Ўзбекистонда бюджет шаффофлигини таъминлаш истиқболлари

Yuklangan vaqt:

10.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

465.4375 KB

Ko'chirib olish

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ БАНК-МОЛИЯ АКАДЕМИЯСИ Ўзбекистонда бюджет шаффофлигини таъминлаш истиқболлари Магистр академик даражасини олиш учун ёзилган ДИССЕРТАЦИЯ Илмий раҳбар: ТОШКЕНТ-2019 1

АННОТАЦИЯ Ушбу магистрлик диссертациясида бюджет шаффофлигини оширишнинг илмий назарий асослари ўрганиб чиқилган. Шунингдек, бюджет шаффофлигини аниқлаш услубиёти келтириб ўтилган. Бундан ташқари, бюджет шаффофлигини ошириш бўйича илғор хориж тажрибалари бир нечта ривожланаётган мамлакатлар мисолида ўрганиб чиқилиб, уларнинг орасида Ўзбекистон шароитида тадбиқ қилиш мумкин бўлган тажрибалар аниқлаб ўтилган. Диссертация якунида эса Ўзбекистонда бюджет шаффофлигини ошириш бўйича муаллиянинг шахсий таклиф ва тавсиялари келтириб ўтилган. Калит сўзлар: шаффофлик, очиқлик, бюджет шаффофлиги, фуқаролар учун бюджет, очиқ бюджет, шаффофлик тамоиллари, бюджет жараёни, ҳисобдорлик. 2

Abstract In this master thesis, theoretical foundations of budget transparency have been studied. There is also a methodology for defining budget transparency. In addition, the best international practices on improving budget transparency have been studied in the case of several developing countries, including experiences that can be implemented in the context of Uzbekistan. At the end of the dissertation, there are individual suggestions and recommendations for budget transparency improvement in Uzbekistan. Key Words: transparency, transparency, budget transparency, budget for citizens, open budget, transparency, budgeting, accountability. 3

МУНДАРИЖА I БОБ. КИРИШ ............................................................................................... 8 1.1. Диссертация мавзусининг асосланиши ва унинг долзарблиги ...... 8 1.2. Тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари............................................... 9 1.3. Тадқиқотнинг асосий муаммолари ва саволлари.............................. 10 1.4. Тадқиқот объекти ва предмети........................................................... 10 1.5. Тадқиқот натижаларининг илмий-назарий ва амалий аҳамияти.... 11 1.6. Диссертация таркибининг қисқача тавсифи...................................... 11 II БОБ. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ................................................................... 13 2.1. Бюджет шаффофлиги, унинг моҳияти ва аҳамияти ………. ............ 13 2.2. Бюджет шаффолигини таъминлашда бюджет қонунчилигини такомиллаштириш зарурияти ва бюджет ҳужжатларига қшйилган талаблар …………………………………………................................ 17 2.3. Бюджет шаффолигини таъминлашда назорат органларининг ўрни.. 22 III БОБ. ТАДҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ................................................. 24 3.1. Тадқиқот дизайни ................................................................................ 26 3.2. Таҳлил учун қўлланиладиган усу л лар.............................................. 27 3.3. Маълумотларни шакллантириш манбалари ……... ........................... 29 3.4. Бюджет шаффофлиги даражсини аниқлаш методикаси ……………. 29 I V БОБ. ТАҲЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР............................................................ 32 4 .1. Бюджет шаффофлиги даражасини ошириш бўйича хориж мамлакатлари тажрибаси……………………………………............... 32 4 .2. Ўзбекистонда бюджет шаффофлигининг жорий ҳолати таҳлили …. 37 4 .3. Ўзбекистонда бюджет шаффофлигини янада ошириш истиқболлари 45 V БОБ. ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР .......................................................... 52 5.1. Тадқиқотнинг асосий илмий ва амалий янгилиги ва натижалари... 52 5.2. Тадқиқот натижасида келтирилган асосий тавсия ва таклифлар ... 55 5.3. Тадқиқот қамрови чегаралари........................................................... 56 5.4. Келажакдаги тадқиқотлар учун тавсиялар........................................ 57 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати .......................... . ................. 58 1. Диссертацияда келтириб ўтилган жадваллар рўйхати 4

1-жадвал Бюжджет очиқлиги индексини ҳисоблашда ҳисобга олинадиган ҳужжат турлари ................................................. 19 КЕЛТИРИЛГАН ҚИСҚАРТМАЛАР РЎЙХАТИ ХМИ – халқаро молия институтлари; 5

ХВЖ – Халқаро валюта жамғармаси; ЖБГ – Жаҳон банки гуруҳи; ОТБ – Осиё тараққиёт банки; ХТТБ – Халқаро тикланиш тараққиёт банки; ХРА – Халқаро ривожланиш агентлиги; БМТ – Бирлашган Миллатлар Ташкилоти; ЕТТБ – Европа Тикланиш ва Тараққиёт банки; ЯИМ – Ялпи ички маҳсулот; МДҲ – Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги. МНТ – мувстақил назорат ташкилотлари. КИРИШ 1.1. Диссертация мавзусининг асосланиши ва унинг долзарблиги 6

