lishi kerak.[9.10.] О‘ z imkoniyatlari doirasidan chi q ib ketmaslik kerak. B о‘ l g‘ usi qо‘ l t о‘ pchi –kuchli va bardoshli sportchidir, u x ar q anday jismoniy va ru x iy q iyinchiliklarga chidaydi. X ar tomonlama jismoniy tayyorgarlik or q ali yukori sport ch о‘qq ilariga erishish mumkin. Jismoniy tayyorgarlik insonning qо‘ yidagi fazilatlarini rivojlantiradi: bu- kuch, chidamlilik, tezkorlik, olshirlik, egiluvchanlik. Bu xususiyatlarni rivojlantirishni biz bir va q tda boshlashimizdan q at’iy nazar, bu mashµlarni yoshga q arab о‘ tkazishni q oidalari bor. Ushbu jadvalda shu x ususiyatlarni k о‘ p yillik sport mashqlari natijasida q anday b о‘ lishini k о‘ rishingiz mumkin. 22

xususiyatlar YO sh i 10-12 13-14 15-16 17-18 8 yil mobaynida kuch 10% 15% 20% 25% 17,50% Chidam sabot 10% 15% 20% 20% 16,25% Tezkorlik 30% 25% 25% 30% 27,50% O g‘ irlik 30% 25% 25% 15% 23,75% Egiluchanlik 20% 20% 10% 10% 15,00% Yos h qо‘ l t о‘ pchilardagi jismoniy x ususiyatlarni rivojlanishini k о‘ rib chi q amiz ( kichik maktab yoshidagi bolalar misolida ) . Birinchi x ususiyat- bu kuchdir. Inson kuchini tashqi q arshilikni yenga oladigan tomondan h amda muskul kuchlari orµali amalga oshiriladigan jarayon deb tushunish mumkin. Mashqlar natijasida muskullarning rivojlanib borish faoliyatini kuchning asosiy faktoridir. Kuch tayyorgarligi uchun h ar xil ma x sus mashqlar albatta zarur. Namunaviy mashqlar 1.О‘yinchilar 6-10 metr oraliq masofada bir-biriga qarama-qarshi 2 qator bо‘lib joylashadi. Birinchi yoki ikkinchi qatorda joylashgan о‘yinchilarning har biriga tо‘p beriladi va о‘rgatuvchi ishorasi yoki xushtagidan sо‘ng ular bir-biriga tо‘p uzatishni amalga oshiradi. 2. Ikki о‘yinchi tо‘plar bilan bir-biriga qarama-qarshi 5-10 metr oraliq masofada joylashadi, uchinchi о‘yinchi ularning о‘rtasida turib oldindan kelishilgan usulda о‘yinchilar bilan galma-gal joy almashib, tо‘p uzatishni bajaradi. 3. Ikki о‘yinchi tо‘plar bilan bir-birisha qarama-qarshi 10-20 metr oraliq masofada joylashadi. Ularning orasida yana ikki о‘yinchi bir-biriga orqa о‘girib turadi. О‘rgatuvchi ishorasi bilan chet tarafda turgan о‘yinchilar о‘ziga qarab turgan о‘yinchilarga tо‘p uzatadi, о‘rtadagi о‘yinchilar tо‘pni qaytarib bir-biri bilan joy almashadi. 4. О‘yinchilar diametri 10-20 metrli doirani hosil qilib turadi. Ular tо‘pni ma’lum bir tartibsiz sheriklariga uzatadilar va kimga tо‘p uzatgan bо‘lsalar, uning joyini о‘zlari egallaydi. 23

5. Belgilangan uchburchakda qator tashkil etiladi. О‘yinchilar qо‘shni qatorga tо‘p uzatadi va tо‘p uzatilgan tomon harakat qilib qator orqasiga joylashadi. 6. Orqadan 6-8 metr oraliqda yugurib kelayotgan sherigiga sakrab orqaga о‘girilibtо‘p uzatish. 7. О‘yinchilar bir-biriga qarama-qarshi ikki guruhga bо‘linib qatorlarda joylashadi. О‘rgatuvchi ishorasi bilan о‘yinchi о‘zi tomon yugurib kelayotgan sherigiga tо‘p uzatadi, о‘zi qо‘shni qator orqasidan joy oladi. 8. О‘yinchilar ikki aylanaga joylashib bir-biriga qarama-qarshi harakat qilib о‘zaro tо‘p uzatishadilar. 9. Ikki о‘yinchi 3-4 metr oraliqda parallel harakat qilib tо‘p uzatishadi. Harakat tezligi asta-sekin oshiriladi (ushbu mashqni 3-4 ta bо‘lib bajaraish mumkin). 10. Ikki о‘yinchi joylarini almashtirib tо‘p uzatishadi. 11. “Tо‘p uchun kurash” о‘yini. О‘yinda shug‘ullanuvchilar soni maydonning katta kichikligiga bog‘liq bо‘lib ikki jamoaga bо‘linadi. Bir jamoa о‘yinchilari bir- biriga tо‘p uzatadi, ikkinchi jamoa esa ulardan tо‘pni olib qо‘yish uchun harakat qiladi. О‘yin qoidasini о‘qituvchi qо‘yilgan maqsad va shug‘ullanuvchilar tayyorgarligini hisobga olib belgilaydi. Tо‘pni yerga urib yurish. Tо‘pni yerga urib yurish texnikasini tо‘g‘ri tasavvur qilishga oid tushuntirish va kо‘rsatishdan sо‘ng shug‘ullanuvchilar bir joyda turganlaricha tо‘pni yuqoriga sapchitib, yerga urib о‘ynaydilar. Bunda panjaning tо‘p ustiga tо‘g‘ri joylashishiga, qо‘lning harakatiga, tо‘pning maydonga tegadigan joyiga katta e’tibor beriladi. Shundan sо‘ng qо‘llarning harakatlari oyoqlarning harakatlari bilan uyg‘unlashtiriladi. Bu usullar yurish va tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab har xil tezlikda yugurish paytida bajariladi. Bunda gandbolchining о‘z turish holatini qanday saqlay olishiga va harakat tezligiga qarab tо‘pning yerdan sapchish burchagini о‘zgartira olishga katta e’tibor beriladi. Yoysimon doira chiziqlari bо‘ylab va yо‘nalishni о‘zgartirib, tо‘pni yerga urib yurish mashqlarini 24

qо‘llash yaxshi natija beradi. Bu mashqlar shug‘ullanuvchilarda tо‘pni boshqarish qobiliyatini о‘stiradi. Dastlabki kunlardanoq tо‘pga qaramasdan uni yerga urib yurishga ahamiyat berish kerak. Buning uchun kо‘pchilik mashqlarning bajarilishida shug‘ullanuvchini о‘qituvchining, о‘z sherigining, raqibning signalini yoki maydondagi vaziyatning о‘zgarishini kuzatishga majbur qiladigan sharoitlar yaratiladi. Tо‘pni past sapchitib yerga urib yurish, tо‘pni yerga urib yurishga о‘tilganda uni raqibdan pana qilish, bir qо‘ldan ikkinchisiga orqadan uzatish, yuqori tezlikda sur’atni va yerdan sapchish balandligini о‘zgartirish, burilishlar hamda orqa bilan harakat qilib tо‘pni yerga urib yurishlar keyinroq о‘rganiladi. Tо‘pni panja bilan boshqarishga, oyoqlarning erkin ishlashiga va usullarning о‘yin vaziyatiga mos bо‘lishiga katta e’tibor beriladi. Namunaviy mashqlar 1. Oldinga, yon tomonga, orqa bilan oldinga tо‘pni yerga urib harakat qilish. 2. Shularning xammasini yugurgan holatda bajarish. 3. Ilonizisimon yо‘nalishda har xil tо‘siqlarni aylanib tо‘pni yerga urib yurish. 4. Har xil tо‘siqlardfn xatlab tо‘pni yerga urib olib yurish. 5. Har xil tezlikda yugurib, tо‘xtab va yana tezlanib tо‘pni yerga urib olib yurish 6. Yо‘nalishlarini о‘zgartirib (90 0 , 180 0 , 360 0 ) tо‘pni yerga urib olib yurish. 7. 6-9 metrli chiziqlarga tо‘g‘ri tekkazib chiziq bо‘ylab tо‘pni yerga urib olib yurish. 8. О‘ng va chap qо‘llarda galma-gal tо‘pni yerga urib olib yuri sh . 9.Bir vaqtda ikki tо‘pni yerga urib olib yurish. 10.Tо‘pni yerga urib olib yurib har xil estafetalarni bajarish. 11. Bir о‘yinchi tо‘pni yerga urib olib yuradi, ikkinchi о‘yinchi tо‘pni olib qо‘yishga harakat qiladi. 25

