O`quv muassasalarida kurashchilarning chidamliligini oshirish usullari va sifatlari - Jismoniy tarbiya - Diplom ishlar

O`quv muassasalarida kurashchilarning chidamliligini oshirish usullari va sifatlari

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

454.5 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI JISMONIY MADANIYAT FAKULTETI SAFAROV GULBOY NURMAHMATOVICHning 5112000-jismoniy madaniyat ta`lim yo`nalishi bo`yicha bakalavr darajasini olish uchun “O`quv muassasalarida kurashchilarning chidamliligini oshirish usullari va sifatlari ” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI Ilmiy raxbar: SHODIQULOV S. “Himoyaga tavsiya etildi” Jismoniy madaniyat fakulteti dekani _______Eshpulatov.F. “_____”__________ 2016yil Qarshi-2016 1

MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................... ..…...2 1- Bob. TALABALARDA CHIDAMLILIKNI TARBIYALASHNING UMUMIY ASOSLARI……………………………………………………………9 1.1. Muammoning qo‘yilishi .......................................................................... .….. ..9 1.2. Chidamlilik va uning tushunchasi to‘g‘risida .......................................... ……11 2- Bob.CHIDAMLILIKNI KOLLEJ TALABALARIDA RIVOJLANTRISH ....................................................................................... ……26 2.1. Chidamlilikni rivojlantirish ..................................................................... ….. 26 2.2. 15-17 yoshli talabalarning jismoniy rivojlanishi ..................................... ….. 37 XULOSA ..................................................................................................... ….. 51 AMALIY TAVSIYALAR ......................................................................... ….. 52 2

KIRISH. Mavzuning dolzarbligi : O’zbekistan Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch» nomli kitobida ma’naviyat sohasidagi vujudga kelayotgan dolzarb muammolar, halqimiz ma’naviyatning inson va jamiyat hayotidagi o‘rni va ahamiyati, bugungi globallashuv davrida ma’naviyatini asrash va yuksaltirish, ayniqsa yosh avlodning qalbi va ongini turli zararli g‘oya va mafkuralar ta’siridan saqlash va himoya qilish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Prezidenti Islom Karimovning «Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch» asari muallifning «Nafaqat davlat rahbari, avvalambor, buyuk tarix, ma-daniyat va ma’naviyat egasi bo‘lgan xalqimizning bir farzandi sifatida, ana shu bebaho boylikni asrab-avaylash, uni har xil oshkora va pinhona hujumlardan himoya qilish haqida qayg‘uradigan bir inson sifatida ...» uzoq yillik kuzatuvlari, mushohadalari va hayotiy tajribasi asosida dunyoga kelgan 1 . Ushbu kitob «insonning yuksalishida ma’naviyat olamining qanday ta’sir va ahamiyatga ega ekani, shuningdek, ma’naviyatga qarshg qaratilgan xurujlarning real xavfi haqida atroflicha fikr yuritish, xalqimiz yangi hayot, yangi jamiyat asoslarini qurayotgan hozirgi murakkab va tahlikali za-monda odamlarni bunday xatarlardan ogox etish, el-yurtimiz, keng jamoat-chilik e’tiborini bu masalalarga yana bir bor qaratish, kelajak avlodimiz-ni ma’naviy sog‘lom va barkamol etib, tarbiyalash bilan bog‘liq vazifalarni aniq belgilab olish borasidagi hayotiy ehtiyoj mahsuli sifatida dunyoga keldi». Prezidenti Islom Karimov asarda ta’kidlaganidek, «...Yuksak ma’na viyatga ega bo‘lgan halq hech kimga hech qachon qaram bo‘lmaydi, o‘zining ezgu maqsadlariga albatta yetadi». Kitob 4 ta bob hamda muqaddima, xotimadan iborat. Uning 1-bobi «Ma’naviyat - insonning ulgayish va kuch manbaidir» deb nomlanadi. 1 O ’ zbekiston Respublikasi « Jismoniy tarbiya va sport to ‘ g ‘ risida » gi Qonuni 2000 yil 20 may yangi tahriri qabul qilingan . 3

Undama’naviyatni to‘la anglab yetish, uni shakllantiradigan asosiy mezonlar hamda ma’navii va moddiy hayot uyg‘unligi hayotiy misollar orqali atrof-licha yoritilgan. «Mustaqillik - ma’navii tiklanish va yuksalish» nomli 2-bobda' milliy g‘oya va ma’navii hayot, ma’naviyat va jamiyatning yangilanishi, islohotlar hamda uning mustaqillikni mustahkamlashdagi tarixiy ahamiyati haqida fikr yuritilgan. 3-bobda «Ma’naviyatga tahdid, o‘ziligimiz va kelajagimizga tahdid» mavzusi ilgari surilgan. Unda fikrga qarshi fikr, g‘oyaga qarshi g‘oya, jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurashish bugungi globallashuv jarayenlari va ma’navii tahdidlar davrida har qachongidan ko‘ra muhim ahamiyat kasb etishi asoslab berilgan. «Vatanimiz taraqqiyotining mustahkam poydevori» deb nomlangan 4-bobda asosan ta’lim-tarbiya sohasiga jiddiy e’tibor berilgan. Muallif ma’navii jasorat haqida gapirar ekan 1991 yil 31 avgust sanasida qo‘lga kiritilgan milliy mustaqillik - XX asrda halqimiz tomonidan amalga oshirilgan buyuk ma’navii jasorat namunasi ekanligini ta’kidlaydi. Bu asar har bir fuqaro, xar bir ziyolidan ma’navii jasorat ko‘rsatib, doimo yuksak maqsadlarni ko‘zlab yashashga chorlaydi. Mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi xuquqiy demokratik davlatning shakllanayotganligi fuqarolik jamiyatining qaror topayotganligi ma’naviyatga nisbatan talabning ortib borayotganligini ta’minlaydi. Chunki, ma’naviyat - insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamlarning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir. Chunki, Prezidentimiz aytganlaridek masalaning ilmiy nazariy asoslarini, ularning yangi-yangi qirralarini mukammal ochib berish, o‘quvchilarimizga, talabalarimizga, keng jamoatchilikka sodda, lo‘nda qilib tushuntirib berish va ularni yangi hayot, zamon talablariga javob beradigan jamiyat kurilishining faol va jo‘shqin ishtirokchilariga aylantirish mamlakatni nafaqat iqtisodiy-siyosiy tomondan qudratli balki ma’naviy jihatdan barkamol darajaga chiqarish muhim omili hisoblanadi. 4

Har qanday millatning ijtimoiy qiyofasi, mentaliteti uning ma’naviy madaniyatida namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga har bir millat, elat, xalq va boshqa ijtimoiy birliklarni umuminsoniyat sivilizatsiyalari tarixining natijalari sifatida olib qaraydigan bo‘lsak, milliylik va umuminsoniylik, ma’lum ma’noda, shartli ekanligini ko‘ramiz. Ayniqsa, hozirgi davrning globallashishi, integratsiyalashish, universallashish jarayonlari inson ma’naviy madaniyati yangi sifat darajasiga ko‘tarilganligini ko‘rsatmoqda va ma’naviyatdagi individuallik (milliylik) hamda ijtimoiylik (umuminsoniylik) munosabatlarini yangi mezonlar asosida baholashni taqazo qilmoqda. Har bir kishi o‘zi yashayotgan jamiyat mamlakat yoki davlatning maqsadini, uni ifoda etadigan g‘oyalarini bilishi, aniq tasavvur etishi kerak. Shunda bu maqsadlar uning ong va tafakkuridan joy oladi. Yoki shunchaki joy olib qolmasdan, asta-sekin unga nisbatan ishonch, e’tiqod paydo bo‘ladi. Ishonch, e’tiqod shundayki, usiz inson o‘z yo‘lini, maqsad va manfaatlarini ko‘ra olmaydi. U qancha mustkahkam bo‘lsa, bu g‘oya yoki maqsad yo‘lida o‘zini bag‘ishlash, faoliyatini unga moye tarzda ko‘radi, undan chekinish hollarini esa, qabul qila olmaydi. G‘oya, maqsadlar har bir inson hatti-harakati, faoliyati bilan mushtarak tarzda uyg‘unlashib boradi. Jamiyatning o‘z-o‘zini tashkil etishga, insonlarni, jamiyat a’zolarini, millatni, xalqni birlashtirishga, uyushtirishga xizmat qiladi. Aniq maqsadlar sari yo‘naltiradi. Milliy g‘oya odamlarning o‘zaro hamkor va hamjihatliligini ta’minlaydi. Kuchli ma’naviy ruhiy omilga aylanib taraqqiyotga xizmat qiladi. Ilk o‘rta asr buyuk mutafakkirlaridan biri Abu Nasr Forobiy ma’naviy ozodlik, inson takomili, adolatli jamiyat qurishning birdan-bir sharti odamlarni ezgu- g‘oyaviy jihatdan voyaga yetkazish deb bilgan va bu haqida shunday deb yozgan: «Inson baxt-saodat nimaligini tushungan bo‘lsa-yu, unga erishishni maqsad qilib olmasa, g‘oya va xohishiga aylantirmagan bo‘lsa, unga nisbatan ozgina bo‘lsa-da, shavq va zavq sezmasa, istak va mulohazasini, kuch va quvvatini boshqa narsalarga sarflasa bu qilmishlari yomon va noo‘rinlidir...». Darhaqiqat, milliy istiqlol g‘oyasi o‘zbekistonda ana shunday ezgu maqsad 5

yo‘lida xizmat qiladigan yoki shunga undaydigan, safarbar etuvchi kuchga ega bo‘lgan g‘oyalar, maqsadlarni o‘zida mujassam etgan ruhiy, ma’naviy kuch-quvvat manbaidir. Milliy istiqlol g‘oyasi milliy-ma’naviy va umumbashariy negizga ega bo‘lib, undan oziqlanadi. U avvalo milliy-ma’naviy hodisa sifatida har bir xalq, millatning ma’naviy-ruhiy, tarixiy, madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotidagi xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan ma’naviy voqeliqdir. o‘zbekistonning milliy istiqlol g‘oyasi, uzbek xalqining o‘ziga xos xususiyatlari, maqsad va manfaatlarini o‘zida ifoda etadi. Uning milliy-madaniy merosi asosiy tayanch negizidir. Milliy istiqlol g‘oyasi ana shu negizga tayangan holda mamlakatda yashaydigan turli xalqlar va millatlarning ham xususiyatlarini, maqsad va manfaatlari bilan o‘zaro mushtarakligini ta’minlaydi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng jismoniy tarbiya va sportga katta e’tibor berildi. Sportchilarimiz Osiyo hamda jahon miqyosidagi musobaqalarda yaxshi natijalarga erishib, O’zbekiston bayrog‘ini yuqori ko‘tarishmoqda. Sportning bu darajaga ko‘tarilishida Prezidentimiz I.A.Karimovning hissasi kattadir. Jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish uchun bir qancha ishlar amalga oshirildi. Bulardan «Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish to‘g‘risida»gi Qarori, «Sog‘lom avlod uchun» nodavlat dasturi, «O’zbekistonda bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzish to‘g‘risida»gi Farmoni va boshqa bir qator xukumat qarorlari sport harakatini rivojlantirishga yo‘l ochmokda. Jismoniy tarbiya va sportga kundan-kunga qiziqish uyg‘onib boriladi. Chunki odamlarning sog‘lomligini takomillashtirish, jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishining ajralmas qismidir. Yosh avlodni har tomonlama: aqliy, axloqiy va jismoniy jihatdan rivojlanishida jismoniy tarbiya asosiy o‘rinlardan birini egallaydi. Shuning uchun O’zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida»gi Qonunida «Maktabgacha yoshdagi bolalar, o‘quvchilar, talabalar salomatligini asrash va mustahkamlash, ularda jismoniy barkamollik ehtiyojini shakllantirish maktabgacha tarbiya muassasalari va o‘quv yurtlarining asosiy 6

vazifasi hisoblanadi» deyiladi. 2 Chidamlilikni oshirish uchun bir qator mutaxassislar o‘z uslubiyatini tavsiya etishgan. Lekin hozirgi kun da o‘quvchilarni tayyorlashda umumiy chidamlilikka kam e’tibor berilmokda. Eng avvalo bolalik davri-dan boshlab sport yuklamalarini yaxshi taqsimlash kerak, umumiy chidamli likni rivojlantirishga katta e’tibor qaratish lozim . Inson chidamli bo‘lishi uchun organizmdagi turli tizimlarning yaxshi rivojlani-shiga erishish lozim. Chidamlilik darajasini oshishi, birinchidan: yurak-qon tomiri faoliyatini kuchaytirishni; ikkinchidan, funksional tizimlarning faoliyati jarayonida paydo bo‘ladigan quvvatni tejab-tergab sarflashni; uchinchidan, funksional imkoniyatlardan iloji boricha to‘la foydalanishni ko‘zda tutadi. Umumiy chidamlilikni tarbiyalashda, trenirovkani bir tekisda va har xil o‘zgaruvchan mashqlar uslubini variantlaridan foydalanishni taklif qiladilar. Maxsus chidamlilik kurashning talabiga qarab bajariladi. Bir tekislik uslubning ijobiy tomoni shundaki, u faoliyat tizimini bir-biriga bog‘liqligini ish bajarishda kislorod talabini ta’minlovchi yuklamani oshib borishi bilan bog‘liq. Uquv muassasalarida kurash musobaqalar dasturiga kiritilgan. Usmirlar bu musobaqada ishtirok etishlari uchun umumiy tayyorgarlikni amalga oshirish zarur. Bu esa bolaning organizmini ushbu musobaqaga tayyorlangan bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydi. Lekin, o‘quvchi yoshlarni ko‘pchiligi berilgan mezonlarni bajara olishmaydi. Shu sababli, yuqoridagi ma’lumotlarni inobatga olgan holda, o‘smirlarda chidamlilikni rivojlantirish bugungi kunning dolzarb muammosidir. Maqsad . Yuqori toifali kurashchilar hamda zahiradagi sportchilarni tayyorlash jarayonida chidamlilikni nazorat qilish. Kurashchilarning chidamlilik mahoratini takomillashtirish yo‘li bilan sportchilarni musobaqa tayyorlash. 2 O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining « Sog ‘ lom avlod uchun » ordenini ta ’ sis qilish to ‘ g ‘ risidagi Farmoni (1993- yil 4 mart ) « O ’ zbekiston ovozi » gazetasi , 1993 yil 5 mart . 7