Бугунги кунда мамлакатимизда халқаро молия институтлари мутахассислари, хусусий сектор вакиллари ҳамда олимлар билан ҳамкорликда давлат молиясини бошқариш тизимини ислоҳ қилиш, айниқса, нафақат ички, балки ташқи фойдаланувчилар учун бюджет маълумотлари очиқлигини ошириш юзасидан кенг қамровли ишлар олиб борилмоқда. Хусусан, давлат бюджети ва бюджетдан ташқари давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари даромадлари ва харажатлари тўғрисидаги маълумотларнинг халқ учун шаффофлигини таъминлаш, Бюджетномани тайёрлашда жамоатчилик фикрини инобатга олиш мақсадида ҳужжат лойиҳасини умумхалқ муҳокамасига қўйиш шулар жумласидандир. Президентимизнинг 2017 йил 22 декабрдаги Олий Мажлисга мурожаатномасида ислоҳотлар янги босқичининг устувор масалаларидан бири сифатида давлат бюджети даромадлари ва харажатлари тўғрисидаги маълумотларни чоп этиш орқали унинг халқ учун очиқ ва ошкора бўлишини таъминлаш зарурлиги алоҳида таъкидланган. Хусусан, Президент Мирзиёев (2017) Олий Мажлисга мурожаатномасида қуйидаги жумлаларни келтириб ўтган эдилар: “Биз мамлакатимиз бюджет тизимини қайта кўриб чиқишимиз, бюджет даромадлари ва харажатлари халқимиз учун очиқ ва ошкора бўлишини таъминлашимиз зарур. Шу ўринда таъкидлаш керакки, бўлиб ўтган Сенат мажлисида Ўзбекистон Республикасининг 2018 йилги давлат бюджети ҳамда солиқ тизимини такомиллаштириш билан боғлиқ муҳим қонунлар маъқулланди. Ушбу қонунларга имзо қўйишда мен уларда халқимиз манфаатларини тўла акс эттириш, тадбиркорлар ва инвесторлар учун янада қулай шароит яратиш, ҳудудларимизни ривожлантириш бўйича аниқ чоралар назарда тутилганми, йўқми – шунга алоҳида эътибор қаратаман. Керак бўлса, бу қонунларни оддий одамларимиз ва тадбиркорларимиз манфаати нуқтаи назаридан қайта кўриб чиқишга ҳам тайёрман.” 7

Худди шу вазифа 2017-2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар стратегиясида ҳам белгиланган. Шунингдек, БМТнинг Тараққиёт дастури билан биргаликда фуқаролар учун қулай ва тушунарли тилда, инфографика ҳамда тегишли изоҳлар асосида тайёрланган бюджет маълумотлари яқин кунларда кенг жамоатчиликка тақдим этилиши кутилмоқда. Бу йўналишдаги ишларни самарали давом эттириш мақсадида Молия вазирлиги томонидан Халқаро валюта жамғармасининг бюджет-солиқ тизими шаффофлиги масаласи бўйича экспертлари таклиф этилди. Ушбу олдимизга қўйилган вазифаларни инобатга олганда, мазкур мавзунинг нақадар долзарблик касб этишини англаш мумкин. Шуни ҳисобга олиб, мавзуни тўлароқ ўрганиб чиқиш ва ўз таклиф ҳамда тавсиялар ишлаб чиқишни ишнинг бош мақсади сифатида белигилаб ўлсак бўлади. 1.2. Тадқиқот мақсади ва вазифалари Мазкур тадқиқотнинг мақсади Ўзбекистонда бюджет шаффофлигини таъминлаш истиқболларини ўрганиш ва уни янада такомиллаштириш бўйича таклиф ҳамда хулосалар ишлаб чиқишдан иборат. Мазкур мақсадга эришиш учун тадқиқот олдидан қуйидаги вазифаларни белгилаб оламиз: бюджет шаффофлигини таъминлаш тизимини ташкил қилинишининг илмий-иқтисодий асосларини тахлил қилиш; бюджет шаффофлигини таъминлашнинг бюджет ижроси самарадорлигини оширишдаги тутган ўрни; Ўзбекистон Республикасида “Фуқаролар учун бюджет” концепциясини амалга ошириш истиқболларини кўриб чиқиш; Бюджет шаффофлигини таъминлаш бўйича ҳукумат томонидан амалга оширилиши белгилаб қўйилган чора-тадбирлар билан танишиб чиқиш. Шунингдек, бюджет очиқлиги ва ишончлилигини таъминлашда унинг харажати, даромади, шунингдек, прогнозини аниқловчи асосий омилларни 8

аниқ тушунтириш, йўл қўйилган камчиликлар ҳақида кўпроқ хабардор қилиш, мавжуд прогнозларни мустақил таҳлилчилар прогнози билан таққослаш, бюджет жараёнида юзага келиши мумкин бўлган рисклар билан танишиб чиқиш зарур. 1.3. Тадқиқотнинг асосий муаммолари ва саволлари Ушбу тадқиқот иши мавзуси Ўзбекистонда бюджет шаффофлигини таъминлаш истиқболлари эканлигидан келиб чиққан ҳолда асосий муаммолари белгилаб олинди. Ушбу муаммолар сирасига қуйидагиларни киритишимиз мумкин: – Ўзбекистонда бюджет ижросини амалга оширишда ахборот теҳнологияларидан фойдаланиш имкониятлари билан боғлиқ муаммолар ; – Бюджет ижросини амалга оширишда бюджет ҳодимларининг масъулиятини ошириш. Ушубу магистирлик ишимизда илмий-назарий, илмий-услубий ва илмий-амалий вазифаларни тўғри ва оқилона ечиш учун ўз олдимизга қуйидаги асосий тадқиқот саволларини белгилаб оламиз: – Бюджет шаффофлиги нима ва у қандай аҳамият касб этади? – Ўзбекистонда бюджет шаффофлиги қандай ҳолатда? – Бюджет шаффофлигини таъминлашнинг илғор хориж тажрибасини Ўзбекистон шароитига тадбиқ қилиш қандай самара бериши мумкин? 1.4. Тадқиқот объекти ва предмети Алоҳида қайд этилганидек, бюджет очиқлиги ва ишончлилигини таъминлашда унинг харажати, даромади, шунингдек, прогнозини аниқловчи асосий омилларни аниқ тушунтириш, йўл қўйилган камчилик-лар ҳақида кўпроқ хабардор қилиш, мавжуд прогнозларни мустақил таҳлилчилар прогнози билан таққослаш, бюджет жараёнида рисклар борлигини тан олиш кабилар муҳим роль ўйнайди 9

