Ўзбекистон республикасида ғазначилик тизимини ривожлантириш истиқболлари

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

381.078125 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон республикасида ғазначилик тизимини ривожлантириш истиқболлари 5340600 -“Молия”- таълим юналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун ёзилган БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ 1

Ўзбекистон Республикасида ғазначилик тизимини ривожлантириш истиқболлари Мундарижа: Кириш…………………………………………………………… 1-боб. Ғазначилик тизимининг мазмун моҳияти ва Ўзбекистонда ғазначилик тизимига ўтишнинг зарурияти............................ 1.1. Ғазначилик тизимининг мазмун моҳияти ва Ўзбекистонда ғазна ижросини жорий этишнинг мақсади. 1.2. Ўзбекистон Республикасида давлат бюджети ғазна ижросининг жорий этилиши. 1.3 Ўзбекистон ғазначилик тизимини шакллантириш жараёнлари ва ҳуқуқий асослари. 2-боб. Ўзбекистон Республикасида ғазначилик тизимининг амалдаги ҳолати таҳлили.................................................... 2.1. Давлат бюджети харажатларини самарали бошқаришда ғазначилик тизимининг ҳозирги ҳолати таҳлили. 2.2. Бюджет маблағларидан самарали фойдаланишда шартномалар тизимини қўлланилиши ва ҳозирги ҳолати таҳлили. 3-боб. Ўзбекистон Республикасида ғазначилик тизимини ривожлантириш истиқболлари……………………… Хулоса ва таклифлар………………………… Фойдаланилган адабиётлар рўйхати……………………… Кириш Битирув малакавий иши мавзусининг долзарблиги. Ўзбекистон Республикасида ғазначилик тизимини ривожлантириш, давлат молиявий ресурсларидан самарали фойдаланишда иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш бунгунги куннинг асосий талабидир. Инқироз йилларида кўплаб давлатлар ўз иқтисодиётига, айниқса, молия- банк соҳасини сақлаб қолиш мақсадида айнан шу соҳага улкан маблағларни йўналтиришга мажбур бўлди. Бу, ўз навбатида, бир қатор давлатларда, аввало, ривожланган мамлакатларда катта миқдордаги давлат буджети 2

тақчиллиги ва давлат қарзларини келтириб чиқарди, молиявий номутаносибликнинг юзага келишига сабаб бўлди. Бозор иқтисодиёти шароитида давлатнинг молиявий ресурсларини бошқариш аҳамияти беқиёс ҳисобланади, шу сабабли Ўзбекистон Республикасида ғазначилик тизимини ривожлантириш, давлат молиявий ресурсларидан самарали фойдаланиш зарурияти юзага келган. Бозор иқтисодиёти ривожланган давлатларда молияни бошқариш асосан ғазначилик тизими орқали амалга оширилади. Давлат бюджети ижросининг янги механизмини амалиётда киритиш бугунги кунда бюджет ислоҳотларининг йирик йўналишларидан бири десак хато бўлмайди, чунки давлат молиясини самарали бошқариш зарурияти бюджет маблағларидан тўғри фойдаланиш учун бюджет харажатларининг назоратини кучайтириш талаб этилади. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, бугунги кунда давлат дастурларини молиявий таъминлаш ва давлат маблағларидан оқилона фойдаланиши устидан назорат ўрнатиш ишида ғазначиликсиз муваффақиятга эришиб бўлмайди. Давлатнинг ғазначиликни жорий этиш давлат маблағларини бошқариш тизимининг самарадорлигини оширишга кўмаклашади. Ривожланган мамлакатларда амалиётда қўлланилаётган ғазначиликнинг ягона ҳисоб рақами концепциясига кассадаги нақд пул оқимларини ва пуллик операцияларини бошқаришни амалга оширади. Бунда фаол ғазначиликнинг ягона ҳисоб рақамида фаолият кўрсатади ва марказлаштирилган бухгалтерия назоратини амалга оширади. Барча бюджет маблағлари ғазначиликнинг ягона ҳисоб рақамида тўланади, тўловни амалга ошириш учун сўровнома ва уни тасдиқлайдиган ҳужжатлар ғазначиликка йўналтирилади, ғазначиликнинг дастлабки назоратни амалга оширади тўловларни режалаштиради ҳамда тўловни амалга оширади. Бугунги кунда Давлат бюджетини шакллантиришда унинг хам харажатлар ҳам даромадлар қисмини белгилаш муҳимдир, чунки бюджетнинг даромадлари ва харажатлари ўзаро бир-бирини тақозо этиб, уйғунлаштиради уни тўлиқ ҳисобга олмаслик, нохуш оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Иқтисодиёт соҳасида асосий эътиборни институционал ўзгаришларга, молия ва банк тизимини ислоҳ этишни янада чукурлаштиришга, ривожланган бозор инфратузилмасини яратишга, ракобат муҳитини шақллантиришга қаратишимиз лозим деб ўйлайман. Давлат молиясини самарали бошқаришда ғаначилик тизимини шакллантиришда, тажриба алмашиш мақсадида ПЕМПАЛ лойиҳаси ташкил 3

қилинган. ПЕМПАЛ лойиҳаси унинг дастурлари яратилган. ПЕМПАЛ дастурида асосан: давлат бюджети, бюджетдан ташқари жамғармалар, ички аудит ва давлат бюджетининг ғазна ижросида давлатнинг молиявий ресурсларини бошқариш, кадрлар тайёрлаш амалиётини такомиллаштириш мақсад қилиб қўйилган. Албатта бундай лойиҳаларнинг амалга оширилиши давлат молиявий ресурслари бошқарувини амалга оширишда, молиявий сиёсатни тўғри юритиш бюджет маблағларидан оқилона фойдаланишда ўз самарасини беради. Битирув малакавий иши мавзусининг ўрганганлик даражаси. Давлат молиявий ресурсларидан самарали фойдаланишда ғазначилик тизимининг шаклланиши, улар ривожланишининг назарий ва амалий жиҳатлари хорижлик иқтисодчи-олимлар Акпаров И.Г. Барры Поттер, Джек Даймонд, Д.В.Бриль, Т.В.Саакян, М.В.Ревенко, М.Н.Чмыхов, В.А.Гулин. Деревянченко Т.А. кабиларнинг ишларида кенг ёритилган. Маҳаллий иқтисодчи-олимларидан А.Ваҳобов, Р.Азимов, Д.Қўчқоров, Т.Маликов, Н.Ҳайдаров, И.Акпаров, Т.Эшназаров. Т.Болтабоев, Г.Қосимова ва бошқалар Ўзбекистон Республикасида ғазначилик тизими тараққиётининг муҳим масалаларини тадқиқ этишга ўзларининг ҳиссаларини қўшдилар. Битирув малакавий иши мавзусининг асосий мақсади ва вазифалари. Битирув малакавий ишининг асосий мақсади Ўзбекистон Республикасида ғазначилик тизимини ривожлантириш истиқболлари ҳамда илмий асосланган тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат иборатдир. Ишнинг асосий мақсади йўлида қуйидаги вазифаларни белгиладик: · бюджет жараёни ижросини таъминлашда уларга зарур бўлган оператив ва деталлаштирилган маълумотларни талаб даражасида етказувчи, қарорларни қабул қилувчи шахслар малакасини ошириш бўйича амалий хулосаларни тақдим этиш; · молиявий ресурслар бошқарувини амалга оширишда тезкор марказлаштирилган маълумотлар базасини яратиш бўйича амалий таклифлар тизимини тақдим этиш; · бюджет кўрсаткичларини шакллантиришда ишончлилик ва тезкорликни амалга ошириш юзасидан чора тадбирлар тизимини ишлаб чиқиш; · бюджет маблағларидан самарали фойдаланишда шартномалар тизимини қўлланилиши ва ҳозирги ҳолати таҳлили бериш; · бюджет ижросини прогноз қилиш ишончлилигини оширишда юзага келаётган муаммолар ва уларни бартараф этиш имкониятларини аниқлаш; 4

· барча бюджет тизими даражасида бюджет ижроси кўламини ва бутун вазифаларни самарали назоратини таъминлаш юзасидан амалга оширилиши лозим бўлган чора тадбирларни ишлаб чиқиш; · хорижий мамлакатлар ғазначилик тизими тажрибаларидан фойдаланиш имкониятларини тақдим этиш; · барча бюджет тизими даражасида бюджет ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни шакллантиришда тезкорликни таъминлаш юзасидан тадбирларни ишлаб чиқиш ҳисобланади. Битирув малакавий ишнинг объекти. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги Ғазначилиги ҳамда ПЕМПАЛ дастури амалиёти таҳлили ҳисобланади. Битирув малакавий ишнинг предмети. Ўзбекистон Республикасида ғазначилик тизимини ривожлантириш истиқболларини белгилаш ҳисобланади. Битирув малакавий ишнинг таркибий тузилиши. Битирув малакавий иши кириш қисми, учта боб, хулоса ва таклифлар ҳамда фойдаланилган адабиётлар рўйҳатидан иборат. 1-боб Ғазначилик тизимининг мазмун моҳияти ва Ўзбекистонда ғазначилик тизимига ўтишнинг зарурияти. 1.1. Ғазначилик тизимининг мазмун моҳияти ва Ўзбекистонда ғазна ижросини жорий этишнинг мақсади. “Даромаднинг ўз харажатлари ва оила аҳлига етарли қисмини олиб қолиб, қолган қисмини аҳолининг фойдали меҳнатига сарфлаш лозимдир”. У олинган ва тўпланган бойликни уч қисмга бўлиб, биринчи қисмни кетган харажатга, иккинчи қисмни ўзининг ва оиласининг эҳтиёжларига, учинчи қисмини эса аҳолининг ижтимоий манфаатлари учун сарфлашга ундайди. Соҳибқирон Амир Темур: “Амр қилдимки, ... Салтанатнинг ҳар бир идорасида кирим-чиқимларни, кундалик харажатларни ёзиб бориш учун бир китоб тайинлансин”. Соҳибқирон давлатида ҳар бир вилоятда Девон деб аталувчи бошқарма бўлган. У давлатни буткул ишларини: солиқ йиғиш, тартиб сақлаш, ижтимоий бинолар-бозорлар, ҳаммомлар, йўллар, сув иншоотларини тармоқларини назорат қилган, ходимларни текшириш ва тафтиш ишларини олиб борган. Конфуцийлик ғоялари бўйича, давлат бу катта оила, подшо эса халқлар отасидир. Жамиятда бойликлар нисбатан текис тақсимланиши керак. Солиқларни меъёрда сақлаш, ер ишларини яхши бажариш, ҳаммани ўз вазифасини бажонидил адо этиши зарур. Давлатнинг иқтисодий сиёсати учта асосий тамойилга асосланиши керак: харажатларни 5