12. Ikki о‘yinchi bittadan tо‘pni yerga urib olib yuradi, uchinchi tо‘pni oyoqlari bilan bir-biriga uzatadi. Tо‘pni otishga о‘rgatish Har xil usullar bilan tо‘pni darvozaga otishga о‘rgatish jarayonida shug‘ullanuvchilarni dastlab tо‘pning yо‘nalish trayektoriyasi va darvozani mо‘ljalga olish usullari bilan tanishtirish lozim. Darvozaga tо‘p otishning ayrim usullari о‘rganilayotganda birinchi navbatda, uning tuzilishi, sо‘ng harakatning mazmuni о‘zlashtiriladi va tо‘p otish masofasi asta –sekin uzaytiriladi. [10.11.] Tо‘pni otishga о‘rgatish uchun otishga yondosh mashqlardan foydalanmoq kerak: tennis tо‘pi, rezinadan ishlangan yosh bolalar tо‘pi, hokkey tо‘pi har xil uzunlikdagi tayoqchalar, shuningdek, gantellar bilan tо‘p otishni “immitatsiya” qilish. Qо‘l mashqlarini mustaxkamlash uchun har xil vazn va shakldagi tо‘plarni bir va ikki qо‘llab uzatish. Gavda mushaklarini mustahkamlash uchun gimnastika о‘rindiqlarida о‘tirib har xil xolatlarda tо‘p uzatishlarni qо‘llash mumkin. Tayanib tо‘p otish. Tayanib tо‘p otish harakatini о‘rgatishni uning asosiy bosqichi – tо‘pning tezlanishidan boshlamoq kerak. Tо‘pni yuqoridan tezlatish uchun siltash usuli о‘rgatiladi. Dastlabki holat – о‘ng oyoqda turib,chap oyoq oldinga qо‘yiladi, о‘ng qо‘l tо‘p bilan yuqorida, gavda sal burilgan. Chap oyoqni oldinga qо‘yib, devorga tо‘p otiladi. Dastlab diqqat harakatning ketma – ketligiga qaratilishi lozim. Chap oyoq yerga qо‘yilganda, tо‘pning dastlabki holatda qolishi muximdir. Tо‘p otish avval vazifasiz amalga oshiriladi, sо‘ng aniq belgilangan mо‘ljalga tо‘p tekkizish vazifasi qо‘yiladi. Yugurib kelib tо‘p otishni о‘rgatish uchun avval yugurib kelish usulida qadamlar ritmini о‘zlashtirmoq kerak. Bunday harakat о‘rgatuvchi bajarganini qaytarish usuli bilan о‘rganiladi. Qadamlar ritmi о‘zlashtirilgandan sо‘ng, tezlanishda qadamlar orasidagi uzunlikni aniqlab olish zarur. Buning uchun eng qulay yо‘l qadamlar tushadigan joyni belgilab qо‘yishdir. 26

Tо‘p otish texnikasi о‘zlashtirilgandan sо‘ng, otishning tayyorlov bosqichi variantlariga kirishiladi: 1) tо‘pni yerga urib kelgandan sо‘ng tezlanib tо‘p otish; 2) tо‘pni ilib oldgandan sо‘ng otish; 3) tо‘pni ilib 1,2,3 qadamdan sо‘ng otish; 4) har xil tezlanishlardan sо‘ng tо‘p otish. Shundan sо‘ng tо‘p otish sharoitlari murakkablashtirilib bajariladi. Gandbolchilarga u yoki bu usullarni tanlab tо‘p otish mashqlari beriladi: 1. Darvozabon himoya qilgan darvozaga tо‘p otish. 2. Sust va faol tо‘siq himoyachilarga qarshi tо‘p otish. 3. Ikki о‘yinchi tо‘p uzatib kelgandan sо‘ng tо‘p otish. 4. Belgilangan mо‘ljalga, darvozabonni aldab tо‘p otish. 5. О‘zlashtirilgan usullarni о‘yinda qо‘llash. Sakrab tо‘p otish. Sakrab tо‘p otishning barcha harakatlarini о‘rgatishni joyida turib boshlash kerak. Dastlabki holat –tо‘p ikki qо‘llab oldinga ushlanadi. Tо‘p ushlagan qо‘l yuqori kо‘tarilib orqaga uzatiladi. Tana imla qilingan tomonga sal egiladi, tо‘p ushlagan qо‘l tarafdagi oyoq tizza qismida ozgina bukiladi, tayanch oyoq oldinda barmoq qismlariga qо‘yiladi. Eng muhimi barcha harakatlarning “sinxron”ligiga erishishdir. Shundan sо‘ng bir oyoqda depsinish va depsingan oyoq bilan yana yerga tushish о‘rgatiladi. Buning uchun maydonga qо‘yilagan belgi va sakrab о‘tish uchun qо‘yilagan tо‘siqlardan foydalanish mumkin. Ushbu mashqlar tо‘p bilan “imitatsiya” tariqasida bajariladi. О‘rganilgan harakat malakalarini mustahkamlash uchun gimnastik skameykalarda bajariladigan qо‘yidagi tayyorlov mashqlaridan foydalanish mumkin: 1.Yugurib kelib skameyka ustidan depsinib tо‘p otishni bajarish. Jarohatlardan saqlanish uchun tushish joyiga gimnastik tо‘shaklar solinadi. 27

2. Yugurib kelib yerdan depsinib tо‘p otiladi va skameyka ustiga tushiladi. Bu gandbolchiga sakrashning eng baland nuqtasida tez tо‘p otish imkonini yaratadi. 3. Har xil balandlikdagi tо‘siqlar ustidan tо‘p otish texnikasini yaxshi о‘zlashtirishga imkoniyat beradi. Tо‘p otish texnikasini о‘zlashtirilgandan sо‘ng, darvozaga tо‘p otishni о‘zlashtirishga yordam beradigan har xil variantdagi quyidagi mashqlarni bajarishga kirishiladi: 1) tо‘g‘ri yugurib kelib, har xil burchakdan tо‘p otish; 2) har xil masofada; 3) baravar ikki oyoqda va har xil oyoqlarda alohida depsinib; 4) sust, undan sо‘ng faol himoya qarshiligida; 5) о‘yin mashqlarida; 6) о‘yinda. Yiqilib tо‘p otish. Yiqilib tо‘p otishni о‘rgatish uchun yumshoq tо‘shak yoki qum bilan tо‘ldirilgan chuqurchalardan foydalanish zarur. О‘rgatishni tо‘p otishning yakuniy bosqichi – yerga tushishdan boshlagan ma’qul. Avval dastlabki xolatdagi ikki qо‘lga, qо‘l bilan oyoqqa va yonboshga tushish о‘zlashtiriladi. Sо‘ng mashqlar tо‘p bilan bajariladi: 1. Tо‘shak ustida tizzalarida turgan dastlabki holatda qо‘llarga yiqilib tо‘p otish. 2. Chap tizzada turib, о‘ng oyoqni yon tomonga chо‘zgan holatda tо‘p otilib sо‘ng qо‘llarga tushiladi. 3. Sakrab tо‘pni otib, darvozabon maydoniga tushiladi va yelkadan umbaloq oshib turiladi. Malakani egallashda harakatlar dastlab qarshiliksiz bajarilishi lozim. Takomillashtirishda esa, albatta, muntazam himoyachilar qarshiligida bajarilsa maqsadga muvofiq bо‘ladi. Chalg‘itishga о‘rgatish 28

Chalg‘itishlarning turlari murakkab bо‘lganligi tufayli shug‘ullanuvchilar ularga oid usullarni tо‘liq egallagandan sо‘ng kirishadilar. Bunda birinchi e’tibor chalg‘itish uchun va asosiy harakat uchun ishlatiladigan har xil usullarning birga har xil tezkorlikda bajarilishiga va himoyachini chalg‘itish uchun uning qarshi harakatlaridan tо‘g‘ri foydalana olishga qaratiladi. Shug‘ullanuvchilarning eng avval xar bir chalg‘itishning texnikasini о‘rganadilar. Mashqlarda har xil usullar birga qо‘shiladi. Chalg‘itishlar va undan keyingi harakatlar avval sekin, sо‘ngra har xil tezkorlik bilan bajariladi. Chalg‘itishlarni takomillashtirish jarayonida о‘yin vaziyatidan maqsadga muvofiq foydalana bilishga о‘rgatish birinchi vazifa hisoblanadi. Buning uchun himoyachilarning har xil harakatlari namunalaridan iborat mashqlar va eng qulay qarshi usullar qо‘llaniladi. Chalg‘itishlarga о‘rgatishning dastlabki mashqlarida himoyachining sust harakat qilishi maqsadga muvofiqdir. Keyinchalik himoyachi faol harakat qiladi; avval tо‘psiz chalg‘itishlar, tо‘pni ilish “imitatsiya”si, sо‘ng maydondagi harakatlar va burilishlar о‘rganiladi. Tо‘p bilan bajariladigan chalg‘itishlar avval bir joyga turganda bajariladi. Uzatish “imitatsiya”si bilan bajariladigan chalg‘itishlar oldinroq о‘rganiladi. Darvozaga tо‘p otish “imitatsiya”si bilan bajariladigan chalg‘itishlarni о‘rganish uchun kо‘proq vaqt ajratiladi. Bunda oyoqlar bilan tо‘g‘ri harakatlar qilish katta qiyinchiliklar tug‘diradi. Gandbolchi gavdasining asosiy og‘irligini tayanch oyoqda saqlab, silkinadigan oyoq bilan erkin harakat qilishni о‘rganishi kerak. Keyingi bosqichda harakat paytida chalg‘itishlarni qо‘llash о‘rgatiladi. Chalg‘itishlarni erkin, tezkorlikni pasaytirmasdan bajarishga erishish lozim. Bir joyda turganda va harakat paytida bir yо‘l bilan bajariladigan chalg‘itishlardan sо‘ng ularning har xil qо‘shilmalari va tayanchsiz holatda bajariladigan chalg‘itishlar о‘rgatiladi. Chalg‘itishlarni takomillashtirishda har xil harakatli о‘yinlar, ikkitadan va uchtadan bо‘lib chalg‘itishlarni qо‘llashni talab qiladigan “quvlashmachoq” 29