Тадқиқотимиз объекти сифатида Ўзбекистон Республикаси Бюджетини оламиз. Бюджет ижроси шаффофлигини ошириш соҳасида амалга оширилаётган чора тадбирлар мажмуи саналади. 1.5. Тадқиқот натижаларининг илмий-назарий ва амалий аҳамияти Бюджет очиқлиги ва ишончлилигини таъминлашда унинг харажати, даромади, шунингдек, прогнозини аниқловчи асосий омилларни аниқ тушунтириш, йўл қўйилган камчилик¬лар ҳақида кўпроқ хабардор қилиш, мавжуд прогнозларни мустақил таҳлилчилар прог¬нози билан таққослаш, бюджет жараёнида рисклар борлигини тан олиш кабилар муҳим роль ўйнайди. Экспертлар хулосаларига қараганда, харажатларни ўрта муддатли прогнозлаштириш фискал тартибни мустаҳкамлайди, ресурсларни стратегик тақсимлашни такомиллаштиришга олиб келади, давлат секторида режалаштиришни яхшилайди. Бюджетни ўрта муддатли режалаштиришга ўтиш кўп босқичли бюджетни ишлаб чиқиш ва унинг самарали ижросини таъминлашни назарда тутади. Бюджетни ўрта муддатли режалаштиришни муваффақиятли амалга ошириш бу жараёнга катта тайёргарлик кўришни талаб этади. Зарур даражадаги ўрта муддатли режалаштириш негизида солиқ-бюджет соҳасида очиқликни ва ишончни таъминлаш ётади. 1.6. Таркибининг қисқача тавсифи Диссертация ишининг таркиби беш бобдан иборат бўлиши режалаштирилди. Чунончи, магистрлик диссертациясининг 1-боб и, яъни кириш қисми; диссертациянинг кириш қисмида қуйидагилар баён этилади: – Диссертация мавзусининг долзарблиги; – Тадқиқот мақсади ва вазифалари; – Тадқиқот объекти ва предмети; 10

– Тадқиқотнинг асосий муаммолари ва саволлари; – Тадқиқот натижаларининг илмий-назарий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот ишимизнинг 2-боби. Ушбу боб адабиётлар шарҳига бағишланади, унда тадқиқот мавзуси бўйича бошқа манбаларда келтирилган назарий, амалий ва эмпирик тадқиқотлар натижаларининг танқидий таҳлили ёритилади, тадқиқот гипотезаси асосланади. Диссертациянинг 3-боби тадқиқот методологиясига бағишланади, унда маълумотлар манбалари, тадқиқот дизайни, тадқиқотда қўлланилган услублар, тадқиқот парадигмаси, тадқиқот дизайнининг чекловлари ҳамда фойдаланилган воситалар баёни келтирилади. Диссертациянинг 4-боби. Бу бобда тадқиқот таҳлили ва натижалари келтирилади ҳамда улар муҳокама қилинади, улардан келиб чиққан ҳолда тавсия ва таклифлар келтирилади, тавсияларга таъриф ва асослар билан баён қилинади. Диссертациянинг 5-боби хулоса ва таклифлар қисмидан иборат бўлиб, унда олиб борилган изланишлар асосида аниқланган билимларимизни умумлаштирамиз ҳамда улар асосида муаммоларни бартараф этиш бўйича таклифлар ишлаб чиқамиз. Шунингдек, диссертация ишмизда тадқиқот давомида ўзимиз фойдаланган адабиётлар рўйхатини келтириб ўтамиз. II. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ ВА ТАҲЛИЛИ 2.1. Бюджет шаффофлиги, унинг моҳияти ва аҳамияти 11

Шаффофлик – бу давлатнинг ахборотни ошкор қилиш мажбурияти ва фуқароларнинг ушбу маълумотни билиши ва олиш ҳуқуқи ҳисобланади. Шундан келиб чиққан ҳолда Ҳайаров (2008) шаффофлик давлат бошқарувининг барча даражаларида ва ҳокимиятнинг барча даражаларида қўлланилиши кераклигини таъкидлайди, шаффофликнинг асосий афзаллиги эса фуқароларнинг давлатга ишончини янада оширишини ўз ўқув қўлланмасида келтириб ўтади. Остонақулов (2005) ҳам Ҳайдаровнинг фикрларига қўшилган ҳолда бюджет шаффолигини жамиятга энг долзарб реал бюджет муаммоларини аниқлашга имкон берувчи ва кейинчалик қарорларни қабул қилиш ва ижро этиш натижаларини назорат қилиш имконини берадиган энг муҳим механизмлардан бири сифатида такъидлаб ўтади. Бюджетларнинг шаффофлиги бир қатор ижобий жиҳатларга эга. Хорижий адабиётларда ҳам бюджет шаффофлиги тушунчасига аниқ таърифлар мавжуд. Хусусан Чулков (2015) тадқиқот мавзуси Бюджет шаффофлиги, шунингдек, аҳоли учун энг муҳим бюджет муаммоларини ҳисобга олиш нуқтаи назаридан уларда тақдим этилган маълумотларнинг маълум бир сифатини ҳам ўз ичига олади. Бу сифат бюджет жараёни, фуқароларнинг бюджетга таъсир қилиш қобилияти жиҳатидан асосий ҳисобланади. Шунингдек, Ишина (2015) фикрича, шаффофлик таклиф қилинадиган маълумотларда асосий бюджет муаммоларининг акс эттирилишини назарда тутади, бу маҳаллий аҳолига амалда ўзларининг манфаатлари нуқтаи назаридан муайян бюджетларнинг ўзига хос хусусиятларини билиб олиш имконини беради. Шунингдек, хорижий адабиётларда бюджет шаффолигининг ижтимоий- иқтисодий самарадорлиги бўйича ҳам қатор тадқиқотлар олиб борилган. Хусусан, Фольшер ва де Ренцио (2017) фикрича, бюджетлар шаффофлиги шароитида давлат ички давлат қарзларини маневралаш учун кўпроқ имкониятларга эга бўлади. Шу муносабат билан бюджетнинг очиқлиги мамлакат макроиқтисодий кўрсаткичларига ижобий таъсир кўрсатиши мумкин. Очиқ бюджет, шунингдек, молиявий тизимнинг асосий мақсади, 12