иқтисод қилиш, яъни тежаб-тергаб сарфлаш, халқ фаровонлигини таъминлаш, ортиқча маҳсулотларни сақлаш зарур. “Ғазна” инглизча “Treasure trove” cўзидан олинган бўлиб, инсонлар томонидан маълум бир мақсадларда ерга кўмилган олтин ва кумушнинг топилиши ҳамда бу топилма подшоларга тегишли бўлганлигини англатади. Тарихий талқин, илгари молиявий ресурсларни бошқариш давлатларнинг ғазна ва ғазначилик ишлари билан шуғулланувчи махсус ходимга юклатилган. Унинг мажбуриятларига давлат ғазнасига молиявий ресурслар тушиши ва уларнинг сарфланиши устидан маълум даражада назорат ўрнатиш киритилган. Тор маънода “ғазна” пул тушадиган ва аниқ мақсадлар учун тўлов ўтказиладиган, яъни масъул мансабдор шахслар пулни сақлайдиган жой деган тушунчани англатган. Ғазначиликнинг вужудга келиш тарихи ва ғазна ижроси ҳақида иқтисодий таълимотлар. Молиявий монополияларининг активлари ортиб бориши билан, ғазналар, уларнинг акцияларини омонат тариқасида қабул қила бошлади. Шу тариқа ғазнада герб қоғозлари, почта маркалари, олтин ва бошқа иккинчи даражали активлар пайдо бўла бошлади. Марказий банкнинг пайдо бўлиши ва тижорат банклари тизимининг такомиллашуви ғазначилик тизимининг қуйидаги ўзгаришларига олиб келди: Россия тарихига назар соладиган бўлсак, 1796-1806 йилларда Алексей Иванович Васильевнинг давлат ғазначиси лавозимида ишлаган даврда жуда кўп ишлар қилинган. Унинг давлат даромадалари ва харажатлари режаларини тузиш, ғазначилик ҳисоботи, шунингдек бухгалтерия ҳисоби бўйича ёзган китоблари алоҳида эътиборга лойиқдир. Ғазначилик тизимининг моҳияти ва аҳамияти. Давлат бюджетининг ғазна ижроси давлат бюджетининг барча даромадларини Ягона ғазначилик ҳисобварағига киритишдан, шунингдек давлат бюджетининг харажатларини шу ҳисобварақдан тўлашдан иборат. Ғазначилик тизимига босқичма-босқич ўтишнинг асосий элементлари · Ҳуқуқий-меъёрий база яратиш; · Ғазначиликнинг моддий-техник базасини яратиш; · Ғазначилик тизими учун кадрларни тайёрлаш; · Ғазначиликнинг ахборот тизимини яратиш; · Ғазначилик тизимини жорий этилишининг ижобий натижалари(1) · Бюджет ташкилотлари мажбуриятларини олгандан кейин пул маблағларини ягона ғазначилик ҳисобварағидан тўғридан-тўғри 6

таъминотчиларнинг ҳисоб рақамига ўтказиш натижасида пул оқимлари ҳаракати бўйича жараёнларни қискартириш. · Тасдиқланган бюджет маблағлари доирасида бюджет ташкилотларини товарлар ва хизматлар етказиб берувчилар олдида мажбуриятлар қабул қилиш босқичида (шартномалар тузиш вақтида) дастлабки назорат қилиш. · Ғазначилик тизимини жорий этилишининг ижобий натижалари. · Молия органлари томонидан бюджет харажатларини ўз вақтида ва манзилли молиялаштириш билан бюджет маблағларини бош тасарруф этувчилари томонидан суистеъмол қилишни ва нотўғри ишлатишни олдини олиш мақсадида жорий назорат қилиш. · Давлат бюджетининг даромадлари, ҳам харажатлари қисмини касса ижросининг ҳар кунги мониторингини ўтказиш. Ғазначилик тизимини жорий этилишининг ижобий натижалари қуйидагилардан иборат: · давлат молиясининг ҳолати тўғрисидаги тезкор ахборотларни йиғиш, ишлов бериш ва таҳлил қилиш. · қисқа фурсатда давлатнинг молиявий ресурслари реал ҳажмини ва унинг истиқбол кўрсаткичларини аниқлаш. · вақтинчалик харакатда бўлмаган бюджетнинг эркин маблағларини, молия бозорларида самарали жойлаштириб, ундан олинган даромадни эса бюджет харажатларини тўлиқ молиялаштиришга, бюджет тақчиллигини камайтиришга ва давлат қарзлари тўловига йўналтириш. 1.2. Ўзбекистон Республикасида давлат бюджети ғазна ижросининг жорий этилиши. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики бугунги кунда дастурларни молиявий таъминлаш ва давлат маблағлари фойдаланиши устидан назорат ўрнатиш ишида ғазначиликсиз муваффақиятга эришиб бўлмайди. Давлатнинг ғазначиликни жорий этиш давлат маблағларини бошқариш тизимининг самарадорлигини оширишга кўмаклашади. Ривожланган мамлакатларда амалда қўлланилаётган ғазначиликнинг ягона ҳисоб рақами концепциясига кассадаги нақд пул оқимларини ва пулни операцияларни бошқариш амалга оширилади. Бунда фаол ғазначиликни ягона ҳисоб рақамида фаолият кўрсатади ва марказлаштирилган бухгалтерия назорат амалга оширилади. Барча бюджет маблағлари ғазначиликнинг ягона ҳисоб рақамида тўланади, тўловни амалга ошириш учун сўровнамага ва уни тасдиқлайдиган ҳужжатлар ғахначиликни йўналтирилади, ғазначилик дастлабки назорати амалга оширади тўловларни режалаштиради ва тўловни амалга оширади. Шу 7

муносабат билан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг 1998 йил 11 декабрдаги 152-сонли буйруғи билан 1999 йилдан эътиборан Ўзбекистон Республикаси ҳаражатларининг янги иқтисодий таснифи амалиётга киритилди. Уни ишлаб чиқариш босқичида USAID билан биргаликда МДХ мамлакатларининг намунали иқтисодий таснифлари ва ҳаражатларининг таснифлари ва ҳаражатларнинг таснифлари ҳам ўрганилди. Ғазначилик тизими, жорий қилингандан сўнг бюджет ҳаражатларининг таснифи ўзгарган. Ўзбекистонда ғазначилик тизимини жорий этиш бўйича маслаҳатчилар ва Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги ходимларининг ишчи гуруҳи 1998 йилдан бошлаб фаолият олиб бормоқда. Бугунги кунда Давлат бюджетини шакллантиришда унинг хам харажатлар кисмини, хам даромадлар кисмини белгилаш муҳимдир, чунки бюджетнинг даромадлари ва харажатлари ўзаро бир-бирини тақозо этади, уни тўлик хисобга олмаслик, нохуш оқибатларни келтириб чикаради. Бюджет сиёсатининг асосий йўналиши молиявий ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, молиявий тизим сохалари ўртасида қайта тақсимлаш ва республикамизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришни баркарорлаштириш мақсадида, давлат ихтиёридаги молия ресурсларини марказлаштиришдан иборатдир. Бироқ шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов 2002 йил 18 июлдаги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йилнинг биринчи ярим йиллигида мамлакатимиз иқтисодиётини ривожлантириш юзасидан устувор вазифалар ва топшириқларнинг бажарилиши ҳамда долзарб муаммоларнинг хал этилишига бағишланган мажлисда "Биз бугун бюджет маблағларидан нечоғли самарали фойдаланаётганлигимиз тўғрисидаги масалага хам жиддий карашимиз зарур. Бугун биз давлат маблағларини окилона сарфлашнинг энг макбул таркибига эгамиз, деб айта олмаймиз деб таъкидлаб ўттан эди. Шу сабабли, яқин келажакда давлат бюджетини ижро этишнинг ғазначилик тизмини изчил жорий этишни таъминлаидиган чора-тадбирларни амалга ошириш мухим аҳамиятга эгадир. Маълумки, "бюджетни тузиш ва ижро қилиш давлатнинг асосий вазифаларидан келиб чиққан холда, давлатнинг молиявий фаолиятининг мақсадли йўналишларини ифода этувчи бюджет таснифига асосланади." Бюджетнинг ижроси бюджет жараёнидаги асосий боскичлардан бири ҳисобланадики, бунда белгиланган истикбол кўрсаткичлари, аниқ режалар ва турли муддатли дастурлар амалиётга тадбик этилади. Бюджет маблағларини 8

иқтисод килинган ҳолда, самарали ишлатилиши давлатнинг бюджет сиёсатининг устувор йўналишларини амалга ошириш имкониятини беради. Юқорида айтиб ўтганимиздек, бюджетнинг ижроси- бюджетнинг барча даромадларини тўлиқ ва ўз вақтида тушишини хамда барча режалаштирилган бюджет харажатларини молиялаштириш таъминланишини кўзда тутади. Бюджетнинг даромад қисмини ижро этиш юридик ва жисмоний шахслардан солиқ ва солиқдан ташқари тўловлар ундириш ҳисобига амалга оширилади. Бунда юридик ва жисмоний шахслар тегишли тўловларни конунда белгиланган муддатлар ва тартибларда мустақил равишда ҳисоблайдилар ва бюджетга тўлайдилар. Бюджетнинг кассали ижроси деганда хар бир бюджетнинг даромадлари мазкур бюджетни ижро этувчи тегишли кассада жамғарилиши тушунилади. Шунингдек, ушбу бюджетдан маблағ билан таъминланувчи барча ташкилотларга пул маблағлари ушбу касса орқали берилади. Ўзбекистон Республикаси Презеденти И. Каримов маърузасида баён қилинган талаблардан келиб чиққан ҳолда, 2003 йил иқтисодиётни янада эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг устувор йўналишлари белгиланди, маърузада таъкидланишича, «солиқ-бюджет сохасида ислохатларни чуқурлаштириш, давлат харажатларини сарфлаш механизмини макбуллаштирган холда уларни кискартириш лозим бўлади.» Дарҳақиқат, Давлат бюджети ғазна ижросининг янги механизмини амалиётга киритиш бугунки кунда бюджет ислохотларининг йирик йўналишларидан бири бўлиб ҳисобланган. «Ғазначилик органи - консолидациялашган бюджетни касса ижроси учун, давлат даромадлари ва харажатлари хисобини олиб борилиши учун, давлат харажатларига молиявий ресурсларни етарли бўлишини таъминлаш учун масъул бўлган Молия вазирлигининг таркибий бўлимидир.» Ҳар бир манбалар бўйича даромадларни ўз вактида ва тўлиқ тушишини ва жорий йил учун тасдикланган бюджет микдори доирасида барча тўловларни хамда тасдикланган бюджет маблағларини тўғри ва асосли таксимлаш бюджет ижросининг асосий вазифаси ҳисобланади. Бюджет маблағларини асосий таксимловчилари, бюджет маблағларини тақсимловчилари, бюджет ташкилотлари, бюджет маблағи олувчилари, шунингдек, молия ва банк муассасалари бюджет ижроси жараёнининг қатнашчилари ҳисобланади. Бошкача килиб айтганда, Давлат бюджета ижросига боғлик хисоб-касса операцияларини ташкил килиш ва амалга ошириш Давлат бюджетининг кассали ижросидир. 9