о‘ynash, himoyachidan qutilish, tо‘pni ilish va uzatish, tо‘pni yerga urib yurishga о‘tish, ma’lum chalg‘itishlar qо‘llanilgandan sо‘ng darvozaga tо‘p otishlar bilan bajariladigan mashqlarni qо‘llash; oldindan kelishilgan chalg‘itishlarni yoki ularni himoyachi yaratayotgan vaziyatga qarab tanlab, “birga -bir” о‘yinning har xil turlarni keng ishlatish о‘rgatishning asosiy vositalaridan hisoblanadi. Himoyada harakat о‘rgatilayotganda, orqa bilan yurishga, yugurishga, yon tomon bilan qadamlab, har xil yо‘nalishlarda qо‘llar bilan tо‘sishning yoki tо‘p olib qо‘yishning “imitatsiya”larini bajarib yurishga kо‘proq e’tibor beriladi. Darvozabon maydoni chizig‘i bо‘ylab yon tomon bilan qadamlab harakat qilishda qadamlar yumshoq qо‘yiladi, yuqoriga sakramaslik, oyoqlar tizzalarida tо‘g‘rilanmasligi kerak. Orqa bilan harakat qilganda, gavda orqaga engashmasdan tо‘g‘ri turiladi, oyoqlar bukilib, katta qadam tashlanadi. Maydonda qilinayotgan harakat vaqtida tо‘pning holatiga qarab joylashish ham о‘rgatiladi. Keyinchalik о‘z hujumchisiga nisbatan kerakli masofani saqlash va vaziyatga qarab uni о‘zgartirish о‘rganiladi. Himoyada harakat qilishni о‘rganish uchun quyidagi mashqlardan foydalanish mumkin: 1. Himoyada turishning dastlabki holatida о‘ngga, chapga, oldinga va orqaga yurish va yugurish. 2. Orqa bilan old tarafga moksimon ilonizsimon harakatlarni bajarish. 3. Bir –biriga yuzma yuz turgan holatda “quvlashmachoq” о‘ynash. 4. Sherik bilan bajariladigan mashqlar. О‘yinchi yо‘nalishini keskin о‘zgartirib, chapga, о‘ngga, oldinga va orqaga harakat qiladi. 5. Kengligi 3-5 metrni tashkil qilgan “yо‘lak”dan ikki hujumchining bir himoyachsi yonidan о‘tib ketmoqchi bо‘lib harakat qilishi. 6. Hujumchilar 9 metrli chiziq tashqarisida darvozaga yuzma-yuz bо‘lib oralig‘i 3-5 metrli masofadan ikki qatorni tashkil qiladi. О‘yinchi yonidagi kolonnaga tо‘p uzatgandan sо‘ng о‘z kolonnasining orqasiga joylashadi, 6 metrli chiziqda himoyada turgan himoyachi tо‘p bilan 30

harakat qiluvchi hujumchiga galma-gal chiqib, hujumchini tо‘xtatishga harakat qiladi va dastlabki xolatiga qaytadi. Tо‘pni tо‘sish qо‘llarni tez harakat qildirishga о‘rgatishdan, ya’ni chaqqon qо‘llarni yuqori kо‘tarib tо‘g‘irlashdan boshlanadi. Darvoza maydonchasi bо‘ylab joylashgan himoyachilar о‘qituvchi ishorasi bilan darxol qо‘llarini (ikki qо‘l barmoqlarini bir-biriga tekkizgan holatda) yuqoriga kо‘tarib tо‘g‘rilaydilar, sо‘ng quyidagi mashqlarni tо‘p bilan bajaradilar: 1. Hujumchi himoyachiga yuzma-yuz turib, har xil holatda darvozaga tо‘p otishni bajaradi, himoyachi esa tо‘p yо‘nalishini tо‘sish uchun harakat qiladi. 2. Avvaldan kelishilgan tomonga otish kuchini asta –sekin kо‘paytirib tо‘p otiladi, himoyachilar tо‘p yо‘nalishini tо‘sish uchun qо‘llarini qо‘yishadi. 3. Avvaldan kelishilgan ikki usulda darvozaga otilgan tо‘p tо‘siladi. 4. О‘yin vaziyatida darvozaga otilgan tо‘plarni tо‘sish. 5.Birin –ketin darvozaga otilgan bir nechta tо‘pni tо‘sish. 6.Hujumchining yuqoridan darvozaga otgan tо‘pini ikki himoyachi bо‘lib tо‘sish. 7.6-8 m dimetrli aylanada joylashib, bir-biriga yuqoridan va yerga urib sapchitib uzatilgan tо‘pni о‘rtada turib tо‘sishga harakat qilish. Tо‘pni olib qо‘yish – о‘rgatilayotganda harakat boshlanishidan oldin holatni tо‘g‘ri tanlash, tо‘pga о‘z vaqtida chiqish va tо‘pga qarab tezkorlik bilan harakat qilish katta ahamiyatga ega. Bu mashqda dastlab oldinga chiqib uzatilayotgan tо‘pni olib qо‘yish о‘rganiladi. Sо‘ng hujumchining orqasidan chiqib tо‘pni olib qо‘yishlar о‘rganiladi. Bu usullarni egallash uchun devor tomonga uzatilagan tо‘plarni olib qо‘yish mashqlari qо‘llaniladi. Keyinchalik ikki о‘yinchi orasidagi sust va faol tо‘p uzatilishi paytida uni olib qо‘yish mashqi о‘rgatiladi.[12] Tо‘pni urib chiqarish. Eng avval bir joyga turganda raqibning qо‘lidagi tо‘pni urib chiqarish о‘rganiladi. Bunda panjaning qattiq tutilishi, qо‘lning qisqa harakat qilishi, tо‘pning qanday tutib turilganligiga qarab uni yuqoridan yoki 31

pastdan urishni mо‘ljallash muhimdir. Shundan sо‘ng tо‘pni harakat paytida о‘rib chiqarish о‘rganiladi. Avval tо‘p uzatilayotganida, sо‘ngra esa uni darvozaga otilayotganda urib chiqariladi. Keyinchalik tо‘pni uzatishga yoki darvozaga otishga tayyorlanilayotganda urib chiqarish va eng sо‘ngida, tо‘pni yerga urib yurish vaqtida uni urib chiqarish о‘rgatiladi. 2.2. Gandbolda himoya taktikasi Himoyada о‘ynashning umumjamoa usuli shaxsiy, hududiy va aralash bо‘lishi mumkin. Biroq qisman bо‘lsa ham boshqa usul elementlaridan foydalanmasdan birgina usulda о‘ynayverish xato bо‘ladi, chunki bu hol himoya taktikasini qashshoqlashtirib qо‘yadi. Himoyada о‘ynash usullarini himoyachilarning shaxsiy xislatlari va imkoniyatlarini hisobga olib tanlash kerak. Mudofaa qilayotgan jamoa harakatlarining hammasi hujum qilayotganlar harakatiga javob tariqasida bо‘lib, raqiblar taktikasining hususiyatlariga qarab uyushtiriladi. Mudofaaning yaxshi uyushtirilganligi jamoaga hujum harakatlarini ham muvoffaqiyatli bajarish imkoniyatini beradi. Himoyaning asosiy maqsadi raqiblarning darvozaga tо‘pni aniq otishi imkoniyatini kamaytirishdir bunda asosiy vazifalar quyidagilardan iborat bо‘ladi: 1) qisqa vaqt ichida raqiblardan tо‘pni olib qо‘yish; 2) hujumda ishtirok etuvchi guruh о‘yinchilari orasidagi о‘rganilgan aloqalarni buzish; 3) darvozaga tо‘p otishlarga qarshilik kо‘rsatish. 4) о‘z darvozasi oldida tо‘p uchun kurashish va tо‘p egallagandan sо‘ng hujumni tashkil qilish. Himoyada о‘ynash usullari hilma- hil bо‘lib, asosan darvozani mudofaa qilish, tо‘pni qо‘lga kiritish uchun faol kurashishni nazarda tutadi. Himoyadagi о‘yin ham hujumdagi singari shaxsiy, guruh va jamoa harakatlaridan iborat. Jamoa harakatlari 32