BMIning vazifasi : Kurashchilarning sport tayyor-garligini oshirishda umumiy chidamlilikni vositalardan foydalanish, ularda chidamlilik samaradorligini oshiradi. Tajriba-sinov tadqiqotlari bazasi: Kasb-hunar kolleji bazasida o‘tkazildi. BMI obyekti : Kollej o‘quvchilarini chidamlilik qilib tarbiyalashga qaratilgan, jismoniy tarbiya darslari va sinfdan tashqarida olib boriladigan kurash bo‘yicha mashg‘ulotlar. Ishning yangiligi : Respublikada birinchi marotaba: Ishda chidamlilik o‘quv yili davomida turli hajmlarda sport mashg‘ulotlari bilan shug‘ullangan talabalarning o‘zlashtirishlarga ta’sirini o‘rganish; Uzlashtirishning musobaqa Yuklamalariga bog‘liq holda o‘zgarish darajasini o‘rganish; Sinov-imtihon mavsumi davomida talabalarning ruhiy-fiziologik ko‘rsatkich o‘zgarishlarini kuzatish. Ishning ahamiyati : Tadqiqot natijalari quyidagi hollarda qo‘llanilishi mumkin: Talablarning o‘qish davrida sport hamda aqliy bilimlarini o‘zlashtirish darajasini oshirish; Bo‘lajak mutaxassislarni kasbiy tayyorgarligi bo‘yicha yanada samarali uslublarni ishlab chiqish. BMI predmeta : kollej o‘quvchilarga chidamlilikni rivojlantirishni ilmiy- metodik shakllari va vositalar. Himoyaga chiqariladigan asosiy holatlar. Talaba kurashchilarning jismoniy ish qobiliyati va o‘zlashtirishni optimallashtirishga imkon bervchi yuklama hajmi; Musobaqa yuklamalari turli sharoitdagi jismoniy o‘zlashtirish dinamikasi; O‘quv muassasalaridagi kurashchilarning tajriba va nazorat guruhlarida umumiy va maxsus chidamlilik dinamikasi. Ishning strukturasi: Tadqiqot kirish, ikki bob, 4 bo`lim, umumiy xulosa, adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat bo‘lib, umumiy hajmi 51 betni tashkil etadi 8

1- Bob. TALABALARDA CHIDAMLILIKNI TARBIYALASHNING UMUMIY ASOSLARI 1.1. Muammoning qo‘yilishi. Mashg’ulot yuklamalari tuzilmasi sportchilar tayyorlash uslubiyati-ning markaziy bo’limlari qatoriga kiradi. M.Y.Nabatnikova fikricha, yuklamaning umumiy hajmi dinamikasi uchun xos bo’lgan yo‘nalishlarni bi-lish bilan cheklanish yaramaydi. Yuklamalarning umumiy tavsiflaridan turli parsial xajmlarni aniq va batafsil ochib berishga utish zarur. Trenirovka Yuklamalari tizimi muayyan ixtisoslik uchun xos bo’lgan maxsus sifatlarning rivojlanishini ta’minlashi lozim. M.A.Godik ishlarida yuklamaning umumiy tavsiflari -ixtisoslashganligi, yo‘nalishi, xajmi va koordinatsion murakkabligini asoslab bergan xamda yuklamani nazorat kilish uslublarini ishlab chiqqan. Biroq yillik tayyorgarlik sikli boskichlarida yuklamalarning umumiy va parsial xajmlarini rejalashtirish uslubiyatini tavsiflarga bulib kel-tirmagan. L.R.Ayrapetyansning ma’lumotiga kura, turli sport o’yinlarida yuklamalarni meyorlash mezonlari turli xilligi sababli yuklamalarning yillik va ko;p yillik dinamikasini, ayniqsa, ixtisoslashganligi hamda ko ordinatsion murakkabligi buyicha aniqlash va shuning asosida dinamikaning optimal variantini tanlash imkoniyati yo’q. Y.M.Portnov shunday xulosaga keladiki, sport holati rivojlani shini boshqarish uchun, birinchi navbatda, yuklamaning turli omillari (xajmi, shiddati, maksimal kuchlanishi, startlar soni va x.k.) va sport yuklamalari urtasida qanday bog’liqlik bo’lishini bilish lozim. Afsuski, muallif yuklamalarni hisobga olish uslublari va tartibini keltirmagan. V.N.Platonov yuklamalarni rejalashtirish davomida sportchilarning uch xildagi holatini ajratishni tavsiya etadi: bosqichdagi holat nisbatan uzoq vaqt hafta va oylar davomida saklanib turadi; kundalik holat bitta yoki bir nechta mashg‘ulotlar ta’sirida uzgaradi; tezkor holat ayrim mashqlar ta’sirida o’zgaradi va tez o’tib ketadi. Bu holatlarni baholash trenirovka mashg‘ulotlari, mikrotsikllari va 9

boskichlarining yo‘nalishini, tuzilish xususiyatini to‘g‘ri aniqlashga imkon yaratadi. Musobaka faoliyati (MF) tuzilmalarini sportchilar organizmining funksional imkoniyatlari bilan, MF ko’rsatkichlari bilan birga sportchi lar mashhlanganligi tuzilmasining anik son ifodasi bilan boglanganda trenirovka jarayonini oqilona tuzish mumkin bo’ladi. Bu ishlarda MF birlamchi hisoblanadi. U mashg’ulot vositalari va tuzilmalarini tanlashni xamda yuklamalarni rejalashtirishni aniqlab beradi. Biroq yuklamalarni meyorlash zarurligi to‘grisidagi takliflar amalga oshirilmay kolmokda. L.P.Matveyev ta’kidlaydiki, darsda yuklamani boshkarish uning op-timal xajmi va shiddatini ta’minlash demakdir. Yuklamani optimillash-tirish muammosi ko’p jihatdan uning jismoniy mashkdarda meyorlanishiga boglik. Jismoniy mashqlar shiddatini meyorlash xarakatlarni bevosita va bilvosita boshkarish uslubiyati orkali amalga oshiriladi. Bevosita boshka rish usullariga takrorlashlar soni, tezlik, qo‘llaniladigan tashqi ogirliklar o‘lchamlari va boshqa parametrlar to‘grisidagi kursatmalarni so‘z orqali tushuntirish kiradi. Bilvosita boshkarish uslublariga tashki sharo-itlarni uzgartirish kiradi, masalan, kum yoki opilka tushalgan yo‘lkadan yugurish, toqqa yoki tekis yo‘lkadan yugurish, musobaqa uslubiyatini kiritish va x.k.). 3 3 Abdiyev A . N . Borba . Organizatsiya vosstanovitelnogo treniro vochnogo protsessa v predsorevnovatelnom etape . - Monografiya , - T , 1997, 138 s . 10

1.2. Chidamlilik va uning tushunchasi to‘g‘risida. Talabalarda chidamlilikni tarbiyalash muammosi mamlakatimizda ilmiy tadqiqotlar predmeti sifatida mualliflar tomonidan ilgari surilgan edi. Ular mazkur harakat sifatiga «Organizimni charchash vaqtini orqaga suruvchi yoki charchash jarayonini keltirib chiqaradigan omil-larning paydo bo‘lishiga zid ravishda ish faoliyatini davom ettirish» xusu-siyatiga ta’rif berishgan. Keyinroq chidamlilik tushunchasi birmuncha kengaydi. Bunga sabab unga tashqi va ichki salbiy omillar xarakatidagi barqarorlik ham kelib qo‘shildi. Chidamlilik organizmning mehnat qobiliyatini saqlash muddatining davomiyligi va uning charchash yoki tashqi muhitning salbiy omillari ta’si-riga bardosh berish, qarshilik ko‘rsatish darajasi sifatida tavsiflanadi. So‘nggi yillarda chidamlilik va uning turlarini yigindisidan ibo-rat bo‘lgan yaxlit tushuncha sifatida ifodalanmoqda. Masalan: kuch chidamli-ligi, umumiy va maxsus chidamlilik, tezlik chidamliligi va x.k.. Adabiyotlarda shunday fikrlarni ham uchratish mumkin: xatto maxsus chidamlilik ham polimorf (ko‘p shaklli) sifat hisoblanadi. Uning ri-vojlanishi o‘zaro har xil alohada hamda asosiy sifatga qandaydir munosabatda bo‘lgan qator tarkibiy qismlar: umumiy chidamlilik, tezlik, maxsus, kuch kabilarning yig‘indisiga bog‘likdir. Maxsus chidamlilik ikki asosiy jismoniy sifat - tezlik va chidamlilikni sintezi hisoblanadi . Bu ikki sifat sport mahorati o‘sgan sari olib boriladigan maxsus kuch bilan mustaxkam aloqadadir. Maxsus chidamlilikka ham muallif lar taxminan shunday nuqtai nazardan yondoshadilar. Ularning fikricha, tezlikni musobaqaning eng mas’uliyatli davrida, sportchi eng charchagan paytida, chidamlilikni esa butun musobaqa davomida namoyish qilish kerak. Hozirgi zamonda chidamlilikning sifat jihatidan har xil turlari va darajalarini aks ettiruvchi yetakchi funksiyalar organizmning energetik imkoniyatlari demakdir, degan fikr ko‘pchilik tomonidan habul hilingan. Chidamlilik sifati, shu bilan birga, mashg‘ulot yuklamalari sifatining fiziologik belgilariga qarab baholash, 11

kurashchilarning sparringa tayyorlash uslubiyotini aniqlash va detallashtirish (batafsil o‘rganish) imkonini berdi. Fiziologik tamoyillar asosida jismoniy mashqlarni hisobga olish, qo‘llanadigan mashg‘ulot vositalarini ularning organizmga ta’sir hilish xususiyati va darajasiga ko‘ra aniq hamda tabaqalab ro‘yxatga olish uchun yo‘l ochadi. So‘nggi yillarda chidamlilik haqida gap ketganda, pedagogik va fi ziologik tushunchalarning birikib ketganligini kuzatish mumkin. Kundalik nutqimizga aerob va anaerob chidamlilik degan tushunchalar kirib keldi. Chidamlilik turlariga talab qiladigan sport mashgulotlar ta’siroti yo‘nalishini aniq ochib bera olmayapti, shuning uchun endi chidam lilik kichik turlarga ham tasniflanadigan bo‘ldi. Shu tariqa aerob chi damlilik qisqa muddatli, aerob, o‘rta va uzoq aerob chidamlilikka bo‘linadi. Anaerob chidamlilik ham xuddi shunday: qisqa muddatli, o‘rta va uzoq davom etuvchi turlarga bo‘linadi. Yuklamalar yo‘nalishi va shiddatini yurak-qon tomir urish tezligi nuhtai nazaridan asoslash to‘g‘risidagi taklif ham mavjud. Bunda yurak fao-liyatining asosiy mezoni sifatida yurak qisqarishi tezligi (YuQT) qabul qilingan. Muallif fikriga ko‘ra , kurashda shiddatning I darajada shugullanish umumiy chidamliligini oshirmaydi, faqatgina «sarflangan» kuchlarni tiklaydi (YuQT 114-132 ur/min), II darajada shugullanish umumiy chidamlilikni oshiradi (YuQT 174 ur/min), III darajada umumiy chidamlili gini shiddatli mashg‘ulotga moslashtiradi (YuQT 150- 174 ur/min).Yuqorida ko‘rsatilgan shiddat darajalari asosida chidamlilik sifa-ti kichik sinflarga bo‘linadi. Muallif umumiy, sur’at va kuch chidam-liligini ko‘rsatadi. Buning ustiga, sur’at chidamliligi, kurash olib borish xususiyatlariga qarab yana 3 turga bo‘linadi: a) qisqa chidamlilik; b) o‘rtacha; v) uzoq muddatli chidamlilik. Anik mashg‘ulotlar chidamlilikning barcha turlari orasida o‘zaro aloqada bo‘ladi. Masalan, razryadlilar guruhida umumiy va maxsus chidamlilik orasi-dagi o‘zaro bog‘liqlik korrelyatsiya koeffitsiyenti 0,48-0,70 ga teng bo‘ladi. Umumiy va tezlik, chidamlilik orasidagi aloqadorlik eng kam (K= 0,31 -0,62) deb topildi. Mashg‘ulotlar jarayonida muayyan yo‘nalish asosida, baja-rilgan ish umumiy, muhim ahamiyatga 12

ega. Yangi shug‘ullanuvchilar ustida taj-riba o‘tkazilganda, aerob ish umumiy chidamlilikni ko‘proq rivojlantirish va keskin mashg‘ulot olib borishga ixtisoslashganlar uchun eng maqbul ekan-ligi namoyon bo‘ldi. Sportning hozirgi zamon nazariyasi va uslubiyatida rivojlantirila-yotgan jismoniy sifatlar darajasini baholash haqidagi masala katta ahamiyat kasb eta boshladi (15,16). Ayniqsa chidamlilikka ko‘proh tayanadigan sport turlarida bu yaqqolroh ko‘zga tashlanmoqda (17,41). Muallif fikricha aerob va anaerob qobiliyatlarni rivojlantirish darajasini baholash oddiy fiziologik o‘lchashlar yo‘li bilan ham, ergometrik usullar, ya’ni maxsus sha-roitda bajarilayotgan ishni tashqi jihatdan o‘zgartirish yo‘li bilan ham amalga oshirilishi mumkin. Tashqi ko‘rsatkichlar murrabiy va sportchi bir-galiqda ish ko‘rayotgani uchun ham muhim sanaladi. Fiziologik nuqtai nazardan, aerob imkoniyatlar rivojlanishining eng ko‘p ma’lumot beruvchi mikdoriy ko‘rsatkichi maksimal kislorod is-te’moli (MKI), u inson qila oladigan eng ko‘p kislorod miqdori hisoblanadi. MKI to‘g‘ridan-to‘g‘ri aniqlash hamda «masofa-vaqt» aloqadorligining tahliliga asoslanib kritik tezlik to‘g‘risidagi tushuncha kiritilgan .Razryadli sportchilarning maxsus chidamliligini nafasni tutib tu-rishga ko‘ra baholash to‘g‘risidagi taklif ham bor, chunki chidamlilik bilan nafasni tutib turishi kattaligi orasida yetarlicha yaqin bog‘liqlik mavjud-ligi aniqlangan. Yuqori malakali sportchilarda bu bog‘liqlik ancha kuchsiz-' lanib holadi (26). Chidamlilikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar sport bilan shug‘ullanuvchilar organizmining funksional holatida fiziologik, biokimyoviy va boshqa o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi; o‘pkada almashinuv hamda kislorod iste’moli ko‘payadi, qonning tomir urishi vaqtidagi va daqiqadagi hajmi, undagi sut kislotasi miqdori oshadi va h.k. Hozirgi zamon tasavvuriga ko‘ra sportchilarda tinch holatda lak-tat darajasi 20 mg /% gacha ko‘payadi. Aralash zonada mashg‘ulot o‘tkazilganda, ya’ni shiddat bilan nisbatan bir tekis ta’minlanuvchi zonada aerob va ana erob manbalardan sut 13