Ғазначилик тизимида бюджет ижроси куйидаги тамойилларга асосланади: касса ягоналиги, шахсий ҳисобрақамлар бўйича молиялаштиришнинг хисобини юритиш, бюджет тиниклиги, бюджет мажбуриятларининг лимити, шартномаларни рўйхатга олиш ва тендер танловлари ва конкурслар ўтказилишидир. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, турли мамлакатларнинг иктисодий ривожланиш боскичларида молиявий окимларни, хусусан, бюджет окимларини бошкаришнинг янги шаклларини танлаш зарурияти туғилади. Бу зарурият куйидагиларни таъминлай оладиган молия сохасидаги янги таркибий кисмнинг шаклланишига туртки бўлди. Жумладан: · Давлат бюджети ижросини ва турли даражадаги бюджетларни бошқаришни таъминлаш; · Давлат дастурларини молиялаштириш тезкорлигини ошириш. · Давлат маблағларини тушумини ва мақсадли ишлатилишини назоратини кучайтириш: · бюджетлараро муносабатларни шакллантириш. · молия ва солик органлари ишларини мувофиклаштириш: · соликларни тўлик йиғиш хисобига бюджетларнинг даромадлар базасини кенгайтириш; · солик солиш ва уни тўлиқ йигиш услубини такомиллаштириш; · ижтимоий сиёсатни амалга ошириш учун маблағларни йўналтириш ва турли даражадаги бюджетларда ижтимоий химояланган моддаларни ўз вақтида ва тўлик молиялаштиришни таъминлаш, · валюта-молия операциялари ва миллий валютани мустахкамлаш самарадорлигини оширишдан иборат Иктисодий муносабатлар тизимида бу функцияларни махсус молия органи-ғазначиликка юкланади. 1.3 Ўзбекистон ғазначилик тизимини шакллантириш жараёнлари ва ҳуқуқий асослари. Ўзбекистон ғазначилик тизимини шакллантириш жараёнлари ва ҳуқуқий асослари ўрганишда. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунини амалга киритиш ҳақида»ги Олий Мажлис Қарорларидан тортиб, Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги қабул қилган низомларни ҳам қўриб чиқамиз. 10

Ўзбекистон ғазначилик тизимини шакллантириш жараёнлари ва ҳуқуқий асосларини қуйидаги тартибда бердик: 1. «Бюджет тизими тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунини амалга киритиш ҳақида»ги Олий Мажлис Қарори. 2. Ўзбекистон Республикасининг « Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. 3. «Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунини амалга киритиш ҳақида» ги Олий Мажлис Қарори. 4. Ўзбекистон Республикасининг « Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида»ги Қонуни 5. Ўзбекистон Республикасининг «Хўжалик юритувчи субъектларни фаолиятининг шартномавий – ҳуқуқий базаси тўғрисида» ги Қонуни. 6. Фуқоролик кодекси (кўчирмалар). 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг « Давлат молиясини бошқаришни ислох қилиш » лойиҳасини амалга оширишга тайёрланиш чора – тадбирларни тўғрисида »ги қарори. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Тендер савдоларини ташкил этишни такомиллаштириш чора – тадбирлари тўғрисида»ги қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Махсулотлар, хом-ашё ва материалларнинг юқори ликвидли турларини сотишнинг бозор механизмларини жорий этишни давом эттириш тўғрисида»ги қарори. 10.Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг «Нақд пулсиз ҳисоб китоблар тўғрисида» ги қарори. 11.Ўзбекистон Республикасининг нақд пулсиз ҳисоб – китоблар тўғрисида Низоми. 12.Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирилигинг «Молия органларида бюджетдан маблағ олувчилар билан товар (ишлар, хизматлар) етказиб берувчилар ўртасидаги шартномаларни рўйхатдан ўтказиш ва уларнинг харажатлари тўловини назорат қилиш тартиби ҳақидаги вақтинчалик низомни тасдиқлаш тўғрисида» ги Буйруғи. 11

13.«Молия органларида бюджетдан маблағ олувчилар билан товар ( ишлар, хизматлар) етказиб берувчилар ўртасидаги шартномаларни рўйхатдан ўтказиш ва уларнинг харажатлари тўловини назорат қилиш тартиби ҳақида» ги Вақтинчалик Низом. 14.Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг «Далват бюджети маблағлари ҳисобига амалга оширилаётган бинолар ва иншоотларни капитал таъмирлашни маблағ билан таъминлаш ва аниқ рўйхатларни шакллантириш тартиби тўғрисида» ги Низоми. Масалан: «Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида»ги 2004 йил 26 августда қабул қилинган қонуни ва унинг мақсади, Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари маблағларни бошқариш муносабатларини ғазначилик тизими билан тартибга солишдан иборат. Мазкур қонун 18-моддадан иборат қонунга кўра ғазначиликнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат. · Давлат бюджетининг касса ижроси · Давлат бюджет маблағларининг тушуми ва сарфи устидан назоратни амалга ошириш. · Давлат бюджети маблағларини бошқариш · Давлат бюджетида маблағлар назарда тутилган юридик ёки жисмоний шахслар номидан ва уларни топшириғига биноан тўловларни амалга ошириш · Бюджет ташкилотларининг товарлар етказиб бериш учун тузадиган шартномаларнинг, шунингдек, буюртмачиларнинг давлат бюджети маблағлари ҳисобидан капитал қурилиш учун тузадиган шартномаларни рўйхатга олиш; · Давлат бюджети ғазна ижросининг бухгалтерия ҳисобини юритиш · Давлат бюджети ижросининг қандай бораётганлиги тўғрисидаги ахборотларни, йиғиш, қайта ишлаш ва таҳлил қилиш. · Ўзбекистон Республикаси давлат ички ва ташқи қарзларига хизмат кўрсатиш Ўзбекистон Республикаси кафолатларини бажариш келтирилади. Ушбу маълумотларга асосланган ҳолда давлат бюджетнинг ғазна ҳисобварағига келиб тушган даромадлар тўғрисида маълумотни қуйидаги келтирилган 1-расмда кўришимиз мумкин. 2-расмда эса мемориал ордер тартиби келтирилади, 3-расмда эса “Бош-журнал” китоби маълумотлари тақдим этилади. 12

1-расм 3-сонли шакл _____________________________________________________________ (ғазначилик бўлинмаси номи) _________________________________ бюджетнинг ҳазна ҳисобварағига келиб тушган даромадлар тўғрисида МАЪЛУМОТ 200__ йил «__» ____________ Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи бўлими (гуруҳи) бошлиғи (имзо) (Ф.И.Ш. ) 2-расм 274-сонли шакл ________ - сонли мемориал ордер 200___ й. «___» га ____________ ёзув 13

(сўмда) Асос (ҳужжатлар ёки ёзув мундарижасига боғланиши) Ҳисобварақ дебети бўйича Ҳисобварақ кредити бўйича Сумма Илова: _________ варақда Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи бўлими (гуруҳи) бошлиғи ___________________ __________________ (имзо) (Ф.И.Ш.) 14

3-расм 1-к-сонли шакл “БОШ-ЖУРНАЛ” КИТОБИ _________________________________________________________ (бюджет ва ғазначилик бўлинмаси номи) 200 _____ йил учун (чап томон) (ўнг томон) ________________ ой (сўмда) 15Сана (ой, кун) мемо-р иал ордер № мемори ал ордер бўйича сумма Синтетик ҳисобварақлар бўйича айланмалар __-сонли ҳисобварақ __-сонли ҳисобварақ __-сонли ҳисобварақ Дебет Кредит Дебет Кредит Дебет Кредит 01.____.200___ й.га сальдо ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Жами________ ой учун айланмалар Жами йил бошидан айланмалар 01.____.200___ й.га сальдо 200___ й. якуни бўйича якуний операциялар. Қўшимча даврда операциялар амалга оширилишигача бўлган сальдо 200___ й. якунланиши бўйича қўшимча даврдаги операцялар 200___йил якунилангандан сўнги сальдо

2-боб. Ўзбекистон Республикасида ғазначилик тизимининг амалдаги ҳолати таҳлили. 2.1. Давлат бюджети харажатларини самарали бошқаришда ғазначилик тизимининг ҳозирги ҳолати таҳлили. Давлат бюджети харажатларини самарали бошқаришда ғазначилик тизимининг ҳозирги ҳолати таҳлилини кўриб чиқадиган бўлсак энг аввало Ўзбекистон Республикаси “Давлат бюджетининг Ғазна ижроси тўғрисида”ги қонуни 2004 йил 26 август ойида Олий Мажлис томонидан қабул қилинган қонунга мувофиқ, қуйидагилар ғазначиликнинг асосий вазифалари ҳисобланади: Давлат бюджетинининг касса ижроси, жумладан тушадиган даромадларни турли даражадаги бюджетлар ўртасида тақсимлаш, бюджетдан маблағ олувчиларнинг харажатлар сметалари ижроси ва Давлат бюджети ижроси тўғрисидаги ҳисобот тузиш; Давлат бюджети маблағларини ягона ғазначилик ҳисоб рақами, шунингдек тегишли бюджетлар даромадлари ва харажатлари ўртасидаги касса узилишларининг олдини олишни таъминлайдиган ҳудудий ғазначилик ҳисоб рақамларини жорий этиш орқали бошқариш; Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг 2005 йил 23 майдаги 72-сон буйруғига асосан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг «Давлат бюджети ғазначилик ижроси услубиёти бошқармаси фаолияти тўғрисида» Низом тасдиқланган. Мазкур Низомга асосан бошқарманинг асосий вазифалари жумласига бюджетдан маблағ олувчиларнинг шартномаларини рўйхатдан ўтказиш ва уларнинг харажатлари тўловини назорат қилиш, Давлат бюджетининг ғазначилик ижроси бўйича механизмларини жорий қилиш, молия органларини бюджетдан маблағ олувчиларнинг шартномаларини рўйхатдан ўтказиш ҳамда уларнинг харажатлари тўловини назорат қилиш бўлимларини мувофиқлаштириш киритилган. Шунингдек, республикамизда «Молия органларида бюджетдан маблағ олувчилар билан товарлар (ишлар, хизматлар) етказиб берувчилар ўртасидаги шартномаларни рўйхатдан ўтказиш ва уларнинг харажатлари тўловини назорат қилиш тартиби тўғрисида»ги Вақтинчалик низом (2005 йил 21 май 1475-сон ) қабул қилинди. Низомда белгиланганидек, бюджет маблағлари олувчиларнинг иқтисодий тасниф бўйича IV гуруҳ харажатлари Ғазначилик орқали назорат этиб борилади. Ғазначиликда бюджет рухсатномаларини бошқариш: 16