Himoyada jamoa harakatlarini tashkil etishda 3 tizimdan; shaxsiy, zonali va aralash himoya tizimlaridan foydalaniladi. Shaxsiy himoY. Bu qо‘l tо‘pi о‘yinida asosiy himoya qilish tizimidir. Shaxsiy himoya uch variantdan iborat: butun maydon buylab, maydonning о‘ziga qarashli qismini va erkin tо‘p tashlash zonasida. Butun maydon bо‘ylab shaxsiy himoya tо‘pni yо‘qotgandan sung darhol uni egallash uchun faol kurashishga mо‘ljallangan. Himoyachilar oldindan ma’lum yoki uziga yaqin turgan о‘yinchilarni taqsimlab oladilar va ularni tо‘p egallash hamda va uzatish imkonidan maxrum etish uchun ulardan ajralmay kuzatadi. Hujumchilar darvozaga yaqinlashgan sari himoyachilarning faollik darajasi ortadi. Agar raqib jamoasi о‘yinchilar texnik jihatidan bо‘sh yoki hujum qilishi sust bо‘lsa, о‘yin vaqtini ataylab chо‘zishga yoki himoya qiluvchi о‘yinchilar son jihatdan ustunlikka ega bо‘lsa, u holda butun maydon bо‘ylab shaxsiy himoya qilishni qо‘llashi maqsadga muvofiqdir. Maydonning о‘ziga qarashli qismida himoya harakatlarini bajarar ekan, jamoa о‘z darvozasi tomon chekinadi va maydonning о‘rta chizig‘i yaqinida, oldinga taqsimlangan о‘yinchilarni tanlab oladi. Tо‘p egallagan о‘yinchi zich “Devor” bilan pana qilinadi, boshqalarining tо‘silishi esa, о‘yinchi bilan darvoza orasidagi masofaga bog‘liq, u darvozabonga qancha yaqin bо‘lsa, shuncha zich pana qilinadi. Hujumchilar harakatini maksimal murakkablashtirish uchun himoyachilar butun maydon bо‘ylab yoki erkin tо‘p tashlash zonasida xamma hujumchilarni zich tо‘sib tursa, qо‘llanilsa yaxshi natija beradi. Tо‘pni burchakdan о‘yinga kiritishda yoki о‘yinning oxirgi minutlarida jamoa minimal hisobda yutqazayotgan bо‘lsa, pressing qо‘llash maqsadga muvofiq bо‘ladi. Zonali himo ya . Bu tizimda har bir himoyachining harakat qilish zonasi aniqlanadi, ya’ni uning zonasiga kirgan har bir hujumchini zich panohgoh bо‘lishga harakat qiladi. 33

О‘yinchilar himoyaga qaytib kelib, о‘zlari tanlagan joylarini egallaydi, sо‘ng hujumchilarning siljishi va tо‘pning almashtirilgan joyi tomon harakat qiladi. Hujumchining tо‘p bilan qilgan xar qanday harakatiga shu zonadagi himoyachi javobgardir. Birmuncha xavfli bо‘lgan 10-12 m masofadan hujum qiluvchi hujumchiga unga yaqin bо‘lgan himoyachi chiqadi, boshqalar esa bо‘sh qolgan joyni tо‘ldiradi. О‘yinchilarning himoyada joylashishining bir necha variantlari mavjud bо‘lib asosan ularning beshtasi markazda va qolgan ikkitasi ularning orqasida. U yoki bu variantni tanlash raqib о‘yinchilarining tarkibi va harakat qilishlariga bog‘liq. Uzoq masofadan natijali hujum qiladigan jamoaga qarshi ikki chiziq bо‘ylab mudofaa tashkil etiladi, burchakdagi va chiziq bо‘ylab himoyachilarning bir – ikki qator mudofaa qilish chizig‘ida joylashish usuli qо‘llaniladi. Keng tarqalgan zonada himoya qilish tizimlari qatoriga 6 – 0, 5 – 1, 4 –2, 3 – 3 lar kiradi. Har bir variant о‘zining turiga ega. Shunday qilib, 5 – 1 oldinga chiqarilgan о‘yinchi har xil usulda harakat qilishi mumkin; tо‘p bilan bо‘lgan о‘yinchiga xujum qilish, bombardir о‘yinchiga qarshi harakat qilish yoki umumiy xujumdan chetlashtirish maqsadida markazdagi о‘yinchining, unga qarshi о‘ynashi. Zonali himoyani qо‘llashda muximi darvozaga tо‘p otishga xalaqit qilish bilan cheklanmaydi, balki hujumchilarning zonaga kirishiga yо‘l qо‘ymaslik va ularni erkin tо‘p uzatish imkoniyatini murakkablashtirishdir. Zonali himoyada о‘yinchi xar doim harakatchan, egiluvchan va shiddatkor bо‘lishi talab etiladi. Uning qudrati, shaxsiy himoyaga yaqinlashgan sari ortaveradi. Raqiblarning joylashishini dastlabki holatga qaytarish yoki xamma о‘yinchilarni zich panoxgoxda ushlashni kuchaytirish maqsadida shunday joylashtirishlar qо‘llaniladi. Aralash himoY. Bu tizimda shaxsiy va zonali himoyaning ijobiy tomonlari birlashtirildgan. Ikki asosiy tamoyil manfaati aloxida о‘yinchiga qarshi harakat va zonadagi mudofaani natijali qilishdir. 34

Bunday himoya quyidagi variantlarga bо‘linadi: 5+1, 4+2, 1+4+1. bularning anglatishicha, о‘yinchilarning bir qismi (birinchi raqam) zonani ushlab turadi. Boshqalari esa, (ikkinchi raqam) xujumchini shaxsan himoya qiladi. Variant 5+1 - himoyachini tashkil etishda kо‘p uchraydigan usuldir. Bunda о‘yinchilar 6 – 0 zonadagiga о‘xshab harakat qiladilar, о‘yinchilardan biri esa kuchli hujumga qarshi shaxsiy himoyada о‘ynaydi. Variant 1+4+1 raqiblar jamoasi chiziq bо‘ylab о‘ynaydigan bо‘lsa, shunga qarshi qо‘llaniladi va u о‘yinchini himoyachidan birga panohgoxlik qilish yuklanadi. Himoyada muvaffaqiyatli о‘ynash, barcha himoya tizimlarini tо‘la takomillashtirib egallashga va shaxsiy himoyada yaxshi harakat qilishni bilishga asoslangan. Keyinchalik zona variantlarining birini qо‘llash va undan sо‘ng aralash himoyaga о‘tish hujum qilishida raqiblar oldiga murakkab vazifalar qо‘yadi. Guruh harakatlari Himoyachilarning guruh bо‘lib harakat qilishi –jamoa о‘yinining asosidir. Tо‘siqlarga qarshi harakat qilishda, tо‘p bilan о‘tishga tо‘p otishga qarshi kurashda, raqiblar son jihatidan ustunlikka ega bо‘lganda shunday harakatlarni qо‘llash zarurdir. Himoyachilar asosan uch holatda harakat qilishga tayyor bо‘lishlari kerak: son jihatdan teng bо‘lganda (2x2, 3x3 va yana boshqalar), hujumchilar son jihatdan ustunlikka ega bо‘lganda (2x1, 3x2 va yana boshqalar). Son jihatdan teng bо‘lish raqiblarning pozitsiyada hujum qilishida uchraydi; himoyachilar hujumni “straxov” ka qilish harakatiga qarshi, qо‘shilish, guruhli tо‘siq, sirg‘anib о‘tish va darvozabon bilan о‘zaro harakatda qо‘llaniladi. “Straxovka” tо‘p egallagan hujumchilarga qarshi qо‘llaniladi, himoyachilar hujumining xavfliroq bо‘lgan tomoniga siljishadi va bо‘sh bо‘lib qolgan zonani yopishadi. Agar himoyachi tо‘p bilan bо‘lgan о‘yichini tо‘xtatish uchun chiqsa, u holda uning joyini unga yaqin bо‘lgan boshqa himoyachi egallaydi. 35