kislotasi konsentratsiyasi yuzaga keladi. Musobaqa vaqti eng yuqori bo‘lgan hollarda laktat darajasi ham shu sportchi uchun eng yuhori ko‘rsatkichlarga yetadi. Qonda sut kislotasi konsetratsiyasi 20 mg% dan oshganda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar anaerob zonadagi faoliyat hisoblanadi. Bajarilayotgan ishni energiya bilan ta’minlanishining umumiy kuchida ana erob oksidlanish ulushi ko‘payib ketadi. Razryadli sportchilarda barcha o‘zgarishlar kamroq ko‘zga tashlanadi. Muallif ma’lumotlariga ko‘ra , razryadlilaridan sut kislotasi miqdori taxminan 13 mg/% ni, yuklamadan so‘ng 19 mg% ni, yuklama berilganidan 2 soat o‘tgach 16,5 mg/% ni, 4 soat o‘tgach 10 mg/% ni, yuklama berilganidan so‘ng oradan 24 soat o‘tgach esa 11 mg% ni tashkil etadi. Mushak faoliyatidan keyin qondagi sut kislotasi miqdori tahminan 45 mg/% ga yetganda, kislorod qarzi laktat funksiyasi hosil bo‘lishi boshlanadi. Demak, qonda yig‘iladigan sut kislotasi maksimal miqdori bilan O 2 - qarzning laktat fraksiyasi kattaligi orasida to‘g‘ridan-to‘gri aloqa bor. Boshqa mualliflar tomonidan «Tegirmon» usulida otishda maxsus chidamlilik hamda kuch sifatlari xususiyatlari orasida tik turish-dan «ko‘prik» holatiga o‘tishga nisbatan ko‘proq jihatlari ko‘rsatib berilgan. Mazkur mualliflar ushbu mashqlarni mashg‘ulot jarayonini kurish masalasiga umumiy yondashuvdan alohida-alohida yondashuvga o‘tishni taklif qiladilar. Ushbu va yuqorida aytib o‘tilgan mashqlar sport mahorati o‘sib borgan sayin tezlik sifatlaridan foydalanish darajasini tahlil qilib, xuddi shunday xulosaga kelish mumkin. «Tegirmon» usulida otishda tezlik sifatlaridan foydalanish darajasi 81-83% ga, tik turishdan «ko‘prik» holatiga o‘tishda esa 73-78% ga teng bo‘ladi (60). Kurashchilarning xalqaro musobaqalarga tayyorlashning usuliy yo‘naltirilganligini belgilashda quyidagilarni hisobga olmoq l ozim: max sus jismoniy tayyorgarlikning omillar asosidagi «surati» o‘z tarkibiga tezlik imkoniyatlari yigindisini, umumiy chidamlilikni, maxsus chidamli-likni oladi. Bu sifatlarning manekenni 15 marta tashlash mashqida qo‘shgan ulushi 70 % ni, manekenni 8 marta tashlash mashqida qo‘shgan ulushi esa 77 % ga teng. Eng muhimi maxsus 14

chidamlilik omili sanaladi. (manekenni 15 marta tashlashda - 31%, manekenni 8 marta tashlashda esa - 26,3%). Kurashchilarning sport formasini takomillashtirish . Kurashchilarning sport formasini takomillashtirishda omillar o‘rtasida maxsus chidamlilik alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki bellashuv qoidasi o‘zgarishi bilan kurashni yuqori sifatda o‘tkazish charchashga qaramasdan texnik harakatni bajarish kerak. Kurashchining chidamliligi musobaqa jarayonida ma’lum muddatda sa-marali ishlash qobiliyatidir. Ishning ko‘p davom etishi toliqish bilan chegaralanadi. Shuning uchun ham chidamlilik organizmni charchashga qarshi turish qobiliyati va yuklanishdan keyin ish qobiliyatini yana qaytib tiklash bilan xarakgerlanadi. Chidamlilikda barcha jismoniy sifatlar va sportga tayyorgarligi-ning hamma tomoni (texnik, taktik va g‘oyaviy-irodaviy) o‘z ifodasini topa li. Organizmning funksional chidamliligi barcha a’zolarning barobar tayyorlanganligiga bog‘liq, asab hujayralarining ish qobiliyati nafas olish, qon aylanish va boshqalar bilan belgilanidi. Chidamlilikni rivojlantirishda yurak-tomir va nafas olish siste-malarida katta o‘zgarishlar ro‘y beradi. Misol uchun nafas olish tezlashib chuqurligi ortib yurak- tomir urishi sur’ati daqiqada 220 zarbgacha yetadi. Maksimal AB ancha oshib, minimal AB pasayadi. Qonning sirkulyar aylanish miqdori uning rezervidan chiqishi hisobiga ancha ortadi. Tayyorlov sistemasi va ichki sekretsiya organlari ham katta yuklanish bilan ishlaydi. Kurashchi bunday o‘zgarishlar sharoitida mashg‘ulotni davom ettirib ortib borayotgan charchashga qarshi turadi, ayni vaqtida barcha organlar va sistemalarni shu sharoitda yanada ko‘p harakatga va muddatli ishlatishga o‘tadi. Mashg‘ulot jarayonida quyidagi belgilar bo‘yicha chidamlilik belgilanadi. -tomir urish sur’atini sekinlashtirish; -maksimal AB ma’lum darajada pasayishi; 15

-dam olishda nafas olish suratini bir oz kamayishi; -nafas olishda u ni ushlab turish vaqtini oshishi; -o’pka hayotiy hajmini ortishi. Organizmning yuklanishdan keyin kuchni qayta tiklash jarayonida normatonik reaksiya tipini ko‘tarilishi. Mashq bilan tayyorlanganlik ko‘rsatkichini quyidagicha aniqlash mum-kin: ertalab ko‘zni ochish bilan yotgan holda bir daqiqada necha marta tomir urayotganligini hisoblashni takrorlash. Yotgan holda hamda turgan holdagi tomir urishining farqi, mashg‘ulot to‘g‘ri tashkil qilingan bo‘lsa muayyan barqaror bo‘ladi. Bu farqning oshishi organizmdagi funksiyalarni noto‘g‘ri o‘zgarishini, kamayishi esa chidamlilikni to‘g‘ri tashkil qilinganligidan dalolat beradi. Trenerlarning anketalarga bergan javoblari quyidagilarni ko‘rsatadi: 82 foiz kishi kurashda umumiy chidamlilikni roli katta deb o‘ylasa, 100 foiz trenerlar kurashda maxsus chidamlilik muhim deb hisoblaydi. Umumiy va maxsus chidamlilikni rivojlantirish. Sport amaliyotida umumiy va maxsus chidamlilik farqlanadi. Umumiy chidamlilik o‘rtacha shiddatda uzoq, davom etadigan ishlarda-gi chidamlilik bo‘lib barcha mushak guruhlarni ishga soladi. U maxsus chidamlilikni tarbiyalash uchun baza yaratadi. Quyidagilar umumiy chidamlilikni manbai bo‘lib hisoblanadi. Kurashchi o‘zining butun mashq davomida umumiy chidamlilikni tar biyalash va uni saqlab turish bilan shug‘ullanadi. Maxsus bardoshlik kurashchilarning doimo o‘zgarib turuvchi bellashuv sur’ati raqib tomonidan muntazam tahdid sharoitida uzoq vaqt davom etgan faoliyatga nisbatan chidamlilik bilan harakatlanadi. Kurashchining musobaqalarga tayyorgarligi maxsus chidamlilikni ri vojlantirish bilan qo‘shib olib boriladi. Uning ish qobiliyati mashg‘ulot yuklanishi ta’sirida sezilarli darajada toliqquncha ayrim vaqtlarda eng yuqori nuqtaga yetgan bo‘lishi orqali ta’minlanadi. Ko‘pincha bellashuv da ku-rashchilarga 510 sekund taklif 16

qilinadi. Chidamlilikni tarbiyalash metodlari. Chidamlilikni tarbiyalash uchun quyidagi metodlardan foydalaniladi. Bir tekis bajariladigan mashq metodi umumiy chidamlilikni tar-biyalashda qo‘llaniladi. Bu metod kurashchining tomir urishi bir daqiqada 130 dan ko‘p bo‘lmagan holda muntazam muddatda bajariladigan maksimal tinimsiz mashg‘ulotning tayyorgarlik davrida o‘kuv bellashuvlarida qo‘llaniladi. Ko‘pchilik holatda bir tekis bajariladigan mashq metodida bajariladigan yuklanishni kam deb hisoblash mumkin. Uzgaruvchan mashq metodlari umumiy va maxsus chidamlilikni tarbiyalash uchun qo‘llaniladi. U maksimal tomir urishi daqiqada 180 bo‘lganda uzgaruvchan shiddat bilan bajarilgan uzluksiz ish bilan xarakterlanadi. Mashq sifati kurash turlari vaqti-vaqti bilan tezlikni o‘zgartirgan holda yugurish, sport o‘yinlari turlaridan foydalaniladi. Tayyorgarlik davrida ayrim uch daqiqali bellashuvlarda qo‘llaniladi keyin ular birlashtiriladi. Bellashuvlarni to‘liq o‘tkazishdan yuklanishlarni takrorlash hosil bo‘lib buning yakunida kurashchining ish qobiliyati yanada oshadi. Intervalli mashqlar metodi kurashchining maxsus chidamliligini bir yo‘nalishda oshirish maqsadida qo‘llaniladi. U ham takroriy mashq metodi kabi bir xil mashqlarni qaytarish bilan xarakterlanib, ma’lum dam olish oralig‘i bilan bajariladi. Musobaqa metodi kurashchilarni bevosita musobaqaga tayyorlash uchun qo‘llaniladi. Bu metoddan mashgulot jarayonida ko‘p foydalanish shart emas. Kurashchining jismonii tayyorgarligi jarayonida o‘yin metodi umumiy va maxsus jismonii taiyergarlikni oshirish maqsadida qo‘llaniladi. Kurashchilar bellashuvda o‘z vaqtida tegishli himoya va qarshi hujum bilan javob berishga majbur qiluvchi o‘yin xarakterlaridan foydalaniladi. Mashqning hajmi va mazmuni pedagogik topshirigi bilan belgilanadi. Misol uchun besh polvon uchun besh gimnastika snaryadidan bekatlar tuziladi, ularda kuch va kuch-chidamliligini tarbiyalash vazifasini hal qilish mumkin. Aylanma trenirovka metodida musobaqa metodining metodik xususi- 17

yatlari mavjud. Uni shuningdek takroriy va dam olish oralig‘i bilan bajariladigan metodlar bilan aralashtirib qo‘llansa ham bo‘ladi. O’rta maxsus o‘quv muassasalari talabalarida chidamlilikni rivojlantirish masalalari. Organizmning aerob va anaerob imkoniyatlari mashqni bajarish shiddati va davom etish vaqti, takrorlash soni va dam olish oraliqlariga bog‘liq. Shu bilan bir qatorda tekshiruvchilarning diqqati sportchilar uchun eng kerakli jismoniy sifat, chidamlilik va uni tarbiyalash uslublari to‘g‘risida hamda uni takomillashtirishga kam e’tibor berilgan. Ayniqsa bolalar va o‘smirlarda chidamlilikni o‘rganish muammosi suyet o‘rganilgan. Ko‘pchilik ishlar yosh xususiyatlari bo‘yicha yosh sportchilarda emas, balki sport bilan doimiy ravishda shug‘ullanmagan o‘quv muassasasi bolalarida olib borilgan. Yosh sportchilarda chidamlilikni tarbiyalash bo‘yicha tekshirish ishlari olib borilgan. Bu ishlarni ilmiy va metodik tomondan yoshlarni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega bo‘lsada, umuman chidamlilik muammosini yechish uchun to‘liq javob bera olmaydi. Muallif tomonidan o‘tkazilgan tekshiruv ishlarini ko‘rsatishcha, aylanma trenirovka uslubini yengil atletikaga, yugurish, o‘yin va musobaqa shaklida qo‘shib o‘tkazish 15-17 yoshli o‘smirlarni chidamliligini oshirish, shuningdek boshqa jismoniy sifatlarni ham rivojlanganligini ko‘rsatishgan. Yosh o‘smirlarni o‘rta masofaga yugurish bo‘yicha bo‘lg‘uvchi mutaxassis- ligiga kirish uchun, chidamlilik, kuch, tezkorlik va boshqa jismoniy sifat-larga yo‘naltirilgan trenirovka vositalaridan har tomonlama foydalangan holda ularni jismoniy tayyorgarligini oshirganligi aniqlangan. Bunda boshlang‘ich sport tayyorgarligi davrida mashg‘ulotning umumiy vaktidan 50 foizini chidamlilikni tarbiyalashga, 25 foizini tezkorlik va 25 foizi-ni kuchni tarbiyalashga qaratish kerakligi uqtirilgan. Boshqa bir hancha tadqiqotlarda umumiy chidamlilikni samarali oshirish uchun qisqa vaqt ichida takrorlangan, uncha katta bo‘lmagan interval dam olish oralig‘ida ham ijobiy natijaga erishish mumkinligi ko‘rsatilgan. 18