· Давлат бюджетини тайёрлаш, тасдиқлаш, ижро қилиш халқаро андозаларга мос келувчи янги бюджет таснифи асосида қабул қилинади; · банк тизими билан боғлиқ операцияларни ўзгариши муносабати билан мавжуд тайинлаш сертификатлари бекор қилинади. Тўртинчи гуруҳ, яъни “Бошқа харажатлар” бўйича молия органларида бюджетдан маблағ олувчилар билан етказиб берувчилар ўртасидаги шартномаларни рўйхатдан ўтказиш ва бюджет маблағларини уларнинг харажатларини тўлашга ўтказиш устидан назорат қилиш босқичларида дастлабки назорат ва жорий назоратга эришилди. Бу тажриба тариқасида яратилган дастурий таъминот ғазначилик органлари ходимларига хизмат кўрсатилаётган бюджет ташкилотларини рўйхатга олиш, ташкилотларнинг ҳисоб рақамларининг реквизитларини киритиш, товар етказиб берувчиларни рўйхатга олиш, бюджет ташкилотларининг харажатлари сметаларини рўйхатга олиш, ташкилотлар бўйича молиялаштиришни киритиш, касса харажатларини киритиш, юридик мажбуриятларни-шартномаларни рўйхатга олиш ва товар етказиб берувчининг реквизитлари тўлдириш имкониятларини беради. Бюджет харажатларини амалга оширилишини бошқаришни мужассамлаштириш мақсадида: 1. Тегишли бюджет ва Давлат мақсадли жамғармаларидан харажатларнинг тегишли рухсат орқали амалга оширилиши ҳамда уларнинг ҳажми йиллик ажратмалар ва харажатларни амалга ошириш рухсати миқдоридан ошмаслиги керак. 2. Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармаларихаражатлари тегишли рухсат асосида амалга оширилиши ҳамда бюджетдан ташқари даромадлар ҳажми доирасида амалга оширилади. 3. Мақсадли грантлар ва давлат қарзлари ҳисобига молиялаштирилувчи харажатлар учун харажатлар тегишли рухсат, амалдаги меъёр ва қўлланмалар ҳамда мавжуд маблағлар доирасида Ғазначилик органларининг тегишли рухсати асосида амалга оширилади. Мавжуд Ғазначиликда тўловлар уч босқичда амалга оширилади: 1. Юридик мажбуриятлар: шартномалар, битимлар, қарорлар (суд органлари, имтиёзлар), бир тарафлама қарорлар (грантлар). 2. Молиявий мажбуриятлар: ҳисоб-фактуралар, иш ҳақи ведомостлари, бошқалар. 3. Тўловни амалга ошириш. 17

Харажатлар сметасини рўйхатдан ўзказиш жараёнини қуйидаги келтирилган 4-расмда кўришимиз муммин. 4-расм Харажатлар сметасини рўйхатдан ўзказиш жараёнини Ғазначиликда тўловларни амалга ошириш бюджет маблағлари олувчиларнинг юридик мажбуриятларни олиши асосида молиявий мажбуриятларни бажариши деб тушунилади. Ғазначилик фаолиятини ташкил этишнинг дастлабки чора-тадбири сифатида маҳаллий бюджетлардан молиялаштирилувчи бюджет ташкилотларига ҳамда республика бюджетидан молиялаштириладиган бюджет ташкилотларига бюджетдан маблағлар олувчилар билан маҳсулот етказиб берувчилар ўртасидаги шартномаларни ғазначилик органларида рўйхатдан ўтказиш ва тузилган шартномаларга қўшимча ва ўзгартиришлар киритишни назорат қилиш бошланди. Давлат бюджетининг ғазначилик ижросига ўтиш чора-тадбирларини амалга ошириш мақсадида Молия вазирлигининг 2005 йил 6 апрелдаги 51- сон буйруғига асосан Молия вазирлигида Давлат бюджети ғазначилик ижроси услубиёти, бюджетдан маблағ олувчилар шартномаларини рўйхатдан ўтказиш, уларнинг харажатлари тўловини назорат қилишни мувофиқлаштириш бошқармаси, Самарқанд вилояти Молия бошқармасида, Самарқанд ва Тойлоқ туманлари молия бўлимларида бюджетдан маблағ 18

олувчиларнинг шартномаларини рўйхатдан ўтказиш ва уларнинг харажатлари тўловини назорат қилиш бўлимлари, маҳаллий бюджетлардан молиялаштириладиган бюджет ташкилотларига ҳамда Республика бюджетидан молиялаштирилувчи айрим бюджет ташкилотларига бюджетдан маблағ олувчилар билан етказиб берувчилар ўртасидаги шартномаларни рўйхатдан ўтказиш ва уларнинг харажатлари тўловини назорат қилиш механизми ишлай бошлади. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Давлат бюджети ғазначилик ижроси услубиёти бюджетдан маблағ олувчилар шартномаларини рўйхатга олиш ва уларнинг тўловларини назорат қилишни мувофиқлаштириш бошқармаси Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг 2005 йил 24 майдаги 74-сон буйруғига асосан 2005 йил 1 июндан бюджетдан маблағ билан таъминланувчи бюджет ташкилотларига хизмат кўрсатиб келмоқда. Бюджетдан маблағ олувчилар смета харажатларида кўзда тутилган ва режалаштирилган бюджет маблағлари доирасида маҳсулот етказиб берувчилар билан шартномалар тузадилар, шунингдек, қўшимча ва ўзгартиришлар қиладилар. Бюджетдан маблағ олувчилар билан етказиб берувчилар ўртасида тузилган шартномаларга рўйхатдан ўтганлиги тўғрисида рақам берилиб, рўйхатдан ўтган санаси кўрсатилган ҳолда ғазначилик бошқармаси тармоқ бўлими томонидан рўйхатдан ўтказилади. Ғазначилик бошқармаси уч кун ичида шартномадаги маҳсулот нархи, сони, шартноманинг амал қилиш муддати, реквизитлари ва тузилган шартномага асосан тўланиши лозим бўлган сумма бюджетдан маблағ олувчининг харажатлар сметасида кўзда тутилган режалаштирилган бюджет маблағларига мослигини текширади, агарда шартномадаги сумма харажатлар сметасидаги маблағдан ортиқ бўлса, ушбу шартнома ғазначилик бошқармаси томонидан рўйхатдан ўтказилмасдан, бюджетдан маблағ олувчига қайтарилади. Шартномалар бюджетдан маблағ олувчилар томонидан тақдим қилинган кундан бошлаб уч кун мобайнида рўйхатдан ўтказилади ва бунда ғазначилик бошқармасининг мансабдор шахси томонидан шартноманинг асли ва нусхасининг биринчи бетига «Рўйхатдан ўтказилди» ёзуви, шартномани рўйхатдан ўтказиш номери ва санаси кўрсатилган ҳолда имзоланиб, ғазначилик бошқармасининг муҳри қўйилади. Шартномаларга тўловлар гарафиги илова қилинади. Рўйхатдан ўтказилгандан сўнг шартноманинг асли бюджетдан маблағ олувчига қайтарилади ва шартнома нусхаси эса ғазначилик бошқармасида ҳисобга олиш ва сақлаш учун қолдирилади. 19

Шартномаларни рўйхатдан ўтганлигини ҳисобга олишда бюджетдан маблағ олувчилар билан етказиб берувчилар ўртасидаги шартномаларни рўйхатдан ўтказиш китобида унинг ўтказилган рақам ва санаси кўрсатилиб, бюджетдан маблағ олувчилар ва етказиб берувчиларнинг номи, реквизитлари, шартнома суммаси, унинг номер ива тузилган санаси кўрсатилган ҳолда ғазначилик бошқармаси тармоқ бўлими томонидан қайд қилинади ва юритилади. Харажатлар тўловини назорат қилиш қуйидаги тартибда амалга ошрилади. Бюджетдан маблағ олувчилар молия органларида ўтказилган шартномалар бўйича етказиб бериладиган товарлар (ишлар, хизматлар) харажатларини ҳамда бўнак тўловларни тўлаш учун эртанги кун тўловига бир кун олдин етказиб, бюджетдан маблағ олувчи ва етказиб берувчига битта банк муассасаси томонидан хизмат кўрсатилса, тўрт нусхада, турли банк муассасалари томонидан хизмат кўрсатилса уч нусхада, ўрнатилган тартибда расмийлаштирилган тўлов топшириқномаларини ғазначилик бошқармасига тақдим этади. Товарларнинг етказиб берилганлигини тасдиқловчи счет- фактуралар ёки бошқа ҳужжатларни, бюджетдан маблағ олувчиларнинг етказиб берувчилар олдидаги қарздорлигини ҳамда бюджетдан маблағ олувчининг етказиб берувчига бўнак тўлови ўтказиши лозимлигини тасдиқловчи ҳужжатларни тақдим этади. Бюджетдан маблағ олувчилар томонидан тақдим этилган топшириқномалар талабларига мос келса, тўлов топшириқномасининг биринчи ва тўртинчи нусхаларининг орқа томонига ғазначилик бошқармаси мансабдор шахси томонидан «Текширилди» деган ёзув белгиси қўйилиб, имзоланади ва ғазначилик бошқармаси муҳри босилиб, банкка топширилади. Бюджетдан маблағ олувчиларнинг молия органларида рўйхатдан ўтказилган харажатлар сметаси асосида ва банкдаги бюджет маблағлари учун очилган ҳисобрақамдаги маблағларнинг тегишли харажат гуруҳлари қолдиғи доирасида бўлса, тўлов топшириқномасида кўрсатилган сумма молия органларида рўйхатдан ўтказилган шартномада кўрсатилган тўлов суммасидан ортиқ бўлмаса, товарнинг етказиб берилганлиги тасдиқловчи счет-фактуралар ёки бошқа ҳужжатлар, бюджетдан маблағ олувчининг етказиб берувчидан қарздорлиги ҳамда бўнак тўловини ўтказиш лозимлиги тўғрисидаги ҳужжатлар мавжуд бўлганда, тўлов топшириқномасида кўрсатилган етказиб берувчининг номи ва реквизитларига мос келганда, бюджет таснифининг тегишли кодлари тўғри кўрсатилганда қабул қилинади. Бюджетдан маблағ олувчилар томонидан тақдим этилган тўлов ҳужжатлари ва уларга илова қилинган ҳужжатларни текшириш, шунингдек, хизмат кўрсатувчи банкка тўлов топшириқномаларини ижро этиш учун 20

тақдим қилиш, одатда улар тақдим қилинган куннинг ўзида ғазначилик бошқармаси томонидан амалга оширилади. Бунда ресстрлар ғазначилик бошқармасининг тармоқ бўлими томонидан бюджетдан маблағ олувчиларга хизмат кўрсатувчи банклар бўйича алоҳида тузилади. Бюджетдан маблағ олувчилар тўлов топшириқномаларининг барча нусхалари ва бюджетдан маблағ олувчиларнинг тўлов топшириқномалари реестрининг икки нусхаси ғазначилик бошқармаси тармоқ бўлими томонидан бюджетдан маблағ олувчиларга хизмат кўрсатувчи банкларга берилади. Тўлов амалга оширилгандан сўнг хизмат кўрсатувчи банкка тўрт нусхада тўлов топшириқномаси тақдим этилганда, биринчи нусхаси реестр билан кунлик банк ҳужжатларига тикилади, иккинчи нусхаси етказиб берувчининг шахсий ҳисоб рақамидан банк кўчирмаси илова қилинади. Учинчи нусхаси бюджетдан маблағ олувчининг ҳисоб рақамидан банк кўчирмасига илова қилинади ва бюджетдан маблағ олувчига бериш учун ғазначилик бошқармасига берилади. Бюджет ташкилотларининг товарлар етказиб берувчилар (ишларни бажарувчилар, хизматлар кўрсатувчилар) билан шартномаларини, шунингдек Давлат бюджети маблағлари ҳисобидан капитал қурилиш бўйича буюртмачиларнинг шартномалари (кейинги ўринларда бюджет ташкилотлари ва буюртмачилар шартномалари деб аталади) харажатлар сметасида кўрсатилган суммалар ва мақсадларга қатъий мувофиқ равишда тузилиши устидан қаттиқ назорат ўрнатиш асосида мазкур шартномаларни мажбурий рўйхатдан ўтказиш тартибини жорий этиш орқали бюджет ташкилотларининг мақсадга номувофиқ, асоссиз харажатларининг олдини олиш; Бюджет ташкилотларини, шу жумладан, мудофаа ва хавфсизлик тузилмаларини молиялаштиришга йўналтириладиган бюджет маблағларидан фойдаланишни мақбуллаштириш юзасидан мониторинг олиб бориш, бунда улар томонидан тузилаётган шартномаларнинг сифати таъминланишини, уларнинг мақсадга мувофиқлиги ва нарх-наво ечимини назарда тутиш ҳамда қоидага кўра, воситачилик хизматларидан воз кечиш; Харажатлар сметаси ва рўйхатга олинган шартномаларда назарда тутилган қатъий суммалар доирасида товарлар етказиб берувчилар (ишларни бажарувчилар, хизматлар кўрсатувчилар)нинг бевосита ҳисоб рақамларига бюджетдан маблағ олувчилар номидан ва уларнинг топшириғи бўйича тўловларни амалга ошириш орқали тўлов интизомига сўзсиз риоя этилиши устидан таъсирчан назоратни таъминлаш; 21

Давлат бюджети ғазна ижросининг бухгалтерлик ҳисоби ва ҳисоботини юритиш, Давлат бюджети ижроси ҳақида ахборотларни тўплаш, қайта ишлаш ва таҳлил қилиш, шунингдек Ўзбекистон Республикасининг давлат ички ва ташқи қарзларига хизмат кўрсатиш, Ўзбекистон Республикаси кафолатларини ижро этиш ҳисобланади. Ғазначилик ўзига юкланган вазифаларга мувофиқ қуйидаги функцияларни бажаради: · Бюджет ташкилотлари ходимларига иш ҳақи ва унга тенглаштирилган бошқа тўловлар, шунингдек қонун ҳужжатларига мувофиқ бюджет ташкилотлари томонидан нақд пул маблағлари билан тўланадиган бошқа тўловларни тўлаш учун Ғазначиликнинг банк ҳисоб рақамларига маблағлар ўтказади; · Давлат бюджетида улар учун маблағлар назарда тутилган юридик ва жисмоний шахсларнинг банк ҳисоб рақамларига суднинг қарори бўйича ягона ғазначилик ҳисоб рақамидан ёки Ғазначиликнинг бошқа ҳисоб рақамларидан маблағлар ўтказади, шунингдек қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда давлат органлари ёки ушбу органлар мансабдор шахсларининг ноқонуний хатти-ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги натижасида фуқароларга ёки юридик шахсларга етказилган зарарни қоплаш учун маблағлар ўтказади; · Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига ҳар кунлик асосида ягона ғазначилик ҳисоб рақамида ва ҳудудий ғазначилик ҳисоб рақамларида маблағларнинг ҳаракати тўғрисидаги ахборотни электрон шаклда тақдим этади; · Бюджетдан маблағ олувчиларга улар учун Ғазначиликда ёки унинг ҳудудий бўлинмаларида очилган шахсий ҳисоб рақамларидан кўчирмалар, уларнинг харажатларини қоплашга бюджет маблағлари ўтказилганлигини тасдиқлайдиган тўлов ҳужжатлари ва бошқа ҳужжатларни тақдим этади; · Манбалар бўйича тегишли бюджетлар даромадлари тушуми ҳисобини юритади; · Давлат бюджети ижроси жараёнида республика бюджети даромадлари тушуми ва харажатларининг қисқа муддатли прогнозларини тузади; · молия органларининг топшириғи бўйича юқори бюджетларда назарда тутилган режали дотациялар, субвенциялар, бюджет ссудалари суммасини ва бошқа тўловларни қуйи бюджетларнинг шахсий ғазначилик ҳисоб рақамларига ўтказади; · Бюджет ташкилотлари ва буюртмачиларнинг шартномалари харажатлар сметасида кўрсатилган суммалар доирасида ва мақсадларга мувофиқ 22

тузилиши устидан қаттиқ назорат қилиш асосида шартномаларни рўйхатдан ўтказади; · Бюджетдан маблағ олувчилар номидан рўйхатга олинган шартномаларда ёки бюджет маблағларини юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳисоб рақамларига ўтказиш мажбуриятини юклайдиган бошқа ҳужжатларда назарда тутилган суммалар доирасида товарларни етказиб берувчилар (ишларни бажарувчилар, хизматлар кўрсатувчилар)нинг бевосита банк ҳисоб рақамларига тўловларни амалга оширади; · Бюджет ташкилотларини, жумладан, мудофаа ва хавфсизлик тузилмаларини молиялаштиришга йўналтириладиган бюджет маблағларидан фойдаланишни мақбуллаштириш юзасидан мониторинг олиб боради, бунда улар томонидан тузилаётган шартномаларнинг сифати таъминланишини, уларнинг мақсадга мувофиқлиги ва нарх-наво ечимини ҳамда қоидага кўра, воситачилик хизматларидан воз кечишни назарда тутади; · Счёт-фактуралар ва товарлар етказиб берилиши (ишлар бажарилиши, хизматлар кўрсатилиши) ҳолатини тасдиқлайдиган ёки бюджетдан маблағ олувчиларга солиқлар, йиғимлар ҳамда бюджетга ва бюджетдан ташқари давлат мақсадли жамғармаларига мажбурий тўловлар учун бюджет маблағларини ўтказиш мажбуриятини юклайдиган бошқа ҳужжатлар асосида бюджет маблағи олувчиларнинг молиявий мажбуриятлари ҳисобини юритади; · Бирламчи ҳужжатлар асосида Давлат бюджети ғазна ижросининг таҳлилий ва синтетик бухгалтерия ҳисобини юритади; · Давлат бюджетининг ижро этилиши ҳақида ахборотларни тўплаш, қайта ишлаш ва таҳлил қилиш асосида Давлат бюджетининг касса ижроси тўғрисида ҳисобот тузади ва ушбу ҳисоботни белгиланган муддатларда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига тақдим этади; · қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикасининг ички ва ташқи қарзларига хизмат кўрсатади, шунингдек Ўзбекистон Республикаси кафолатларини ижро этади; · ўзининг ҳудудий бўлинмалари фаолиятини таҳлил қилади ва мувофиқлаштиради; · норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ва методологик материалларни, шу жумладан, Ғазначилик ҳамда унинг ҳудудий бўлинмалари томонидан амалга ошириладиган операцияларни мақбуллаштириш, Давлат бюджети ижроси тўғрисидаги бухгалтерия ҳисобини ва ҳисоботларни такомиллаштириш масалалари бўйича норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ва методологик материалларни ишлаб чиқишда қатнашади; 23

· Ғазначилик ва унинг ҳудудий бўлинмалари ходимлари малакасини ошириш ишларини ташкил этади ва амалга оширади; Юқорида айтиб ўтилганидек, ҳозирги кунда Республикамизнинг ўн бирта ҳудудида ягона ҳудудий ғазна ҳисоб рақами очилган ва амалда ҳудудларда ғазначиликнинг вазифа ва функциялари давлат бюджетини ижросини амалга ошириш учун қўлинилмоқда. Ғазначилик тизимининг жорий этилиши билан маҳаллий бюджетларда бўладиган касса узилишларни олди олинмоқда, бу билан маблағларнинг ўз вақтида ва адресли молиялаштириш таъминланмоқда. Қилинган харажат ва даромад тўғрисида тезкор ахборот олинмоқда. 2.2. Бюджет маблағларидан самарали фойдаланишда шартномалар тизимини қўлланилиши ва ҳозирги ҳолати таҳлили. Ҳозирги кунда Республиканинг барча ҳудудларида ғазначиликнинг иккита элементи жорий қилинган, улар шартномаларни рўйхатдан ўтказиш ва тўловларни амалга оширилишини назоратини таъминилаш. Ўзбекистон Республикаси президентининг “Давлат бюджети ғазна ижросининг янада такомиллаштриш чора-тадбирлари тўғрисида ”ги 2007йил 28 февралда ПП-594 сонли қарори қабул қилнди. Ушбу қарорнинг мақсади: Давлат бюджетининг ғазна ижросини татбиқ этиш ҳисобига бюджет тизимини янада ислоҳ қилиш, замонавий ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда бюджет маблағларининг мақсадли сарфланиши устидан назоратни кучайтириш, барча даражалардаги бюджет даромадлари ва харажатларини бошқариш самарадорлигини ошириш, ғазначиликнинг вазифа ва функцияларини амалда тўғри қўлланилишини амалга ошириш, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ғазначилиги таркибий тузилмасини белгилашдан иборатдир. Ушбу қарорнинг ҳудудларда ижросини амалдаги ҳолатининг таҳлили қуйидагича яъни, 2007 йил 1 октябрь ҳолатида ғазначилик тизимининг элементларидан бўлмиш шартномаларни рўйхатдан ўтказиш ва бюджатдан маблағ олувчиларнинг харажатлар тўловини назоратини амалга ошириши 600 дан зиёд Тошкент шаҳрида жойлашган республика бюджетидан молиялаштриладиган бюджет ташкилотларини ўз ичига қамраб олган, маҳаллий бюджетларда жойлашган респулика бюджетидан молиялаштириладиган бюджет ташкилотлари 20 мингдан зиёд. Шартномаларни рўйхатдан ўтказиш тартиби қуйидаги -расмда келтирилган. 24