О‘tish – tо‘siq yordamida harakat qilib yoki aldab о‘tib, tо‘p otish pozitsiyasiga chiqmoqchi bо‘lgan hujumchilarni doimo nazorat qilishni saqlovchi asosiy usul bо‘lib hisoblanadi. U hujumchilarning joy almashinishidan iboratdir. Bunday joy almashtirishlar bir marta bо‘lishi mumkin, unda panoxgohidan qutilgan о‘yinchini himoyachilardan biri oladi yoki о‘rin almashinishda ikki о‘yinchi qatnashsa, unda ikki о‘zaro harakat qiluvchi himoyachilar vasiylik qiluvchi о‘yinchilarni almashtiradi. Tо‘siq yordamida qutilib, zonaga kirmoqchi bо‘lgan о‘yinchini zich ushlaganda sirg‘anib kirish qо‘llaniladi. Uning kirishiga yо‘l qо‘ymaslik uchun, himoyachi uni yaqin masofada kuzatishi kerak. Buning uchun о‘yinchi panoxgoxlik qiluvchi sherigi tо‘siq sifatida foydalanishi uchun orqaga chekinadi va harakat qiluvchi himoyachini oldinga о‘tkazadi. Gurux bо‘lib tо‘siq qо‘yish tо‘p otuvchi hujumchiga qarshi xujum qilgan holatlarda ishlatiladi va uni bir – biriga yaqin joylashgan ikki-uch himoyachi amalga oshiradi. Darvozabon bilan о‘zaro harakat tо‘siq qо‘yuvchi himoyachilar bilan darvozabonning kelishib qilgan harakatlaridan iboratdir. Bunday holatda о‘yinchilar harakati oldindan о‘zaro bо‘lishilgan vazifa shartini xisobga olib ximoyachi oxirgi pozitsiyani egallaydi. Kо‘pincha tо‘siq qо‘yuvchi ximoyachilarga darvozaning ularga yaqin burchagini berkitish yuklanadi. Raqiblar son jihatdan ustunlikka ega bolib qolgan holatda, himoyachilar avval xujumning rivojlanishini tо‘xtatishga harakat qilishlari kerak . Ikki himoyachi uch xujumchiga qarshi kurashda quyidagicha ish tutmog‘i lozim. Agar tо‘p burchakdagi xujumchiga bо‘lsa, unga yaqin himoyachilardan biri xujum qiladi, ikkinchisi esa qolgan ikki xujumchiga baravar bо‘lgan oraliqdagi pozitsiyani egallaydi. Agar jamoa son jihatdan kamchilikni tashkil qilsa (5x6), u holda himoyachilar tо‘p bilan hujum qilayotgan tomonga zichlashishi tufayli qarama – qarshi tomonda bо‘sh о‘yinchi qoldirishga imkon yaratadi. Demak, son jihatdan 36

kamchilikni tashkil qilish himoyachilarni tо‘p yо‘nalishi tomon siljishga majbur etadi. О‘yin davomida son jihatdan ustunlik holatidan tо‘g‘ri foydalanish zarurdir. Agar jamoada olti himoyachi besh xujumchiga qarshi о‘ynasa, u holda bо‘sh qolgan himoyachi markazda darvoza qarshisiga joylashadi va boshqalarni “straxovka” qiladi yoki raqiblardan tо‘pni olib qо‘yishga intiladi. О‘yinning ayrim xollarida tо‘p bilan bо‘lgan о‘yinchini ikki himoyachi bilan hujum qilishini qо‘llash mumkin. Individual harakatlar Individual (shaxsiy) harakat joy tanlash uchun tо‘p bilan va tо‘psiz hujumchiga qarshi kurashda mо‘ljallangan. Joy tanlash – himoyada muvaffaqiyatli harakat qilishning muxim holatidir. Hujumning rivojlanishini diqqat bilan kuzatib, tо‘p egallagan hujumchiga yaqin bо‘lish niyatida himoyachi muntazam joy almashtiradi va ayni vaqtda vasiylik qilgan о‘yinchisini nazorat qilishda davom etadi. Buning uchun himoyachi maqsadga muvofiq usulda harakat qilishni tanlagani ma’qul. Tо‘pni olib qо‘yish – qarshi hujum muvaffaqiyatining asosidir. Shuning uchun hiomyachi hamisha tо‘pni egallashga harakat qilishi kerak. Buning uchun u darvozani himoya qiluvchi о‘yinchilar orasida va shu bilan tо‘p uzatish imkoniyati bо‘lgan chiziq yaqinida joylashishi kerak. Ba’zi hollarda oldinga chiqishi va tо‘p uzatish yо‘nalishini tо‘la berkita olgani maqsadga muvofiqdir. Tо‘p egallashga chiqmoqchi bо‘lgan о‘yinchining yо‘nalishini gavda bilan tо‘sib, unga halaqit qilishi mumin. Tо‘p egallagan о‘yinchi mо‘ljalga olish imkoniyatidan va tо‘p uzatishga qulay usuldan foydalanishidan mahrum etish, tо‘pni otish yoki yerga urib olib yura olmasligi uchun unga hujum qilish zarurdir. Tо‘p bilan bо‘lgan о‘yinchini yon chiziq tomon yoki uning kuchsiz qо‘li tarafiga siqib chiqarish maqsadiga muvofiq bо‘ladi. Tо‘p bilan tо‘xtatgan о‘yinchiga darxol uning kuchli qо‘li tomonidagi yelkasiga qо‘l qо‘yib, hujum qilish zarurdir. Bombardir о‘yinchlarni darvozaga yaqinlashtirmasdan, uzoqroq masofaga chiqib kutib olish ijobiy natija beradi ( tо‘qqiz metrlik chiziq oldida). 37

Tо‘p otuvchi о‘yinchiga qarshi himoyachi tо‘siq qо‘yishni ishlatishi shart. Shu bilan birga, qо‘shimcha tо‘siq qо‘yishni tashkil etish uchun, unga yaqin turgan sherigi yordamga kelishi kerak. Himoyachi darvoza bilan tо‘p otayotgan о‘yinchining zarba beruvchi qо‘li orasiga joylashib, u tо‘p otayotgan tomondagi darvozani burchagini tо‘sadi. Bu darvozaning yaqin va uzoq burchaklari bо‘lishi mumkin. Tо‘p, tо‘siq qо‘yuuvchining qо‘li va darvoza markazi hayolan chiziqlar bilan biriktirilib, utmas burchak hosil qilinadi. Burchakning yо‘nalishi, darvozaning qaysi tarafini himoya qilishi kerakligini kо‘rsatadi. Ayniqsa, chalg‘itishlardan foydalaniladigan о‘yinchiga qarshi ehtiyotkorlik bilan harakat qilish kerak. Muayyan sharoitda hujumchiga qaysi harakat qulay bо‘lishini oldindan belgilab olishi va aldamchi harakatga ahamiyat bermasdan, diqqat – e’tiborini asosiy xavf keladigan joyga qaratish kerak. Faqat hujumchining tо‘p otmoqchi bо‘lgan qо‘li tarafga siljish maqsadga muvofiqdir. Agar himoyachi aldamchi harakat qilib hujumchini shoshilinch chora kо‘rishga majbur etsa, u holda hujumning yakuni himoyachilar foydasiga hal bо‘ladi. Himoyachining vazifasi – hujumchilarni kam foyda keltiraligan harakat qilishga majbur etishdir. 2.3. О‘yin taktikasi О‘yinda muvaffaqiyatga erishish asosan tug‘ri harakat qilishga bog‘liq. Buning uchun о‘yinni boshqarishda xilma-xil taktik vositalardan foydalanmoq kerak. Taktika deganda, о‘yinchilarni raqib ustidan g‘alaba qozonishga qaratilgan shaxsiy yoki jamoa harakatlari tashkil qilinishi, ya’ni jamoa о‘yinchilarining 38

muayyan rejaga binoan aynan shu, aniq raqib bilan muvaffaqiyatli kurash olib borishga imkon beradigan birgalikdagi harakatlarni tushinish kerak. Taktikadagi asosiy vazifa hujum va himoya harakatlarining maqsadga erishtira oladigan eng qulay vosita, usul va shakllarni belgilashdan iborat. Qanday taktikani tanlash har bir alohida holda jamoa oldida turgan vazifalarga, kuchlar nisbati va о‘yinchilarning о‘zaro kurashuvchi guruhlariga, maydonning ahvoliga, iqlim sharoiti va hokazolarga bog‘liq. Qо‘l tо‘pi о‘yinida kо‘p martalab hujumdan himoyaga va himoyadan hujumga о‘tishdan iborat bо‘lgani uchun ham, tabiiyki , har qaysi jamoaning hujum va himoya harakatlari uyushgan bо‘lishi kerak. Taktika uchrashuv vaqtida butun о‘yin faoliyatining asosiy mazmuni hisoblanadi. Aniq raqibga qarshi tо‘g‘ri tanlangan kurash taktikasi muvaffaqiyat qozonishga yordam beradi, notо‘g‘ri tanlangan yoki uchrashuv mobaynida asqotmagan taktika esa odatda mag‘lubiyatga olib keladi. Qо‘l tо‘pi о‘yinida taktika bilan texnika bir – biriga chambarchas bog‘lanib ketgan bо‘ladi. Tо‘pni kimga va qanday uzatishni, raqibni dog‘da qoldirish usuli tо‘p bilan himoyani yorib о‘tishni ishlatish kerakmi yoki tо‘pni sherigiga uzatish ma’qulmi, darvozaga qaysi paytda tо‘p otishni hal qilayotgan о‘yinchi taktik – tafakkuridan foydalaniladi, qilmoqchi bо‘lgan harakatini amalga oshirayotganda esa u texnik mahoratini namoyish qiladi. Demak, texnika о‘yinchining taktik rejalarini amalga oshirish vositasi bо‘lib hizmat qiladi. Texnik tayyorgarlik a’lo darajada bо‘lsagina xilma- xil taktik harakatlarini bajarish mumkin.[11.] Kuchi teng jamoalar uchrashuvidagi g‘alaba kо‘pincha mag‘lub bо‘lganlarda iroda kamlik qilgani yoki jismoniy va texnik tayyorgarlik bо‘sh bо‘lgani sabab qilib kо‘rsatiladi. Lekin qо‘l tо‘pi о‘yinidagi g‘alaba kо‘pincha taktik rejalar kurashi bilan belgilanadi. Taktika ikki jamoaninng jismoniy, texnik va irodaviy tayyorgarlikdagi darajalari teng bо‘lganda, ulardan birini g‘alaba qilishini ta’minlab beradigan muhim omildir. Oldindan mukammal о‘zlashtirib ishlatilgan taktika muvaffaqiyat keltira oladi. Ba’zi jamoalar har qanday raqibga qarshi 39