яъни унинг таркибий қисмлари (идоралари) ва бошқаруви, хўжалик юритувчи субъектларнинг ўзаро ҳамкорлигини самарали амалга оширишга ёрдам беради. Учинчидан, шаффоф бюджет – бу ресурслар ва стратегик устувор йўналишларини бирлаштириш имконини берадиган воситадир. Тўртинчидан, ошкора бюджет давлат ва фуқаролар ўртасидаги мулоқотни осонлаштиради. Бюджет шаффофлиги – бу давлат қарорларининг очиқлигини таъминлашнинг, асосий элементлари бўлиб бюджет хужжатларининг очиқлиги ва бюджет маълумотларининг тақдим этиш тўлиқлиги ҳисобланадиган, демократик жамиятни шакллантиришнинг асосий шартидир. Мисник ва Ширинова (2015) ўз тадқиқот ишларида бюджет шаффофлиги ва ҳисобдорлигининг тамойилларини санаб ўтганлар. Улар қуйидагилар: 1. Қулай тузилма. Мамлакатнинг бюджет хужжатлари турли техник ваколат даражасидаги энг кенг доиралар, жумладан қонун чиқарувчилар, давлат хизматчилари ва жамоатчилик учун осон ва тушунарли бўлиши лозим; 2. Олдиндан рухсат олиш. Қонун чиқарувчи ҳокимияти харажатлар, маълумотларни тўплаш ва қарзларни ўз ичига олувчи чораларни, ижро этувчи ҳокимият бу чораларни амалга оширишга киришгунга қадар тасдиқлаб бериши лозим; 3. Мақсадлар ва воситаларнинг боғлиқлиги. Ҳукумат сиёсат, режалар, бюджет харажатлари, бюджетнинг ижроси ва кутилган натижаларга эришиш ўртасида аниқ боғлиқликни кўрсатиб бериши керак; 4. Қонунийлик. Барча харажатлар ва тадбирлар қонунга мувофиқ бўлиши шарт; 5. Аниқлилик. Бюджетнинг ҳар бир моддаси тавсифи ҳукуматнинг режалаштирилган харажатлари тўғрисида яққол тасаввурни таъминлаб бериши лозим; 13

6. Даврийлик. Ижро этувчи ҳокимият бюджет лойиҳасини тайёрлаш, уни муҳокамага тақдим этиш ва қонун чиқарувчи ҳокимият томонидан тасдиқлатиш, ижро этиш ва молиявий ҳисоботни тақдим этиш келишилган календар муддатларига қатъий риоя қилиши шарт; 7. Тўлиқлик . Ҳукумат нафақат йиллик бюджет иловасида ўз молиявий фаолиятини очиб бериши, балки бюджет йили давомида ҳукуматнинг фаолияти тўғрисида умумий тасаввур берадиган хужжатларни чоп этиши керак; 8. Бирлик . Барча кутилаётган йиллик харажатлар, даромадлар ва молиявий тадбирлар қонун чиқарувчиларга ижро этувчи ҳокимиятнинг бирлашган бюджет таклифи кўринишида тақдим этилиши лозим. Шу бугунги кунда амалиётимизда бюджет маблағларидан самарали фойдаланиш, бюджетдан амалга оширилиши лозим бўлган харажатларнинг реал ҳажмини аниқлаш ва уларни режалаштириш, бюджет маблағларининг мақсадга мувофиқ ва қонуний равишда сарфланишини таъминлаш борасида қатор муаммоларга дуч келмоқдамиз. Айрим ҳолларда бюджет маблағларининг талон-тарож қилинишига, мақсадсиз харажатлар учун сарфланишига, мансабдаор шахсал томонидан талон тарож қилинишига, давлат бюджети маблағларига худди эгасиз маблағ сифтида қаралиши каби холатлар учраб турибди. Буларнинг барчасига бюджет назорати органларининг замон талаби даражасида замон билан қадамма қадам ислохатлар олиб борилиши кераклигидан далолат беради. Афанасьев, Беланчук ва Лавровларнинг (2011) фикрича, д авлат бюджети бошқарувидаги шаффофлик давлат бюджет тизмининг ривожланганлик даражасини кўрсатади ва бу барча демократик мамлакатлар учун хос бўлган хусусия саналади. Бу тамоил аҳоли учун маълумотларнинг ҳам умумий кўринишда, ҳам барча жиҳатларигача аниқликда мавжуд бўлиши, аҳолининг барча қатламлари учун маълум бўлишини англатиб, энг муҳими тақдим этилаётган маълумот 14

сифатинингсаналади. Шаффофлик орқали аҳолининг бюджет ва унинг ижроси бўйича очиқ маълумотларни олишга бўлган ҳуқуқларини қонуний қондириш имконини яратади. Натижада , бюджет харажатлари самарадорлигини самарадорлиги ортишига олиб келади, унинг ижроси устидан жамоат назоратининг такомиллаштиришга имкон беради. Б юджет шаффофлиги (очиқлиги) муаммолари турли мамлакатларда бир қанча илмий изланувчиларнинг илмий ишларида ёритиб ўтилган. Мисол учун, Алт (2006) олиб борган илмий тадқиқотида АҚШда фискал шаффофлик муаммоларини ўрганиб чиққан. Джармужек (2006) эса иқтисодий ўтиш босқичида бўлган мамлакатларда фискал шаффофликни тадқиқ этган. Синкина (2015) ўз илмий тадқиқот ишларида фискал очиқликнинг давлат сиёсатинининг турли жиҳатларига таъсирини таҳлил қилганлар. Бюджет шаффолиги (очиқлиги) мавзуси бўйича қатор илмий тадқиқотлар ИҲТТ мамлакатлари доирасида амалга оширилди. ХВЖ эса сўнги йилларда мазкур мавзуга алоҳида эътибор қаратмоқда. Хусусан , 2014 йилда бюджет-солиқ тизимида шаффофлик Кодексининг қабул қилинганлиги юқоридаги фикрларнинг тасдиғи саналади. Бундан ташқари, ХВЖ доирасида Россия Федерациясининг бюджет-солиқ тизими шаффофлигини баҳолаш ўтказилди. Мамлакатда бюджетлар очиқлигини таҳлил қилишда энг катта улушни Халқаро бюджет ҳамкорлиги келтирган. Россия Федерациясида ҳам бюджет очиқлиги (шаффофлиги) бўйича бир қанча илмий тадқиқотлар амалга оширилди. М исол учун, 15