Bolalar va o‘smirlarda chidamlilikni tarbiyalashda, organizmning funksional tayyorgarligi sustligini e’tiborga olgan holda sekin va ilmiy yondoshish kerak hamda bu yosh davrida ko‘proq tezkorlik sifatlarini tarbiyalash kerakligini ko‘rsatishgan. Ayrim olimlarning fikricha, chidamlilikni rivojlantirishda juda ehtiyot bo‘lish, maktab yoshidagi bolalarda umumiy jismoniy tayyorgarlikni to‘liq berilmaganligini tasdiqlaydi. Har bir o‘qituvchi mashqlar shiddatini individual va o‘kuvchining tayyorgarligiga bog‘liq ekanligini unutmasligi kerak. Yangi shug‘ullanayotgan bolalarda maksimal shiddatdan 75-80% bir chegarani tashkil qilsa, yaxshi tayyorlangan sportchilarda Zsa boshqachadir. Maktab o‘quvchilarida hosil bo‘lgan charchashni asab tizimining katta qo‘zg‘atuvchilariga kichik turg‘unlikda bo‘lishi sababli qisqa vakt ichidagina yenga oladi. Chidamlilikni rivojlantirishda umumiy chidamlilik mashqlarini asta-sekin 15-20 daqiqagacha bajarib borganda rivojlanadi. O‘smirlarda umumiy chidamlilikning asosiy natijasi bo‘lib, kislorodni maksimal qabul qilish ish qobiliyatining asosiy ko‘rsatkichidir. Yosh sportchilarda chidamlilikni rivojlantirish . Muallif trenirovkada umumiy chidamlilikni rivojlantirish uchun ho‘llanadigan usullar va uslublari, shuningdek bir guruh trenerlar tomonidan o‘tkazilgan tajriba hamda uning natijalarini ta’riflab bergan. Muallif ta’kidlashicha, aerob xususiyatdagi ishga bo‘lgan chidam-lilik darajasi orqali, masofali va o‘zgaruvchan uslublarning tegishli re-jimlarini qo‘llash yordamida oshirish mumkin. Oralikli asosiy uslub shu narsani tashkil qiladiki, nisbatan yuklamali ish bajarilgandan so‘ng dam olish oraliqlari vaqtida yurak urish hajmi eng katta ko‘rsatkichlarga yetadi. Yosh sportchilarning aerob imkoniyatlarini oshirish uchun muvaffaqiyatli qo‘llaniladigan trenirovka usullaridan biri - bu masofali usuldir. Masofali uslubda yurak qisqarish tezligi 140 ur/min dan 170 ur/min gacha bo‘lib, yurakning funksional 19

imkoniyatlarini oshirish, kapi-lyarlar sig‘imini kengaytirish, hamda kislorod iste’mol qilish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar imkoniyatlarini oshirish uchun samarali hisoblanadi. Aerob xususiyatdagi ishda o‘zgaruvchan tezlik bilan ishlash keng qo‘llaniladi. Bunda nisbatan yuqori va nisbatan past tezlik bilan yugurib o‘tiladigan bo‘laklarni o‘zgartirib turish, bo‘laklar shiddatini yurak-qon tomir urishini 160-170 gacha oshirishni hamda oxirida, «kam shiddatli bo‘lakda YuQTU 140-145 gacha kamaytirishini nazarda tutadi». Mashqlar davomida YUQTU 130-150 ur/min atrofida bo‘ladi. Ish ki slorod rejimi bo‘yicha shiddatli turg‘un sharoitlarda kechadi va samarador-likni pasaytirmasdan bajarilishi mumkin. Asosan past sur’atda to‘liq koordinatsiyali harakatlar bilan suzish qo‘llaniladi. Muallif (50) ta’kidlashicha umumiy chidamlilik quyidagi us-lublar bilan rivojlantiriladi: ravon yoki masofali uslub. Sportchi 20 daqiqa ichida bir tekis (ravon) rejimda tomir urushi 150-160 ur/min atro-fida bo‘ladi. Quruhlikda 20 daqiqadan 70 daqiqagacha davom etadigan kross yugurishi, chang‘ida yugurish yoki eshkak eshish (3 soatgacha) qo‘llanilganda ish shiddatiga ko‘ra tomir urish tezligi 165-180 ur/min gacha oshadi. Bunday ish rejimi umumiy chidamlilikni oshirish uchun samarali hisoblanadi. Ish da-vomiyligi 45-90 soniya atrofida, ya’ni 50-100 m belgilanadi. Dam olish oralig‘i shunday belgilanadiki, pauza oxirida tomir urishi 100-120 ur/min gacha pasayishi lozim. Masofalar o‘rtasida dam olish suyet (masofali uslub) yoki faol (o‘zgaruvchan uslub) bo‘lishi mumkin. Mualliflar tayyorgarlik davrida umumiy chidamlilikni oshirishga katta e’tibor berganlar. Yosh sportchilar trenirovkasining tayyor garlik davrida past va o‘rtacha shiddatli mashqlarni qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Ularning hajmi suzish yoki yugurishdan umumiy hajmidagi 65% ni tashkil etishi lozim. Bu umumiy chidamlilik va boshqa jismoniy sifatlarning o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi hamda shu orqali turli ma-sofalarda sport natijalarining yaxshilanishiga qulay sharoit yaratib bera-di. Bu davrda uzoq masofalarga turli usullarda yugurish uchun alohida o‘rin ajratiladi. 20

Nisbatan katta bo‘lmagan shiddatda uzoq ishlash umumiy chidam lilikni rivojlanishini yuqori darajaga ko‘taradi va keyinchalik yuqori shiddatda bajariladigan yugurishlarni og‘riqsiz yengil o‘tishga imkon bera-di. 14-15 yoshdagi sportchilar trenirovkasida stayyerlik mashqlarining umumiy hajmdan 65%gacha oshirilishi salomatlikka salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi, funksional imkoniyatlarni oshirishga yordam beradi, asosiy jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasiga ijobiy ta’sir etadi . Yosh sportchilar umumiy chidamlilikni tarbiyalashda suzish tayyorgar-ligini asosiy uslublarining (ravon, o‘zgaruvchan, oraliqli, takroriy) sal biy nisbati muhim ahamiyatga ega. Muallif hisoblashicha, umumiy chidamlilikni oshirishning aso siy sharti - bu past va katta shiddatdagi ishga muvofiq keladigan rejimda trenirovka yuklamalarini uzoq vaqt bajarishdir. Trenirovka yuklamasini hajmi katta bo‘lishi kerak, chunki umumiy chidamlilikning asosiy tarkibi uzoh vaqt ko‘rsatishni tahazo etadi. Buning ma’nosi shundaki, umumiy chidamlilikni rivojlantirishga qaratilgan trenirovka qilishda shiddat qisqa muddatga kritik chegaradan chiqishi zarur, biroq har bir trenirovka seriyasi yoki mashg‘uloti katta kislorod qarzini chiqarmasligi lozim. Ushbu asosiy tamoyillariga muvofiq umumiy chidamlilikni rivojlantirishga qaratilgan trenirovkada ravon va o‘zgaruvchan uslublar qo‘llanishi mumkin. Muallif (9) umumiy chidamlilikni rivojlantirishga qaratilgan trenirovkalarda ravon va o‘zgaruvchan uslublarni qo‘llashni tavsiya etadi. Ravon (bir tekis) trenirovka uslubi 1500 m va undan katta masofalarga to-mir urishi 140 dan 150 gacha bo‘lganda uzoq davom etadigan uzluksiz suzishni nazarda tutadi (masalan, 1 marta 500 m, 2-3 marta 300 m). Tayyorgarlik davrining birinchi boshichida «Fartlek» ancha katta bo‘laklarni o‘tishni o‘z ichiga oladi (YUQTU- 150 dan 170 gacha). Musobaqa davriga yaqin o‘tiladigan bo‘laklar ancha qisqaradi, tezlik oshadi, tomir urishi 170-180 ur/min gacha yetadi. Shiddatli trenirovka quyidagicha tavsiflanadi: ish «parsiyalari-ning» shiddati 21

tomir urishini 160-180gacha olib kelishi lozim. Dam olish faol yoki suyet bo‘ladi. Ularning davomiyligi 15 soniyadan 45 soniyagacha, tak-rorlash soni -10 dan 30 martagacha. Muallif (61) ta’kidlashishicha, trenirovkasida aerob imkoniyatlar-ni oshirish uchun oraliqni va masofali uslublar keng qo‘llaniladi. Aerob imkoniyatlarni oshirish maqsadida oraliqli uslubni qo‘llay turib, fiziologik yondoshishga asoslangan tamoyillarga amal qilish zarur. «Tegirmon» mashqini o‘tish davomiyligi 1 -2 daqiqadan oshmasli-gi lozim. Trenirovka jarayoni uzunligiga qarab dam olish oraliqlari davomiyligi 40-90 soniya atrofida bo‘ladi. Mashqlarni bajarishda ish shiddatini aniqlayotib yurak-tomirini yurishi tezligini hisobga olish lozim.(170-180 ur/min ish oxirida, 120-130 ur/min faza yakunida) Masofalar trenirovkada qo‘yidagi asosiy holatlarni hisobga olish zarur. Ish shiddati urish hajmining va kislorod qabul qilish darajasining yuqori o‘lchamini ta’minlashi lozim. 10 daqiqadan 90 dahihagacha bo‘lgan ish bunday sharoitlarga javob be-radi. Kurashda bu tez yakunlanadigan saprring bo‘lib, u tomir urishi 145-175 ur/min atrofida bo‘ladi. Ushbu uslublardan tashqari, aerob hususiyatdagi ishda chidamlilikni rivojlantirish uchun o‘zgaruvchan tezlikdagi masofali yugurish keng qo‘llaniladi. Bunda nisbatan yuqori va nisbatan past tezlikda yugurib o‘tiladigan bo‘laklarning almashinuvi «shiddatli» bo‘lak oxirida yurak qisqarishi tezligini 140 ur/min gacha oshirishni talab etadi. Yuqorida bildirilgan fikrlardan kelib chiqib, shunday xulosa qilish mumkinki hamma mualliflar bir fikrga kelib, umumiy chidamlilik ni ravon va oraliqni uslublar yordamida rivojlantirish zarurligini ta’kidlaydilar. Biroq mazkur uslublarning makrotsiklda qay tarzda uyg‘unlashishiga befarq qarab bo‘lmaydi. Ularning quyidagicha uyg‘unlashuvi samarali hisoblanadi, ya’ni bunda turli uslublar doirasida bajariladigan mashhlar nisbati o‘lchanadi: avval (tayyorgarlik davrining birinchi 22

qismida) ishning umumiy hajmi bir tekis (ravon) asosida, keyinchalik esa tayyorgar - lik davrining oxirida va musobaqa davrining boshida oraliqli uslubida bajariladi. Bunday nisbat aerob imkoniyatlarning har tomonlama rivojla-nishiga yordam beradi, boshqa sifatlari va qobiliyatlarini rivojlantirish-ga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Mashg‘ulot jarayonida qo‘yidagi asosiy uslublar: ravon, o‘zgaruvchan, oraliqli, takroriy musobaqa uslublari qo‘llaniladi. Ular bir-biridan sparringni tez va uzoq davom etishi, tezlik bilan mashqlarni bajarish, mashqni bajarishlar soni va dam olish hususiyatiga qarab ajralib turadi. Yuklama o‘lchamlari o‘zgartirilganda trenirovka asosan tezlik, umumiy chidamlilik yoki maxsus chidamlilikni tarbiyalashga qaratilgan yo‘nalishga ega bo‘ladi. Uzgaruvchan uslub turli shiddatdagi yuklamalarning almashib turi-shidan iborat. Sportchi yuqori tezlikda mashq bo‘lagini (masalan, 1 minut tashlab otishlar) ancha past davom ettiradi. Yuqori tezlikda va hotirjam bajariladigan mashqlar nisbati sportchi tayyorgarligiga bog‘liq. Yuqori shiddat bilan bajariladigan mashqlar o‘rtacha tezlikda bajariladigan mashqlar nisbatiga umumiy chidamlilikni oshirishiga, ancha tez-maxsus chi damlilikni tarbiyalashga yordam beradi. Oraliqli trenirovkada ikkita yo‘nalish ajratiladi - umumiy va maxsus chidamlilikni rivojlantirish. Shunday qilib yuqorida bayon qilinganlarga xulosa tariqasida aytish mumkinki, umumiy chidamlilikni tarbiyalash uchun sport trenirovkasining kompleks uslublaridan foydalanish hamda chidamlilikni rivojlantirish maqsadida sparring va mashqlar bajarish tezligi tayyorgarlik darajasiga muvofiq holda vositalarni tanlash zarur. Ish jarayonida quyidagi vazifalar hal qilindi: Uquv adabiyotlari va respublikamizning meyoriy hujjatlarini o‘rganish; Kollej talabalarining umumiy chidamliligini aniqlash; Jismoniy ish qobiliyati va chidamlilik o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni o‘rganish yo‘llarini aniqlash; Chidamlilikni yoshiga qarab tarbiyalash vositalari va uslublari. 23

Uquv yili davomida talabalarning akademik zlashtirishlari va sport mahoratini rivojlantirishni o‘rganish. Pedagogik tajribalar natijalarining samaradorligi qo‘yidagi me-zonlar bilan baholandi: 1. O‘quvchilarning yoshi bo‘yicha jismoniy tayyorgarlik ko‘rsatkichlaridagi o‘zgarishlar o‘lchami; 2. Uquvchilarning chidamlilik sifatlarini baholovchi ko‘rsatkichlaridagi o‘zgarishlar o‘lchami; 3. Uquvchilarning jismoniy charchashi o‘zgarishidagi o‘zgarishlar o‘lchami; 4. O’quvchilarning submaksimal, jumladan kurashchining chidamlilik ko‘rsatkichlarining o‘lchami. Ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o‘rganish va tahlil hilish. Ushbu uslub BMIning hamma vazifalarini hal etish uchun foydala-nildi va tadqiqot vazifalarini tanlashda hamda olingan natijalarni muhokama etishda asosiy uslub bo‘lib xizmat qildi. Adabiyotlarni tahlil qilish jarayonida dare va daredan tashqarida utkaziladigan seksiyalardagi mashg‘ulotlarni tashkil etishning umumiy va maxsus qonuniyatlari, maxsus funksional xususiyatlarining uslublari o‘rganildi. Mazkur uslub tadqiqotning ishchi farazini oldinga surishga imkon tug‘dirdi va ba’zi nazorat xulosalarni chiqarishga yordam berdi. Pedagogik kuzatishlar. Pedagogik kuzatishlar talabalarning umumiy chidamliligini tayyor garlik dinamikasining yoshiga qarab tahlil qilish, maxsus funksional xu-susiyatlarini amalga oshirish uchun foydalanildi. Pedagogik kuzatishlar va nazorat testlari. Tadqiqotlar jarayonida tekshiruvchilarning umumiy jismoniy tayyorgarlik darajasini baholash maqsadida turli nazorat mashqlari qo‘llanildi. Jismoniy rivojlanishi, umumiy va maxsus chidamlilik darajasini baholash hamda aniqlash uchun testlardan foydalanildi. 1. Tajriba o‘tkazish mobaynida talabalarning jismoniy rivojlanishi, 24

jismoniy tayyorgarligi, har kungi mashqlarni o‘zlashtirishiga qarab yondashildi. 2. Talabalarning jismoniy tayyorgarligini aniqlash. 3. Tadqiqotlar jarayonida talabalarning umumiy chidamlilik darajasini baholash maqsadida turli nazorat mashqlari qo‘llanildi. Bularga: 4. Arg‘imchoq aylantirish; 5. Gavdani poldan ko‘tarish; 6. Yuqori turnikda tortilish; 7. 3000 metrga yugurish; 8. Matematik statistik uslublari. 9. Tadqiqot natijalari statistik usul bilan ishlab chiqildi, unda o‘quvchilarning yoshi va submaksimal zona bo‘yicha ko‘rsatgan ko‘rsatkichlari hisoblandi, shuningdek statistik farazlar (styudent 1-mezon bo‘yicha), o‘rta arifmetik qiymat tekshirildi. 4 4 Abdiyev A . N . Borba . Organizatsiya vosstanovitelnogo treniro vochnogo protsessa v predsorevnovatelnom etape . - Monografiya , - T , 1997, 138 s . 25