о‘ynaganda ham bir xil taktika ishlataveradilar. Taktik jihatdan bunday qashshoqlik, bir xillik mahoratning о‘sa borishiga tо‘sqinlik qiladi. Har bir jamoa, ayniqsa, yuqori malakali jamoa xilma – xil taktik rejada о‘ynay bilishi kerak, aks holda u ayrim yutuqlari bо‘lishiga qaramay, musobaqalarda katta yutuqlarga erisha olmaydi. О‘quv-mashg‘ulot jarayonida taktik tayyorgarlikka jiddiy e’tibor beriladi. Xar bir о‘yinchi va umuman jamoa harakatlarning xilma-xil variantlarini mukammal egallagan bо‘lishi lozim. Hujum va himoyada qо‘llaniladigan taktik harakatlar qarama-qarshi vazifalarni yechish uchun qо‘llaniladi. Shuning uchun taktika ikki katta turkumga hujum taktikasi va himoya taktikasiga ajraladi. Hujum о‘yinni hal qiluvchi omildir, ya’ni muvoffaqiyat qо‘pincha uning oxirgi natijasiga bog‘liq bо‘ladi. Hujumning mutlaqo yagona maqsadi bu raqibning himoyadagi harakatlari tartibini buzish va darvozaga tо‘p otishda shaxsiy qarshilikni yengishdir. Hozirgi kunda qо‘l tо‘pi о‘yini hujumning tez-tez va qisqa vaqt davomida uyushtirilishi bilan tafsiflanadi. Zamonaviy qо‘l tо‘pi о‘yinida himoyadan hujumga о‘tish tezligi, taktik kombinatsiyalarni bajarish tezkorligi va aniqligi oshdi. Buning natijasida texnik usullarning bajarilish vaqti qisqaradi. Jamoa harakatlari. Hujumda jamoalar asosan ikki taktik tizimni qо‘llaydilar – tez yorib utish va pozitsiya hujumi bu hujumlarning har qaysisi bir – birini tо‘ldiradi va shuning uchn ham hamma jamoalar qurollangan bо‘lishi kerak. Tez yorib о‘tish. Bu hujumda kо‘proq natija beradigan usuldir. Ammo uni qо‘llaganda о‘yinchilarni о‘zaro yonma – yon holatda bо‘lib qolishi qiyin. Shuning uchun pozitsiyada hujum qilishning solishtirma og‘irligi biroz baland 40

hisoblanadi. Shunga qaramasdan tez yorib о‘tish qanchalik kо‘p qо‘llansa, hujumchilar tо‘p otishni shunchalik kо‘p bajaradilar. Zamonaviy qо‘l tо‘pi faqat uning hisobiga rivojlanmoqda. Tez yorib о‘tishning maqsadi raqiblarning tо‘pni yо‘qotib, hujumdan himoyaga о‘tishi paytida sodir bо‘ladigan vaqtincha uyushmagan haraktidan foydalanishdir. Shuning uchun tez yorib о‘tishga albatta raqiblardan tо‘pni kutilmaganda olib qо‘yilganda kirishiladi. Bu kо‘pincha tо‘pni olib qо‘yishda, tо‘siqlardan, darvozabondan yoki darvoza ustuniga urilib qaytgan tо‘pni egallaganda va hujumchilar tomonidan о‘yin qoidasi buzilgan hollarda amalga oshiriladi. Tez yorib о‘tishdagi о‘zgarishlar uning shiddati bilan bog‘liq – hujum 4-7 s davom etadi, о‘zaro harakatlar oddiy bо‘lsa ham, oz sonli о‘yinchilar bilan ustunlik vujudga keltiriladi. Vaqtdan yutish va bushliq, son jihatdan ustunlikni vujudga keltiradi va darvozani ishg‘ol etish uchun qulay sharoit yaratadi. Ammo buning uchun barcha himoyachilar harakati imkon boricha tezkor, dadil va yaxshi kelishilgan bо‘lishi kerak. Tez yorib о‘tishda ayniqsa, darxol qulay vaziyatni tanlash va birinchi tо‘pni tо‘g‘ri uzatish muhimdir. Tez yorib о‘tish yolg‘iz va jamoaning hamma о‘yinchilari tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Tez yorib о‘tishga qanchalik kо‘p о‘yinchilar qatnashsa, ularga karshi kurashish shunchalik murakkablashadi. Darvoza tomon tez yorib о‘tishda hujumchilar butun maydon kengligida bir yoki ikki qator bо‘lib joylashadi. Birinchi bо‘lib start olgan (1-3-о‘yinchi) о‘yinchilarni orqadagi о‘yinchilar qо‘llashi kerak. Hujumchilar tо‘pni yо‘qotishi va ularga javoban hujum uyushtirilishi mumkinligi sababli bir о‘yinchi orqada qoladi. Agar old qator о‘yinchilari son jihatdan ustunlikka erisha olmasa, unda hujumning muvoffaqiyatli yakunini himoyachilar orasidagi bо‘sh joyga kirishga harakat qilayotgan orqa qator о‘yinchilari amalga oshiradi. Bunday birin-ketin rivojlanadigan va orqa qator о‘yinchilari yakunlaydigan tez yorib о‘tish hujumi “rivojlangan hujum” deb nom olgan. 41

Uzoq masofaga tо‘p uzatib tez yorib о‘tish – oddiy va muddatidan ilgari yakunlanadigan hujumning ma’suliyatli usulidir. Odatda uzatishni darvozabon yoki tо‘pga ega bо‘lgan о‘yinchi bajaradi.tez yorib о‘tishni boshlagan о‘yinchi maydonning yon chizig‘i bо‘ylab yoki maydon markazi tomon chaqqon oldinga intiladi. Muvaffaqiyat uchun oldinga intilgan о‘yinchi boshqalardan о‘zib ketishi mumkin. Odatda, buni oldinga chiqib о‘ynayotgan himoyachi yoki tо‘p otilgan joyga qarama-qarshi burchakdagi himoyachi amalga oshiradi. Ta’qibdan qutilgan о‘yinchiga tо‘pni tez va aniq uzatish kerak. Yaxshisi, tо‘pning yо‘nalish trayektoriyasi pastroq bо‘lgani ma’qul. Shuningdek, tо‘p uzatish masofasi juda uzoq bо‘lmasligi kerak, chunki bunday tо‘pni raqiblar darvozasini egallab olish mumkin. Agar tez yorib о‘tgan о‘yinchiga darvozabonning darxol tо‘p uzatishiga halaqit berishsa, u xolda bu о‘yinchi tо‘pni kechiktirmasdan о‘z sheriklariga, ular esa oldindagi о‘yinchilarga uzatishi zarur. Tо‘pni qisqa masofaga uzatib tez yorib о‘tish. Ushbu harakatni birinchi bо‘lib boshlagan о‘yinchinig har tomondan pana qilinganiga ishonch hosil qilinganda amalga oshiriladi. Ular orqasidan boshqa о‘yinchilar ham tez yorib о‘tishga intiladi. Raqiblarni hujumini tо‘xtatish imkoniyatidan maxrum etish uchun, tо‘pni egallagan о‘yinchi qoidani buzib bо‘lsa ham avvalo, о‘yinning borish vaziyatini aniqlaydi, himoyachi bilan munosabatga kirishmasdan tez mо‘ljal olishga harakat qiladi va tо‘pni bо‘sh sheriklariga uzatadi. Hujumchilar butun maydon kengligida oldinga qarab harakat qiladilar. Birinchi qatorda 3-4 о‘yinchi bо‘lib, ular qisqa yо‘l bilan oldinga intiladilar. Odatda, himoyachidan bо‘sh bо‘lgan hujumchini topish uchun 3-4 marta tо‘p uzatishni bajarish kifoyadir. Tez yorib о‘tish hujumi bir-biriga bog‘liq bо‘lgan 3 bosqichdan tuzilgan: tо‘pni egallab hujumga о‘tish son jihatidan ustunlikka erishish va hujumni yakunlash. Hujumchi tez yorib о‘tish harakatining birinchi bosqichida irg‘ib oldinga tashlanadi va о‘zini ta’qib qiluvchi о‘yinchidan qutilishga harakat qiladi. Tо‘p 42