Ахмедова (2013) ва Голованова (2015) томонидан олиб борилган тадқиқотлар ана шулар жумласидандир. 2.2. Бюджет шаффолигини таъминлашда бюджет қонунчилигини такомиллаштириш зарурияти ва бюджет ҳужжатларига қшйилган талаблар Бугунги кунда бюджет қонунчилигини ривожлантириш ва уни такомиллаштириш алоҳида аҳамиятга эга. Бюджет қонунчилиги бюджетга доир барча муносабатларни тартибга солувчи нормаларнинг жамланмасидир. Уни ривожлантириш ва янада такомиллаштиришнинг асосий мақсади бюджет жараёнини тартибга солиш, бюджет жараёнларининг халқ учун очиқлигини таъминлаш, бюджет жараёнларида шаффофликни таъминлаш, қарама-қарши ва эскирган меъёрларни бартараф қилиш, шу билан бирга, амалда ўзини оқлаган меъёрлар ва низомларни бирлаштириш ҳамда янги нормаларни ўрнатишдир. Ҳозирги даврда бу соҳага доир масала нафақат иқтисодчи олимларнинг, балки дунёдаги қашшоқ ёки ривожланаётган мамлакатлар билан бир қаторда, иқтисодиёти тараққий этган мамлакатлар ҳукуматларининг ҳам асосий диққат-эътиборига тушган умумиқтисодий масалалардан бири ҳисобланади. Айрим мамлакатлардаги молиявий-иқтисодий инқирознинг сабабларидан бири ҳам бевосита уларда бюджет қонунчилиги ривожланмаганлиги ва такомиллаштирилмаганлиги ҳамда оқилона бюджет сиёсати 16

юритилмаганлигидир. Зеро, бозор иқтисодиёти шароитида давлат бюджети назоратини ва қонунчиликни такомиллаштиришнинг ўзига хос ўрни бор. Умуман молиявий иқтисодий тангликни келтириб чиқарадиган сабаблардан бири давлат маблағини ҳаддан ташқари кўп ҳамда назоратсиз сарфлаш экани аён бўлгач, бу муаммо ғоятда долзарб аҳамият касб этмоқда. Давлат бюджетини бошқариш ва қонунчиликни такомиллаштиришнинг илмий-назарий ва амалий асослари бўйича бир қатор хорижлик иқтисодчи олимлар томонидан илмий изланишлар олиб борилган ҳамда турли тушунча ва изоҳлар берилган. Масалан, болтинова (2013) ўз илмий мақоласида бюджетларни бошқариш ва шу сабабли молиялаштиришни такомиллаштириш йўллари билан боғлиқ масалалар бўйича назорат муҳим аҳамиятга эга эканлигини қайд этган. Даймонд (2015) мавжуд солиқ ва божлар самарадорлигини таҳлил қилиш ва баҳолашни зарур, дея ҳисоблайди. Лефранс ва Балогуннинг (2012) фикрича, ҳар қандай ҳолатда ҳам қонунчиликда шаффофликни таъминлаш муҳимдир. Фольшерм ва Де Ренцио (2017) ўз илмий тадқиқотларида бюджет шаффофлиги самарадорлик ва ҳисобдорликни оширишнинг воситаси сифатида қабул қилинади ва коррупция ёки нотўғри қарор қабул қилиниш эҳтимоли ошиб боришини бартараф этади, деб таъкидлашган. Бошқа бир иқтисодчи олим Жанг ва Янг (2009) эса шаффофлик ҳисобот беришнинг фақат бир шарти, дейди. Бунда фуқароларнинг маҳаллий ҳокимият бюджетига бўлган қизиқишини 17

ҳисобдорликнинг асосий омили сифатида қабул қилиш лозимдир. Давлат бюджети молия тизимининг асосини ташкил этиб, ўзида давлат даромадлари ва харажатларини мужассамлаштирган молиявий режа сифатида давлатнинг ўз вазифа ва функцияларини бажаришига, ўз иқтисодий ва ижтимоий сиёсатини амалга оширишига имкон берадиган қурол, дастаклардан биридир. Ривожланиш даражаси бир- бирига яқин бўлган мамлакатларнинг бюджетларида даромад ва харажатларнинг таркиби ўхшаш ёки умуман фарқли бўлиши мумкин. Лекин ҳар қандай ҳолатда ҳам давлат бюджети даромадларини шакллантиришнинг асосий мақсади давлат ўз функцияларини бажариши учун зарур маблағларни етарли даражада хазинага йиғишдан иборат. Давлат бюджети даромадлар манбалари ва миқдори, шунингдек, аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари ва миқдори назарда тутилган ҳолда ишлаб чиқилади ҳамда у билан боғлиқ бўлган барча муносабатлар бюджетга оид қонунчилик ҳужжатлари билан тартибга солинади. Давлат бюджетини ишлаб чиқишда бюджет қонунчилигини яратиш (ишлаб чиқиш) ва уни такомиллаштириш масалаларини доимий равишда муҳокама қилиб бориш муҳимдир. OECD (2014) тавсиясига кўра, яхши фаолият кўрсатаётган бюджет цикли тўрт босқичдан иборат: 1) ишлаб чиқиш, ижроия ҳокимияти бюджет таклифи лойиҳасини ишлаб чиқаётган бўлса; 18