2- Bob . CHIDAMLILIKNI KOLLEJ TALABALARIDA RIVOJLANTIRISH 2.1. Chidamlilikni rivojlantirish Chidamlilikni keng ma ’ nosi ostida organizmning noxush ta ’ sirla - rini bartaraf eta olish qobiliyati tushiniladi . Fizikaviy tomondan chi - damlilik bu sportchi organizmining turli yuqori darajadagi jismoniy yuklamalarga bardosh bera olish qobiliyati . Kurashchining kurash vaqtida berilgan yuklamalarga bardosh bera olishi , organizmning bardosh bera olmaslik ko ‘ rsatkichi ish qobiliyatining pasayishi bilan tushuntiriladi . Kurashchining chidamliligi kurashning yuqori tempda davom etgan vaqti va butun musobaqa davomida saqlangan xo - lati bilan o ‘ lchanadi . Kurash jarayonida sportchiga quyidagi talablar qo ‘ yiladi : katta hajmdagi ishni bajarish va ish faoliyatini yuqori darajada uzoq vaqtgacha ushlab turish , bu talablarning bajarilishi kurashchining mushak , yurak qon tomir tizimi , asab tizimi faoliyati va alohida ish bajarayotganda qiladigan mashqlarini , butun musobaqada bajara olish qobiliyatiga bog ‘ liq . Shunday qilib , chidamlilikni rivojlantirishga o ‘ tishdan oldin ku - rashchi mashqlardan shunday foydalanishi kerakki , butunlay mashqlar yurak qon - tomir tizimi , nafas olish tizimi , asab tizimi , mushak tizimlariga yuqori funksional ta ’ sir ko ‘ rsatsin . Nafas olish tizimining funksional o ‘ sishi , nafas olish tizimi bo ‘ lgan talablarning yuqoriligi bilan , o ‘ pkaning tiriklik sig ‘ imining kat - taligi bilan , nafas mushaklarining ishlash kuchi bilan , chuqur va energiyali nafas olishda o ‘ pka ventilyatsiyasining amalga oshishi bilan xarakterlanadi . Mashqlarni bajarish vaqtida bu katta ahamiyatga ega. Kurash jarayo nida kurashchilar bunday nafas harakatlarini amalga oshirmaydi. Kurashchi-larning kurash vaqtida nafas olishi noritmik bo‘ladi. Ko‘p hollarda nafas olish qiyinlashadigan holatlar keladi.Sport turlarining boshqa usuldari-da (suzish, yengil atletika, chang‘i va boshqalar) kurashchilar o‘pkasiningcht%-riklik 26

sig‘imi pastroq bo‘ladi. Havodagi 02 ga bo‘lgan maksimal talab q.u rashchilarda atigi 3, 5-4 l/min teng bo‘ladi. Zamonaviy kurashchining talabi bo‘yicha 02 ni havoda iste’mol qilish maksimal holatda 5 l/min bo‘lishi kerak. Kurashchi o‘z nafasini iloji boricha ixtisoslashtirish kerak. Bunda maksimal ravishda havoda 02 ni qabul qilishni, bu darajani uzoq vaqt ush lab turishni va maksimal ravishda nafas jarayonlarining tez tiklanishini o‘zida tarbiyalash lozim. Shu maqsadda quyidagi usullardan foydalaniladi: Mashqlar bajarishni vaqtini oshirish; Mashqlar bajarishni intensivligini oshirish; Yuklamalarni oshirish; Mashqlar bajarishda vaqtni oshirish usuli mashg‘ulotlarda asta-sekinlik bilan ko‘p marta mashq qilish vaqtining uzayib borishini taxmi-nan qiladi. Bunda mashqlarning intensivligi o‘zgarmaydi. Bu usul nafas tizimi ishini yaxshi yo‘lga qo‘yishi maqsadida ma’lum bir ishni bir qancha vaqt birligi ichida bajarishni ta’minlaydi. Shu sa-babli ishdagi intensivlik kurashchiga kerakli miqdorda bajarilishi shart. Vaqt asta-sekinlik bilan kerakli kattalikgacha oshiriladi. Juda yuqori bo‘lgan intensivlik kurashchining dam olish vaqti - 10 minutgacha da-vom etadi. Kurashchining bir kungi davomidagi 4-6 ta kurashni hisobga olgan holda, to‘liq bo‘lmagan tiklanishlarda ham unga o‘zini ma’lum tempda ushlab turishni o‘rgatish kerak. Demak, vaqtni oshirish usuli mashg‘ulotda bir kurashdan so‘ng ikkinchi kurashda vaqt davomiyligini oshib borishini ta’minlaydi. Bunda bajari-layotgan mashq iloji boricha ko‘p vaqtni o‘z ichiga oladi. Shuni kuzatish kerakki, mashqlarni bajarish jarayonida nafas olish bir darajada bo‘lishi kerak. Meyoriy kattaliklarga javob berish kerak (60-80%) kerakli bo‘lgan kattaliqda, puls 160-180 ur/min. Buning lozimligi shundan iboratki, mushaklar o‘zining kuchiga yaqin bo‘lgan 27

maksimal yuklamalarda o‘sish, rivojlanish qobiliyatiga ega. Mashqlarni bajarishda intensivlik (tempni) oshirish usuli. Inten-sivlik bir xil vaqt birligida qaytarilishlar miqdori bilan aniqlanadi. Mashq bajarishda tempni oshirish yuklamani oshiradi va nafas jarayonlari-ni tez tiklanishiga olib keladi. Mashqlarni bajarishdagi intensivlikni mashg‘ulotdan mashg‘ulotgacha bo‘lgan vaqtda asta-sekinlik bilan oshirib bo-rilsa nafas olish imkoniyatlari ko‘payadi. Bu usulning turli-tumanligi shundan iboratki, u o‘z ichiga intervalli va qaytar usullarini o‘z ichiga ola-di. Intervalli usulning asosi shundan iboratki, chidamlilik vaqt qisqarishi hisobiga (dam olish) oshib boradi. Kurashdagi mashqlar yuqori intensivlik bilan bajariladi. Bunda dam olish tanaffuslari qisqa bo‘ladi. Asta-sekinlik bilan mashg‘ulotdan mashg‘ulotgacha dam olish interva-li qisqarib boradi va oxiri yo‘q qilinadi. Hamma kurash ma’lum tempda bajariladi. Bu usul musobaqa uchun zarur bo‘lgan chidamlilikni rivojlan-tirish uchun ishlatiladi. Kurashchi musobaqalardagi yuklamani bajarish uchun, oldin katta intervalli dam olish vaqti bo‘lgan kurashga tushiladi, so‘ngra bora-bora interval kichraytiriladi. Qaytarish usulining intervalli usuldan farqi shundan iboratki, bunda mashqlar jarayonidagi dam olish ish intensivligining pasayishi hisobiga bosqichma-bosqich yuzaga chiqadi. Asta-sekinlik bilan kichik intensivlikka ega bo‘lgan ish qisqarib boradi. Musobaqalardagi bir xil mashqlar har xil vaqt chegaralarida (6-10 min) bajariladi, lekin uning intensivligi o‘zgaradi. «Faol dam olish» vaqtini qisqarishi hisobiga oshib boradi. Shu bi-lan birga yuklama oshadi, natijada nafas jarayonlaridagi 02 ni qabul qilish darajasiga bo‘lgan talab oshib boradi. Yuklamani mashqlarni bajarganda oshirish usuli doimiy vaqtni va mashqlar darajasini bir meyorida ushlab, katta kuchlanishdagi yuklamalar-dan foydalanishni talab qiladi. Kurashchilarning yuklamalari oshib bori-shi bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlarni bajaradi. Rakibning katta kuchlanishga qarshi qarshilik ko‘rsata 28

oladigan bo‘ladi. Yuklamani oshirish katta ener-giyani talab qiladi va nafas olish tizimining faoliyatiga katta talablar qo‘yadi. Nafas olish tizimining ixtisoslashuvchi boshqa vositalari yordamida ham amalga oshiriladi - eshkak eshish, suzish yugurish eng samaradorligi uzoq yugurish. Tayyorlov bosqichi mashg‘ulotlarning haftalik siklida 15-20 km (umumiy holda) dan kam bo‘lmagan, o‘rtacha tezlik 2 min. 10 sek. 400 metrga yugurishni tavsiya etadi. Yurak, qon-tomir tizimining funksional imkoniyatlarini oshirish uchun yurakning qisqarish kuchini ko‘paytiruvchi va sistolik hajmini oshi-ruvchi mashqlar qilinadi. Yurak mushagi o‘z kuchini xuddi ko‘ndalang-tangil mushaklarga o‘xshab turli ta’sirotchilar ta’sirida oshiradi. Demak, yurakni meyorida, ya’ni maksimal holatda ishlashi yurak mushaklari kuchini oshirishga olib keladi. Yurakka shunday kuchlanish berish kerakki, bunda yurak meyoriy va meyorga yaqin kuchlanish bilan qisqa qisqarishi kerak. Ammo bunday mashqlarni ba jarganda extiyotkorlikka rioya qilish kerak. Bulardan so‘ng ma’lum bir tik-lanish bosqichi kerak bo‘ladi. Sistolik hajmining oshishi ko‘p miqdoridagi mushak guruhlarining birgalikda ish faoliyati natijasida yuzaga keladi. «Mushak nasosi» natija-sida yurakga ko‘p miqdorda qon keladi. Bunday holatda yurak meyorida ish lashi kerak. Mushak tizimining funksional imkoniyatlari tiklanishi jarayonla-rining kechishiga, mushakning tiklanishgacha bo‘lgan vaqt da ishlash rejimiga va mushakning kuchiga bog‘liq. Tiklanish jarayonlarining kechish tezligi mushaklarning kerakli vo-sitalari va fosfokreatin mexanizmining funksional imkoniyatlari, hamda glikolitik mexanizmining funksional imkoniyatlari bilan ta’minlangan-ligiga bog‘liq. Ishlayotgan mushakda aerob jarayonlarining rivojlanish uning chi-damliligini ixtisoslashtirishga yordam beradi. Aerob imkoniyatlarini ri-vojlantirish uchun quyidagi usullardan foydalaniladi. Ish intensivligining oshishi (intervalli, qaytar tanaffusli usullar). Bunday 29

holatda ko’p miqdordagi mushaklar dinamik rejimi ostida katta ish bilan ta’minlandi. Intensivlikni saqlangan holda ish hajmini oshirish. Anaerob imkoniyatlarni rivojlantirish uchun quyidagilardan foydalaniladi. Meyoriy va meyoriga qarab yaqin bo‘lgan intensivlikdagi ish. Bu tiklanish jarayenlari uz urniga qaytarishga ulgurmasdan yoki ishining to‘liq tiklanib ulgurmasdan yuzaga keladi. Statik rejimdagi ish tiklanish jarayoni qiyinlashgan bo‘ladi. Katta bo‘lmagan mushak guruhlarining statik hajmida katta yuklama bilan ishlashi anaerob sharoitlarda yuzaga keladi. 1-jadval Chidamlilikni rivojlantirish uchun mashqlar Oyoqlar Tana Qo‘llar 1. Ikkita oyoqda sakrash - 200-300 marta, arqonchada sakrash ham mumkin. 2. Qo‘lni boshdan baland ko‘tarib, yon tomonga egilish (40-60 3. «Imkoniyat boricha» yerga yetib turish. 4. Yelkada shtanga bilan o‘tirib turish «imkoniyati boricha» 5. Gavdaning orqa mushaklari uchun egilish. 6. Arqondan tirmashib chiqish (oyoq yordamisiz 2 mar ta). 7. To‘siqlardan sakrab o‘tish (joyidan 15 marta va ko‘proq). 8. Qorin mushaklari uchun: ot ustiga o‘tirib, 2-la oyoq bi-lan qattiq qisib olib, ol- dinga engashish boricha. 9. Toshni yer dan yuqoriga ko‘tarish (24 kg) imkoniyati. 10. Zal atrofidan bitta oyoqda o‘zunlikka sakrab o‘tish (100 tasakrash). 11. 16,24,32 kg. li toshni o‘ynatish - 15 marta o‘ng 15 marta chap qo‘lda. 12. Perekladinada «imko - niyati boricha» ortilish Ilova: Mashslarni yutsori tempda bajarishni tavsiya etiladi. Qaytarilish mshdori sportchining tayyorgarligiga sarab individual ra-vishda anihlanadi. 30

Funksional imkoniyatlarning oshishi asab tizimini charchashga qarshi turishni ta’minlaydi. Asab tizimining charchashi quyidagilar natijasida yuzaga chiqadi: Aqliy faoliyatning uzoq jarayonlari natijasida (aqliy). Analizatorlarning tarang faoliyati natijasida (sensor). Intensiv hayajonlanishning uzok ta’siri natijasida (emotsional). Katta yarim sharlar po‘stlog‘ining harakat zonasiga uzoq ta’sir na tijasida (jismoniy). Charchashning yuqorida ko‘rib o‘tilgan turlari kurashda o‘z o‘rnini egal-laydi. Musobaqalardagi aqliy charchash asosan quyidagi holatda yuzaga kela-di, qachonki kurashchi endi bo‘lishi kerak. Bo‘lgan kurash rejasini kuchli o‘ylab tursa, murakkab masalani yechsa bellashuvlar orasida dam olish vaqti ko‘p o‘ylasa, hamda endi bo‘ladigan kurashga turli taktik ta’sir variantla-rini ishlab chiqiladi. Ko‘pincha dam olish va uyqu bosqichlariga to‘g‘ri kela-di. Natijada charchash yuzaga chiqadi. Bu natijasiga musobaqalardagi kurash-chilarni kuzatib, kurashchi «muxlisga» aylanadi. Ayniqsa, kurashga qiziqish bilan birga kurashchi ko‘p miqdorda asabiy va jismoniy kuchni yo‘qotadi. Ko‘p miqdordagi kurashlarni tomosha qilish aqliy charchashga olib keladi, chunki kurashni kuzatish bilan bir vaqtda kurashchi mashq usullarni ishlab chiqa boshlaydi. Bu shunga olib keladiki, kurashchi o‘zining kurashga asabiy charchoq bi-lan yondoshadi. Natijada uning odamligini pasayadi. Mashg‘ulotlarda kurashchi mashqlarni o‘zlashtirib katta aqliy kjlama oladi. Bu ko‘pgina aqliy kuchni talab etadi. Masalan, bu holat jismoniy kuchlanishni talab etmaydigan, koordinatsiyasi bo‘yicha murakkab bo‘lgan usullarni bajarish kerak bo‘lgan vazifalardan kuzatiladi. Bu vaqtda yuzaga keladigan aqliy charchash mashg‘ulot vazifasining samaradorligini tushiri-shi mumkin. Sensor charchash shunday holatlarda yuzaga keladiki, qachonki ku-rashchining e’tibori ma’lum bir obyektni uzoq vaqt kuzatishga qaratilgan bo‘ladi. Shu bilan birgaliqda charchash kuzatuv birligi va ta’sirotini kuchi-ga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi, kuchli yorug‘lik, tikilib kuzatish, ma’lum bir narsaga uzoq vaqt qarab turish tezda charchashni yuzaga 31