uzatmoqchi bо‘lgan о‘yinchi qaysi о‘yinchiga tо‘p о‘zatishni, vaziyatni tо‘g‘ri baholab, tо‘p trayektoriyasini va yо‘nalishini aniqlashni, agar kerak bо‘lsa himoyachilarni chalg‘itish uchun qilinadigan harakatlarni tо‘g‘ri tanlashni bilish kerak. Tez yorib о‘tgan hujumchining asosiy maqsadi himoyachilar orqasiga о‘tgan sheriklariga bо‘ylama yoki diaganal tо‘p о‘zatishdir. Tez yorib о‘tishning ikkinchi bosqich hujumchilar hujum kuchini imkon boricha kengaytirshadi va maydon kengligida bir va ikki qator bо‘lib joylashadi. Tо‘p hujumchining oldingi qatoriga uzatiladi. О‘yinchi bosqichining vazifasi – hujumni muvaffaqiyatli yakunlanishdir. Yaxshisi, himoyachilardan hujumchilar soni kо‘p bо‘lishi kerak. Ammao son jihatdan tenglik bо‘lgan holatda hujumning kam kuch bilan tez harakat qilishga doim tayyor bо‘lishi kerak. Bunday holatlarda birinchi qatordagi hujumchilar о‘rin almashtirish, chalg‘itishlar yordamida hujumni yakunlashga intiladilar yoki ikkinchi qatordagi о‘yinchilarining о‘yinga qо‘shilishlariga qulay sharoit yaratishga urinadilar, bu aloxida axamiyatga egadir. Noqulay pozitsiyadan shoshilib otilgan tо‘p raqibning hujumga о‘tishi uchun kuch jihatdan ustunlikka erishuviga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, tez yorib о‘tish yuksak uyushqoqlik bilan tashkil topgan harakatdir. Uni qо‘llaganda yaxshi natijaga erishish uchun texnik –taktik tayyorgarlikning yuksak darajasi yetarli emas; ruxiy holatda, dadillik, jur’at va ba’zan tavakkal harakat qilishga hujumni yaxshi natija bilan yakunlashga yordam beradi. Pozitsion hujum. Jamoa tez yorib о‘tish hujumini yakunlay olmasa, unda hujumchilar majburan himoyachilarning uyushqoqlik bilan tuzilgan himoyasiga qarshi kurashmog‘i kerak. Zamonaviy sharoitda himoyachilarning hamjihatligi bilan tashkil etilgan tez yorib chiqish nihoyatda muxim, chunki hujumchilarning tо‘p bilan hujum qilishlariga 1 min dan ortiq vaqt berilmaydi. Pozitsion hujumni qо‘llash quyidagi holatlarda о‘rinlidir: – tо‘pni о‘yinga kiritish uchun kо‘p vaqt sarflansa; 43

– о‘yin tezligi jihatidan raqiblarning ustunligi yaqqol sezilib tursa; – о‘yin sur’atini о‘zgartirish zaruriyati tug‘ilganda, qayta tiklanish uchun tanaffus qilishda; – о‘yinchilarni almashtirish kerak bо‘lsa; Pozitsion hujum uch bosqichdan iborat; boshlang‘ich tayyorlovchi va yakunlovchi. Birinchisida о‘yinlarni joy –joyiga qо‘yish amalga oshiriladi. Vaqtincha son jihatdan ustunlikka ega bо‘lish yoki hujum zonalaridan birida qо‘lay vaziyat yaratish uchun tо‘p va о‘yinchilarning о‘rin almashishi ikkinchi fazada boshlanadi. Oxirgi fazada esa darvoza olinishiga erishiladi yoki kuchlar qayta tiklanib, hujumni davom ettirish va hujumdan himoyaga о‘tish uchun qulay vaziyat yuzaga keltiriladi. Pozitsion hujumni uyushtirish uchun jamoa ikki taktik guruhga bо‘linadi. Birinchi guruhchani oldingi qatorda – darvoza maydonchasi chizig‘i yaqinida ikkitasi burchakdan va bir chiziq bо‘ylab о‘ynaydigan о‘yinchilar tashkil etadi. Ikkinchi qatorni markaziy va ikki yarim о‘rtaliqda о‘ynaydigan о‘yinchilar egallaydi. Birinchi qatordagi о‘yinchilar zimmasiga murakkab vazifa yuklangan – ular raqiblar mudofaasi orasida harakat qiladilar. Shuning uchun birinchi qator о‘yinchilari tо‘pni egallab, chalg‘itishlarni qо‘llab, himoyachini aldab о‘tib va tо‘p otishga qulay vaziyat yaratish uchun joy tanlashni bilishi zarurdir. Bu о‘yinchilarning о‘z qatoridagi sheriklari bilan hamkorlikda о‘yin pozitsiyalarini vaqti –vaqti bilan almashib turishni bilishi maqsadga muvofiqdir. Ikkinchi qator о‘yinchilari о‘yinni tashkil etish bilan bir qatorda hujumni yakunlash funksiyasini ham bajaradi. Shuning uchun ular yuqori tayyorgarlik darajasiga, ham texnikada ham taktikada yuksak malakaga erishmog‘i kerak. Birinchi va ikkinchi qatorda о‘ng tomondan chap qо‘l bilan, chap tomondan esa о‘ng qо‘l bilan tо‘p otadigan о‘yinchilarning о‘ynashi raqib darvozasiga unumli hujum uyushtirishga imkoniyat beradi. Pozitsion hujumning har hil variantlarida chiziq bо‘ylab о‘ynaydigan о‘yinchilar soni о‘zgarishi mumkin. Pozitsion hujumda о‘yinchilarning 3-3 yoki 4- 44

2 bо‘lib chiziq bо‘ylab joylashishi kо‘p tarqalgandir. Pozitsion hujumda yana boshqacha joylashishlari mavjud. Joylashish variantini tanlash ularning imkoniyatiga va raqiblar himoya tizimining tuzilishiga bog‘liq. Pozitsion hujumda hujumchilar orasidagi о‘zaro asosiy taktik harakatlar joylashish variantiga bog‘liq bо‘lmaydi. Ikki о‘yinchi orasidagi “qaytar va chiq”, “aldamchi hujum”, “joy almashtirish”, “tо‘siq” singari oddiy harakatlar boshqalariga nisbatan kо‘proq ishlatiladi. “Qaytar va chiq” –bu eng oddiy taktik kombinatsiY. U о‘yinchining tо‘pga peshvoz chiqib uni bо‘sh joyga uzatishi va yana о‘ziga qaytarib olishidan iborat bо‘ladi. Bunday holatda himoyachiga tasodifan kirishni boshlagan о‘yinchining tezlik jihatdan ustunligi yaxshi natija beradi. “Aldamchi hujum” –bu о‘zaro harakat bо‘lib hujumchining tо‘p bilan ikki himoyachi orasidan о‘tib, uni otmoqchi bо‘lganda himoyachilarni shu hujumchi yо‘lini tо‘sish uchun oldinga chiqishga majbur etishda va ishontirishda qо‘llaniladi. Bunday hollardan sо‘ng boshqa hujumchilar uchun ochilgan “yо‘lakcha”da erkin harakat qilish imkoniyati yaratiladi. “Joy almashtirish” – о‘zaro harakatda bо‘lgan о‘yinchilardan birini himoyachilardan yashirincha ozod etish uchun qо‘llaniladi. Tо‘p egallagan о‘yinchi sherigi tomon harakat qiladi va tо‘pni orqadagi bо‘sh joyga о‘tgan sherigiga uzatadi. Hujumchilarning о‘zaro harakatida tо‘siq qо‘yish aloxida ahamiyatga ega. Uning yordamida himoyachilar qarshiligini bartaraf etish, zonaga kirayotgan hujumchining ta’qib qilinishiga halaqit berish mumkin. Tо‘siq qо‘yishning turlari quyidagilar: joyda turib va harakatda, tashqaridan va ichkaridan. Bulardan boshqalarga qaraganda birinchi qatordagi hujumchilar samarali foydalanadilar. Pozitsion hujumda jamoa harakatlarini tashkil etishda chiziq bо‘ylab о‘ynaydigan о‘yinchi orqali hujum qilish yetakchi о‘rinni egallaydi. Chiziq bо‘ylab о‘ynaydigan о‘yinchilar soni har- xil bо‘lishi mumkin.(1-2) va ularning о‘yindagi asosiy о‘rni markazda, darvoza qarshisidadir. Ammo u yon tarafga 45