-расм Шартномаларни рўйхатдан ўтказиш тартиби Шу йилнинг 9 ой ҳолатига кўра Тошкент шаҳрида жойлашган республика бюджетидан молиялаштириладиган бюджет ташкилотлари қуйидагича тавсифланган: Молия вазирлиги Ғазначилигида 70140 млн сўмлик 15,7 мингдан эиёд шартнома, 1,1 мингдан зиёд 9510 млн сўмлик шартнома мавжуд хатоларни тузатиш шарти билан қайтарилди. Бюджетда маблағ олувчиларнинг жами 70 мингдан зиёд 180135 млн сўмлик тўлов қоғозлари тўлаб берилди ва шунинг билан бирга 2 мингдан зиёд 18403 млн сўмлик тўлов чеклари тўлаб берилди, 4 мингдан зиёд 16587 млн сўмлик тўлов қоғолари камчиликлари мажудлиги сабабли тўғирлашга қайтариб берилди. Бухоро, Самарқанд, Наманган вилоятлари ва Тошкент шаҳрининг қуйи ғазначилигида 57 мингдан зиёд 262865 млн сўмлик шарномалар қабул қилинди, 3 мингдан зиёд 7352 млн сўмлик шартнома мажуд камчиликларни тўғирлаш учун қайтариб берилди. 473 мингдан зиёд 817916 млн сўмлик тўлов қоғозларининг тўлови амалга оширилди, 21 мингдан зиёд 6825 млн сўмлик тўлов қоғозларининг тўлови амалга оширилмади. 25

1. Маҳаллий бюджетларда жойлашган республика бюджетидан молиялаштириладиган бюджет ташкилотларида 85 мингдан зиёд 415529 млн сўмлик шартномалар қабул қилинган, 7 мингдан зиёд 49171 млн сўмлик шартномаларни шарномадаги камчиликларни тўғирлаш учун қайтариб берилди. 2. 189 мингдан зиёд 264302 млн сўмлик тўлов қоғозлари бюджет ташкилотларида қабул қилинган, 11 мингдан зиёд 11641 млн сўмлик тўлов қоғозалрида камчиликлари мавжудлиги сабабли тўловлар амалга оширилмасдан қайтариб берилди. Юқоридаги маълумотлардан кўришимиз мумкинки Ғазначилик тизимининг Ўзбекистонда жорий қилиниши орқали қўйидагиларга эришилди: · Қуйи турувчи бюджетдан маблағ олувчиларни кўп пағонали молиялаштиришга чек қўйилди; · Бюджетдан маблағ олувчиларнинг харажатлари тўлови, харажатлар сметасидаги ҳар бир гуруҳ харажатларининг моддалари бўйича молиялаштириш имконияти мавжуд; · Тўловларни амалга ошириш муддатлари қисқартирилди. Шундай қилиб, ғазначилик тизими мавжуд молиявий ресурслардан самарали фойдаланишнинг энг мақбул варианти ҳисобланади ва бу билан ҳар бир қилинган харажатларнинг амалдаги суммаларининг назорати амалга оширилади. Бюджет ташкилотлари шартномаларини рўйхатдан ўтказиш тартиби қуйидаги -расмда келтирилган -расм 26

Бюджет ташкилотлари шартномаларини рўйхатдан ўтказиш 3-боб. Ўзбекистон Республикасида ғазначилик тизимини ривожлантириш истиқболлари Ҳаммамизга маълумки, ғазначилик тизими – ёш молиявий структура. Шунга қарамасдан унинг ривожланиш даражаси жуда юқори. Давлат молиясини бошқаришда ғазначилик органлари зиммасига юклатилган вазифалар ва функциялар йилдан-йилга ошиб бораётганлигидан хабардормиз. “Давлат бюджетини бажаришга қаратилган ғазначилик хизмати институтини ривожлантириш ва мустаҳкамлаш бюджет маблағларидан фойдаланиш самарадорлигини анча оширади. Бу борада Молия вазирлиги ҳузурида янги ташкил этилган Ғазначилик тузилмасининг моддий-техник базасини барча поғоналарда мустаҳкамлаш, уни малакали кадрлар билан таъминлаш, халқ таълими ва соғлиқни сақлаш соҳасида бюджет ташкилотларини молиялаш механизмини янада такомиллаштириш бўйича кенг кўламли ишларни амалга ошириш лозим”. Бюджет тизими ижросининг ғазначилик тизимида кўпгина ўзгаришлар кузатилмокда. Бунинг мисоли сифатида республикамизда 2005-2008 йиллар мобайнида қуйидаги йўналишлар бўйича ривожланиш кузатилди: давлат бюджети даромадлар ҳисоби ва уларни бюджет тизими бўғинларида тартибга солиш; маҳаллий солиқлар ва йиғимлар, республика солиқлари, солиқсиз 27

даромадлар ҳисоби; давлат ва маҳаллий бюджетларининг касса ижроси; қуйи бюджетларни молиялаштиришнинг поғонали молиялаштиришга чек қўйилди; бюджет маблағларидан мақсадли фойдаланиш устидан назорат кучайтирилди; маҳаллий бюджет ижроси тўғрисидаги ҳисоботни тайёрлаш муддати қисқартирилди ва сифати янада яхшиланди; Ғазначилик органлари, уч босқичли кўринишидаги структурадан иборат булиб, Давлат бюджетини бошкаришнинг негизини ташкил этади. Айтиш мумкинки, бу структура орқали Давлат бюджетиниг даромадлари шакллантирилади. Шунингдек, Ғазначилик Давлат бюджети маблағларини тегишли бюджетлар ўртасида тақсимлайди. Ўзбекистон Республикаси “Давлат бюджетининг Ғазна ижроси тўғрисида”ги қонуни 2004 йил 26 август ойида Олий Мажлис томонидан қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 28 декабрдаги 610-сонли қарорига биноан Давлат бюджетининг ғазначилик тизимига ўтиш чора-тадбирларини ўз вақтида амалга ошириш мақсадида 2005 йил 1 июндан бошлаб, Молия вазирлиги Самарқанд вилоятида, жумладан, республика бюджетидан молиялаштирилувчи айрим бюджет ташкилотлари иштирокида, Давлат бюджетининг ғазначилик ижросининг айрим элементларини жорий этиш бошланди. Давлат бюджетининг ғазна ижроси Давлат бюджетининг барча даромадларини ягона ғазна ҳисобварағига киритишдан, шунингдек Давлат бюджетининг харажатларини шу ҳисобварақдан тўлашдан иборат. Ўзбекистон Республикасида ғазначилик тизимини жорий этиш чора- тадбирлари сифатида: · 2005 йил 1 июндан шартномаларни рўйхатдан ўтказиш ва харажатлар тўловини назорат қилиш механизми кенгайтириш, Самарқанд вилояти ва Тошкент шаҳрида жойлашган республика бюджетидан молиялаштирилувчи барча бюджет ташкилотларни босқичма –босқич қамрам олиш кўзда тутилди; · 2006 йил 1 январда шарномаларни рўйхатдан ўтказиш ва харажатлар тўловини назорат қилиш механизмини Сурхандарё, Сирдарё, Бухоро, Наманган, Хоразм ва Қорақалпоғистонда маҳаллий бюджетлардан молиялаштирилувчи бюджетдан маблағ олувчиларни қамраб олиш режалаштирилди; · 2006 йил 1 августда Самарқанд вилоятида, 1 ноябрда Тошкент шаҳрида, 1 декабрда Бухоро ва Наманган вилотларида ҳудудий ғазначилик ҳисоб рақами очилди; 28

· 2007 йил 1 январдан шарномаларни рўйхатдан ўтказиш ва харажатлар тўловини назорат қилиш механизмини Фарғона, Андижон, Жиззах, Қашқадарё, Навоий маҳаллий бюджетлардан молиялаштирилувчи бюджетдан маблағ олувчиларни қамраб олинди. Ҳозирги кунда ғазначилик тизмини қолган ҳудудларда жорий қилиш бўйича ишлар олиб борилган; · 2008 йил 1 майдан бошлаб Фарғона, Андижон, Жиззах, Навоий, Хоразм, Қорақалпоғистон Сирдарё вилоят ҳудудий ғазначилик ҳисобрақами очилди. Ҳозирги кунда Қашқадарё ва Сурхандарё вилоятларида ҳудудий ғазначилик ҳисобрақами очиш ражалаштирилган; · Давлат бюджетининг ғазна ижроси коидалари бўйича ишлар олиб борилмоқда. Тажрибаларимиз шуни кўрсатдики “Бюджет ғазначилик асосида ижро этилганда вақтинчалик касса тофовутлари амалда барҳам топади, бирламчи тўлов ҳужжатлари айлниши ғазна органлари қўлида бўлади. Бюджетнинг ижро этилишининг шаффофлиги таъминланади, таҳлилни ижро сифати ва тезкорлиги ошади”Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, давлат бюджетини ижро этишда ғазначилик тизимининг имкониятларидан тўлиқ фойдаланилмаяпти. Ҳозирги кунда ғазначилик бўлимлари авваламбор, етакчи молиявий институт сифатида фаолият кўрсатиши лозим бўлади. Яқин келажакда давлат бюджетни ижро этишда ғазначилик тизимининг роли ортиб боради. Бюджет тизимини янада такомиллаштириш учун, давлат молиясини бошқариш учун лойиқ бўлган ахборот тизимини ишлаб чиқилиши керак. Бу тизим орқали давлат бюджети ижроси ғазначилик назорати остида бўлади. Бу шароитда ғазначилик тизими ҳисоб-тўловларда ташқари давлат молиясини бошқаришни ўз қўлига олиши керак. Ғазначилик органлари нафақат бюджет маблағларини бошқариши, балки, бюджетдан ташқари мақсадли фондларни, бюджет ташкилотлари ва муассасаларининг бюджетдан ташқари маблағларини, божхона тўловларини ва бутун давлат бюджети маблағларини назорат қилиши керак. Шундай қилиб, Ғазначилик давлат молияси маблағларини асосий тақсимловчиси бўлиши керак. Операциялар миллий пул бирлигида ёки хорижий валютада бўлишидан қатъий назар, ҳамма давлат операцияларини бажариш ҳуқуқини ғазначиликка берилиши керак. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги Ғазначилиги Бошқарма кўринишида, давлат номидан қарз олувчи ва учинчи шахс билан муносабатларда кафолатларни тасдиқловчи ягона инстанция бўлиши керак. Бошқарманинг кредитларни жалб қилиш ваколатлари олинган қарзлар ва берилган кафолатларнинг лимити билан чегараланиши керак. Бу лимитлар 29

бюджет тизими тўғрисидаги қонун билан белгиланади. Шунинг учун Молия вазирлиги Ғазначилиги шу соҳадаги барча ҳисоб-китобни олиб боради. Янада самарали бошқарувга эришиш учун, ғазначиликнинг молиявий ахборот тизими интеграллашган бўлиши лозим. Бу орқали берилган вазифаларнинг бажарилиши, ишнинг самарадорлиги ва натижавийлиги ошади. Хулоса ва таклифлар Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, дунёнинг кўплаб мамлакатларида давлат молиясини бошқариш тизимининг асосий бўғини сифатида – Ғазначилик ҳисобланади, лекин ҳар бир мамлакатларда, уларнинг давлат 30

тизимидан келиб чиққан ҳолда бу бўғиннинг функциялари турли хил бўлади. Умумий айтадиган бўлсак давлат молиясини бошқариш ягона моделини ишлаб чиқиб бўлмайди, бу ҳар бир мамлакатнинг ички ва ташқи омилларига боғлиқдир. Битирув малакавий иш бўйича амалга оширган илмий тадқиқотларимиз натижасида биз томонимиздан қўйидаги назарий асосланган хулосаларга келинди: Биринчидан, таҳлил ва функционал режалаштиришда: · давлат операцияларининг мониторинги ва таҳлили, яъни ғазначилик тизимидан олинган ахборотлар асосида давлат операцияларини таҳлил қилиш ва ҳисоботлар тайёрлаш. · молиявий фаолиятни режалаштириш, шунингдек, ғазнага келиб тушган ва чиқиб кетган пул оқимини режалаштириш ва харажатларнинг умумий ойлик лимитини белгилаш, Марказий Банк билан биргаликда пул операциялари ва пул қолдиқларини назорат қилиш. · бюджет бажарилишини ва бюджет жараёнларини амалга оширилишини баҳолаш ҳамда мониторингини юритиш. · бюджет ҳақидаги ўтган ва жорий ахборотларни таҳлил қилиш. Иккинчидан, бюджетни бошқаришда: · бюджет тайёрлаш ва унинг бажарилиши. · худудий ва маҳаллий бошқарув органлари, яъни қуйи турувчи бўғинларнинг операцияларини назорат қилиш. · бюджетдан ташкари максадли фондлар фаолиятини, мазкур фондлар ва бюджет орасидаги молиявий оқимларни бошқариш. Бизнинг фикримизча, бюджетдан фондларнинг юзага келишига сабаб, бу бюджетдан фарқли ўлароқ паст даражадаги рискларни таъминлашга интилишидир. Шу сабабли, уларнинг алоҳида ижтимоий аҳамиятини ҳисобга олиб, бюджетдан ташкари фондларни ғазначилик тизимига ўтказиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бу ҳолат Молия Вазирлигига бюджетдан ташкари фондларни самарали бошқаришга имкон беради. Шунингдек, ғазначилик ҳисоб рақамида шаклланган ва сақланувчи ортиқча пул маблағларини бошқариш имкониятини вужудга келтиради. Юқорида санаб ўтилган хусусиятлар бюджетининг бажарилишида мазкур фондларнинг автаномиясига путур етказмайди. Аксинча, фондлар ғазначиликнинг информацион тизимида мавжуд бўлган бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи механизмидан фойдаланиш имкониятига эга бўлади. 31

Учинчидан, қарз мажбурияти ва активларни тартибга солишда: · ички қарзлар бўйича — ички қарзларни ҳисобга олиш ва унинг қайтарилиш ҳисобини юритиш, ички қарзларни бошқариш, истиқболдаги ички мажбуриятларнинг мониторингини юритиш. · ташқи қарзлар ва чет эл ёрдамлари бўйича — давлатнинг ташқи қарзлар ҳисобини юритиш ва давлат томонидан берилган мажбуриятлар кафолатлари ҳисобини юритиш, қарз билан боғлиқ муносабатларни тартиблаш, чет эл ёрдам пул оқимлари мониторингин юритиш. · активларни тартибга солиш бўйича — активлар ҳисобини юритиш, хусусийлаштиришнинг молиявий жиҳатларини бошқариш. Бизнинг фикримизча, давлатнинг қарзлари бўйича юзага келувчи саволлар ва муносабатлар устидан назорат қилиш ваколатларини Ғазначиликка юкланиши керак. Бошқарма давлат бошқаруви органларининг банк тизими ва чет эл манбаларидан молиялаштиришга жавобгар бўлиши керак. Шунигдек, Ғазначилик давлатнинг кимматли когозлар эмиссияси ва молиявий активларни бошқариш, учунчи шахсга берилган мажбуриятлар кафолатлари рўйхатга олиш билан шуғулланиши керак. Шу билан биргаликда, Ғазначилик берилаётган кафолатлар юзасидан масъул булади. Давлат кафолатларининг нафақат берилиши балки уларни тасдиқлаш ваколатларига ҳам эга бўлиши керак. Тўртинчидан, банк функциясини ижро этишда: Албатта, ғазначилик томонидан таъминланувчи пул ўтказмалари хизмати банклар томонидан таъминланувчи хизматлардан сифат жиҳатидан, фарқ қилиши керак. Ғазначилик органлари ва кредит ташкилотлари орасида юзага келиши мумкин бўлган номутаносиб муносабатлардан келиб чиққан ҳолда, алоҳида бюджет ғазначилик банкини тузиш мақсадга мувофиқ бўлади, деб уйлаймиз. Бу ҳолат ғазначилик органининг Ягона хисобварагига барча бюджет маблағлари йиғилиши билан боғлиқ бўлган муаммонинг ҳал бўлишига олиб келади. Бешинчидан, бюджетлараро муносабатларни тартибга солишда: Бюджетнинг молиявий ресурслари оқимларини тартибга солиш билан боғлиқ бўлган муаммоларнинг ҳал бўлиши бюджетнинг даромад ва харажат моддаларини шакллантириш шарт –шароитлари билан боғлиқ бўлади. Ўз навбатида бу шарт –шароитлар қуйидагилардан ташкил топган: бириктирилган ва тартибга солувчи солиқларнинг мутаносиблиги; қуйи турувчи бюджетларни дотациялаш ва субвенциялаш кўламлари тартибга солувчи солиқлардан кўчирмалар нормативини белгилаш ва тасдиқлаш принциплари, минимал бюджетни ҳисоблаш тартиби. Вужудга келган 32

вазиятнинг оптимал ечими сифатида бюджетнинг касса ижроси ғазначилик органлари орқали амалга оширилишини кўрсатиш мумкин. Олтинчидан, давлат молиявий ресурслар ҳисобида: Давлат молиявий ресурслари ҳисобини максималлаштириш учун давлат томонидан эълон қилинган ва ўз зиммасига олинган мажбуриятлар белгилаш ёндошувларини ўзгартирган ҳолда янги бюджет қурилиши стратегиясига ўтишдан иборат. Еттинчидан, бухгалтерия ҳисобида: Бухгалтерия ҳисоби Ғазначиликнинг бош китобида олиб борилиши керак Ҳисоботларни ҳалқаро андозалар бўйича тайёрлаш. Бу ҳол давлат сектори ҳақидаги маълумотларни ҳақиқий ва ўз вақтида олиш имконини беради. Бюджет тизимини ривожлантириш дастуриниг бошланиши билан маҳаллий ғазначилик бошқарувига алоҳида эътибор беришимиз керак. Чунки уларга барча турдаги бюджетларга тўлов ва тушумлар устидан назорат қилиш вазифаси юклатилган. Маҳаллий ғазначилик органларини бошқариш қуйидагилардан иборат: · маълумотларни қайта ишлаш маркази; · автоматлаштирилган ҳисоб маркази; · маҳаллий ғазначилик бошқаруви; · тармоқ ғазначилик бошқаруви . Шундай қилиб, давлат бюджети ижро этишда ғазначилик тизими фойдаланиш ва албатта унинг истиқболини тўғри белгилаш бюджет молиявий ресурслардан самарали фойдаланишга олиб келади. Бизнинг фикримизча, давлат маблаглари ҳисоб-китобини юритишда бюджет вазирликларига бўйсунувчи бюджет бирликлари операциялари ҳисобга олинса комплекс характерга эга бўлади. Шунда Молия вазирлиги Ғазначилиги бу ташкилотларнинг ҳисоб-китобларини юритилишига тулик жавобгар бўлади. Ғазначилик тўғрисидаги қонунда Ғазначилик ва Молия Вазирлигининг бошқа бошқармалари, Солиқ қўмитси, Божхона қўмитаси, бошқа вазирликлар ҳамда маҳаллий ва давлат ҳокимият органлари билан узаро муносабатлар аник белгиланган бўлиши керак. Ғазначиликнинг истиқболдаги вазифалари, ғазначилик ҳуқуқий асосларини тартиблаш билан биргаликда қуйидагилардан иборат булади: · давлат молиявий ресурсларини ҳаракатланиш ҳисобини юритиш, ишлаш механизмларини такомиллаштириш; 33

· Ғазначиликнинг ташкилий, молиявий ва техник таъминотини режалаштириш; · маълумотлар хавфсизлиги таъминланган ҳолда ғазначилик органлари орасида телекомуникацион тизим ва ягона ахборот базасини жорий этиш хамда ундан самарали фойдаланишни таъминлаш. Бизнинг фикримизча, бошқарувни мувафақиятли амалга ошириш учун ғазначиликнинг информацион – молиявий тизими интеграллашган бўлиши керак.Ташкилотлар фаолиятининг йўналиши ва унинг ролини аниқроқ ифодаловчи янги функционал тузилманинг жорий этилиши техник реструктуризация жараёнида юзага келувчи мураккаб вазифаларга эришишнинг самарадорлигига ва натижавийлигига олиб келади. 34

$Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. Ўзбекистон Республикасининг расмий хужжатлари. 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Ўзбекистон, Тошкент. 1992. - 32б. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси. Т., Ўзбекистон, 1999. Ўзбекистон Республикасининг Молия конунлари. №7. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2000. 14 январ. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2004. 29 октаябр. 5. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 25 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2004 йил Давлат бюджети тўғрисида»ги 567-сон Қарори. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 28 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2005 йилги Давлат бюджети параметрлари тўғрисида»ги 610-сон Қарори. Ўзбекистон Республикасининг қонун хужжатлари тўплами. 2004йил. 52-сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 3 сентябрдаги 414-сон «Бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш тўғрисида»ги Қарори. \\ Халқ сўзи. 1999. 4 сентябр. 8. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг 2004 йил 2 январдаги 1- сон «2004 йил бюджетда кўзда тутилган харажатларни тўлиқ ва ўз вақтида молиялаштиришни таъминлаш ва бюджет маблағларининг мақсадли ишлатилиши устидан назоратни кучайтириш ҳақида» ги Буйруғи. 9. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг 2005 йил 3 январдаги 1- сон «Ўзбекистон Республикасининг 2005 йилги Давлат бюджетининг даромадлар ва харажатлар параметрларини тақсимлаш, режалаштириш ва ижросини таъминлашдаги молия органлари ва назорат тафтиш бошқармаларининг устивор вазифалари тўғрисида» ги Буйруғи. Махсус илмий адабиётлар. 10.Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Ғазначилик тугрисидаги Низом. Вазирлар Махкамасининг 2007 йил 20 мартдаги 53-сон карорига. ИЛОВА // Узбекистон Республикаси Конун хужжатлари туплами -Т., 2007. - № 12. - C. 18-23; 11. Бюджетдан маблаг олувчиларнинг шахсий хисобваракларини Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги Газначилигида ва унинг худудий булинмаларида юритиш коидалари. Молия вазирининг 2007 йил 17 октябрдаги 93-сон буйруги билан тасдикланган. // Узбекистон 35$

Республикаси Конун хужжатлари туплами. -Т., 2007. - № 48-49. - C. 59- 75. 12. Давлат бюджетининг газна ижроси коидалари : Узбекистон Республикаси Молия вазирининг 2009 йил 4 августидаги 69-сон буйругига Илова // Узбекистон Республикаси Конун хужжатлари туплами. -Т., 2009. - № 38. - C. 113-167 13. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади”. Президент Ислом Каримовнинг 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мўлжалланган енг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2011 йил 22 январ. 14. И. Каримов. Мирная жизнь и безопасность страны зависят от единства и твердой волы нашего народа. Узбекистан. НМИУ. 2004. 15. Акпаров И.Г. Казначейская система испольнения бюджета в Российской Федерации. –М.: Финансы и статистика. 2002. 16. Абрамова А. М., Александрова Л. С. Финансы, денежное обращение и кредит: Учебное пособие. - М.: 1999.- 335с. 17. Бюджетная система Российской Федерации: Уч. Под ред. М.В. Романовского, О.В. Врублевской – 2-изд. М.: Юрайт, 2000. -615с. 18. Бюджетный федерализм и межбюджетные отношения: проблемы и перспективы развития. – 2-изд. СПб.: Изд. Кодекс INFO, 2001. –146с. 19. Ван Хорн Дж. К. Основы управления финансами. Пер. с англ. М., Финансы и статистика, 1997г. 20. Ваҳобов А., Бурхонов У., Жумаев Н Чет мамлакатлар молияси. Янги аср авлоди. 2003. 327б. 21. Ваҳобов А., Бурхонов У., Жумаев Н Халқаро молия муносабатлари. Тошкент. Шарқ. 2003. 400б. 22. Верхолаз М. А. Влияние степени использования экономического потенциала на состояние местных бюджетов. – 2-изд. Белград, Искра, 2000. -91с. 23. Гизатуллин Х.Н., Зарипова И.Р. Формирование и проблемы расширения самостоятельности местных бюджетов в условиях рыночных отношений. – 2-изд. Уфа, Институт экономики УрО РАН, 2001. -248с. 24. Бюджетная система россиской федерации: Уч. Под. Ред. М.В Романовского, О.В.Рублевской – 2 изд. 25. Барры Поттер ва Джек Даймонд. “Создание системи казначейства” 36

26. «Управление государственными ведомственными проектами в Казначействе Франции», Д.В.БрильТ.В.Саакян, М.В.Ревенко, М.Н.Чмыхов, В.А.Гулин 27. Ўзбекистон Республикаси «Давлат бюджетининг ғазначилик ижроси тўғрисида»ги қонуни. Халқ сўзи 2004. 29 октябрь. 28. Каримов И. Инсон манфаатлари устуворлигини таъминлаш – барча ислоҳот ва ўзгаришларимизнинг бош мақсадидир. Узбекистон Республикаси Президентининг 2007 йилда мамлакатни ижтимоий- иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2008 йилда иктисодий ислохотларни чукурлаштиришнинг энг мухим устувор йуналишларига багишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // Халк сузи. 2008. феврал. 29. Пишков Б.В Казначейская исполнение муниципального бюджета: год спустя “Финансы” №8 3стр 30. Акперов И.Г. и др. Казначейская система исполнения бюджета в Российской Федерации: Учеб. Пособие / И.А Коноплева, С.П. Головач. - М.:Финансы и статистика, 2003. – 352 с.: ил 31. Пишков Б.В. Сольский Казначейское исполнение муниципального бюджета: год спустя // Финансы. 2000 год. № 8- 13-стр. 32. Номозов Р. О роли казначейской системы. //Рынок, деньги и кредит. 2001. №3-4 51-стр. 33. Нистеренко Т.Г. Завершается создание казначейской сиситемы. // Финанси. 1998. № 12. 34. Косимова Г. Газначилик тизимини ахборот билан таъминлаш/ Г.Косимова // Бозор, пул ва кредит. -Т., 2003. - N 6. - C. 45-47 35. Болтабоев Т. Давлат харажатларини бошкаришда газначилик тизими ахамияти/ Т.Болтабоев // Бозор, пул ва кредит. -Т., 2003. - N 6. - C. 43-44 36. Косимова Г. Газначилик бюджет тиниклигидир/ Г.Косимова, З.Жалолов // Mulkdor. -Т., 2004. - 21 май. - C. 14 37. Косимова Г. Ғазна мажбуриятларининг хусусиятлари/ Г.Косимова // Бозор, пул ва кредит. -Т., 2004. - N 7-8. - C. 27-28 38. Косимова Г. Газначилик тизимида ижтимоий сохага ажратилган бюджет маблагларининг самарадорлигини ошириш/ Г.Косимова // Узбекистон Республикаси Иктисодиёти усишини таъминлашда молия кредит механизмларининг самарадорлигини ошириш муаммолари" Халкаро илмий-амалий конференция материаллари. 2004 йил, 25 май.. -Т : Молия. - 2004. - C. 248-250 37

39. Киличева Н. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda kompleks sug'urta himoyasini taqdim etish/ Н.Киличева // O'zbekiston iqtisodiy axborotnomasi. -T., 2005. - N 5-6. - C. 56-58 40. Косимова Г. Газначилик тизимида бюджет мажбуриятлари ва туловларини бошкариш модули/ Г.Косимова // Бозор, пул ва кредит. -Т., 2006. - № 9. - C. 45-47 41. Кильберг В. Ўзбекистон Республикасида Давлат бюджетининг газначилик ижросини жорий этиш. // Soliq solish va buhgalteriya hisobiНалогообложение и бухгалтерский учет. -Т., 2006. - № 5. - C. 7-10; 42. Жалолов Х. Газначиликни амалиётга татбик этиш/ Х.Жалолов // Бозор, пул ва кредит.-Т., 2006. - № 11. - C. 44-45 43. Хайдаров М. Газначилик тизимининг ахамияти = Роль казначейской системы/ М.Хайдаров, Т.Эшназаров // Soliq solish va buhgalteriya hisobi.Т., 2007. - № 1. - C. 19-23 44. Косимова Г. Газначилик тизимидаги янгиликлар/ Г.Косимова // Jamiyat va boshqaruv. -Т., 2007. - N 2. - C. 62-64 45. Эшназаров Т. Давлат бюджетининг газна ижроси бухгалтерия хисоби/ Т.Эшназаров // Бозор, пул ва кредит=Рынок, деньги и кредит. - Т., 2007. - № 10. - C. 61-63 46. Эшназаров Т Давлат бюджетининг газна ижроси бухгалтерия хисоби/ Т Эшназаров // Бозор, пул ва кредит. -Т, 2007. - №10. - C. 61-63 47. Мусаев Х. Газначилик тизими мохияти ва унинг самарадорлигини ошириш йуллари/ Х.Мусаев // Бозор, пул ва кредит=Рынок, деньги и кредит. -Т., 2007. - № 12. - C. 54-57 48. Буронов Б. Давлат бюджетининг газна ижроси шароитида бюджетташкилотларида бухгалтерия хисоби. // Soliq solish va buhgalteriya hisobi.- 2008. - № 4. - C. 19-24 49. Эшназаров Т. Газна ижроси жараёнини автоматлаштириш/ Т Эшназаров // Jamiyat va boshqaruv. -Т., 2008. - № 2. - C. 42-43 50. Хикматов O. Газначилик тизими тадкики/ Омон Хикматов // Jamiyat va boshqaruv. -Т., 2008. - № 2. - C. 85 51. Абруев У. Узбекистонда давлат бюджети газна ижросининг асосий максадлари ва узига хослиги .// Soliq solish va buhgalteriya hisobi-Т., 2008. - № 8. - C. 28-31 38

52. Қосимова Г. А. Ғазна мажбуриятларининг хусусиятлари. // Бозор, пул ва кредит. 2004 йил. №7-8. 27-28 б. 53. Қосимова Г. А. «Ғазначилик тизимида ижтимоий соҳага ажратилган бюджет маблағларининг самарадорлигини ошириш». 54. «Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти ўсишини таъминлашда молия- кредит механизмларининг самарадорлигини ошириш муаммолари» мавзусидаги Халқаро илмий-амалий анжуманда Тошкент. Молия нашриёти. 2004 йил. 25 май. 248-250б. 55. Қосимова Г. А. Ғазначилик-бюджет тиниқлигидир. // Мулкдор. 2004 йил. 1 май. 23(502)-сон. 14 б. 56. Қосимова Г. А. Маҳаллий бюджетларни бошқариш. Жамият ва бошқарув. 2004йил 3-сон. 24-25 бет. 57. Қосимова Г. А. Ғазначилик-бюджет ижросини таъминлашнинг янги усули. Иқтисодиёт ва таълим. 2004йил 3-сон. 85-87 бет. 58. Қосимова Г. А. Харажатларни бошқариш асоси. Жамият ва бошқарув. 2005йил 1-сон. 31-33 бет. 59. Қосимова Г. А. Давлат бюджети харажатларининг ижтимоий йўналтирилганлиги. Солиқ тўловчининг журнали. 2005йил 5-сон. 47-48б 60. 2008 йилнинг 25-28 февраль кунлари Истамбул, Туркияда бўлиб ўтганPEMPAL лойиҳаси. « Internet» тармоғи буйича тавсия этиладиган веб-сайтлар: 1. http: //www. mf .gov..uz 2. http: //www. mf .gov.ru 3. http: //www. Federalreserve.gov 39

O'xshashlar

Ғазначилик шароитида бюджет ижросининг дастлабки ва жорий назоратини ташкил қилиш механизмини такомиллаштириш йўллари

Ғазначилик шароитида давлат бюджети харажатлари ижросини ташкил қилиш

Ўзбекистонда бюджет шаффофлигини таъминлаш истиқболлари

Бюджет ташкилотлари молиявий хисоботларни тузиш тартиби

Давлат молиявий назорати тизимини унификациялаш