keltiradi. Charchash analizatorining uzok faoliyati natijasida yuzaga keladi. Kurashchining kuzatuv jarayonini va raqibning kabul kilish faoliyatini ko‘zatishni tez-tez o‘zgartirib turilsa analizatorning charchashi kabi char chashni oldini olinadi. Ma’lumki yangi kurashchilar rakibning taktik ta’siri xakida ma’lu-motni kurish analizatori orkayai oladi. U stal ar da boshqa analizatorlar ham katta ahamiyatga ega. Mashg‘ulotlar turli mashqlardan foydalanish kerak. Sababi kurashchi raqibining turli ta’sirlarini analizatorlar yordamida qabul qilishni o‘rganish kerak. Sensor charchashda bo‘lgan turg‘unlikni tarbiyalash uchun mashg‘ulotlar ga turli o‘yinlarni kiritish tavsiya etiladi: «Harakatni qaytar», «Qotib qol», «Raqibingning oyog‘ini bos», «Darvozabon» va boshqalar. Bir tomonlama qarshilik bilan bo‘lgan kurashlar natijasida ko‘rish analizatorlariga katta yuklama tushadi. Ko‘zni bog‘lagan holda qorong‘ida ku- rashish harakat analizatorini yuklamasini oshishiga yordam beradi. Emotsii-onal charchash shunday holatda yuz beradiki, qachonki kurashchi ijobiy va salbiy shartli qo‘zg‘atuvchilar ta’siri natijasida yuqori qo‘zg‘aluvchanlik yoki susayish holatiga kelsa haddan tashqari xursand bo‘lish yoki kayfiyatning bu-zilishi ko‘p holatlarda asabning charchashiga olib keladi. Emotsional holat qo‘zg‘aluvchi yoki tormozlanish ta’sirotlarining pa-sayishi orkali boshqariladi. Agar kurashchi o‘zidan kuchli bo‘lgan raqibni ustidan g‘alaba qozonib haddan tashqari xursand bo‘lsa, bunda turli mashqlarni bajartirib his- hayajon intensivligini pasaytirish kerak. Agar kurashchi o‘zi uchun asosiy bo‘lgan kurashni yutqazsa, qattiq xafa bo‘lib, tushkunlikka tushadi. Bunday holatda kurashchini chalg‘itgan holda shartli qo‘zg‘aluvchilarni ta’sirini pasaytirish kerak. His-hayajon yuklamalari taqdirlash va rag‘batlantirish yo‘llari orqali boshqariladi. Mashg‘ulotlarda kurashlarni turli hayajonlanish yuk lamalari ostida bajarish kerak. Qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi shartli ta’si-rotni yuklamasini 32

o‘zgartirib yoki kattaytirib ahamiyatini oshirish mumkin. Agar mashg‘ulotdagi kurashlarni «baho berish» orqali, ya’ni har bir kurash chini ta’siriga baho berish orqali o‘tkazsa u holda turli usullar ishlatish-ni salbiy tomoni pasayib, o‘zini himoya qilish, hamda ijobiy tomoni oshib boradi. Musobaqalarda ta’sirlarning muvaffaqiyatli va muvaffaqi-yatsizligi shartli qo‘zg‘atuvchilar kabi yuqoridir. Trener sharoitga qarab taqdirlash yoki rag‘batlantirishni qo‘llangan holda qo‘zg‘atuvchilarning ta’sirini kamaytirish yoki ko‘paytirishi kerak. Agar musobaqada kurashchi qo‘yilgan maqsadga erisha olmasdan g‘alaba qozonishni o‘rniga yutqazsa, trener uni rag‘batlantirish natijasida his-hayajon yuklamasi oshadi. Kurashchi uchun yengilish ahamiyati oshib boradi. Shu bilan birgalikda shartli qo‘zg‘atuvchining ahamiyati oshadi, qachonki kurashchi yutqazish natijasida jamoasini uyaltirib uni a’zolardan dakki eshitsa, bunday holatda hayajonlanish yuklamasi yuqori bo‘ladi. Hayajonlanish yuklamasi nafaqat kurash bilan, balki kurashchi har kun oladigan hamma tormoz-lanishning shartli ko‘zg‘atuvchilari bilan bog‘liq. Trener xayajonlanish yuklamasi intensivligi boshqargan holda, ku-rashchining asab tizimi funksional imkoniyatlarini oshirish uchun sharoit yaratadi. Bu charchoqni bosishga qaratilgan holat hisoblanadi. Asab tizimining jismoniy charchashi katta yarimsharlar po‘stlog‘ini harakat xonasini uzoq vaqt qo‘zg‘alish natijasida vujudga keladi. Ayniqsa, bunday charchash holati mashqlarning kuchli va uzoq statistik taranglashuvi natijasida vujudga keladi. Bir tomonlama kurashchi organizmining funksional imkoniyatlarini oshishi yuqori ishchanlikni ta’minlaydi. Ikkinchi asosiy tomon - bu faoliyatni tejash, ya’ni kerakli ishga yaroqlilik darajasini saqlangan holda charchashni yuqori darajada pasayti-rish. Himoya usullarini va boshqa ta’sirlarini bajarganda kurashchi raqibiga nisbatan kam kuch sarflaydi. Kurashchi bellashuvda qo‘yilgan yukla-mani uzoq muddat 33

davomida saqlashi va uzoq vaqt charchashga qarshi turishi mumkin. Ish bajarish unumini tejamkorlik bilan ixtisoslashtirish uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi: 1. O’rta yoki kichik, o‘rta intensivlikdagi davomiy bo‘lgan kurashlar usuli. Musobaqalarda bo‘ladigan kurashlardan vaqti bo‘yicha 2-6 marta yuqori kurashlar beriladi. Kurashchi bu muddatga yetadigan kuchini o‘zi taqsimlaydi. Uzoq davom qiladigan kurashlar shunga olib keladiki, kurashchi ko‘p ener-giyani sarflab, o‘zining e’tiborini berilgan muddatning oxirigacha kuchini saqlab qolishga, ta’sirotlarni qo‘llamaslikka qaratadi. Mashg‘ulotlardai kurashda kurashchi kuchini tejashga harakat qilmasa, ma’lum bir muddatdan so‘ng u charchaydi va katta kuchini rivojlantirishga imkoniyat qolmaganidan so‘ng usullarni qo‘llashda tejamkorlikni qidirib qoladi. 2.Charchagan kurashchining charchamagan kurashchi bilan kurashga tushish usuli o‘tgan usulning turli-tumanligi hisoblanadi. Faqat shunday holatda kurashchi qoida bo‘yicha bir nechta raqib bilan bir vaqtda kurashishi kerak. Raqibni har bir daqiqada o‘zgartirish mumkin. Kurashchining oldida raqibini «gangitish» vazifasi turadi. 3.Raqibni charchatish vazifasi bilan bog‘liq kurash. Bunday kurash- larda trener kurashchi oldida kurash olib borish vazifasini shunday qo‘yadiki, bunda kurashchi raqibini shu darajada charchatsinki, u kurashni da- vom ettira olmay qolsin. Bu vazifa bitta kurashda yechilishi mumkin yoki bir necha raqiblar bi lan olib boriladigan kurashchi o‘z ichiga olishi mumkin. Oxirigi holatda kurashchi o‘tkazish vazifasini shunday qo‘yiladiki, buning natijasida bir nechta raqiblar orqama-orqa charchab kurash tushishdan bosh tortadilar. 4.Chin g‘alabaga bo‘lgan qisqa vaqt mobaynida kurashish. Bu kurashla к da chin g‘alabaga bo‘lgan qisqa vaqt mobaynida g‘alaba qozonishga yordam beradi, kurashchi uchun zarur bo‘lgan energiya saqlanib qoladi. Bu keyingi bo‘ladigan musobaqalarda ham katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Asosan bunday 34

vazifalar kam tajribali kurashchilarning ko‘p tajribali kurashchila bilan bo‘lgan kurashchilarda beriladi. Kam tajribali kurashchi o‘zini shunday tutishi kerakki, bunda kichik vaqt mobaynida o‘zidan kuchliroq, tajribaliroq raqibiga yo‘l bermasligi kerak. Ya’ni chin g‘alaba qozonish vaqti yuzaga chiqquncha o‘zini bitta holatda ushlab turishi kerak. Tajribali kurashchilar orasida turli-tuman musobaqalar o‘tkazilishi mumkin. «Tajribali bo‘lmagan kurashchi bilan kurashda kim qisqaroq vaqt ichida g‘alaba qozonadi». Shu yo‘l bilan kurash u suli ishlab chiqariladi. Bu kam tajribali sportchini kurashda energiya kuchini saqlab qolishda va ko‘p tajribali ku-rashchi bilan bo‘lgan javob kurashlarida «tejamkorlik» hisobiga g‘alaba qozonish, ya’ni bunda katta energiya resurslari va kam charchash yuzaga keladi. Trener kurashchining chidamlilikdan kamchiliklarini va ularning turli- tumanligini aniqlay olishni bilish kerak. Umumiy chidamlilikning kamchiligini anikdash uchun trener kurash chining pulsi va nafas olishini kuzatib boradi, qachonki puls ko‘rsatkichi va nafas olish chastotasining intensivligi yukori bo‘lsa, ishchanlik va ish qobiliyati organizmining bu funksiyasi yetishmovchiligi natijasida pasaya-di. Bunday holatda umumiy chidamlilikni rivojlantiriladi. Agar kurashchi katta intensivlikki ega bo‘lgan ishni bajarsa, lekin kuchini tejamasdan ishlatsa, u holda maxsus chidamlilikni rivojlantirish yoki tejamkorlik bilan ishlash kerak. Kurashchi musobaqalarda imkoni bori-cha aqliy, sensor, his- hayajon va bir xil harakat yuklamalarini pasaygan holda bajarishi kerak. Buning uchun kurashchi musobaqalar davomida quyidagi talablarga ja vob berishi kerak. Sutkasiga 8-9 soatdan kam uxlamasligi kerak. Musobaqalar orasi-da tanaffusda kurash haqida kam o‘ylashi fikrini bo‘lmasligi kerak. Bunda fikr bo‘linishi katta bo‘lmagan aqliy va jismoniy yuklamalar bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. Kurashlar 35

orasida tanaffuslar kam fikrni bo‘luvchi mashqlar bajarish bilan o‘tishi kerak. Musobaqalarda asosan raqiblar kurashi kuzatiladi. Bu yaqin vaqtlarda ko‘rish imkoni tug‘iladi. Boshqa kurashchilarni kuzatish kerak emas. Kurashlar orasida vaqtni shunday yerlarda o‘tkazish kerakki, bunda tur-li sezgi a’zolariga nisbatan, asosan ko‘rish analizatorlariga nisbatan kuch-li ta’sirlar bo‘lmasin. Yorug‘lik ko‘zni qamashtiradigan bo‘lmasligi, shovqin kam bo‘lishi kerak. Organizmga yetarlicha miqdorda oziq-ovqat va suyuqliklarni is-te’mol qilish. Bunda organizmga ko‘p narsa yuklamaslik kerak. Oziq-ovqat sifatiga e’tibor berish kerak. Hamma narsadan qochish kasallik yoki shikastlanishlarning sababi bo‘lishi mumkin. Kichik holdan toyish va chidamlilikni pasaytirishga olib keladi. His-hayajon yuklamalari iloji boricha past bo‘lishi kerak. Mu-sobaqa boshida asosan ijobiy hayajonlanish yuzaga keladi, buni saqlab qo-lishga harakat qilish kerak. Asosan buni kuzatish faoliyatini zarur bo‘lmagan hayajonlanishga o‘tkazish orqali amalga oshiriladi. 6. Kurashlardagi ta’sir usulini xilma-xilligi, kurashni o‘zgartirish, usullarni o‘zgartirish sababi charchagan mushaklarga dam berish, asosan agar ular statik mashq kilib charchagan bo‘lsa. Kurashchi shuni yaxshi bilish kerakki, u musobaqa vaqtida va mashg‘ulotlar mobaynida tanaffuslarda energiya saqlanishiga katta e’tibor berishi kerak. Natijada kurashchi raqibiga nisbatan katta chidamlilik da-rajasini ko‘rsatishi mumkin. Energiya kerakli vaqtda kerakli holatda mikdor va sifatda sarfla-nishi lozim. Ba’zida kam miqdorda energiya sarflansa ham katta samarador-likka erishiladi va bu oxir oqibatda energiyani kam-kam ishlatganda ham katta tejamkorlikka olib keladi. 36

2.2. 15-17 yoshli talabalarning jismoniy rivojlanishi. 15-17 yoshli o‘g‘il bolalarda jismoniy rivojlanishi har xil ko‘rsatkichlar bo‘yicha, bir tekislikda o‘smaydi. Talabalarning gavda uzunligi, og‘irligi, upkaning tiriklik sig‘imi, jinsiy yetilish davri o‘rganilgan davr ichida o‘sishi aniqlandi. 2-jadval. 15-17 yoshdagi Kollej talabalarining funksional rivojlanganlik darajasining dastlabki ko‘rsatkichlari (Nazorat guruhi) № F.I.Bo‘yi (sm ) Og‘irligi (kg) Stanovoy di- nam om etr Spirom etr 1. Boboyev R. 165 70 130 2,6 2. Bolbekov X. 165 65 100 ZD 3. Voxidov M. 160 58 80 2,7 4. Jabborov M. 179 65 100 2,8 5. Jumanov U. 171 54 80 2,9 6. Zaripov 3. 165 52 70 2,8 ; 7. Ibragimov K. 164 50 73 2,6 8. Qo‘ziboyev I. 155 50 70 2,5 9. Qo‘ziyev B. 165 64 80 2,9 10. Qo‘ziyev G. 162 50 50 2,8 11. Mamayusupov G. 165 55 70 2,9 12. Meliyev M. 162 52 100 3,4 13. Musabekova G. 170 56 70 3,1 14. Norchiboyev A. 195 80 100 4,1 15. Norchiboyev S. 190 75 85 3,2 16. Nurmatov B. 158 46 60 3,0 17. Ravshanov Sh. 178 63 80 3,3 18. Rayimkulov O. 159 51 10 3,2 19. Xazratqulov D. 169 55 60 4,3 20. Xusanov R. 150 48 60 2,8 X 167,4 57,95 76,4 3,05 8 11,0 9,4 24,4 0,5 37