2) тасдиқлаш, парламент бюджет таклифини муҳокама қилади, ўзгартиради ва тасдиқлайди ; 3) ижро э тувчи, ижро этувчи ҳокимият бюджетда кўрсатилган сиёсатни амалга оширганда; 4) назорат, Олий назорат органи ва қонунчилик ҳокимияти режаларнинг ва бажарилишнинг мослигига сарфланган бюджет маблағларини баҳолайдилар. 1-жадвал Бюжджет очиқлиги индексини ҳисоблашда ҳисобга олинадиган ҳужжат турлари Бюджет даври босқичи Бош бюджет хужжатлари Мамлакатлар сони (115дан) 2017 йил учун бюджетнинг очиқлиги Тадқиқотида ги нашри Нашр этилаётган мамлакатларнинг фоиздаги нисбати Ишланма Дастлабки бюджет сўрови: Ушбу ҳужжат бюджет таклифини ижро этувчи ҳокимиятга беришгача бўлган солиқ -бюджет сиёсатининг кенг параметрларини очиб беради; ҳукуматнинг иқтисодий прогнозини қисқача баён қилади, ҳамда кутилаётган даромадлар, харажатлар ва давлат қарзи бўйича маълумотларни тақдим этади. 50 43 Ижро этувчи ҳокимиятнинг бюджет таклифи : қуйидаги хужжат ёки хужжатлар тўплами қонун чиқарувчиларга ижро этувчи ҳокимият томондан тасдиқлаш учун топширилади ; у мамлакатдаги солиқ - молиявий вазиятни тушуниш учун муҳим маълумотларни ва таклиф этилаётган сиёсий ўзгаришларни, даромадлар манбаларини, вазирликлар бўйича тақсимланишини деталлаштиради. Тасдиқлаш Қабул қилинган бюджет : бу 100 87 19

Бюджет даври босқичи Бош бюджет хужжатлари Мамлакатлар сони (115дан) 2017 йил учун бюджетнинг очиқлиги Тадқиқотида ги нашри Нашр этилаётган мамлакатларнинг фоиздаги нисбати ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи органи томонидан тасдиқланган бюджетдир. Ижро Жорий ҳисоботлар : Бу ҳужжатларга қуйидагилар киради: ҳақиқий даромад, ҳақиқий харажатлар ва давлат қарзлари тўғрисидаги маълумот; улар ҳар чоракда ёки ҳар ой нашр этилиши мумкин. 80 70 Ярим йиллик таҳлил : ушбу хужжатда молиявий йилнинг ўрталарида бюджетнинг ижро этилиши бўйича кенг кўламли янгиланиш мавжуд, жумладан, иқтисодий тахминларнинг кўриб чиқилиши ва бюджет ижроси натижалари бўйича янгиланган прогноз. 33 29 Йиллик ҳисобот : бу хужжат йилнинг оҳирида ҳукуматнинг ҳисобот хужжатларининг ҳолатини кўрсатади ва иложи борича ўз ичига бюджет сиёсатининг мақсадларига эришишда прогресснинг баҳосини ўз ичига олади. 76 66 Назор ат Аудиторлик ҳисоботи : олий назорат органи томонидан берилади; бу хужжатда ҳукуматнинг йил охиридаги ҳисоботининг асосланганлиги ва тўлиқлиги кўриб чиқилади. 77 67 Барча босқичлар Фуқаро бюджети : бу ижро этувчи ҳокимиятнинг давлат бюджети таклифининг ёки техник тафсилотларсиз қабул қилинган бюджетнинг соддалаштирилган версиясидир, у жамиятни асосий маълумот билан таништириш учун махсус ишлаб чиқилган. шу қаторда бошқа хужжатларнинг фуқаролик версиялари ҳам 57 50 20

- давлат ҳокимияти ва маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари. Фуқаролик жамиятига бюджет соҳасида танқидий таҳлилга ва мустақил қарорларни ишлаб чиқишга ўргатиш учун бюджет ҳақидаги маълумотни саводли тақдим этиш зарур. У долзарб ва ишончли бўлиши лозим. Ахборотни тарқатиш бўйича ҳар бир санаб ўтилган усул бошқалардан алоҳида мавжуд бўлиши мумкин, лекин биргаликда улар фуқароларнинг молиявий саводхонлигини оширишда самаралироқ натижда беришга қодир. 2.3. Бюджет шаффолигини таъминлашда назорат органларининг ўрни Бюджет шаффолигини таъминлашда назорат органларининг аҳамиятини баҳолаш борасида ҳам қатор хорижий адабиётларда маълумотлар келтириб ўтилган. мазкур адабиётларда келинган умумий фикр шундан иборатки, бюджет шаффофлигин таъминлашда назорат органларининг аҳамияти беқиёт. Улар бюджет ижросини назорат қилган ҳолда, мазкур фаолият натижаларини фуқаролар учун доимий етказиб туришлари бюджет шаффофлиги янада ортишига туртки бўлади. Синкина (2015) фикрича, назорат ташкилотлари демократик ҳукуматни самарали бошқариш ва давлат молиясини бошқаришда асосий роль ўйнайдилар. Улар “горизонтал” ҳисобдорликни таъминлайди, бу уларни фуқаролар билан ҳукумат ўртасида амалга ошириладиган “вертикал” ҳисобдорлик муносабатларидан фарқлайди. Бироқ, вертикал ва горизонтал ҳисобдорликка оддий параллел ҳукумат текширувлари эмас, балки ўзаро боғлиқ механизмлар сифатида қараш лозим. Даймонд (2015) фикрича, самарали қонун чиқарувчи ва назорат ҳокимият органларисиз фуқароларнинг бюджет сиёсатига ва унинг амалга оширилишига таъсири чекланган. Ҳатто энг фаол фуқаролар ижро этувчи ҳокимият бўғинларини текшириш учун ваколатларга ва ресурсларга эга бўлган махсус ажратилган назорат органларининг ўрнини боса олмайди. Ушбу муассасалар ҳам ҳукумат томонидан ахборотлар чоп этилишини 22

таъминлайди, а йрим ҳолларда эса, масалан НМТ (нодавлат молиявий ташкилотлари), бу маълумотларни таҳлил қилишга ҳам ёрдам кўрсатади. Уларнинг саъй-ҳаракатлари туфайли фуқаролар жараёнда самарали иштирок этишлари мумкин. Шу вақтнинг ўзида назорат идоралари фаол фуқароларсиз ундай самарали эмасдир. Фаол фуқаролар ахборотни назорат ва қонун чиқарувчи ҳокимият органларига узатадилар, у ерда биз кўриб турибмизки, қонун чиқарувчи ҳокимият органларининг фақат 28% етарли назорат амалиётидан дарак берувчи кўрсаткичларга эга, шу вақтнинг ўзида юқори назорат органларининг учдан икки қисми етарли амалиёт кўрсаткичларига эгадирлар. Мисник ва Ширинова (2015) қонун чиқарувчи ҳокимият органлари бюджетни ижро этишга қараганда, уни тузишда ва тасдиқлашда самаралироқ назоратни амалга оширадилар. OECD (2014) маълумотларига кўра, бугунги кунда НМТ 28 жаҳон давлатларида тақдим этилганига қарамай, улардан фақат 18 таси мустақил ҳисобланади ва ўз функцияларини бажариш учун етарли маблағларга эга. Гарчи биз ҳар қандай текширув институтларининг ҳар томонлама баҳо беришига шубҳа қилмасак ҳам, биз кўриб чиқилаётган натижалар давлат бюджети тизимида давлат ресурссларини қўллашда яхлитлик ва ҳисобдорликни кучайтирадиган самарали назорат ва мувозанатлар мавжудлиги ҳақида оқилона фикр юритишга ишонамиз. Фольшер ва Де Ренцио (2017) бюджетларни тўғри баҳолаш учун қонун чиқарувчи ҳокимият органлари вақт-вақти билан техник тайёргарлик даражасини кўтаришлари кераклигини таъкидлаб ўтадилар. Кўпинча бу кўникмалар бюджет ёки молиявий қўмитага берилади. Аксарият мамлакатларда бундай қўмита мавжуд бўлсада, фақат 30та давлатларда бу қўмита бюджетни кўриб чиқиш ва тавсияларини ўз ичига олган оммабоп ҳисоботни тайёрлаш учун камида бир ой вақтга эгадир. 54 та мамлакатларда қўмита бюджетни кўриб чиқади, аммо очиқ маълумотларда қўмита томонидан ишлаб чиқилиши мумкин бўлган ҳеч қандай тавсиялар мавжуд эмас. 23

Қонун чиқарувчи ҳокимият органининг бошқа муҳим вазифаси аудиторлик ҳисоботларини таҳлил қилишдан иборат. Аудит натижалари қонун чиқарувчи органга кўриб чиқиш ва кейинги чора-тадбирларни қабул қилиш учун тақдим этилади, сўнг қонун чиқарувчи орган барча кўрсатилган тавсияларнинг ижро этувчи орган томонидан ҳақиқатан бажарилишини таъминлаб бериши керак. Бу ҳам ўз вақтида бажарилиши шарт, энг яхши ҳолатда, аудиторлик ҳисоботи олинган кундан бошлаб уч ой давомида, зеро, жорий бюджет бажарилишига ва кейинги бюджетнинг ишлаб чиқилишига таъсир кўрсатиш учун. НМТ мустақил хўжалик юритувчи субъект ҳисобланиб, уларнинг сони давлат молиялари соҳасида тез суръатлар билан ўсиб бормоқда. Улар ўн йилликлар давомида кам сонли мамлакатларда (Австрия, Белгия ва Қўшма Штатлар каби) тақдим этилган эди, лекин оҳирги ўн йил ичида OECD (2014) маълумотларига кўра, бу ташкилотлар яна кўплаб бошқа мамлакатларда яратилди. Ушбу ташкилотлар, қоида бўйича, ижро этувчи ёки қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг бир қисми ҳисобланади, бироқ улар оммавий эмас, уларнинг мустақиллиги эса қонун томонидан таъминланади. Бундай ташкилотлар сонининг кўпайиши сабабларидан бири бўлиб давлат молиявий муассасаларнинг обрўсини тиклаш ва фуқароларнинг ҳукумат ҳисоботларига ишончини ошириш ҳисобланади. Шундай қилиб, НМТ фуқаролар билан давлат ўртасида янги ўзаро муносабатларни қуришга ёрдам бера оладиган яна бир восита ролини ўйнайди. Амалда НМТ одатда икки шаклдан биттасини қабул қилади: парламент бюджет хизматлари ёки молиявий бюджет иттифоқлари. Қонун чиқарувчи ҳокимият органи томонидан мисол тариқасида Кения Парламент бюджет хизматини, Мексикадаги Давлат молияларини ўрганиш марказини, Жанубий Кореядаги миллий мажлис бюджет бюросини ва Қўшма Штатларда Конгресснинг бюджет бошқармасини келтириш мумкин. Ижро этувчи ҳокимият органи томонидан мисол қилиб Перунинг молиявий-бюджет иттифоқини, Солиқ сиёсати бўйича Швеция иттифоқи ва Бирлашган 24

Қиролликдаги бюджет жавобгарлиги Бошқармасини келтириб ўтиш мумкиндир. Умуман олганда, НМТ, иқтисодий прогнозларни тайёрлаш ёки ижро этувчи орган томонидан тайёрланган прогнозларни баҳолаш йўли билан бюджет қарорларининг қабул қилиниши ҳақида маълумот бериш, шунингдек, сиёсий таклифларни ишлаб чиқиш харажатларини баҳолаш учун масъулдирлар. Уларнинг айримлари солиқ-бюджет қоидаларига риоя қилинишини ҳам назорат қиладилар, бу вақтда бошқалар эса (масалан, Кения ва Қўшма Штатларда) бюджетни таҳлил қилишда қонун чиқарувчи ҳокимият органларига бевосита ёрдам кўрсатадилар. 25

III. БОБ. ТАДҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ 3.1. Тадқиқот дизайни Исталган илмий ишда ҳал қилувчи ролни тўғри тузилган илмий иш методологияси ўйнайди. Маълумки, тадқиқотлар эмпирик ёки назарий бўлиши мумкин. Методологияга оид адабиётларни шарҳлаш натижасида аниқландики, диалектик усуллар, назария, қарама-қаршиликларни аниқлаш ва ҳал этиш, гипотезаларни тузиш усуллари билиш усуллари деб аталар экан. Таҳлил ва синтез, солиштириш, абстраглаш ва конкретизация (яъни аниқлаштириш) усуллари назарий тадқиқотлар категориясига киритилган. Биз ўз тадқиқотимизда сифат ва миқдорий усуллардан кенг фойдаланишни режалаштирганмиз. Бунда бир қатор назарий усуллардан, яъни фикрлашнинг асосида бўлмиш таҳлил ва синтез, солиштириш, умумлаштириш, индукция ва дедукция, аналогияларни келтириш, моделлаштириш каби усуллар ўзаро боғлиқ ҳолда фойдаланилди. Таҳлил деганда умумий ўрганилаётган объектни бўлакларга бўлиб ўрганиш, асосий, ўзига хос томонларини, сифатларини ажратиб олиш тушунилади. Ҳар қайси тадқиқот таҳлил жараёнида ўрганилаётган масаланинг умуий қисмини баён этишни бошлайди ва аста-секин унинг таркиби, хусусиятлари ва элементларини ажаритб олишни бошлайди. Тадқиқотимизда синтез элементлари ҳам ишлатилгандир. Синтез бу оддий суммалаштириш эмас, балки тушунган ҳолда бирлаштиришдир. Агар ҳодисаларни бир бирига бирлаштириб қўйсак, улар ўртасида тизимли боғлиқлик вужудга келмайди ва натижада фақатгина хаотик фактлар мажмуаси юзага келади. Тадқиқотларда кенг ишлатиладиган таққослаш усули ҳам ушбу тадқиқотда фойдаланилгандир. Унда маълумотлар асосан аввалги йиллардаги ҳолатлар билан таққосланиб ўсиш ёки камайиш динамикалари ўраганилган. Таққослаш бу ўрганиш операцияларидан бири бўлиб, 26

объектиларнинг ўхшашлиги ёки ҳар хиллигидан келиб чиқади. Таққослаш натижасида объектларнинг миқдорий ва сифат характеристикалари аниқланади, уларни классификация қилиш, тартиблаш ва баҳолаш имкони яратилади. Таққослаш жараёнида бир ўзгарувчи ёки объект ўлчов бўйича бошқа объект ёки ўзгарувчи билан бир хил кўринишда бўлиши лозим. Акс ҳолда таққослаш мазмуни йўқолади. 3.2. Таҳлил учун қўлланиладиган усуллар Мавзу доираси олиб борилган мазкур тадқиқот ишида маълумотларни таҳлил қилишда тадқиқот усулларидан кенгроқ фойдаланишга ҳаракат қилинди. Хусусан, бюджет шаффофлигини таъминлаш истиқболларини ўрганишда тасвирий статистик усуллардан фойдаланилди. Жадваллар, бар- чартлар ва пай-чартлар шулар жумласидандир. Бундан ташқари таҳлилларда миқдорий усуллардан ҳам фойдаланилди. Хусусан, энг кичик квадратлар усулидан таҳлил жараёнида кенг фойдаланилди. Энг кичик квадратлар усули турли хилдаги масалаларни ечишда фойдаланилиб, функциянинг қидирилаётган ўзгарувчилардан фарқи квадратлари йиғиндиси қийматининг камайтиришга асосланади. У регрессион таҳлилнинг асосий усулларидан бири саналиб, танланма маълумотлар бўйича регрессион моделнинг номаълум параметрларини баҳолаш учун ишлатилади. Тарихига тўхталадиган бўлсак, мазкур усулдан дастлаб Гаусс (1795) фойдаланган. Лежандр (1805) бу усулни мустақил тарзда аниқлаган ва замонавий номланиши билан чоп этган. Лаплас бу усулни эҳтимоллар назарияси билан боғлаган бўлса, Эдрейн (1808) уни назарий-эҳтимолий мисоллар билан синовдан ўтказган. Шунингдек, мазкур усул Энке, Бесселя, Ганзена ва бошқалар томонидан такомиллаштирилган ҳамда оммалаштирилган. 27

$У амалиётда чизиқли регрессион боғлиқлик учун қуйидагича ифодаланади: й = а + б ∙ х + ε (1) Чизиқли ва ночизиқли тенгламаларда а ва б ларга боғлиқ бўлган қуйидаги система ўринлидир:{ на + б ∑ х = ∑ й , а ∑ х + б ∑ х 2 = ∑ хй (2) Ушбу системанинг ечими бизга а ва б ларнинг қийматини беради, уларнинг тенгламага жойлаштирилиши бизнинг мисолимизда чизиқли функциямизни шаклантиришга ёрдам беради. Шуниндек, коеффициентларни топишда қуйидаги тайёр формулалардан ҳам фойдаланиш мумкин: y = ´ y − b ∙ ´x , ( 3 ) b = cov ( x , y ) σ x2 ( 4 ) Бу ерда: cов (х,й)= ´й∙х− ´й∙´х (5) ва σ x2 = ´ x 2 − ´x 2 ( 6) Чизиқли регрессия учун алоқаларнинг мустаҳкамлиги ҳодисасси эса чизиқли жуфтлик корреляция коеффициенти р хй   1 ≤  р хй ≤  1  : rxy=b∙σx σy = cov (x,y) σx∙σy Ўртача аппроксимация хатолиги – ҳисоблаб чиқарилган қийматнинг ҳақиқий қийматдан ўрача фарқланиш хатолиги: ´ A = 1 n ∑ | y − ^ y y | ∙ 100 % . Бу ерда ўртача аппроксимация хатолиги 10 фоиздан катта бўлмаслиги талаб қилинади. 28$