chiziq bо‘ylab harakat qilishi, oldinga erkin tо‘p tashlash chizig‘iga chiqishi va tо‘pni о‘yinga kiritishda ishtirok etishi mumkin. Chiziq bо‘ylab о‘ynaydigan о‘yinchining asosiy vazifasi tо‘pni egallab, uni darvozaga otishdir. Buning uchun u hamisha xiyla ishlatib holi joyga ochilishga, tо‘p otish uchun kuchli qо‘lini bо‘shatishga harakat qiladi. Keyingi harakatlari uning himoyachidan qutilishini va orqa bilan turgan holda uni chalg‘itib, har qaysi tomonga aldab ketishini ta’minlaydi; chiziq bо‘ylab о‘yinchi о‘zi tо‘siq qо‘yishi va tо‘p uzatishda sheriklariga yordam qilishni bilishi shart. Umuman, oldinga qо‘yilgan vazifani amalga oshirish uchun hujumchilar keng joylashishi va butun maydon bо‘ylab xujum qilishi, tо‘siq qо‘yishi, burchak va uzoq masofadan tо‘p otishni bajara olishi kerak. Chiziq bо‘ylab о‘ynaydigan о‘yinchi holi joyga kirib “ochilsa” va darvoza maydoniga sakrab kirsa , u holda unga darxol tо‘p uzatiladi. Bir necha о‘yinchilar chiziq bо‘ylab xujum qilishganda ularning vazifasi chegaralangan bо‘ladi: biri xamisha darvozaga xavf tug‘diradi, boshqalari esa kо‘pincha sheriklariga yordam qiladi. Joy almashishga kelishib hujum qilish samarali usuldir. Buning uchun hujumchilar о‘yining har bir vaziyatida muvaffaqiyatli о‘ynay olishi, tо‘pni uzatish va uning rivojlanish yо‘lini oldindan kо‘ra bilishi shart. Joy almashishga kelishib hujum qilishni, himoyaning har qanday tizimiga qarshi qо‘llash mumkin. Bunday hujum usullarida kо‘p tarqalgan variantlar: “vosmerka”, “ikki burchak” hisoblanadi. Bu variantlarga bir necha о‘yinchilar harakatining uchrashuv tamoyili asos bо‘lgan (3-6). Bunda hujumchilar guruhlarga bо‘linadi va о‘zlarining о‘ynalishi bо‘yicha harakat qilishi mumkin. Bir – biriga qarama-qarshi harakat qilib uchrashishi tо‘p harakatining muntazamligiga tо‘siqlar qо‘yishga, bir himoyachi zonasiga ikki hujumchining tasodifiy kirishiga qulay sharoit yaratadi. 46

Kо‘pincha hujumning “vosmerka” variantida bu tamoyil tо‘la yoritilgan. Uning nomi hujumchilar harakatining shaklidan kelib chiqqan bо‘lib katta va kichik “vosmerka” degan ikki turga ajratiladi. О‘yinchilar kombinatsiyasi bir –biriga qarama –qarshi “skrest” harakat qilib bog‘laydi. Har qachon tо‘p uzatilganda о‘yinchi diagonal bо‘ylab maydon burchagiga ketadi va о‘zi tо‘p uzatgan joyiga qaytadi. Bu bir necha marta takrorlangandan sо‘ng himoyachilar о‘rganib qoladi, shundan foydalangan hujumchilar tо‘satdan boshqa sheriklarini ham jalb qilgan holda hujum shaklini о‘zgartiradi va raqiblar mudofaasini vaqtincha sarosimaga soladi. Olti metrli chiziq bо‘ylab, burchak va chiziq bо‘ylab о‘ynaydigan о‘yinchilarning muntazam harakat qilishi, himoyachilar harakati uchun undan ham kо‘p qiyinchiliklar tug‘diradi. Ikki kichik “vosmerka” da yoki ikki uchburchak bilan harakat qilish oddiy о‘zaro harakatni; 2-3 о‘yinchi orasiga tо‘siq qо‘yish va asosiy tо‘p uzatishlarni qо‘llash yaxshi natijaga erishishga imkon beradi. Harakat qilishda muhimi bir pozitsiyada ikki hujumchining tо‘xtab qolmasligi; tо‘p bilan bо‘lgan о‘yinchi esa himoyachilarning oldinga chiqishiga majbur etuvchi hujum harakatlarini ishlatishi kerak. Zonali himoyaga qarshi hujumda muhimi himoyachilarga noqulay bо‘lgan joylashtirishdan foydalanishdir. Shunday qilib, 6-0 va 5-1 zonasiga qarshi kurashda yaxshisi ikki chiziq bо‘ylab о‘ynaydigan о‘yinchi bilan xujum qilish. 4-2 va 3-3 zonali himoyaga qarshi kurashda esa, bir о‘yinchi chiziq bо‘ylab о‘ynasa yaxshi natija beradi. Pozitsion hujum muvaffaqiyatining ohirgi natijasi о‘yinchilarning о‘zaro kelishib qilinadigan harakatiga, oldindan о‘rganganini qо‘llashiga va о‘yinda vujudga keladigan holatlarni ijobiy hal qilishiga bog‘liq. 47

X U L O S A Xulosa qilib aytganda, yuqori sinf о‘quvchilariga gandbol darslarini о‘tilishida turli ximoyaviy xarakatlar va xujum usullarini о‘rgatish uslublari axamiyatli tomoni shundan iboratki: 1. Maktab, bolalar va о‘smirlar sport maktablari hamda sport yо‘nalishidagi maktab–internatlar nizomida kо‘rsatib о‘tilganidek, istedodli va umidli sportchilarni tanlab olish butun о‘qish jarayonida olib borilishi; 48

3. Qul to’pi trenirovkalarini mashg‘ulot jarayonida taktikaning axamiyatli urinini aniklash; Qо‘l tо‘pi mashg‘ulotining asosi – bu о‘yin. О‘yindan tashqarida о‘rgatiladigan va takomillashtiriladigan har bir texnik usulga juda kо‘p vaqt sarflanishi; Gandbolchilar usullarni soddalashtirgan holda о‘yin vaqtida о‘rganadilar va takomillashtiradilar. Har bir mashg‘ulotda 2-3 dan ortiq usullarni о‘rgatish tavsiya etilmasligi; Tо‘p uzatishni uzoq vaqt bir joyda turib takomillashtirish mumkin emas. Asosiy holat о‘zlashtirilgandan sо‘ng, darhol harakatda tо‘p uzatishga о‘tmoq lozim. Avval bir о‘yinchi tо‘p uzatishni joyida mashq qilsa, ikkinchisi harakatda bajarilishi; Asosan о‘rgatish jarayonida mashq va usullarni soddalashtirib, ularni keyinchalik murakkablashtirishga amal qilmoq kerakligi; Tо‘pni olib qо‘yishda, tо‘siqlardan, darvozabondan yoki darvoza ustuniga urilib qaytgan tо‘pni egallaganda va hujumchilar tomonidan о‘yin qoidasi buzilgan hollarda amalga oshirilishi; Bularni barchasi jismoniy tarbiya darslarida qul tupi о‘yinini turli ximoyaviy xarakatlar va xujum usullarini о‘rgatish uslublariga misol bula oladi. ADABIYOTLAR R о‘yxati 1.О‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chara- tadbirlari tо‘g‘risidagi qarar. 27-may 1999 yil. 2. “О‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport tо‘g‘risida” gi О‘zbekiston Respublikasi Qonuniga о‘zgartirishlar va qо‘shimchalar kiritish haqidagi qaror. 26-may 2000 yil. 49

3. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “О‘zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tashkil etish tо‘g‘risida” gi farmoni “ 2002 yil. 4. О‘quvchi va talaba yoshlarni sportga jalb qilishga qaratilgan uzluksiz sport musoboqalari tizimini tashkil etish tо‘g‘risidagi qaror. 3- iyun’ 2003 yil. 5. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “О‘zbekistonda futbolni rivojlantirishga doir qо‘shimcha chora-tadbirlar tо‘g‘risida” gi qarori. 1-may 2006 yil. 6.Usmonxujayev T. Boshlang‘ich sinflarda jismoniy tarbiya darslari. 1996 y. 7. Gandbol. F.Abduraxmonov, S.Pavlov T. 2005 8. Gandbol. (Jismoniy tarbiya insituti va jismoniy tarbiya fakultetlari uchun darslik) F.Abduraxmonov, S.Pavlov, J.Akramov T. 2007 y. 9. Jismoniy tarbiY. T.S.Usmonxujayev, V.Yusupov, J.Akramov, S.T.Usmonxujayev T. 2008 y. 10 . Mo‘minov A. va boshqalar. O‘zbekiston iftixorlari. Toshkent, «O‘qituvchi», 1999 y. 11.Gandbol J.Akramov T. 2008 12. Gandbol J.Akramov T. 2008 13.Normurodov A. Jismoniy tarbiY. Toshkent, 1996 y. 1 4 .www. ZIYONET. UZ 15.www.YANDEX.UZ 16.www LEX.UZ 50

O'xshashlar

Jismoniy tarbiya murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasi

Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda o‘tkaziladigan mashg‘ulotni tashkil qilish

O‘zbek milliy kurashining halq og‘zaki ijodida ifodalanishi va mustaqillik davrida rivojlanishi

Voleybolchilarni sakrovchilik qobiliyatini o‘stirishda harakatli o‘yinlardan foydalanish uslublari

Sprinterlik masofalariga yugurishga ixtisoslashgan yosh yengil atletikachilarni tanlash mezonlari taxlili