Muallifning aytishicha hamda 2-jadvaldan ko‘rinib turibdiki 15-17 yoshdagi kollej talabalarining funksional rivojlanganlik nazorat guruhining dastlabki natijalari qaraganda talabalarning o‘rta arifmetik qiymati bo‘yida 167,4 ga teng bo‘lsa, og‘irligida esa bu ko‘rsatkich 57,95 ga teng bo‘ladi. Stanovoy dinamometr tortgandagi o‘rta arifmetik qiymat 76,4 ga teng bo‘lsa, spirometr puflaganda o‘rta arifmetik qiymat 3,05 ga teng bo‘ldi. Ushbu ko‘rsatkichlarning o‘rta kvadratik qiymati bo‘yida 11,0 teng bo‘lsa, og‘irligi 9,4 ga teng bo‘ladi. Stanovoy dinamometr tortganda 24,4 ga teng bo‘lsa, spirometr puflaganda esa bu ko‘rsatkich 0,5 ga teng bo‘ldi. 3-jadval. 15-17 yoshdagi Kollej talabalarining funksional rivojlanganlik da-rajasining dastlabki ko‘rsatkichlari (Tajriba guruhi) № F.I.Bo‘yi (sm ) O g‘irligi (kg) Stanovoy dinam om etr Spirom etr 1. Abdullayev A. 168 53 80 4,1 2. Azizov G. 156 48 72 3,5 3. Bobonazarov E. 158 50 80 3,0 4. Bobobekov N. 157 47 52 2,6 5. Jurayev Sh. 166 52 80 2,9 6. Io‘ljo‘rayev A. 163 49 98 3,1 7. Io‘ldoshev Sh. 170 64 123 4,1 8. Io‘lchiyev 3. 178 76 90 ZD 9. Mamadaliyev V. 165 53 42 2,3 10. Murodov X. 178 76 150 5,3 11. Mukimov F. 162 50 84 3,2 12. Shodmonov N. 163 51 80 2,6 13. Turg‘unov G. 164 54 71 2,7 14. Komilov N. 170 65 130 2,8 15. Joniqulov B. 165 56 130 3,4 38

16. Umarov A. 160 43 60 2,5 17. Xolmurodov A. 171 58 116 4,0 18. Xo‘jaqulov O. 168 50 79 2,5 19. Egamberdiyev A. 157 47 44 5,1 20. Qo‘ldoshev J. 182 68 80 5,2 X 166,1 55,5 87,05 3,4 8 7,3 9,5 29,5 0,9 3-jadvaldan ko‘rinib turibdiki 15-17 yoshdagi kollej talabalarining funksional rivojlanganlik tajriba guruhining dastlabki natijalari na-zorat guruhiga deyarli yaqin bo‘lib, bular o‘rta arifmetik qiymat bo‘yida 166,1 ga teng bo‘lsa, og‘irligi esa 55,5 ga tengdir. Xuddi shuningdek stanovoy dinamometr tortganda ularning o‘rta arifmetik qiymati 87,05 ga teng bo‘lsa, spirometr puflaganda 3,4 ga teng bo‘ladi. Ushbu guruhning o‘rta kvadratik qiymati bo‘yida 7,3 ni tashkil qilsa, og‘irligi esa 9,5 ni tashkil qiladi. Hamda stanovoy dinamometr tortganda o‘rta kvadratik qiymat 29,5 ga teng bo‘lsa, spirometr 0,9 ga teng bo‘ladi. Ushbu ko‘rsatkichlarni solishtirgan taqdirda ikkala guruhning funk sional tayyorgarligi darajasi bir xil ekanligiga amin bo‘lamiz. Quyida ushbu guruhlarning test natijalarini keltirilgan bo‘lib, bu natijalar yuqorida aytilgan fikrimizning yaqqol dalili bo‘lib qoladi. 4-jadval. 15-17 yoshdagi kollej talabalarining jismoniy rivojlanganlik dara- jasining dastlabki ko‘rsatkichlari (Nazorat guruhi) № F.I.Kross 3000 m (m in.sek) Baland turnikda tortilish (m arta) G avdani ko‘tarib tushirish (m arta) Arg‘im choq aylan- tirish (2 m in. ichida) 1. Boboyev R. 13,50 8 45 53 2. Bolbekov X. 14,40 7 42 52 3. Voxidov M. 14,44 9 48 46 4. Jabborov M. 14,46 7 42 48 39

5. Jumanov U. 14,43 2 35 49 6. Zaripov 3. 14,38 11 45 45 7. Ibragimov X. 14,43 14 41 45 8. Qo‘ziboyev I. 14,39 7 39 51 9. Qo‘ziyev B. 14,44 9 38 51 10. Qo‘ziyev G. 14,57 12 35 53 11. Mamayusupov G. 14,41 7 29 59 12. Meliyev M. 14,36 10 39 22 13. Musabekov G. 14,37 7 35 23 14. Norchiboyev A. 13,51 9 28 26 15. Norchiboyev S. 14,20 6 31 46 16. Nurmatov B. 14,18 7 32 48 17. Ravshanov Sh. 14,35 9 33 47 18. Rayimkulov O. 14,15 11 36 49 19. Xazratqulov D. 14,16 10 35 45 20. Xusanov R. 14,10 16 42 44 X 14,3 8,9 37,5 45,1 5 0,3 3,0 5,5 9,9 4-jadvaldan ko‘rinib turganidek 15-17 yoshdagi kollej talabalari-ning jismoniy rivojlanganlik nazorat guruhining dastlabki natijalari talabalarning 3000 m.ga yugurishining o‘rta arifmetik qiymati 14,3 ga teng bo‘lsa, baland turnikda tortilish esa 8,9 ga tengdir. Ushbu qiymatlar gavda ni кўтариб тушириш тестида 37,5 ga va arg‘imchoq aylantirishda 45,1 ga teng. Ushbu ko ‘ rsatkichlarning o ‘ rta kvadratik qiymati 3000 m . ga yugurishda 0,3 ga va baland turnikda tortilish testida 3,0 ga to ‘ g ‘ ri keladi . Shuningdek o ‘ rta kvadratik qiymat gavdani ko ‘ tarib tushirish testida 5,5 ga teng bo ‘ lsa , arg ‘ imchoq aylantirishda 9,9 ga tengdir . Yuqorida qayd etilgan kurash sport turining chidamlilikni aniqlash va uni ko ‘ tarish uchun qabul qilingan eng oddiy testlardan biri bo ‘ lib , ular asosan kollej sharoitida o ‘ tkaziladigan barcha tadqiqotlarni yengillashti - radi . Ushbu testlar barcha o ‘ quv muassasalarida ishlatish uchun tavsiya etili - shi mumkin . Quyida ushbu testlar orqali biz tajriba guruhini ko ‘ rib chiqamiz . 40

5-jadval. 15-17 yoshdagi kollej talabalarining jismoniy rivojlanganlik dara- jasining dastlabki ko‘rsatkichlari (Tajriba guruhi) № F.I.Kross 3000 m (m in. sek) Baland turnik- da tortilish (m arta) Gavdani ko‘ta- rib tushirish (m arta) A rg‘im choq ay- lantirish (2 m in. ichida) 1. Abdullayev A. 14,05 5 42 41 2. Azizov G. 14,28 12 32 45 3. Bobonazarov E. 14,40 7 35 46 4. Bobobekov N. 14,50 13 36 49 5. Jurayev Sh. 14,41 7 39 48 6. Io‘ljo‘rayev A. 14,18 9 35 47 7. Io‘ldoshev Sh. 13,40 15 36 42 8. Io‘lchiyev 3. 14,26 8 32 43 9. Mamadaliyev V. 14,30 9 34 51 10. Murodov X. 13,50 12 29 52 11. Mukimov F. 13,40 7 28 56 12. Shodmonov N. 14,30 6 29 59 13. Turg‘unov G. 15,02 13 26 58 14. Komilov N. 13,45 13 32 42 15. Joniqulov B. 13,40 5 35 43 16. Umarov A. 15,18 8 34 48 17. Xolmurodov A. 13,46 16 41 47 18. Xo‘jaqulov O. 14,21 9 42 49 19. Egamberdiyev A. 13,31 11 42 50 20. Qo‘ldoshev J. 13,34 10 40 52 X 14,0 9,75 34,95 48,4 5 0,6 3,2 4,9 5,2 5- jadvalda 15-17 yoshdagi kollej talabalarining jismoniy rivojlanganlik tajriba guruhining dastlabki natijalari berilgan bo ‘ lib , bu tajribaning ko ‘ rsatkichlari 4- jadval bilan deyarli bir xil . Ya ’ ni talabalarning 3000 m . ga yugurishining o ‘ rta arifmetik qiymati 14,0 ga teng bo ‘ lsa , baland turnikda tortilish esa 9,75 ga tengdir. Ushbu qiymatlar gavdani ko‘tarib tushirish testida 34,95 ga va arg‘imchoh 41

aylantirishda 48,4 ga teng. Tajriba guruhning dastlabki jismoniy rivojlanganlik natijala-rining ko‘rsatkichlarining o‘rta kvadratik qiymati 0,6 ga 3000 m.ga yugurish-da va 3,2 ga baland turnikda tortilish testida teng keladi Shuningdek o‘rta kvadratik qiymat gavdani ko‘tarib tushirish testida 4,9 ga teng bo‘lsa, arg‘imchoq aylantirishda 5,2 ga tengdir. 15-17 yoshdagi kollej talabalarining ustida o‘tkazilgan dastlabki test natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki, nazorat va tajriba guruhi sinaluv-chilari funksional hamda jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha deyarli bir xil ko‘rsatkichga egadir. Bu bizning sinalvchilarimizning bita kollejda, bir xil sharoitda va bir xil kontingent bilan tajriba o‘tkazayotganimizdan dalolat bermoqda. O‘tkazilgan chidamlilikning rivojlanish dinamikasini kuzatish va ular-ning jismoniy rivojlanish, hamda harakat sifatlari bilan boglihligini kuzatish bizga shunday imkoniyat berdiki, chidamliliknining turli quvvatdagi ish zonalarida va statik kuzatuvlarda o‘ziga xos qonuniyatlarni belgilaydi. Sport bilan shug‘ullanmaydigan o‘quvchilarda chidamlilikning ri-vojlanishiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar bo‘lib yosh va pubertat davrida organizimda sodir bo‘luvchi biologik o‘zgarishlar hisoblanadi. Submaksimal va yuqori quvvatdagi ishni bajarishda chidamlilik ko‘rsatkichlari oshadi, o‘rtacha quvvatdagi (baland turnikda tortilish) ishda esa chidamlilik ko‘rsatkichlari sezilarli o‘zgarmaydi. Statik ishlarda va maksimal quvvatli ishlarda chidamlilik ko‘rsatkichlari sezilarli yaxshilanmaydi. Kollej talabalarining 17 yoshida-gi talabalarda o‘zgarishlarning yig‘indi ko‘rsatkichlari 28% ni, 15 yoshdagi talabalarda 21% ni tashkil etadi. Kuchning yig‘indi ko‘rsatkichlari esa shu vaqtning o‘zida bogliq holda 117 va 107% larga oshadi. 42

Jismoniy rivojlanish va harakat sifatlarining analizi shuni ko‘rsatdiki, ko’p talabalarda chidamlilikning namoyon bo‘lishi tananing uzunlik ko‘rsatkichlari bilan ko’p hollarda bog‘liq emas va tana vazni, spi-rometri va jismoniy yetilganlik darajasiga bog‘liq holda manfiyga moyillikka ega. Yoshlar va o‘smirlar sportidagi ko‘p sonli izlanishlarni ko‘rsatishicha, iqtidorli kurashchilar yo‘qotish, ularni vaqtidan oldin sportdan ketib qolish sabablaridan biri natijalariga erishish uchun isbot-siz, vaqtli tayyorlashni chamalashdan, umumiy jismoniy tayyorgarlikka qaramay maxsus tayyorgarlikka berilib ketishidan yoki trenirovka yuklama-sini qo‘pol ravishda ko‘paytirib, tezlashtirib borishi bilan bog‘liq. Shu sababli asosiy diqqatimizni submaksimal quvvat zonasida ku-rashda chidamlilikni tabiiy ravishda rivojlanishiga qaratdik. Chunki bu zona ish huvvatiga qarab o‘rta masofaga tegishli organizimni kislorod bi lan ta’minlash tizimi faoliyati ham shu zona bilan bog‘liqligidadir. 15-16 yoshli talabalarda chidamlilik susayadi, bu jismoniy rivojla nish kursatkichlarini unchalik usmaganligi, jinsiy yetilishini to‘xtashi va boshqalarga bog‘lih. 17 yoshli bolalarda chidamlilikni o‘sishi, o‘smirlarni asta-sekin umumiy rivojlanishiga va sifatlarini rivojlanishi (shu bilan bir qatorda chidamlilikni) kattalarni rivojlanish darajasiga yaqinlashadi. Shunday hilib, chidamlilik bo‘yicha submaksimal quvvatida ishlagan-da uni rivojlanishi bir teksda bo‘lmasligi aniqlandi. Chidamlilikni shid-datli ravishda o‘sishi maktab o‘quvchilarida 2 faol davr 14-16 va 16-17 yosh-larda belgilanadi. Aerob imkoniyatlarini shiddatli rivojlanish davrlari kurashda chidamlilikni tarbiyalashda biologik zamini bo‘lib xisoblanadi. Pedagogik tajriba natijalari. O‘quvchilarnin chidamlilik qobiliyatlarini rivojlantirishda sama-rali usullar qo‘llanilib, unda mashqlar bir maromda yoki shiddatda o‘zgartirilgan holda bajariladi. Biz tajriba guruhlari deb 15-17 yoshdagi talabalarni hisobladik. Umumiy chidamlilik mashhlari asta-sekin 15-20 daqiqagacha bajarib 43

borilganda rivojlanadi. Kislorodning maksimal iste’moli (KMI) ish qobiliyatining yuqori rivojlanganligi, umumiy chidamlilikning asosiy ko‘rsatkichi hisoblanadi. Turli shiddatlarda yugurishda chidamlilikni rivojlantirish: A. Maksimaldan 90-95% 4-5marta takrorlash, 10-20 soniya davom eta-di, takrorlash oralig‘ida 80-130 soniya dam olinadi; B. Maksimaldan 90% 3-4 marta takrorlash, 60-85 soniya davom etadi, takrorlash oralig‘ida 130-150 soniya dam olinadi; V. Maksimaldan 75% 3-4 marta takrorlash 100-140 soniya davom etadi, 130- 160 dam olinadi; G. Maksimaldan 60% 2-3 martta takrorlash, 160-210 soniya davom eta di, 160- 190 dam olinishini ko‘rsatgan. Chidamlilik mashqlarini shu tariqada talabalarga berish ijobiy na-tijalar berdi, hamda talabalarning aerob - anaerob imkoniyatlarini oshir-di. Aerob rejimda mashqlar bajarilganda organizm kislorod bilan ta’minlanadi. Shuning uchun sog‘liqni mustahkamlashda aerob rejimdagi mashg‘ulotlar birinchi darajali hisoblanadi. Aerob vositalar sifatida siklik mashqlar qo‘llanildi, bunda eng samarali vosita yugurishdir. Aerob quvvatni oshirish uchun maksimaldan 60-50% shiddatdagi yugurish mashqlari yaxshi samara berdi. 5 5 Ayrapetyans L . R . Pedagogicheskiye osnovi planirovaniya i kon trolya sorevnovatelnoy i trenirovochnoy deyatelnosti v sportivnix igrax : Avtoref . diss . dokt . ped . nauk . - M ., 1992, 40 s . 44

6-jadval . 15-17 yoshdagi kollej talabalarining jismonii rivojlanganlik dara- jasining yakuniy ko‘rsatkichlari (Nazorat guruhi) № F.I.Kross 3000 m (m in.sek) Баланд турник-да тортилиш (марта) Гавдани кўта-риб туш ириш (марта) Арғимчоқ айлан- тириш (2 мин. ичида) 1. Boboyev R. 13,42 9 47 55 2. Bolbekov X. 14,35 9 45 56 3. Voxidov M. 14,40 12 52 52 4. Jabborov M. 14,35 9 44 54 5. Jumanov U. 14,05 4 38 55 6. Zaripov 3. 14,30 12 49 56 7. Ibragimov X. 14,40 15 44 55 8. Qo‘ziboyev I. 14,22 9 42 60 9. Qo‘ziyev B. 14,28 12 43 64 10. Qo‘ziyev G. 14,45 15 38 65 11. Mamayusupov G. 14,36 9 32 65 12. Meliyev M. 14,20 13 41 35 13. Musabekov G. 14,20 9 38 30 14. Norchiboyev A. 13,30 12 32 34 15. Norchiboyev S. 13,55 9 40 52 16. Nurmatov B. 13,53 10 36 54 17. Ravshanov Sh. 14,25 12 39 54 18. Rayimkulov O. 13,45 14 42 52 19. Xazratqulov D. 14,0 12 40 54 20. Xusanov R. 13,5 18 50 58 X 14,0 11,2 41,6 53,0 5 0,4 3,1 5,4 9,6 6-jadvalda ko‘rinib turganidek 15-17 yoshdagi kollej talabalarining jismonii rivojlanganlik nazorat guruhining yakuniy natijalari tadqikot o‘tkazilgan vaqt ichvda oshganini ko‘rishimiz mumkin. 45

Mashqlar yukrri shiddatlarda bajarilganda ish anaerob rejimda so - dir bo ‘ ladi , mashq bajarayotgan mushaklarga kislorod talabi darajasida yetib bormaydi . Yuklama shiddati yuqori bo ‘ lgan anaerob jarayonlarida mashqlar bir necha soniya davom etadi . Shiddati maksimaldan 95-100 % bo ‘ lgan yuklama 10-20 soniya davom etib , ish anaerob rejimda sodir bo ‘ ladi . 7- jadval . 15-17 yoshdagi kollej talabalarining jismoniy rivojlanganlik darajasining yakuniy ko ‘ rsatkichlari (Tajriba guruhi) № F.I.Kross 3000 m (m in.sek) Baland tur- nik-da torti- lish (m arta) Gavdani ko‘ta- rib tushirish (m arta) A rg‘im choq ay- lantirish (2 m in. ichida) 1. Abdullayev A. 13,42 7 52 46 2. Azizov G. 14,05 15 48 49 3. Bobonazarov E. 14,10 9 48 48 4. Bobobekov N. 14,22 16 50 52 5. Jurayev Sh. 14,20 10 42 53 6. Io‘ljo‘rayev A. 13,52 12 48 54 7. Io‘ldoshev Sh. 13,20 18 45 52 8. Yo‘lchiyev 3. 13,50 10 49 61 9. Mamadaliyev V. 13,50 12 54 60 10. Murodov X. 13,20 15 42 64 11. Mukimov F. 13,10 10 44 66 12. Shodmonov N. 13,50 8 40 74 13. Turg‘unov G. 14,40 16 42 72 14. Komilov N. 12,40 16 54 54 15. Joniqulov B. 13,10 8 50 56 16. Umarov A. 14,40 12 52 62 17. Xolmurodov A. 13,20 18 58 65 18. Xo‘jaqulov O. 13,40 12 56 58 19. Egamberdiyev A. 13,0 13 55 63 20. Qo‘ldoshev J. 13,0 12 54 65 X 13,5 12,45 49,15 58,7 5 0,5 3,3 5,3 7,8 46

7-jadvalda 15-17 yoshdagi kollej talabalarining jismoniy rivoj-langanlik tajriba guruhining yakuniy natijalari ko‘rsatilgan. Ushbu nati jalar talabalarning 3000 m.ga yugurishining o‘rta arifmetik qiymati 13,5 (14,0 dastlabki natijalar - 14,0 nazorat guruhning yakuniy natijasi) ga teng bo‘lsa, baland turnikda tortilish esa 12,45 (9,75 dastlabki natijalar -11,2 nazorat guruhning yakuniy natijasi) ga tengdir. Ushbu qiymatlar gav-dani ko‘tarib tushirish testida 49,15 (34,95 dastlabki natijalar - 41,6 na zorat guruhning yakuniy natijasi) ga va arg‘imchoq aylantirishda 58,7 (48,4 dastlabki natijalar - 53,0 nazorat guruhning yakuniy natijasi) ga teng. Xuddi shuningdek tajriba guruhining yakuniy jismoniy rivojlan-ganlik natijalarining ko‘rsatkichlarining o‘rta kvadratik qiymati 0,5 (0,6 dastlabki natijalar - 0,4 nazorat guruhning yakuniy natijasi)ga 3000 m.ga yugurishda va 3,3 (3,2 dastlabki natijalar - 3,1 nazorat guruhning yakuniy natijasi) ga baland turnikda tortilish testida teng keladi Shuningdek o‘rta kvadratik qiymat gavdani ko‘tarib tushirish testida 5,3 (4,9 dastlabki natijalar - 5,4 nazorat guruhning yakuniy natijasi) ga teng bo‘lsa, arg‘imchoq aylantirishda 7,8 (5,2 dastlabki natijalar - 9,6 nazo rat guruhning yakuniy natijasi) ga tengdir. 2-rasmda 15-17 yoshdagi kollej talabalarining tajriba guruhining jismonii rivojlanganlik darajasining solishtirma kursatkichlari ko‘rsatilib o‘tilgan. Ushbu rasmda barcha natijalar o‘rta arifmetik qiymat bo‘yicha olingan. Submaksimal yuklamada mashhlarni bajarish funksional imkoniyat-larning rivojlanishiga muhim ta’sir etadi. Ish bajarish aerob-anaerob rejimida sodir bo‘ladi. Umumiy chidamlilikning eng asosiy vositasi hisoblanadi. 15-17 yoshli o‘gil bolalarda yugurish mashqlarining uzoq davom etishi maksimal shiddatdan 50 % yuklamada kuzatildi. Bunday yuklama 2 daqiqadan 15 daqiqagacha yoki undan ham ko‘proq davom etadi. Bizning maslahatimiz bo‘yicha (68 soat) o‘tkazilgan dare l ar dan keyin o‘quvchilarning umumiy chidamliligi oshdi. Yuqoridagi fikrlarning yorqin dalili sifatida 3-rasmni e’tibo-ringizga havola 47

etamiz. Bu rasmda 15-17 yoshdagi kollej talabalarining tajriba va nazorat guruhining jismonii rivojlanganlik darajasining yakuniy solishtirma kursatkichlari o‘rta arifmetik qiymat bo‘yicha ko‘rsatilib o‘tilgan. Chidamlilik mashhlarini meyorlashda YuQTU nafas olish tezligi, mashqlarning bajarish texnikasi, charchashning tashki belgilari va o‘zini his etishi hisobga olinadi. Olingan ma’lumotlar 15-17 yoshli talabalarning jismoniy tarbiya darslarida chidamlilik sifatlarini tarbiyalashga va turli shiddatlarda ku-rash mashqlarini to‘g‘ri bajarishga yordam beradi. Barcha talabalarda chidamlilik tajribadan keyin ham ko‘rinarli da-rajada oshganligini ko‘rsatdi va ma’lumotlar 17 yoshdan o‘tgandan so‘ng maqsadga muvofiq yo‘naltirilmsa ularni natijalari pasayib ketishi mum-kin. Tajriba guruhi talabalari barcha test natijalarida g‘olib chiqdilar. Bu jismoniy tarbiyadan qo‘shimcha mashqlardan foydaliligini va unumlili-gini ko‘rsatadi. Ko‘rinib turibdiki, kollejlarda 6 soat hajmida jismoniy tarbiya mashgulotlari o‘tkazish zarurdir va uning mohiyati asoslidir . 48

XULOSA Ilmiy-uslubiy adabiyotlarni tahlil etish va kasb-hunar kollejla-ridagi jismoniy tarbiya amaliyotini umumlashtirish natijasida shu narsa aniqlandiki, 15-17 yoshli talabalarning jismoniy tarbiya darslarida beri-ladigan Yuklamaning tarkibiy qismi va o‘lchamlaridan foydalanishda mashqlarning meyorlab berishning aniq ko‘rsatmalari va tavsifnomalari deyarli mavjud emas. Kasb-hunar kollejlaridagi jismoniy tarbiya darslarida talaba larning jismoniy taiyergarligini oshirishning asosiy iunalishlaridan biri meyorlangan mashqlardan foydalanishdir. -meyorlangan mashqlarni bajarish shiddati talaba organizmining ma’lum darajada charchashiga olib keladi; -mashq o‘zining shiddatli bajarilishi bilan organizmning funksio nal holatini ko‘tarishi, mushak guruhlari ishini boshqaruvchi asab markaz-larini kuzatish zarur. Chidamlilik imkoniyatlarini rivojlantirishda somatik tiplarga ajratish va talabalar chidamligi tipini baholash ko‘rsatkichlariga asoslan-gan konstitutsional- funksional yondoshishlarga tayangan holda bolalar guruhini tashkil etish maqsadga muvofiq. Kalendar yoshga asoslangan holda bolalar guruhini tashkil etish hozirda zamonaviy pedagogika va sport ta-lablariga javob bera olmaydi. Harakat imkoniyatlarini chidamlilik qobiliyatlarini unumli ta- komillashtirishda haftasiga 8 soat mobaynida jismoniy tarbiya mashg‘ulot o‘tkazish kerakligi aniqlandi. Kurash elementlarini dastlabki o‘rgatish Yuklama meyori 2 seriyada 4-6 marta takrorlash tashkil etdi, seriya va takrorlash oralig‘ida dam olish o‘zini his qilish va charchashning tashqi belgilariga bog‘liq. 49

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O ’ zbekiston Respublikasi « Jismoniy tarbiya va sport to ‘ g ‘ risida » gi Qonuni 2000 yil 20 may yangi tahriri qabul qilingan . 2. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining « Sog ‘ lom avlod uchun » ordenini ta ’ sis qilish to ‘ g ‘ risidagi Farmoni (1993- yil 4 mart ) « O ’ zbekiston ovozi » gazetasi , 1993 yil 5 mart . 3. O ’ zbekiston Respublikasi « Bolalar va o ‘ quvchi yoshlarni jismo niy tarbiyalash konsepsiyasi » (1992 yil ). Ma’rifat gazetasi, 1992 yil, 43-44-48 b. 4. O’zbekiston Respublikasi «Bolalar sportini rivojlantirish» (2002 yil, 24 oktabr). Ma’rifat gazetasi, 2002 yil, 31 oktabr 2 b. 5. Karimov I.A. O’zbekiston - kelajagi buyuk davlat.- T: O’zbekiston, 1992 yil, 62 b. 6. Karimov I . A . Barkamol avlod O ’ zbekiston taraqqiyotining poy - devori - T : O ’ zbekiston - 1991 yil , 26 b . 7. Karimov I . A . O ‘ zbekistonning o ‘ z istiqlol va taraqkiyot yo ‘ li - T : O ’ zbekiston - 1992 yil , 78 b . 8. Abdiyev A . N . Dinamika sostoyaniy borsov 16-17 let na posleso - revnovatelnom etape v protsesse mnogotsiklovoy podgotovki : Avtoref . diss . kand ped . nauk . - T , 1994 , 24 s . 9. Abdiyev A . N . Borba . Organizatsiya vosstanovitelnogo treniro - vochnogo protsessa v predsorevnovatelnom etape . - Monografiya , - T , 1997, 138 s . 10. Azizov N.K. Belbog‘li Turkiston kurashi. T.,"O‘Qituvchi", 1998, 104 6. 11. Ayrapetyans L.R. Pedagogicheskiye osnovi planirovaniya i kon trolya sorevnovatelnoy i trenirovochnoy deyatelnosti v sportivnix igrax: Avtoref. diss. dokt.ped.nauk. -M., 1992, 40 s. 12. Alixanov I.I. Texnika-taktika volnoy borbi. Izd. 2-ye pere-rab.-M., "FiS" , 1986,304 s 13. Aratsilov M.S. Metodi intensifikatsii uchebno-trenirovochnogo 50

protsessa na osnove ekspress-kontrolya za sostoyaniyem borsov: Avtoref. diss. kand. ped.nauk -M., 1991, 42 s. 14. Ashmarin B.A. Teoriya i metodika pedagogicheskix issledovaniy v fizicheskom vospitanii. - M. "FiS", 1978, 223 s. 15. Anamamedov O. Sovershenstvovaniye fizicheskoy podgotovlenno sti studentov na osnove uchyota osobennosti ix morfofunksionalnogo so stoyaniya Avto.rif.dis .... kand.ped.nauk.-M; 1980-156. 16. Butenko B.I. O razvitii vinoslivosti - teoriya i praktika fi zicheskoy kulturi. 1973, №12,s59-61. 17. Veytsexovskiy SM. Kniga trenera-M: Fizkultura i sport, 1971-312s. 18. Verxoshanskiy Y.V. Programmirovaniye i organizatsiya treniro - vochnogo protsessa. -M, "FiS", 1985, 176 s. 19. Verxoshanskiy Y.V. Osnovi spetsialnoy fizicheskoy podgotov ki sportsmenov. -M.,"FiS", 1988, 311s. 20. Verxoshanskiy Y.V. Gorizonti nauchnoy teorii i metodologii sportivnoy trenirovki // Teoriya i praktika fizkulturi. №2, 1998, S.41-54. 21. Volkov N . I . Fiziologicheskiye osnovi sovremennix metodov raz vitiya vinoslivosti ( na materiale bega ).- M .: Fizkultura i sport , 1962.-13 s . 22. Volkov N . I . Vliyaniye velichini intervalov otdixa na treniro vochniy effekt , vizivayemiy povtornoy mishechnoy rabotoy - teoriya i prak tika fizicheskoy kulturi , 1962,№2, s .32-34. 23. Volkov N . I . Maksimum anaerobnoy proizvodstvennosti u sport - smenov .- V kn .: materiali VIII nauchnoy konferensii po voprosam morfolo gii , fiziologii , bioximii mishechnoy deyatelnosti . M., 1964,s. 42-43. 51

O'xshashlar

Taekvondochilarning umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish usullari

O‘zbek milliy kurashining halq og‘zaki ijodida ifodalanishi va mustaqillik davrida rivojlanishi

Voleybolchilarni sakrovchilik qobiliyatini o‘stirishda harakatli o‘yinlardan foydalanish uslublari

Sprinterlik masofalariga yugurishga ixtisoslashgan yosh yengil atletikachilarni tanlash mezonlari taxlili

Jismoniy tarbiya murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasi