Ғазначилик шароитида давлат бюджети харажатлари ижросини ташкил қилиш - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Ғазначилик шароитида давлат бюджети харажатлари ижросини ташкил қилиш

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121.63671875 KB

Ko'chirib olish

Ғазначилик шароитида давлат бюджети харажатлари ижросини ташкил қилиш 5341700 -―Ғазначилик иши‖ таълим йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун ѐзилган БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ 1

МУНДАРИЖА КИРИШ ....................................................................................................... 3 I БОБ. ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ХАРАЖАТЛАРИ ИЖРОСИНИНГ . НАЗАРИЙ ВА ТАШКИЛИЙ -ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ .................... 6 1.1. Давлат бюджети ижросини ташкил этишнинг назарий асослари .... 6 1.2. Давлат бюджети харажатлари ижросининг ташкилий-ҳуқуқий асослари ................................................................................................................ 18 II БОБ. ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ХАРАЖАТЛАРИ ИЖРОСИНИ ..... ТАШКИЛ ЭТИШ АМАЛИЁТИ ........................................................... 21 2.1. Давлат бюджети харажатлари ижроси таҳлили ............................... 21 2.2. Ғазначиликда пул маблағларини бошқаришни ташкил этиш ............ амалиѐти ..................................................................................................... 30 2.3. Бюджет харажатлари ижросида юридик ва молиявий мажбуриятларни рўйхатга олиш ҳамда тўловларни амалга ................................ ошириш тартиби ........................................................................................ 37 III БОБ. ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ХАРАЖАТЛАРИ САМАРАЛИ ИЖРОСИНИ ТАЪМИНЛАШ ЙЎЛЛАРИ ................................................... 47 3.1. Ғазначиликнинг давлат бюджети харажатлари ижросини .......... ташкил этишдаги фаолиятини такомиллаштириш ................................. 47 3.2. Ғазначиликда бюджет харажатларини бошқаришни ....................... такомиллаштириш йўллари ...................................................................... 50 ХУЛОСА .................................................................................................... 55 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ ............................ 59 2

ИЛОВАЛАР. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 КИРИШ Мамлакатимизда иқтисодиѐтни модернизациялаш ва янгилаш, иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш натижасида йилдан йилга салмоқли натижалар қўлга киритилиб, барқарор иқтисодий ўсиш суръатлари мустаҳкамланиб бормоқда. Бунда ҳукуматимиз томонидан ишлаб чиқилган иқтисодий сиѐсатнинг тўла ва изчил амалга оширилиши, иқтисодиѐтнинг муҳим устувор тармоқларининг белгилаб берилиши ҳамда уларни ривожлантириш бўйича барча имкониятларнинг сафарбар этилиши муҳим аҳамият касб этмоқда. Президентимиз И.Каримов ҳам мамлакат иқтисодиѐтида эришилган натижаларга баҳо бериб, жумладан, ―глобал жаҳон иқтисодиѐтида ҳали-бери сақланиб қолаѐтган жиддий муаммоларга қарамасдан, 2012 йилда Ўзбекистон ўз иқтисодиѐтини барқарор суръатлар билан ривожлантиришни давом эттирди, аҳоли турмуш даражасини изчил юксалтиришни таъминлади, дунѐ бозоридаги ўз позициясини мустаҳкамлади. Бу даврда мамлакатимиз ялпи ички маҳсулоти 8,2 фоизга ўсди, саноат ишлаб чиқариш ҳажми 7,7 фоизга, қишлоқ хўжалиги 7 фоизга ... ошди‖ 1 , - деб таъкидладилар. 1 Каримов И.А. ―Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш‖ –―Халқ сўзи‖ газетаси, 19.01.2013. № 13 (5687). 3

Бюджет ижросини ташкил этиш билан боғлиқ муносабатлар ҳам минтақалар ва маҳаллий бошқарув органларнинг мустақиллигини мустаҳкамлаш талабларидан келиб чиқиб, ислоҳ қилинмоқда, сифат жиҳатдан янги поғонага кўтарилмоқда. Шунингдек, давлат молиясини ислоҳ қилиш, бюджет ижросининг ғазначилик тизимига ўтиш ва бу тизим ишлаш принципларининг мустаҳкамланиб бориши, давлат маблағларини бошқаришдаги институционал ислоҳотларнинг жадаллашуви шароитида бюджет ижросини ташкил этиш масалалари ҳам бу жараѐнларга янгича ѐндошувларни талаб этмоқда. Давлат бюджетининг ғазна ижросига бсқичма-босқич ўтилиши билан бирга, бюджет ижросини ташкил этишнинг аввалги тизими параллел равишда амал қилиб келаѐтганлиги, жойларда бюджет ижросининг янги тамойиллари ва тартибларини самарали тадбиқ этишга қатор объектив ва субъектив омиллар таъсир кўрсатаѐтганлиги, бу муаммоларни ҳал қилишнинг зарурлиги мазкур битирув малакавий ишнинг долзарблигини белгилаб беради. Битирув-малакавий ишининг мақсади бюджет ислоҳотларни жадаллаштириш шароитида бюджети харажатлари ижросини ташкил этиш масалаларини ўрганишга бағишланган. Ишнинг мақсадидан келиб чиқувчи вазифалар қуйидагилардан иборат: - давлат бюджети ижросини ташкил этишнинг назарий асосларини ўрганиш; - бюджет ижросини ташкил этишнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини ўрганиш; - давлат бюджети харажатлари ижросини таҳлил қилиш асосида бюджетнинг ижросини ташкил этиш хусусиятларини ўрганиш; - давлат бюджети харажатлари ижросининг самарадорлигини ошириш масалаларини ўрганиш, изланишлар юзасидан хулоса ва таклифларни шакллантириш ва уларни назарий жиҳатдан асослаб бериш. 4

Битирув-малакавий ишнинг тадқиқот предмети сифатида Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети тизимида бюджет ижросини ташкил этиш юзасидан юз берадиган иқтисодий муносабатлар тизимининг амал қилиш механизми танлаб олинди. Битирув малакавий ишининг изданиш объектини бюджет ижросини ташкил этиш юзасидан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, Молия Вазирлиги, ҳудудий молия бошқармалари, Молия вазирлиги Ғазначилиги ва унинг ҳудудий бўлинмалари томонидан амалга ошириб келинаѐтган тадбирлар тизими ташкил этади. Изланишнинг назарий аҳамияти хорижий ва ўзбек иқтисодчи олимларининг турли даражадаги бюджетларни бюджетларни ижро этиш масалаларига доир асарларини ўрганиш асосида битта кичик ҳажмдаги илмий ишда бюджет харажатлари ижросини назарий жиҳатдан ѐритиб берилганлигида намоѐн бўлади. Ишнинг амалий аҳамияти шундаки, унда бугунги Ғазначилик шароитида давлат бюджети харажатлари ижросини самарали ташкил этишга қаратилган хулоса ва тавсиялар шакллантирилган. Битирув-малакавий иш кириш қисми, 7 та параграфни қамраб олган 3 та боб, хулоса ва фойдаланилган адабиѐтлар руйхатидан иборат. Ишнинг кириш кисмида мавзунинг долзарблиги, тадқиқотнинг мақсади, вазифалари, назарий ва амалий аҳамияти кўрсатилган. Малакавий ишнинг биринчи бобида бюджет ижросини ташкил этишнинг назарий ва ташкилий-ҳуқуқий асослари ўрганилган. Ишнинг иккинчи бобида бюджет харажатлари ижросини ташкил этиш амалиѐти, Ғазначилик тизимида бюджетни ижро этиш хусусиятлари, бюджетнинг ғазна ижроси механизмининг амал қилиш таҳлили келтирилган. Учинчи бобда иқтисодиѐтни модернизациялаш даврининг устувор йўналишларини амалга оширишда бюджет ижросининг самарали 5

механизмларини жорий қилиш ва такомиллаштириш йўналишлари ўрганилган. Хулоса қисмида бюджетнинг самарали ижросини ташкил этиш муаммолари ва уларни ҳал қилиш йўналишлари тўғрисида айрим фикрлар, хулосалар ва амалий тавсиялар берилган. I БОБ. ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ХАРАЖАТЛАРИ ИЖРОСИНИНГ НАЗАРИЙ ВА ТАШКИЛИЙ -ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ 1.1. Давлат бюджети ижросини ташкил этишнинг назарий асослари Бугунги кунда давом этаѐтган ва тобора жиддийлашиб бораѐтган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози ҳар бир мамлакат хукумати олдига макроиқтисодий барқарорлик ва изчил ўсиш суръатларини таъминлашга йўналтирилган изчил иқтисодий сиѐсатни юритиш вазифасини қўймоқда. ―Бунда самарали иқтисодий ўсишни рағбатлантиришга йўналтирилган фискал сиѐсат юритиш масаласи марказий ўринни эгалламоқда. Шу билан бирга умумий иқтисодий мувозанатни таъминлашга йўналтирилган яхлит давлат сиѐсати билан боғлиқ муаммолар ҳам айнан давлатнинг фискал сиѐсати инструментларига боғлиқ бўлмоқда‖ 2 . Мамлакатда амалга оширилаѐтган иқтисодий ислоҳотларни, хусусан, давлат молиясини тубдан ислоҳ қилиш жараѐнларини давлат томонидан бошқариш, мониторингини олиб бориш ва назорат қилиш муҳим аҳамият касб этади. Мазкур битирув малакавий иши бюджет жараѐнининг муҳим босқичларидан бири бўлган бюджетни ижро этишни ташкил этиш дастак ва воситаларини ўрганишга бағишланган экан, даставвал бюджет 2 Президент И.А.Каримовнинг ―Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш‖ номли маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. Т.: O’qituvchi НМИУ. 2013. 39-бет 6

жараѐнининг босқичларини, уларда бюджетни ижро этишнинг зарурлиги, аҳамияти ва вазифаларини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Аввало, бюджет жараѐни тушунчасининг мазмунига тўхталадиган бўлсак, бюджет жараѐни - бюджет лойиҳасини тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ва ижро этиш, унинг ижро этилишини назорат қилиш, ижроси ҳақидаги ҳисоботни тайѐрлаш ва тасдиқлаш, шунингдек давлат бюджети тузилмасига кирувчи бюджетлар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг қонун ҳужжатларига мувофиқ тартибга солиниши билан боғлиқ бўлган давлат ҳокимияти ва маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари ҳамда бошқа бюджет жараѐни иштирокчиларининг мақсадли фаолиятидир. Унинг мазмуни мамлакатнинг давлат ва бюджет қурилиши, тегишли ваколатли органлар ва юридик шахсларнинг бюджет ҳуқуқлари билан белгиланади. Бюджет жараѐни, одатда, бюджет фаолиятининг қуйидаги тўрт босқичини ўз ичига олади (1.1-расм): • бюджет лойиҳасини тузиш; бюджетни кўриб чиқиш ва тасдиқлаш; бюджетни ижро этиш; • бюджетнинг ижроси тўғрисидаги ҳисоботни тайѐрлаш ва уни тасдиқлаш. 7 бюджет лойи ҳ асини тузиш бюджетни кўриб чи қ иш ва тасди қ лаш бюджетни ижро этиш бюджетнинг ижроси тў ғ рисидаги ҳ исоботни тайёрлаш ва уни тасди қ лаш

1.1-расм. Бюджет жараёни босқичлари 3 Бюджет жараѐнининг давомийлиги юқоридаги тўрт босқичнинг барчасидан иборат бўлиб, одатда, уч йилга яқин давом этади. Бунинг бир йилга яқини бюджет лойиҳасини ишлаб чиқиш, уни кўриб чиқиш ва тасдиқлашга, бир календарь йили (1 январдан 31 декабргача) бюджетни ижро этишга (бюджет йили) ва саккиз ойга яқини бюджетнинг ижроси тўғрисидаги ҳисоботни тайѐрлашга ва уни тасдиқлашга тўғри келади. Бюджет жараѐнини бошқариш ва ташкил қилишда қуйидаги вазифалар нинг бажарилиши талаб этилади 4 : • мувозанатлаштирилган бозорга кириб боришда барқарор тараққиѐтга эришиш мақсадида максимал даражада моддий ва молиявий резервларни қидириб топиш; алоҳида солиқлар ва бошқа тўловларнинг, шунингдек ижтимоий- иқтисодий ривожланиш прогнозлари ва мақсадли дастурларнинг самарали бажарилишини таъминловчи бюджет даромадларининг умумий ҳажмини аниқлаш; бюджетда кўзда тутилган умумдавлат аҳамиятига эга барча тадбирларни узлуксиз молиялаштириш эҳтиѐжини инобатга олган ҳолда, бюджет харажатлари ва уларнинг умумий ҳажмини белгилаш; • иқтисодиѐтдаги инфляцион тенденциялар ва пул- кредит нобарқарорлигини бартараф этишга, миллий пул бирлигининг барқарорлигини таъминлашга йўналтирилган молиявий барқарорлаштиришнинг умумий дастурини бюджет билан мувофиқлаштириш; • иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлган манбалар 3 ―Бюджет тизими тўғрисида‖ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни асосида муаллиф томонидан тузилди. 4 Срожиддинова З. Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими. Т.:«инфоCОМ.uz». 2010. 48-б. 8

ҳисобидан бюджет дефицитига барҳам бериш ѐки уни қисқартириш; иқтисодий минтақалар, хўжалик соҳалари ва бюджетлар ўртасида давлат даромадларининг манбаларини қайта тақсимлаш йўли билан турли даражадаги бюджетларни баланслаштириш мақсадида бюджетни тартибга солишни амалга ошириш; • кенг масштабли барча ижтимоий-иқтисодий дастурларнинг баланслилиги ва пропорционаллигини таъминлашга имкон берадиган бюджетни ўрта ва узоқ истиқболга мўлжаллаб режалаштиришнинг ролини ошириш; • солиқ мажбуриятларини бажаришда алоҳида фуқаролар даромадлари ва юридик шахсларнинг молиявий фаолиятлари устидан назоратни таъминлаш; замонавий электрон- ҳисоблаш техникаларидан кенг фойдаланиш асосида ва молиявий ҳисоб- китобларнинг автоматлаштирилган тизимини жорий қилиш орқали бюджетларни тузиш ва ижро этиш жараѐнларини автоматлаштириш ва бошқалар. Бюджет жараѐнини ташкил қилишда қуйидаги тамойилларга риоя қилинади 5 : ягоналик – ягона ҳуқуқий база, ягона бюджет таснифи, Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети ва ҳудудлар бюджетларини тузишда статистик ахборот тузиш учун зарур бўлган бюджет хужжатлари шаклининг ягоналиги; ҳар бир қонун чиқарувчи ва ижроия хокимияти органи бюджет жараѐнининг мустақиллиги - ўз даромад манбалари ва улардан фойдаланиш йўналишларини белгилаш ҳуқуқи билан таъминланади; 5 Маликов Т., Хайдаров Н. Бюджет (тизими, тузилмаси, жараѐни). Ўқув қўлланма. Т.: Иқтисод-молия, ТМИ-2008, 6-б. 9

баланс усули – жами бюджетларнинг даромадлари ва харажатлари ўртасида, шунингдек, моддий ва молиявий кўрсаткичлар ўртасида тўғри нисбатларни белгилашни назарда тутади. Бюджетни ижро этиш уни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси тасдиқлагандан ва мамлакат Президенти имзолагандан сўнг бошланади. Ўзбекистон ҳукумати қуйи ижроия органлари ва маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари билан мувофиқлаштирилган ҳолда бюджет ижроси тартибини ташкил қилади. Бюджет жараѐнининг бу босқичи ўз ичига бюджетнинг даромадлар ва харажатлар бўйича ижро этишни қамраб олади. Бюджетни ижро этиш иккиѐқлама характерга эга бўлиб, бир томондан, солиқлар ва бошқа тўловларнинг турлари ва манбалари бўйича тўлиқ ва ўз вақтида тушиб туришини таъминлашни, иккинчи томондан, тегишли бюджет тасдиқланган молиявий йил давомида бюджетда тасдиқланган суммалар доирасида барча давлат тадбирларини маблағ билан таъминлашни назарда тутади. Бюджет ижроси давомида давлат ишлаб чиқаришни интенсив равишда ривожлантириш ва самарадорлигини ошириш эвазига давлат молиявий ресурсларининг ошишидан, маблағларни сарфлашда иқтисод режимига риоя қилинишидан, солиқли даромадларнинг тўлиқ жалб қилинишидан манфаатдордир. Давлат бюджетининг ижросини таъминлашда қуйидаги масалалар ҳал этилади (1.2-расм): 10

1.2-расм. Давлат бюджети ижросини таъминлаш 6 Расмдан кўриниб турганидек, бюджетни ижро этиш жараѐнида амалга ошириладиган ишлар бир-бири билан мувофиқлашган ҳолда бажарилиши, шунингдек, қонунчиликда белгилаб қўйилган меъѐрларга амал қилиш таъминланиши ҳамда ҳар бир ваколатли орган томонидан бажариладиган вазифалар мувофиқлаштирилиб турилиши керак. Бюджет ижросига оид бевосита ишлар Молия вазирлиги ва унинг тегишли бўлинмалари ҳамда қуйи органлари, Давлат солиқ қўмитаси, Давлат божхона қўмитаси ва уларнинг жойлардаги органлари томонидан амалга оширилади. Шунингдек, бу жараѐнда Молия вазирлигининг муҳим таркибий тузилмаларидан бири бўлган Молия вазирлиги Ғазначилиги ва унинг ҳудудий бўлинмалари алоҳида ўрин эгаллайди. Ғазначилик бюджет ижроси бўйича қуйидагиларни амалга оширади: бюджет даромадларининг тушишини қайд этиш; бюджет мажбуриятларини, яъни қонунга мувофиқ равишда маълум муддат давомида вужудга келадиган харажатларни сарфлаш 6 Ўқув ва илмий адабиѐтларни ўрганиш асосида муаллиф томонидан тузилди 11 ,1 2 • давлат бюджети даромадларини шакллантириш • давлат бюджети мабла ғ ларини сарфлаш 3 , 4 • қ абул қ илинган давлат бюджети бўлмаган та қ дирда бюджетни ижро этиш • бюджетдан ажратиладиган мабла ғ ларга ўзгартиришлар киритиш 6,5 • давлат бюджетини белгиланган параметрлар доирасида ижро этиш • давлат бюджети даромадлари ва харажатларини бош қ ариш 7 , 8 • давлат бюджетининг ғ азна ижросини таъминлаш • давлат бюджети ижросини назорат қ илиш

мажбуриятини қабул қилиш муддатлари ва ҳажмларини тартибга солиш; ажратилган бюджет мажбуриятлари лимити доирасида харажатларни амалга ошириш ҳуқуқига рухсат ѐзувларини амалга ошириш; бюджетдан маблағ олувчилар номидан тўловларни амалга ошириш ва бошқа функциялар. Бюджет ижроси давомида амалга ошириладиган барча операциялар ва бюджетнинг маблағлари Ғазначиликнинг ягона ҳисобрақамларида акс эттирилади. Бу ҳисобрақам ҳамда Ғазначилик ҳудудий бўлинмаларининг ҳисобрақамлари Марказий банк ва бошқа банк муасасаларида жойлашган. Ғазначилик тизими бюджет маблағларига нисбатан кассанинг ягоналиги принципини таъминлайди. Бу принцип барча даромадлар ва бюджет дефицитини молиялаштириш манбаларидан тушумларни ҳамда кўзда тутилган барча харажатларни амалга оширишни бюджетнинг ягона ҳисоб варағидан амалга оширилишини тақозо этади. Мамлакат бюджет тизимининг барча даражадаги бюджетлари кассанинг ягоналиги принципи асосида ижро этишлиши керак. Бюджетнинг даромадлар бўйича ижро этилиши қуйидагиларни кўзда тутади: даромадларни бюджетнинг ягона ҳисобрақамига ўтказиш; тасдиқланган бюджетга мувофиқ равишда тартибга солувчи даромадларни тақсимлаш; бюджетга ортиқча тўланган даромадлар суммасини қайтариш; бюджет даромадларини ҳисобга олиш ва даромадлар тўғрисида ҳисоботни тузиш. Харажатлар бўйича бюджетлар ижроси бюджетнинг ягона ҳисобрақамида бюджет маблағларининг ҳақиқатда мавжудлиги доирасида ҳамда молиялаштиришнинг кетма-кет мажбурий амалга ошириладиган 12

тартибларига риоя қилган ҳолда амалга оширилади. Бюджет харажатлари ижросининг асосий босқичлари қуйидагилар ҳисобланади: • бюджет харажатлари рўйхатини тузиш ва тасдиқлаш; бюджет ажратмалари тўғрисидаги хабарномани тасдиқлаш ва уларни бюджет маблағларини олувчилар ҳамда тақсимловчиларга етказиш, шунингдек бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағларини тақсимловчиларнинг даромадлар ва харажатлар сметасини тасдиқлаш; • бюджет мажбуриятларининг лимитлари тўғрисидаги хабарномани тасдиқлаш ва уни бюджет маблағларини олувчилар ва тақсимловчиларга етказиш; бюджет маблағларини олувчиларнинг пулли мажбуриятларини қабул қилиш. Бюджет даромадлар қисмининг ижросини Ўзбекистон Республикаси Давлат Солиқ қўмитаси, Ўзбекистон Республикаси Давлат Божхона қўмитаси ҳамда уларнинг қуйи органлари таъминлайди. Маълумки, молиявий йил жорий йилнинг 31 декабрида ниҳоясига етади. Бюджет мажбуриятларининг лимитлари ҳам ўз ҳаракатини 31 декабрда тўхтатади. Одатда, 25 декабрдан сўнг пулли мажбуриятларнинг қабул қилинишига йўл қўймаслик керак. Бюджетнинг ижросига оид фойдаланилган ҳисоб варақлари 31 декабрда ѐпилиши зарур. Бунда ҳисоблаб чиқарилган, бироқ жорий йилнинг 31 декабригача Давлат бюджетига тўланмаган даромадлар келгуси йилда Давлат бюджетига ўтказилиши керак. Тасдиқланган бюджет маблағлари доирасида ва харажатлар сметасига мувофиқ давлат бюджети маблағлари бюджет маблағлари олувчилар томонидан молия йили мобайнида босқичма-босқич, тайинлаш 13

сертификатини муайян даврга ва тегишли суммага расмийлаштириш йўли билан: • республика бюджетидан молиялаштириладиган ташкилотлар бўйича – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан; • Қорақалпоғистон Республикаси бюджетидан ѐки маҳаллий бюджетлардан молиялаштириладиган ташкилотлар бўйича – тегишли молия органлари томонидан сарфланади. Давлат бюджетининг ижросини таъминлаш жараѐнида Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва барча даражадаги маҳаллий бюджетлар шахсий ҳисоб варақларидаги бюджет маблағлари қолдиқлари тасдиқланган миқдорда айланма касса маблағи меъѐрини шакллантиришга йўналтирилиши керак. Қолдиқларнинг айланма касса маблағи меъѐрининг тасдиқланган миқдоридан ортиқ қисми Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашининг ҳамда тегишли ҳокимликларнинг қарорига кўра қўшимча харажатларни амалга оширишга йўналтирилиши мумкин. Бюджет ташкилотларининг ғазначиликда очилган шахсий ҳисобварақларидаги бюджет маблағлари қолдиқлари олиб қўйилмаслиги керак ва улар бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари маблағлар бўйича шахсий ҳисобварақларига ўтказилмоғи лозим (капитал қуйилмаларни молиялаштириш учун назарда тутилган маблағлар бундан мустасно). Бюджет ташкилотларининг махсус маблағларини шакллантириш ва сарфлаш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Айрим вазиятларда турли сабабларга кўра, йил бошлангунга қадар келгуси молия йили учун давлат бюджети қабул қилинмаслиги мумкин. У ҳолда Давлат бюджети қабул қилингунгача бўлган давр ичида давлат харажатлари қуйидаги шартларга риоя этилган ҳолда, амалга оширилиши мумкин: 14

бошланган молия йилидаги харажатлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган тартибда бюджет маблағларининг аввалги молия йили сўнгги 3 ойининг учдан бир қисмидан ортиқ бўлмаган миқдорларда ҳар ойда амалга оширилмоғи лозим; аввалги молия йилида қилинмаган бюджет харажатлари амалга оширилмаслиги керак; аввалги молия йилида амалда бўлган солиққа тортиш ва мажбурий тўловлар тўлаш тартиби давлат бюджети қабул қилингунга қадар ўз кучини йўқотмаслиги зарур. Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда, давлат бюджети молия йили бошланганидан кейин қабул қилинган ҳолда харажатларнинг умумий суммаси молия йили давомида қабул қилинган давлат бюджети кўрсаткичларига мувофиқлаштирилиши керак. Баъзи ҳолларда Давлат бюджетининг ижроси давомида бюджетдан ажратиладиган маблағларга ўзгартиришлар киритиш зарурияти пайдо бўлиши мумкин. Бундай вазиятда бюджетдан ажратиладиган маблағларга молия йили мобайнида ўзгартиришлар киритиш бир бюджет маблағлари олувчиси учун бюджет маблағларининг камайтирилиши бошқа бюджет маблағлари олувчиси учун бюджет маблағларининг тегишли равишда кўпайтирилишини назарда тутган тартибда: 1) тасдиқланган бюджетдан ажратиладиган маблағлар ҳажмининг 10 фоизга қадари: • давлат бюджетида кўрсатиб ўтилган бюджет маблағлари олувчилар учун – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг тақдимномасига биноан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан; 15

• республика бюджетидан молиялаштириладиган бюджет маблағлари олувчилар учун – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан; • Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлардан молиялаштириладиган бюджет маблағлари олувчилар учун – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги билан келишилган тегишли молия органларининг тақдимномасига биноан, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши ва тегишли ҳокимлар томонидан (капитал қуйилмалар моддалари бундан мустасно); 2) тасдиқланган бюджетдан ажратиладиган маблағлар ҳажмининг 10 фоизидан ортиғи: • давлат бюджетида кўрсатиб ўтилган бюджет маблағлари олувчилар учун – Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан; • республика бюджетидан молиялаштириладиган бюджет маблағлари олувчилар учун – Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан белгиланадиган тартибда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг тақдимномасига биноан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан; • Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлардан молиялаштириладиган бюджет маблағлари олувчилар учун – тегишли молия органларининг Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги билан келишилган тақдимномасига биноан, Қорақалпоғистон Республикаси Жуқорғи Кенгеси ҳамда жойлардаги тегишли ҳокимият вакиллик органлари томонидан (капитал қуйилмалар моддалари бундан мустасно) амалга оширилади. 16

Давлат бюджетини белгиланган параметрлар доирасида ижро этиш алоҳида аҳамиятга эга. Шу сабабли Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси ва маҳаллий ҳокимият вакиллик органлари, агар муайян ҳаракатлари бюджет тақчиллигининг қонун ҳужжатларида белгиланган энг юқори даражасидан ошиб кетишига олиб келадиган бўлса, Давлат бюджети даромадларини қисқартирувчи ѐки харажатларини оширувчи бирор-бир ҳаракат қилишга ҳақли эмаслар. Шунга мос равишда Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ҳамда маҳаллий бюджетлар қабул қилинганидан кейин молия йили мобайнида айрим турлар бўйича бюджет даромадларини қисқартиришга олиб келувчи Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси ва тегишли маҳаллий ҳокимият вакиллик органининг қарори, агар унда бошқа турлар бўйича даромадларни кўпайтириш ва (ѐки) бюджет харажатлари тегишли миқдорда қисқартирилиши керак бўлган моддалар назарда тутилган тақдирдагина, қабул қилиниши ва амалга киритилиши мумкин. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлар қабул қилинганидан кейин молия йили мобайнида тегишли бюджет харажатлари қисқартирилишига ва (ѐки) даромадлари кўпайишига олиб келувчи Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси ва маҳаллий ҳокимият вакиллик органининг қарори қабул қилинганда ҳосил бўладиган ортиқча маблағлар мазкур қарор қабул қилинган даражадаги бюджетга маблағларни қайта тақсимлаш учун қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда олиб қўйилади. Агар Давлат бюджети қабул қилинганидан кейин молия йили давомида Давлат бюджетидан олинган бюджет маблағларини кўпайтириш (камайтириш) тўғрисида қарор қабул қилинадиган бўлса, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри молия органлари томонидан тегишли даражадаги бюджетлар ҳажмига ўзгаришлар киритилиши мумкин. 17

Харажатларни кўпайтириш ѐки уларни қисқартириш бюджетлар ўртасида ўзаро ҳисоб-китоб қилиш йўли билан амалга оширилади. Ўз навбатида, бюджетлар ўртасида ўзаро ҳисоб-китоб ўтказиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан белгиланади. Солиқлар ва бюджет тўловлари интизомини мустаҳкамлаш юзасидан кўрилган чора-тадбирлар натижасида Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетларга тасдиқланган кўрсаткичлардан ташқари тушган қўшимча даромадлар айланма касса маблағи меъѐри тасдиқланганидан кам бўлмаган миқдорда сақланиб қолган тақдирда қабул қилинган бюджетдагидан ташқари харажатларга йўналтирилиши мумкин. Ушбу масалага доир тегишли қарорлар Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши ва тегишли ҳокимлар томонидан қабул қилинади. Бюджет ижросини таъминлашда Давлат бюджети даромадлари ва харажатларини бошқариш муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва бошқа молия органлари Давлат бюджети ва унинг тузилмасига кирувчи бюджетларнинг қонун ҳужжатларида белгиланган кўрсаткичлар доирасида бажарилиши учун жавобгардир. Шунинг учун ҳам давлат бюджети даромадлари ва харажатларини бошқариш Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан амалга оширилади. Агар йил мобайнида давлат даромадлари анча қисқарган ва давлат бюджетининг олдиндан белгиланган тақчиллиги қонун ҳужжатларида белгиланган чегара миқдоридан ошадиган бўлса, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси давлат бюджетининг харажатларини алоҳида моддалар бўйича қисқартириш тўғрисида қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига таклиф киритади. Турли даражадаги бюджетларнинг даромадлари ва харажатлари ўртасидаги вақтинчалик тафовутни тўғрилаш мақсадида молия йили 18

давомида уларга тегишли бюджетлардан бюджет ссудалари ажратилиши мумкин. Бюджет ссудаларини беришнинг энг кеч муддати ва тартиби Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан белгиланади. Шунингдек, турли даражадаги бюджетларнинг даромадлари ва харажатлари ўртасидаги вақтинчалик фарқни молия йили давомида айланма касса маблағи меъѐри ҳисобига уни молия йили охиригача тасдиқланган ҳажмга қадар тиклаган ҳолда, бюджет маблағларининг фойдаланилмаган қолдиқлари ҳисобига ва қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда давлатнинг қисқа муддатли қимматли қоғозларини чиқариш ҳисобига ҳам қоплаш мумкин. 1.2. Давлат бюджети харажатлари ижросининг ташкилий-ҳуқуқий асослари Давлат молиясини ислоҳ қилиш дастури доирасида Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати ўз олдига таркибий ва институционал ўзгаришларни амалга ошириш бўйича кенг кўламли вазифаларни қўймоқда. Бу бир томондан сезиларли миқдорда молиявий ресурсларни талаб қилса, иккинчи томондан ушбу ресурсларни тақсимлаш ва улардан фойдаланишнинг самарали тизимининг жорий этилишини назарда тутади. Шу нуқтаи назардан бюджетдан молиялаштириш тизимининг назарий ва амалий жиҳатларини тадқиқ қилиш, бу борадаги қонуний-ҳуқуқий базани такомиллаштириш, бюджет маблағларини очиқ ва ошкора бошқариш механизмларини яратиш ҳар қачонгидан ҳам долзарб масалага айланмоқда. Бизга маълумки, давлат бюджети харажатлари ЯИМнинг қайта тақсимланиши натижасида давлат бюджетида жамланган пул маблағларининг мақсадга мувофиқ қайта тақсимланиши ва ишлатилиши билан боғлиқ бюджет қонунчилиги билан тартибга солинадиган пул муносабатлари йиғиндисидир. Бу муносабатлар орқали ЯИМ нинг 19

салмоқли қисми қайта тақсимланади. Хусусан, охирги йилларда давлат бюджети харажатлари орқали мамлакат ЯИМининг ўртача (2010-1013 йиллар маълумотлари бўйича) 21-22,3 фоизи қайта тақсимланмоқда. Президент И.Каримовнинг маърузаларида кўрсатилишича, ―Давлат бюджети жами харажатларининг асосий қисми, яъни қарийб 59,2 фоизи ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш чора-тадбирларини амалга оширишга қаратилди, унинг 34 фоиздан ортиғи таълим, 14,5 фоиздан кўпроғи соғлиқни сақлаш соҳаларини молиялаштиришга йўналтирилди‖ 7 . Давлат бюджетидан амалга ошириладиган харажатлар аввало ―Бюджет тизими тўғрисида‖ги Қонун билан белгилаб қўйиладиган қуйидаги шакллар ѐрдамида амалга оширилади: 1) бюджет маблағлари олувчиларнинг жорий харажатлари шаклида; 2) жорий бюджет трансфертлари шаклида; 3) капитал харажатлар шаклида: -асосий фондлар ва воситаларни (улар билан боғлиқ ишлар ва хизматлар ҳам шулар жумласига киради) давлат эітиѐжлари учун олиш ва такрор ишлаб чиқаришга; -чет элда давлат эҳтиѐжлари учун ер ва бошқа мол-мулк олишга; -давлат эҳтиѐжлари учун ерга бўлган хуқуқни ва бошқа номоддий активларни олишга; -давлат захираларини вужудга келтиришга; 4) капитал харажатларни қоплаш учун юридик шахсларга бериладиган бюджет трансфертлари шаклида; 5) резидент-юридик шахсларга ва чет эл давлатларига бериладиган бюджет ссудалари шаклида; 7 Каримов И.А. ―Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш‖ –―Халқ сўзи‖ газетаси, 19.01.2013. № 13 (5687). 20

6) давлат мақсадли жамғармаларига бериладиган бюджет дотациялари ва бюджет ссудалари шаклида; 7) давлат қарзини қайтариш ва унга хизмат кўрсатиш бўйича тўловлар шаклида; 8) қонун ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа харажатлар шаклида. Давлат бюджети харажатлари ижросининг ташкилий-ҳуқуқий асослари ҳақида сўз борар экан, аввало шуни таъкидлаш лозимки, 2002 йилдан бошланган ва бугунги кунда муваффақиятли амалга оширилиб келинаѐтган Давлат молиясини бошқариш тизимини ислоҳ қилиш лойиҳаси доирасида бюджет даромадлари ва харажатлари ижросини амалга ошириш, ғазначилик орқали бюджетдан маблағ олувчиларнинг харажатлари тўловини амалга ошириш тартибларига бевосита тааллуқли меъѐрийҳуқуқий ҳужжатлар ҳам такомиллашиб бормоқда. Бюджет харажатлари ижросини ташкил этишнинг қонуний-ҳуқуқий ва меъѐрий асосларини ташкил қилувчи ҳужжатлар қаторида қуйидагиларни келтириб ўтиш мумкин: Ўзбекистон Республикасининг ―Бюджет тизими тўғрисида‖ги Қонуни; • Ўзбекистон Республикасининг ―Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида‖ги Қонуни; • Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 29 декабрдаги ПҚ-1675-сон ―Ўзбекистон Республикасининг 2012 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида‖ги қарори; • 1999 йил 3 сентябрдаги 414-сон ―Бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш тўғрисида‖ги Қарори (кейинги ўзгаришлар билан янги таҳрири); 21

• Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2009 йил 16 сентябрда 2007-рақам билан рўйхатга олинган ―Давлат бюджетининг ғазна ижроси Қоидалари‖; • Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2010 йил 19 ноябрда 2157-рақам билан рўйхатга олинган ―Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетида турувчи ташкилотларнинг харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини тузиш, кўриб чиқиш, тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби тўғрисида Низом‖ ва бошқалар. II БОБ. ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ХАРАЖАТЛАРИ ИЖРОСИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ АМАЛИЁТИ 2.1. Давлат бюджети харажатлари ижроси таҳлили Давлатнинг иқтисодиѐтда кечаѐтган жараѐнларга таъсир этиш қуролларидан бири давлат бюджетидир. Давлат бюджет харажатлари орқали жамият талабларига мос равишда пул маблағларини моддий ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш соҳалари ўртасида қайта тақсимланиш жараѐнини тартибга солиб туриши, иқтисодиѐтнинг устувор тармоқларининг ривожланишини рағбатлантириши, илмий-техника тараққиѐтининг жадаллашувига таъсир кўрсатиши мумкин. Бир сўз билан айтганда, бюджет харажатлари иқтисодиѐтни ва ижтимоий жараѐнларни давлат томонидан бошқариш ва тартибга солишда муҳим восита – дастак бўлиб хизмат қилади. 22

Давлат бюджети харажатлари ўзининг функционал тайинланишига кўра қуйидаги гуруҳларга бирлаштирилган: 1. Ижтимоий-маданий тадбирларни молиялаштириш харажатлари (таълим, соғлиқни сақлаш, фан, маданият, оммавий ахборот воситалари, жисмоний тарбия ва спорт, ижтимоий таъминот муассасалари ва тадбирларини маблағ билан таъминлаш). 2. Аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари (болали ва кам таъминланган оилаларга нафақалар, ижтимоий ѐрдамнинг бошқа турлари). 3. Иқтисодиѐт харажатлари (иқтисодиѐтнинг айрим соҳалари ва тармоқларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш). 4. Марказлашган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари. 5. Давлат бошқарув органларини сақлаш харажатлари. 6. Маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органларини сақлаш харажатлари (маҳаллалар, фуқаролар йиғинларини сақлаш) 7. Суд, прокуратура, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа органларни сақлаш харажатлари. 8. Вазирлар Маҳкамасининг захира фондини шакллантириш харажатлари. 9. Молия вазирлиги ҳузуридаги Пенсия фондига дотациялар. 10. Бошқа харажатлар. Давлат бюджети харажатлари ижросининг охирги йиллардаги натижалари қуйидаги жадвалда умумлаштрилган (2.1-жадвал). Унга кўра, давлат бюджети ҳаражатлари ичида асосий ўринни ижтимоий мақсадлардаги харажатлар ташкил қилмоқда. 2.1-жадвал Мақсадли фондларсиз давлат бюджети харажатлари тўғрисида маълумот 8 23

Кўрсаткичлар 2012 йил 2013 йил млрд.сўм фоизда млрд.сўм фоизда Давлат бюджети харажатлари 21571 100 26312 100 Ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қуватлаш харажатлари 12513 58 15573 59,2 Иқтисодиѐт харажатлари 2372 11,0 2791 10,6 Марказлашган инвестицияларни молиялаштириш 1059 4,9 1300 4,9 Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, суд органлари харажатлари 629 2,9 825 3,1 Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари 191 0,9 287 1,1 Вазирлар Маҳкамасининг захира жамғармаси 70 0,3 85 0,3 Бошқа харажатлар 4735 21,2 5448 20,7 ―Мамлакатимизда ижтимоий соҳаларни жадал ривожлантиришга 2012 йилда ҳам алоҳида эътибор қаратилди. Чунончи, давлат бюджети жами 8 Президент И.А.Каримовнинг ―Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш‖ номли маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. Т.: O’qituvchi НМИУ. 2013. 41-бет харажатларининг асосий қисми, яъни қарийб 59,2 фоизи ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш чора-тадбирларини амалга оширишга йўналтирилди, унинг 34 фоиздан ортиғи таълим, 14,5 фоиздан кўпроғи соғлиқни сақлаш соҳаларини молиялаштиришга сарфланди‖ 8 . Иқтисодиѐтга давлат томонидан таъсир кўрсатиш воситалари ичида давлат бюджетининг иқтисодий мақсадлардаги харажатлари алоҳида ўрин эгаллайди. Бу туркум харажатларга қуйидаги харажатлар киради: - бюджетнинг иқтисодиѐт харажатлари; 8 Президент И.А.Каримовнинг ―Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш‖ номли маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. Т.: O’qituvchi НМИУ. 2013. 21-бет 24

- марказлашган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари. Бюджетнинг иқтисодиѐт харажатлари охирги йилларда абсолют жиҳатдан ошсада, нисбий жиҳатдан ўзгариши қуйидагича бормоқда: бюджет харажатлари таркибида иқтисодий харажатлар 2011-2012 йилларда 11,5 фоизни, 2013 йил прогнозларига қараганда иқтисодиѐт тармоқларига бюджет маблағларининг 10,6 фоизини йўналтириш кўзда тутилган (2.1жадвал). Иқтисодиѐт тармоқларига йўналтирилган харажатлар камайиб бориш тенденциясига эга. Ўзбекистонда бир қатор энергетика соҳаларини ривожлантириш, тиббиѐт саноати, транспорт, алоқа, агросаноат комплекси ва бошқаларни ривожлантириш дастурлари ишлаб чиқариш соҳаларига қайтарилмайдиган инвестицияларнинг энг муҳим йўналишларидан бири бўлиб қолмоқда. Масалан, 2013 йил прогноз кўрсаткичларига қараганда иқтисодиѐт харажатлари таркибида қуйидаги мақсадларга мўлжалланган маблағлар кўзда тутилган 9 : - Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигига қарашли бўлган сув хўжалиги ташкилотлари томонидан истеъмол қилинадиган электр энергияси ҳақини тўлаш учун – 863,9 млрд.сўм; - Молия вазирлиги ҳузуридаги Суғориладиган ерларни мелиоратив яхшилаш фондига йўналтириладиган маблағлар - 216,5 млрд.сўм; - ҳосилдорлиги паст ерларда давлат эҳтиѐжлари учун қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштирадиган фермер хўжаликларини молиявий қўллаб-қувватлаш учун мақсадли маблағлар – 200,0 млрд.сўм. Шунингдек, иқтисодиѐтга қилинадиган харажатлар ичида атроф муҳитни муҳофаза қилиш харажатлари алоҳида ўрин эгаллайди. Атроф муҳитни муҳофаза қилишни яхшилаш билан боғлиқ тадбирларни 9 ―Ўзбекистон Республикасининг 2013 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва давлат бюджети параметлари тўғрисида‖ги ПҚ-1887-сон Президент қарори (25.12.2012), 2-иловасидан. 25

молиялаш учун бюджетдан маълум миқдорда маблағлар ажратилади. Бу маблағлар қуйидагиларга йўналтирилган: • Давлат экологик назоратини амалга ошириш; • Қўриқхоналар ва миллий парклар ташкил қилиш ва уларни қўриқлаш; • Атроф муҳитни муҳофала қилиш, экологик мувозанатни сақлаш борасидаги мақсадли дастурларни амалга ошириш. Марказлашган инвестицияларни давлат томонидан молиялаштириш харажатлари бюджетнинг жами харажатлари ичида катта улушга эга эмас, негаки, бугунги кунда асосий капиталга инвестициялар манбалари ичида марказлашган манбалар, яъни давлат бюджети ва бюджетдан ташқари фондлар улушини камайтириб бориш йўлидан борилмоқда. Шунга қарамасдан, бюджет харажатлари ичида марказлашган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари 2011 йилда 5,6 фоизни, 2012 йилда ва 2013 йил прогнозларида 4,9 фоизни ташкил қилмоқда (2.1-жадвал.). Сўнгги йилларда иқтисодиѐтни ислоҳ қилишнинг асосий устувор йўналишлари бўйича чора-тадбирларнинг амалга оширилиши ижтимоий соҳа тармоқларини ривожлантиришга ва аҳоли турмуш даражасининг асосий кўрсаткичларини яхшилашга ижобий таъсир кўрсатди. Бу чоратадбирларнинг ҳаѐтга тадбиқ этилишида давлат бюджетининг ижтимоий функциялари айниқса равшанроқ намоѐн бўлади. Иқтисодиѐтнинг барқарор ўсиши билан бир қаторда, Кадрлар тайѐрлаш миллий Дастури, Мактаб таълимини ривожлантириш Давлат умуммиллий Дастури, Соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш Давлат Дастури, Аҳолини манзилли ижтимоий ҳимоя қилиш Давлат дастури ва бошқа ижтимоий дастурлар, ҳукуматнинг бошқа қарорларига мувофиқ амалга оширилган мақсадли чора-тадбирлар мажмуи ижтимоий соҳадаги ижобий тенденциялар учун асос бўлиб хизмат қилди. 26

Шунга кўра таъкидлаш мумкинки, давлат бюджетининг ижтимоиймақсадлардаги (ижтимоий-маданий соҳалар ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш) харажатлари 2011 йилда жами харажатларнинг 59,5 фоизини, 2012 йилда 58 фоизини ташкил этган, 2013 йил истиқболлари бўйича бу кўрсаткич 59,2 фоиз бўлиши белгиланган. Уларнинг ҳажми ҳам абсолют, ҳам нисбий миқдорларда ошиб бораѐтганлигини 2.1-жадвал маълумотларидан кўришимиз мумкин. Бюджетнинг тобора ижтимоийлашиб бораѐтганлигини ундан таълим соҳасига ажратилаѐтган маблағлар кўламида кўришимиз мумкин. 2.2-жадвал Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетининг таълим соҳасига 11 харажатлари (фоизда) Кўрсаткичлар 2010 й. 20 10 й. 2012 й. 2013 й. (прогн.) Давлат бюджетининг таълим харажатлари 33,3 34,7 34,0 34,1 Давлат бюджетидан таълим харажатларининг ЯИМ даги улуши 7,2 7,6 7,4 7,4 Хусусан, таълим соҳасига ажратилган бюджет маблағлари давлат бюджетидан амалга оширилган жами харажатларнинг 2010 йилда – 33,3 фоизини; 2011 йилда – 34,7 фоизини; 2012 йилда – 34,1 фоизини; 2013 йил прогноз кўрсаткичлари бўйича эса 34,1 фоизини ташкил қилган (2.2жадвал). Шуни таъкидлаш керакки, сўнгги йилларда Ўзбекистон Республикасида таълим тизимига йўналтирилаѐтган давлат харажатлари мамлакат ялпи ички маҳсулотининг салмоқли қисмини ташкил қилмоқда. Таълим жараѐни ва одамлар тафаккурининг юксалиши ўртасидаги 10 Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетининг 2010-2012 йиллар ижроси ва 2013 йил параметрлари бўйича тайѐрланди 27

узвийлик ҳақида Президент И.Каримов БМТнинг Мингйиллик ривожланиш мақсадларига бағишланган Саммитидаги нутқида: ―Ўзбекистонда ҳар йили таълим учун сарфланаѐтган харажатлар ялпи ички маҳсулотнинг 10-12 фоизини ташкил этади. Ҳолбуки, жаҳон тажрибасида бу кўрсаткич 3-5 фоиздан ошмайди‖ 11 , - деб таъкидлади. Ўзбекистонда таълимга харажатларнинг бундай юқори даражаси қатор омиллар ва аввало, демографик вазият (мамлакат аҳолисининг 60 фоизидан кўпроғини 18 ѐшгача бўлган болалар ва ўсмирлар ташкил қилади), шунингдек, Кадрлар тайѐрлаш миллий Дастури билан кўзда тутилган касб- ҳунар коллежлари ва академик лицейлар тармоғининг кенгайиши, уларни бунѐд этиш ва сақлаш харажатларининг ортиб бориши билан боғлиқдир. Давлат бюджетининг ижтимоий-маданий соҳаларни сақлаш харажатлари ичида соғлиқни сақлаш харажатлари таълимдан кейин 2ўринда туради. Ижтимоий соҳаларнинг ҳеч бир тармоғидаги ислоҳотлар соғлиқни сақлаш тизимидагичалик барча аҳоли манфаатлари билан тўқнаш келмайди. Ҳар йили бюджетдан соғлиқни сақлаш тизимига миллиардлаб маблағлар сафарбар этилади. Хусусан, бу мақсадларга: 2011 йилда – 2217,7 млрд.сўм ҳажмидаги маблағлар ажратилган (2.3жадвал). 2012 йил кўрсаткичларига кўра эса мамлакат соғлиқни сақлаш тизимига 2820,3 млрд. сўм, 2013 йил прогнозлари бўйича эса 3768,6 млрд. сўм сафарбар этиш режалаштирилган бўлиб, бу маблағлар мамлакат ЯИМ ининг ўртача 3,-3,5 фоизини, барча бюджет харажатларининг ўртача 12,414,3 фоизини, ижтимоий соҳалар харажатларининг эса 25,1-27,4 фоизини ташкил этади. 2.3-жадвал Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетининг соғлиқни сақлаш 13 соҳасига харажатлари (фоизда) 11 Президент И.Каримовнинг БМТ Саммити Мингйиллик Ривожланиш Мақсадларига бағишланган ялпи мажлисидаги нутқи Халқ сўзи / 21.09.2010. 28

Кўрсаткичлар 2010 й. 2011 й. 2012 й. 2013 й. (прогн.) Соғлиқни сақлаш харажатларининг давлат бюджети таркибидаги улуши 12,4 13,1 13,1 14,3 Соғлиқни сақлаш харажатларининг ижтимоиймаданий соҳаларга харажатларидаги улуши 25,1 26,6 26,6 27,4 Давлат бюджетининг мамлакат ижтимоий ҳаѐтидаги аҳамиятини алоҳида таъкидлаган ҳолда, бу борадаги бюджет сиѐсати ижтимоий аҳволни барқарорлаштириш учун кучли мувозанатлаштирилган ижтимоий сиѐсатни олиб бориш, аҳолининг турмуш даражасини муттасил оширишга қаратилган. Аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш тадбирларини маблағ билан таъминлашда давлат бюджети алоҳида ўрин эгаллашини юқорида таъкидлаган эдик. Мамлакатимизда давлат бюджетининг ижтимоий мақсадларга йўналтириладиган маблағлари барча харажатларнинг 59-60 фоизини ташкил қилса-да, унинг таркибидаги бевосита аҳолининг турмуш фаровонлигини ошириш билан боғлиқ бўлган ижтимоий ҳимоя харажатларига бюджетнинг ўртача 8-7 фоизи йўналтирилади. Хусусан, ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари бюджет жами харажатларининг 2011 йилда 9,3 фоизни, 2011 йилда 8,8 фоизни ташкил қилганлигини 2.6-жадвал маълумотларидан кузатишимиз мумкин. 20 12 йил прогноз кўрсаткичлари бўйича эса бюджетдан ушбу мақсадларга 7,0 фоиз миқдорида ѐки 1 839,9 млрд. сўм сафарбар этилиши кўзда тутилган. 2.4- жадвал Давлат бюджетининг ижтимоий мақсадлардаги харажатлари 13 12 Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетининг 2010-2012 йиллар ижроси ва 2013 йил параметрлари бўйича тайѐрланди 29

№ Кўрсаткичлар Давлат бюджети жами харажатларига нисбатан фоизда 2011 й. 2012 й. 2013 (прогноз) 1 Давлат бюджетининг ижтимоий мақсадлардаги харажатлари 59,5 58,0 59,2 шу жумладан: 2 Ижтимоий-маданий соҳаларни сақлаш харажатлари 50,2 49,2 52,2 3 Аҳолини ижтимоий қўллабқувватлаш харажатлари 9,3 8,8 7,0 Давлат бюджетининг аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш харажатлари тизимида асосий ўринни болали оилалар ва кам таъминланган оилалар учун тайинланадиган нафақа харажатлари ташкил қилади. Ҳозирги кунда болали оналар учун тайинланадиган нафақа 2003 йилнинг 1 январидан бошлаб, энг кам иш ҳақининг 2 баробари миқдорида ўрнатилган. 2012 йилгача 18 ѐшгача болали оилалар учун нафақа қуйидаги миқдорларда тайинланиб келинди: Вояга етмаган бир болали оилалар учун - энг кам иш ҳақининг 50 фоизи миқдорида; Вояга етмаган икки болали оилалар учун - энг кам иш ҳақининг 100 фоизи миқдорида; Вояга етмаган уч ва ундан юқори болали оилалар учун - энг кам иш ҳақининг 140 фоизи миқдорида. Бу борада 2012 йилнинг охири ва 2013 йилнинг бошларига келиб бир қатор ҳукумат қарорлари қабул қилинди. Вояга етмаган болалари бўлган оилаларга ва кам таъминланган оилаларга аниқ тарзда ижтимоий ѐрдам 13 ЎзР Президентининг 2010 йил 24 декабрдаги ПҚ-1449-сонли, 2011 йил 31 декабрдаги ПҚ-1675-сонли, 2012 йил 25 декабрдаги ПҚ-1887-сонли қарорлари асосида тайѐрланди. 30

беришни кучайтириш, республика аҳолисининг реал даромадлари ва фаровонлиги барқарор ўсиши шароитларида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш чора-тадбирларини амалга оширишда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг роли ва масъулиятини ошириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ―Ижтимоий нафақаларни тайинлаш ва тўлаш тартибини янада такомиллаштириш чоратадбирлари тўғрисида‖ги Қарори 14 қабул қилинди. Ушбу қарорга мувофиқ, ижтимоий нафақаларни тўлашнинг аниқ тарздалигини оширган ҳолда оналарга бола икки ѐшга тўлгунга қадар бола парвариши бўйича нафақа тўлашнинг ва кам таъминланган оилаларга моддий ѐрдамнинг амалдаги миқдорлари ва муддатларини сақлаб қолинди. Шу билан бирга, вояга етмаган болалари бўлган оилаларга нафақа тайинлашда ҳисобга олинадиган болаларнинг энг катта ѐши 14 ѐшгача пасайтирилди. 2013 йил 1 январдан бошлаб вояга етмаган болалари бўлган оилаларга ҳар ойлик нафақалар болалар сонига боғлиқ равишда йил бошида белгиланган энг кам ойлик иш ҳақининг қуйидаги миқдорларида: • бир нафар фарзанди бўлган оилага — 50 фоизи; икки нафар фарзанди бўлган оилага — 80 фоизи; • уч нафар ва ундан ортиқ фарзандлари бўлган оилага — 120 фоизи миқдорида тўланадиган бўлди. Кам таъминланган оилалар учун нафақа миқдорлари ушбу меъѐрий ҳужжатлар билан ўзгармасдан қолдирилди ва бугунги кунда энг кам иш ҳақининг 1,5-3 баробарини ташкил этади, уни тайинлаш муддати 2007 йилдан бошлаб 3 ойдан 6 ойга узайтирилган эди. Хулоса қилиб айтганда, давлат бюджетининг ижтимоий мақсадлардаги харажатлари нафақат ижтимоий, балки иқтисодий 14 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2012 й., 50-сон 31

аҳамиятга эга. Улар мамлакат фуқароларининг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси билан кафолатланган ижтимоий хуқуқларини амалга оширишнинг молиявий базаси бўлиб хизмат қилади ва ўз навбатида, ижтимоий ишлаб чиқаришга билвосита таъсир кўрсатиб, меҳнат ресурсларининг сифат таркибини яхшилаш, фан ютуқларидан фойдаланиш асосида меҳнат унумдорлигини ошириш учун шарт-шароит яратиш, фантехника тараққиѐтини жадаллаштириш вазифаларини бажаради. 2.2. Ғазначиликда пул маблағларини бошқаришни ташкил этиш амалиѐти Давлат молиясини ислоҳ қилиш, давлат бюджетининг ғазна ижросини жорий этиш, бюджет маблағларини бошқариш ва уларнинг шаклланиши ва ишлатилишини назорат қилиш жараѐнлари мукаммаллашиб, такомиллашиб бормоқда. Бунда навбатдаги қадам бўлиб Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Давлат бюджетининг ғазна ижроси тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги 28.02.2007 й. ПҚ-594-сон Қарорининг қабул қилиниши бўлди. Ушбу қарорнинг ижро этилиши доирасида Молия вазирлиги ҳузуридаги ―Давлат бюджетининг ғазна ижросини татбиқ этиш ва услубиѐти‖ бошқармаси ҳамда маҳаллий молия органларининг ғазначилик бўлинмалари негизида Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ғазначилиги ва унинг ҳудудий бўлинмалари ташкил этилди. Мазкур қарор билан Молия вазирлиги Ғазначилик зиммасига юклатилган асосий вазифалар ичида қуйидагилар ҳам бор : - давлат бюджетининг касса ижроси, жумладан, тушадиган даромадларни турли даражадаги бюджетлар ўртасида тақсимлаш, 32

бюджетдан маблағ олувчиларнинг харажатлар сметалари ижроси ва давлат бюджети ижроси тўғрисида ҳисобот тузиш; - давлат бюджети маблағларини ягона ғазначилик ҳисоб рақами, шунингдек тегишли бюджетлар даромадлари ва харажатлари ўртасидаги касса узилишларининг олдини олишни таъминлайдиган ҳудудий ғазначилик ҳисоб рақамларини жорий этиш орқали бошқариш. Бу вазифалардан келиб чиққан ҳолда, Ғазначилик Давлат бюджетининг пул маблағларини режалаштириш ва бошқариш билан боғлиқ аниқ фаолиятларни амалга оширади. Унинг бу борадаги фаолияти ―Давлат бюджетининг пул маблағларини режалаштириш ва бошқариш тартиби тўғрисидаги Низом‖ 15 билан тартибга солинади. Аввало шуни таъкилдаш керакки, давлат бюджетининг пул маблағларини бошқариш деганда бюджетдан маблағ олувчиларнинг харажатларини ўз вақтида амалга ошириш мақсадида республика ва ҳудудий ғазна ҳисобварақларидаги (ягона ғазна ҳисобварағидаги) ҳамда Молия вазирлиги Ғазначилиги валюта ҳисобварақларидаги (миллий ва хорижий валютадаги) пул маблағларини бошқариш тушунилади . Давлат бюджети (миллий ва хорижий валютадаги) пул маблағларини бошқаришнинг мақсадлари 16 қуйидагилардан иборат (2.1-расм): - бюджетларнинг даромадлар ва харажатлари ўртасидаги вақтинчалик касса узилишларини оператив бартараф этиш; - бюджетдан маблағ олувчиларнинг харажатлар тўловини ўз вақтида амалга ошириш; - РҒҲ ва ҲҒҲ (ЯҒҲ) даги ҳамда Молия вазирлиги Ғазначилиги валюта ҳисобварақларидаги пул маблағларидан самарали фойдаланиш. 15 Ўзбекистон Республикаси молия вазирининг 2010 йил 6 майдаги 39-сон буйруғи билан тасдиқланган ва ЎзР Адлия вазирлигида 2010 йил 17 июнда 2112-сон билан рўйхатга олинган 16 Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 02.08.2011 й. 2112-1-сон билан рўйхатга олинган Молия вазирлиги Буйруғи таҳриридаги хатбоши 33

2.1-расм. Давлат бюджетининг пул маблағларини бошқариш тартиби 18 Бюджетдан маблағ олувчиларнинг харажатлар тўловини ўз вақтида амалга ошириш ва бюджетларнинг даромадлар ва харажатлари ўртасидаги вақтинчалик касса узилишларини бартараф этиш учун Ғазначилик бўлинмалари: - ғазна ҳисобварақларидаги айланма касса маблағларини белгиланган тартибда ишлатиши; - тегишли бюджетлар томонидан бюджет ссудалари олиниши ташаббуси билан чиқиши; 34 Давлат бюджетининг пул маблағларини бошқариш Бюджетдан маблағ олувчиларнинг харажатларини ўз вақтида амалга ошириш мақсадида ғазна ҳисобварақларидаги ҳамда Молия вазирлиги Ғазначилиги валюта ҳисобварақларидаги ( миллий ва хорижий валютадаги ) пул маблағларини бошқариш бюджетларнинг даромадлар ва харажатлари ўртасидаги вақтинчалик касса узилишларини оператив бартараф этиш ЯҒҲдаги ҳамда Молия вазирлиги Ғазначилиги валюта ҳисобварақларидаги пул маблағларидан самарали фойдаланиш бюджетдан маблағ олувчиларнинг харажатлар тўловини ўз вақтида амалга ошириш давлат бюджетининг пул маблағларини бошқаришнинг мақсадлари

18 ―Давлат бюджетининг пул маблағларини режалаштириш ва бошқариш тартиби тўғрисидаги Низом‖ Адлия вазирлигида 02.08.2011 й. 2112-1-сон билан рўйхатга олинган МВ Буйруғи асосида тайѐрланди. 35

маблағларни жалб қилишда қонун ҳужжатларида кўрсатилган бошқа манбалардан (республика бюджети бўйича) фойдаланиши мумкин. Давлат бюджетининг даромадлар ва харажатлар пул оқимини режалаштириш мақсадида кассали режалаштириш амалга оширилади. Кассали режалаштириш қуйидагиларга бўлинади: - йиллик кассали режалаштириш; - жорий (оператив) кассали режалаштириш. Республика ва маҳаллий бюджетларнинг йиллик кассали режалаштирилиши тегишли бюджетларнинг ойлик даромадлар ва харажатлар ѐйилмасига асосан амалга оширилади. Республика ва маҳаллий бюджетларнинг тасдиқланган даромад ва харажатлар ѐйилмаси асосида Давлат бюджетининг даромад ва харажатлари ѐйилмаси тузилади ва тасдиқланади. Республика ва маҳаллий бюджетларнинг жорий кассали режалаштирилиши тегишли молия йили учун маълум муддатга (ой, ойнинг биринчи ва иккинчи ярми), мос равишда, Ғазначилик ва унинг ҳудудий бўлинмалари томонидан бюджетларнинг тегишли йиллик касса режалари, шунингдек республика ва маҳаллий бюджетларнинг ойлик даромад прогнозига асосан амалга оширилади. Давлат бюджети бўйича жорий кассали режалаштирилиш республика ва маҳаллий бюджетларнинг жорий кассали режалаштирилиши натижаси бўйича амалга оширилади. Даромадларнинг прогнози: республика бюджети бўйича - ҳар ойда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан ўрнатилган тартибда тасдиқланган республика бюджетининг чорак ҳажми доирасида унда мавжуд маълумот (ахборот)лар асосида ҳамда туман (шаҳар) Ғазначилик бўлинмалари орқали олинган жойлардаги тегишли давлат солиқ хизмати органларидан олинган, Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси томонидан тақдим қилинган, кутилаѐтган даромадлар тушуми тўғрисидаги тезкор маълумотларга асосан; 36

- туман (шаҳар) маҳаллий бюджетлари бўйича - ҳудудий молия органлари томонидан ўрнатилган тартибда тасдиқланган тегишли бюджетларнинг чорак ҳажмлари доирасида Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ғазначилигининг туман (шаҳар) бўлинмалари билан биргаликда уларда мавжуд маълумот (ахборот)лар асосида ҳамда жойлардаги тегишли давлат солиқ хизмати органлари томонидан тақдим қилинган кутилаѐтган даромадлар тушуми тўғрисидаги тезкор маълумотларга асосан тузилади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетлари бўйича даромадлар прогнози Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар молия бошқармалари томонидан Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бўйича Ғазначилик бошқармалари билан биргаликда, уларда мавжуд маълумот (ахборот)лар асосида ҳамда туман ва шаҳар Ғазначилик бўлинмалари орқали жойлардаги тегишли давлат солиқ хизмати органларидан олинган, кутилаѐтган даромадлар тушуми тўғрисидаги тезкор маълумотларга асосан тузилади. Бюджетга кутилаѐтган тушумларнинг прогноз ойи учун умумий суммаларининг ҳисоб-китобида туман (шаҳар) солиқ инспекцияси ва тегишли Ғазначилик бўлинмалари прогноз даврида тушмай қолиши мумкин бўлган бир марталик (доимий бўлмаган) тушумларни эътиборга олишга мажбурдирлар. Бундай тушумларга қуйидагилар киради: - фермер хўжаликларига Давлат эҳтиѐжлари учун харид қилинадиган қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг ҳисоб-китоб Жамғармаси тизими бўйича йўналтириладиган мақсадли транш маблағлар; - Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар, инвестициялар ва савдо вазирлигининг ташқи савдо компанияларидан 37

"Ўзпахтасаноат" уюшмаси корхоналарига тушадиган маблағлар; "Ўзбекнефтегаз" миллий холдинг компанияси корхоналари валюта тушумининг қисман сотувидан тушадиган маблағлар; - бюджет ташкилотларининг товар (иш, хизмат)лар етказиб берувчилар олдидаги кредитор қарздорликни тўлаш учун тушадиган марказлашган маблағлар; - бир марталик тусга эга бошқа турдаги тушумлар. Туман (шаҳар) солиқ инспекцияси кутилаѐтган тушумларда инобатга олинмаган, бир марталик тусга эга тушумлар тушганда, туман (шаҳар) Ғазначилик бўлинмаларига илгари тақдим қилинган, кутилаѐтган тушумлар тўғрисидаги маълумотларга ўзгартириш киритишга ҳақлидир. Бюджетдан маблағ олувчилар ва харажатлар турларининг устувор йўналишларини аниқлаш тегишли Ғазначилик бўлинмалари ва молия органлари томонидан амалга оширилади. Ўрнатилган устуворликлар, шунингдек ойлик даромадлар тушуми прогнози ва тасдиқланган ойлик харажатлар ѐйилмаси асосида Ғазначилик бўлинмалари бюджетдан маблағ олувчиларга харажатларни амалга ошириш учун рухсатнома (ХТР)лар беради. Бюджетдан маблағ олувчилар фақат ойлар кесимида берилган ХТР суммалари доирасида юридик ва молиявий мажбуриятлар олади ҳамда харажатлар тўловини амалга оширади. Даромадлар ва харажатлар ўртасидаги касса узилишларини бартараф этиш мақсадида ХТР фақат тегишли даврда РҒҲ ва ҲҒҲ (ЯҒҲ)га тушиши кутилаѐтган суммалар доирасида берилади. Ўз вақтида тушмаган даромадлар натижасида вужудга келган вақтинчалик касса узилишлари ҳолатида Ғазначилик бўлинмалари "Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига, маҳаллий бюджетларга бюджет ссудаларини бериш ва олинган бюджет ссудаларини қайтариш 38

- тартиби тўғрисида"ги Низомда 17 кўзда тутилган тартибга кўра тегишли бюджетлар учун режадан ташқари бюджет ссудаларини жалб қилиш ташаббуси билан чиқиши мумкин. Бунинг учун Ғазначилик бўлинмалари тегишли молия органларига асос бўлувчи керакли ҳисоб-китобларни илова қилган ҳолда бюджет ссудасига бўлган талаб тўғрисидаги хатни юборади. Харажатлар тўлови рухсатномаси Ғазначилик бўлинмалари томонидан ҳар бир бюджетдан маблағ олувчига бюджет маблағлари бўйича харажатлар база сметаси суммаси доирасида берилади. Республика бюджетидан ва маҳаллий бюджетлардан молиялаштириладиган бюджетдан маблағ олувчилар учун ХТРларни бериш қоида тариқасида ойда бир марта амалга оширилади. ХТР кўрсатилган иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловлар, иш ҳақидан ажратмалар, капитал қўйилмалар харажатлари, коммунал хизматлар ва бошқа харажатлар, бир йилга тузиладиган шартномалар бўйича харажатлар учун бутун молиявий йилга берилади. Йиллик шартномалар тузилмайдиган бошқа харажатлар учун ХТР бир ой муддатга берилади. ХТРлар республика бюджетидан молиялаштирилувчи бюджетдан маблағ олувчиларга, маҳаллий бюджетлардан молиялаштирилувчи бюджетдан маблағ олувчиларга жорий касса режаларига асосан шакллантирилиши мумкин. Бунда, агарда даромадлар тушуми тегишли ойнинг охирида кутилса, ХТРлар даромадларнинг ҳақиқий тушумига қараб берилади. ХТР суммаларини ҳисоблашда харажатларни молиялаштиришнинг қуйидаги саналарини инобатга олиш лозим: - иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловлар - ҳар ойнинг 1 - 5 саналарида 60% миқдорида, ҳар ойнинг 15 - 20 саналарида 40% 17 Рўйхат рақами № 1052, 19.07.2001 й. ЎзР вазирликлари, давлат қўмиталари ва идораларининг меъѐрий ҳужжатлари ахборотномаси, 2001 йил, 3-4-сон 39

миқдорида, қонун ҳужжатларида белгиланган ҳолатлар бундан мустасно; - ягона ижтимоий тўлов - ҳар ойнинг 1 - 5 саналарида; ижтимоий нафақалар (вояга етмаган болалари бўлган оилаларга нафақа ва кам таъминланган оилаларга моддий ѐрдам, стипендиялар ва бошқалар) - ҳар ойнинг 1 - 15 саналарида. ХТР берилган, бироқ ҳали юридик ва молиявий мажбуриятлар олинмаган, шунингдек касса харажатлари амалга оширилмаган бюджетдан маблағ олувчиларга ажратилган бюджет маблағларининг суммасини камайтириш зарурияти пайдо бўлса, Ғазначилик бўлинмалари томонидан илгари берилган ХТР суммаларини камайтириш мақсадида минус ишораси билан ХТР берилади. Бундан сўнг тегишли молия органлари томонидан Ғазначилик бўлинмалари билан биргаликда бюджетдан ажратилган маблағлар суммаларини аниқлаштириш чоралари амалга оширилади. Тасдиқланган бюджетлар доирасида ХТРларни бериш учун жавобгарлик тегишли Ғазначилик бўлинмаларига юклатилади. Даромадлар ва харажатлар ўртасидаги режадан ташқари касса узилишлари ҳолатларида бюджет ссудаларини жалб қилиш ѐки бюджетдан ажратилган маблағларга тегишли аниқликлар киритиш бўйича ўз вақтида чора-тадбирлар амалга ошириши учун молия органлари жавобгар бўлади. Бюджетдан маблағ олувчиларнинг раҳбарлари ва бош ҳисобчилари қонун ҳужжатларига мувофиқ юридик ва молиявий мажбуриятларни қабул қилиш ҳамда берилган ХТР суммалари доирасида касса харажатларини амалга оширишга жавобгардир. 2.3. Бюджет харажатлари ижросида юридик ва молиявий мажбуриятларни рўйхатга олиш ҳамда тўловларни амалга ошириш тартиби 40

- Юқоридаги боб ва параграфларда номи келтирилган 2007-рақам билан рўйхатдан ўтказилган ―Давлат бюджетининг ғазна ижроси Қоидалари‖га мувофиқ, бюджет тизимининг тегишли бўғинидан (республика бюджети, вилоят, туман ва шаҳар бюджетларидан) маблағ олувчиларнинг бюджет ҳисобидан маҳсулот етказиб берувчилар билан тузган шартномалари, шунингдек капитал қурилиш буюртмачиларининг шартномалари ғазначилик бўлинмаларида мажбурий тартибда рўйхатга олинади. Бунда, бюджет маблағлари ҳисобидан бюджетдан маблағ олувчиларнинг товар (иш, хизмат)лар етказиб бериш бўйича тузадиган шартномаларида, қоидага кўра, 15 фоиз миқдорда олдиндан тўлов амалга оширилади. Бюджетдан маблағ олувчиларнинг иккинчи томон олдидаги юридик мажбуриятлари тузилган шартномалар (контрактлар), қонун ҳужжатлари (мисол учун йиғимлар, бадаллар, солиқ ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича юридик мажбуриятлар) асосида юзага келади. Бюджетдан маблағ олувчилар томонидан қабул қилинадиган юридик мажбуриятлар ҳажми, қоидага кўра, улар иқтисодий таснифнинг тегишли моддалари бўйича харажатлар сметаларида назарда тутилган, ажратилган бюджет маблағлари билан, капитал қўйилмалар харажатлари бўйича эса – ҳар бир объект бўйича ўрнатилган тартибда тасдиқланган капитал қўйилмалар билан чегараланади. Бюджетдан маблағ олувчилар маҳсулот етказиб берувчилар билан вақтинчалик сметада назарда тутилган суммалардан ошмаган суммаларга шартномалар тузадилар. Бюджетдан маблағ олувчиларнинг асосий сметаси рўйхатга олингандан сўнг, олдинги қабул қилинган юридик мажбуриятлар суммасини ҳисобга олган ҳолда, олдинги шартномаларга қўшимча келишувлар тузиши мумкин. 41

I ва II гуруҳ харажатлари бўйича юридик мажбуриятлар иш ҳақи ва унга тенглаштирилган харажатларни тўлаш учун нақд пул олишга сўровномалар асосида рўйхатга олинади. Бюджетдан маблағ олувчиларнинг бюджет маблағлари ҳисобидан шартномалари фақат харажатларни қоплашга манбанинг мавжудлиги тўғрисидаги тасдиқнома ва ушбу мақсадларга ажратилган бюджет 42

маблағлари (лимитлари) мавжуд бўлган харид ҳажмигагина тузилиши мумкин. Бюджетдан маблағ олувчилар билан маҳсулот етказиб берувчилар (пудратчилар) ўртасидаги шартномаларнинг амал қилиш муддати тегишли молия йилининг 31 декабридан кечикмаган муддатга тузилиши лозим, бажариш муддати бир неча йилни ташкил қилиши мумкин бўлган (капитал қўйилмаларнинг бир неча йилга мўлжалланганлигини тасдиқловчи манзилли рўйхатлар асосида) капитал қўйилмалар (капитал қурилиш, реконструкция) бўйича шартномалар бундан мустасно. Бюджетдан маблағ олувчилар ва маҳсулот етказиб берувчилар ўртасида тузилган шартномалар ғазначилик бўлинмаларига қуйидаги талабларга риоя қилинган ҳолда тақдим қилинади: • 100 минг АҚШ долларига тенг миқдордан кам бўлган шартномаларни маҳсулот етказиб берувчини танлаш бўйича ўтказилган энг яхши конкурс таклифларини танлаб олиш ҳужжатлари илова қилинган ҳолда тақдим қилинади. Бунда, конкурс таклифлари танловини ўтказиш, маҳсулот етказиб берувчини танлаш бўйича камида иккита конкурс таклифи бўлганда, қонунчиликда назарда тутилган ҳоллардан ташқари, конкурс таклифларини кўриб чиқиш асосида конкурс таклифлари танлови баѐнномасини расмийлаштириш асосида амалга оширилади. • 100 минг АҚШ долларига тенг бўлган миқдоридан ортиқ бўлганда, қонунчиликка мувофиқ ўтказилган тендер савдолари бўйича ҳужжатларни шартномага илова қилган ҳолда тақдим қилинади. Бюджетдан маблағ олувчилар ва маҳсулот етказиб берувчилар билан бюджет маблағлари ҳисобига тузилган шартномалар фақат уларнинг ғазначилик бўлинмаларида мажбурий рўйхатга олинганидан сўнг кучга киради. 43

Бюджетдан маблағ олувчилар маҳсулот етказиб берувчилар билан шартномалар тузишда ва уларни ғазначилик бўлинмаларига рўйхатга олиш учун тақдим қилишда қуйидаги талабларга амал қилишлари лозим: шартномалар маҳсулот етказиб берувчи ва буюртмачи (бюджетдан маблағ олувчилар) томонидан имзо қўйиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар томонидан имзоланади ва икки томоннинг муҳрлари билан тасдиқланади; буюртмачи (бюджетдан маблағ олувчилар) нинг реквизитларида, шунингдек буюртмачи (бюджетдан маблағ олувчи) нинг харажатлари тўлови амалга ошириладиган тегишли ғазна ҳисобварағи ҳам кўрсатилади. Бюджет маблағлари ҳисобидан, ғазначилик бўлинмалари томонидан ғазна ҳисобварақлари орқали тўланадиган, бюджетдан маблағ олувчилар билан маҳсулот етказиб берувчилар ўртасидаги шартномаларда томонларнинг юридик манзиллари ва реквизитларини тўлдириш намуналари мазкур битирув-малакавий ишнинг 1- ва 2–иловаларида келтирилган. Шартномани рўйхатга олиш учун бюджетдан маблағ олувчи ғазначилик бўлинмасига шартноманинг икки асл нусхасини ва битта кўчирма нусхасини тақдим қилади. Шартномаларга 3-иловадаги шаклга мувофиқ тўловлар жадвали илова қилиниши ҳамда барча ўрнатилган талабларга риоя қилиш шарт. Бюджетдан маблағ олувчилар шартномаларни ғазначилик бўлинмаларига рўйхатга олиш учун улар тузилгандан сўнг 20 иш куни мобайнида, бироқ жорий молия йилининг 25 декабридан кечикмасдан тақдим этишлари лозим. Бюджетдан маблағ олувчи томонидан шартномалар тузилиб, 20 иш куни ўтгандан сўнг тақдим қилинган ҳолларда, шартнома бюджетдан маблағ олувчига ғазначилик бўлинмасида рўйхатга олинмасдан қайтарилади. 44

Ғазначилик бўлинмалари шартномаларни масъул ходим томонидан шартноманинг биринчи ва иккинчи асл нусхалари ва кўчирма нусхасининг барча варақларига ―Рўйхатга олинган‖ штампини қўйиш ва рўйхатга олинган рақами ва санаси кўрсатилиб, уларни ғазначилик бўлинмасининг ваколатли шахси имзоси ва ғазначилик бўлинмасининг муҳри билан тасдиқлаш орқали рўйхатга олади. Рўйхатга олингандан сўнг, шартноманинг икки асл нусхаси бюджетдан маблағ олувчига қайтарилади, рўйхатга олинган шартноманинг кўчирма нусхаси ғазначилик бўлинмасида ҳисобга олиш ва сақлаш учун қолдирилади. Шартномалар ҳисоби Ғазначилик дастурий мажмуида электрон тарзда бюджетдан маблағ олувчининг номи ва реквизитлари, шунингдек шартнома суммаси, унинг рақами ва тузилган санаси, ғазначилик бўлинмаси томонидан рўйхатга олинган рақами ва санаси кўрсатилган ҳолда Бюджетдан маблағ олувчиларнинг маҳсулот етказиб берувчилар билан тузган шартномаларини рўйхатга олиш китобида мазкур ишнинг 4иловасига мувофиқ шакл бўйича амалга оширилади. Демак, юридик мажбурият бюджет ташкилоти билан контрагент ўртасида маълум бир муддатдан сўнг маълум бир товарни етказиб бериш (ишлар бажариш, хизматлар кўрсатиш) тўғрисида шартнома имзоланганидан ва бу шартнома тегишли тартибда Ғазначиликда рўйхатдан ўтказилганидан кейин вужудга келар экан. Молиявий мажбурият эса ана шу шартномага мувофиқ товарлар етказиб берилганидан (ишлар бажарилган, хизматлар кўрсатилганидан) кейин вужудга келади. Молиявий мажбуриятнинг юзага келиши тегишли ҳужжатлар билан тасдиқланишини талаб этади. Масалан, счет-фактуралар, ишлар бажарилганлиги ѐки хизматлар кўрсатилганлигини тасдиқловчи қабул қилиб олиш-топшириш далолатномалари (акт приема-сдачи), иш ҳақи қайдномалари (ведомостлар) ва бошқа шу каби ҳужжатлар. Мазкур 45

ҳужжатлар тегишли ваколатга эга бўлган масъул шахслар томонидан имзоланиши ва ташкилот муҳри билан тасдиқланиши шарт. Амалдаги қонунчилик талабларига кўра бюджет ташкилотлари олдиндан энг камида 20 фоиз тўловни амалга оширишлари талаб қилинади. Молиявий мажбуриятларни рўйхатга олиш чоғида Ғазначилик томонидан амалга ошириладиган назорат қуйидагиларни ўз ичига олади (2.2-расм): 2.2-расм. Ғазначилик томонидан амалга ошириладиган назорат 18 Юқорида таъкидланган ―Қоидалар‖га мувофиқ, Бюджетдан маблағ олувчиларнинг иккинчи томон олдидаги молиявий мажбуриятлари уларга товар (иш, хизмат)лар етказиб берилганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар, шу жумладан иш ҳақи ва унга тенглаштирилган харажатларни ҳисоблаш ведомостлари асосида қабул қилинади 19 . Молиявий мажбуриятлар, иш ҳақи ва унга тенглаштирилган харажатлар, шунингдек суд қарорлари бўйича тўловлар, йиғимлар, 18 Амалдаги меъѐрий ҳужжатларни ўрганиш асосида муаллиф томонидан тузилди. 19 Адлия вазирлигида 2007-сон билан рўйхатдан ўтказилган ―Давлат бюджетининг ғазна ижроси Қоидалари‖, VII-бўлим, 1-§ 46 1 2, • бюджет мабла ғ лари олувчилар ва бош қ а жавобгар шахсларнинг имзо ва му ҳ рларини солиштириш • юридик мажбуриятнинг рўйхатдан ўтиш ра қ ами мавжудлигини текшириш 3 , 4 • бюджет таснифидан тў ғ ри фойдаланилганлигини назорат қ илиш • ҳ исоб - китобларнинг тў ғ рилигини назорат қ илиш 5.6 • кредиторнинг реквизитлари ани қ лигини назорат қ илиш • бюджет мабла ғ лари мавжудлигини назорат қ илиш

бадаллар, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлардан ташқари, олдин тузилган шартномалар ва юридик мажбуриятлар қабул қилинганлигини тасдиқловчи бошқа ҳужжатлар доирасида қабул қилинади. I ва II гуруҳ харажатлари бўйича молиявий мажбуриятлар иш ҳақи ва унга тенглаштирилган харажатлар тўлови учун нақд пул маблағларини олишга сўровнома, шунингдек ушбу гуруҳлар харажатлари бўйича тўлов топшириқномалари асосида рўйхатга олинади. Ғазначилик бўлинмалари ғазна ҳисобварақларидан тўлов топшириқномалар асосида ташкилот ва муассасаларни сақлаш, марказлаштирилган тадбирларни ўтказиш, капитал қўйилмалар ва бошқа мақсадлар учун тўловларнинг тасдиқланган харажатлар сметаси ва капитал қўйилмалар лимитлари доирасида амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 3 сентябрдаги 414-сонли ―Бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш тўғрисида‖ 20 ги қарорига мувофиқ, бюджетдан маблағ олувчиларни Давлат бюджетидан харажатларнинг тўрт гуруҳи бўйича молиялаштириш тартиби белгиланган: I. Иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловлар (болали оилаларга нафақалар ва кам таъминланган оилаларга моддий ѐрдам, стипендиялар ва бошқалар); II. Иш ҳақига қўшимчалар; III. Капитал қўйилмалар (Давлат инвестиция дастурида назарда тутилган манзилли рўйхатларга мувофиқ); IV. Бошқа харажатлар (озиқ-овқат, дори-дармон, коммунал хизматлар ва бошқа харажатлар). Бюджетдан маблағ олувчиларнинг I ва II гуруҳ бўйича харажатлар тўлови биринчи навбатда амалга оширилади. Бунда, I гуруҳ харажатларини II гуруҳ харажатлари тўловисиз амалга ошириш тақиқланади. 20 Ўзбекистон Республикаси Ҳукумат қарорлари тўплами, 1999 й. № 9, 51-модда 47

Тегишли бюджет бўйича I ва II гуруҳ харажатлари тўлови учун ғазна ҳисобварақларида зарур маблағларни қоплайдиган қолдиқлар мавжуд бўлганда, I ва II гуруҳ харажатларини тўлиқ амалга оширган ташкилотлар бўйича IV гуруҳ харажатларини амалга оширишга рухсат этилади. Бюджет ташкилотлари ходимларига иш ҳақи тўлаш тартиби схематик тарзда 5-иловада акс эттирилган. IV гуруҳ ―Бошқа харажатлар‖ бўйича маблағларнинг сарфланиши ўрнатилган лимитлар доирасида қуйидаги навбатга риоя қилган ҳолда амалга оширилади: овқатлантириш; дори-дармонлар; коммунал хизматлар; бошқа харажатлар. ҲҒҲда овқатлантириш харажатлари бўйича тўланмаган маблағлардан ошиқча маблағлар мавжуд бўлган ҳолларда, ушбу ошган маблағлар доирасида дори-дармонлар бўйича (тўртинчи гуруҳнинг бошқа харажат турлари бўйича ҳам) харажатларни амалга оширишга рухсат этилади. Бюджет ташкилотларининг ишчиларига ижтимоий тўловлар бўйича харажатлари иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловлар бўйича харажатлар билан бир вақтда амалга оширилади. Бюджет ташкилотларининг шахсий ҳисобварақларида чорак (йил) охирида қолган, иқтисод қилинган бюджет маблағлари (капитал қўйилмаларнинг тўлови учун назарда тутилган ажратилган маблағлар бундан мустасно) Бюджет ташкилотларининг ривожлантириш жамғармасига ўтказилади ва қонунчиликда белгиланган тартибда сарфланади. Иқтисод қилинган маблағларнинг ўтказилиши бюджет ташкилотлари томонидан юридик ва молиявий мажбуриятлар билан банд қилинмаган ажратилган бюджет маблағлари доирасида ҳисобот чорагининг кейинги ойи давомида амалга оширилади. Бюджет маблағларининг иқтисоди тегишли ўтган давр учун аниқланган бюджет маблағлари лимитлари ва қабул қилинган юридик мажбуриятлар ўртасидаги фарқ доирасида 48

аниқланади. Қабул қилинган молиявий мажбуриятлар юридик мажбуриятлардан ортиқ бўлган ҳолларда, бюджет маблағларининг иқтисоди тегишли ўтган давр учун аниқланган бюджет маблағлари лимитлари ва қабул қилинган молиявий мажбуриятлар ўртасидаги фарқ доирасида аниқланади. Агар шартномага унинг амал қилиш муддатини узайтириш бўйича қўшимча келишув тузилмаган бўлса, шартноманинг муддати тугаши билан маҳсулот етказиб берувчи (пудратчи) томонидан товар (иш, хизмат)лар етказиб бериш бўйича мажбуриятнинг бажарилиши тугатилади. Бунда, амал қилиш муддати жорий йилнинг 31 декабригача бўлган шартномалар муддатини узайтириш бўйича қўшимча келишув тузишга йўл қўйилмайди (капитал қўйилмалар бўйича шартномалардан ташқари). Амал қилиш муддати тугаган шартномалар бўйича маҳсулот етказиб берувчиларнинг етказиб берган товар (иш, хизмат)лари учун кредиторлик қарзлари ўрнатилган тартибда ҳисобварақ-фактуралар ва ўзаро қарздорликнинг солиштирма далолатномаси асосида тўлаб берилади. Маҳсулот етказиб берувчилардаги мавжуд дебиторлик қарзлари буюртмачига – бюджетдан маблағ олувчининг тегишли ғазна ҳисобварағига қайтарилади. Агар маҳсулот етказиб берувчи томонидан ўтган молия йилининг дебиторлик қарзлари кейинги йилда (кейинги йилларда) қайтарилса, у ҳолда ғазна ҳисобварағига тушган дебиторлик қарзлари суммаси тегишли бюджет даромадларига тикланади. Амалдаги шартномалар бўйича молиявий мажбуриятлар миқдори рўйхатга олинган юридик мажбуриятлар суммасига нисбатан кам қабул қилиниши натижасида бюджет маблағларининг иқтисоди юзага келганда, бюджет ташкилотлари тегишли ҳисобот даври учун шартномалар суммасини қабул қилинган молиявий мажбуриятлар суммасига мувофиқлаштириш учун, уларни камайтириш бўйича қўшимча келишув тузишлари лозим. 49

Амал қилиш муддати тугаган шартномалар бўйича молиявий мажбуриятлар миқдори рўйхатга олинган юридик мажбуриятлар суммасига нисбатан кам қабул қилиниши натижасида бюджет маблағларининг иқтисоди юзага келган холларда, юридик мажбуриятлар суммаси қабул қилинган молиявий мажбуриятлар суммасига буюртмачи ҳамда маҳсулот етказиб берувчи (пудратчи) ўртасидаги солиштирма далолатнома асосида мувофиқлаштирилади. Хулоса қилиб айтганда, ғазначиликни жорий этиш давлат молиясини бошқаришнинг мавжуд тизимини янада такомиллаштиришга кўмаклашади. Ғазначиликдан ўз вақтида ва муҳим ахборот олиниши туфайли Молия Вазирлиги томонидан молия тизими ҳамда иқтисодиѐтдаги қисқа муддатли кундалик ҳолатларни тезкор аниқлашга ѐрдам берган ҳолда, бюджетнинг таъсирчан ролини кучайтиради. Бундай тизимда бюджет бозорга доир маълумотларга ва юзага келадиган муаммоларга монанд равишда муносабатда бўлиш, номақбул ҳолатларнинг олдини олиш имкониятига эга бўлади. Бундан ташқари, давлат бюджетини самарали назорат қилиш ва унинг тақчиллигини бошқариш таъминланади. 50

III БОБ. ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ХАРАЖАТЛАРИ САМАРАЛИ ИЖРОСИНИ ТАЪМИНЛАШ ЙЎЛЛАРИ 3.1. Ғазначиликнинг давлат бюджети харажатлари ижросини ташкил этишдаги фаолиятини такомиллаштириш Мамлакатимизда иқтисодиѐтни модернизациялаш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш шароитида давлат молиясини бошқаришни такомиллаштириш масалаларига ҳам алоҳида эътибор қаратилмоқда. Мазкур жараѐннинг ўта муҳим қисмларидан бири сифатида умумдавлат молия тизимининг бош бўғини - давлат бюджетини бошқариш, бюджет жараѐнини ташкил этишни замонавий талаблар асосида такомиллаштириш, хусусан бюджет ижросида кассали тизимдан жаҳон амалиѐтида синалган ва ўзининг ижобий натижаларини берган давлат бюджетининг ғазна ижросига ўтиш амалга оширилмоқда. Ўзбекистон Республикасининг ―Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида‖ги Қонунининг ишлаб чиқилиши давлат маблағларини тақсимлаш ва улардан фойдаланишни тартибга солувчи навбатдаги қадам бўлди. Ғазначиликни жорий этиш бюджетнинг даромадлар қисмида тушумларнинг тўлиқ ва ўз вақтида тушишини ва харажатлар қисмида бюджет маблағларининг мақсадли сарфланишининг назоратини кучайтириш ва пул оқимларини самарали бошқариш имконини беради. Бунда давлат молиясини бошқариш шакллари ва усулларини такомиллаштириш, фан-техника тараққиѐти ютуқлари, электрон ҳисоблаш машиналари ва бошқа техник воситалар ѐрдамида ахборотни жамлаш, қайта ишлаш, узатиш қоидалари ва усулларини ўзлаштириш асосида ахборотлаштиришни янада ривожлантириш талаб этилади. 51

Ғазначилик тизимининг аввал амал қилган тизим олдидаги яна бир устун томонларидан бири бу вақт менежменти нуқтаи назаридан, инсоннинг энг қимматли ―ресурс‖ларидан бири бўлмиш вақтнинг тежалишидир, яъни бунда товар етказиб берувчи ва бюджет ташкилоти ўртасидаги ҳисоб-китоблар олдинги муддатга нисбатан 2-3 баравар қисқарган. Келажакда эса барча операциялар автоматлаштирилган тарзда ҳеч қандай тўсиқларсиз амалга оширилиши маблағларнинг шартли айланиш тезлигининг кескин ошишини таъминлайди. Ғазначилик тизимида амалдаги кўп вақт ва меҳнатни талаб қилувчи солиқ тўловчиларнинг маблағларини республика ва маҳаллий бюджетлар ҳисобрақамларига келиб тушиши олдидан кўплаб транзит ҳисобрақамларидан ўтиб келишини талаб қилувчи жараѐн ўрнига тўғридан-тўғри бюджетнинг барча даромадлари Марказий банкдаги ягона ҳисобрақамига келиб тушишини таъминловчи тизим шаклланмоқда. Мамлакатимизда Ғазначилик тизими аста-секин шаклланиб бормоқда. Шунга қарамасдан, ўтган қисқа фурсат мазкур тизим фаолиятини баҳолаш, унинг ютуқ ва камчиликларини аниқлаш бўйича муайян хулосалар қилиш имконини беради. Негаки, янги маҳкаманинг фаолиятида муайян муаммолар ҳам юз бермоқдаки, уларни ўз вақтида бартараф этиш Ғазначилик органлари ишини янада такомиллаштиришга хизмат қилади. 1. Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 3 сентябрда имзоланган ―Бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш тўғрисида‖ги 414-сонли қарорида молиявий йил кейинги йилнинг 15 январида тугаши белгиланган. Лекин шунга қарамасдан, тугаѐтган йил декабрь ойининг иккинчи ярмидан бюджет ҳисобварақлари бўйича операциялар ўтказиш тўхтатила бошланади. Натижада бюджет маблағларининг муайян қисми Ғазначилик 52

тизимининг айби билан ишлатилмасдан қолмоқда. Гўѐки сунъий равишда бюджет маблағлари иқтисод қилинмоқда. 2. Бюджет ташкилотларига уларнинг ҳисобварақларидан кўчирмалар ўз вақтида берилмаяпти. Бу эса ташкилотларда маблағлардан қай тарзда ишлатилаѐтганлиги ҳақида ўз вақтида ахборот олиш ва тегишли хулосалар қилиш имкониятини бермаяпти. 3. Ғазначилик органига топширилган шартномалар уч иш кунида кўриб чиқиши белгиланган. Амалда эса бу муддат кўп ҳолларда 10-15 кунга чўзилиб кетмоқда. Ғазначилик тизимининг айрим ходимлари бюджет ташкилотларидан турли-туман қўшимча маълумотномалар талаб қилиш йўли билан шартномаларни ўз вақтида расмийлаштирмаяптилар. Натижада бюджет ташкилоти турли ҳамкорлари олдида ўзига олган мажбуриятларини бажариш имкониятини йўқотмоқда. 4. Ғазначилик тизими ходимлари моддий-техник ресурслар ва хизматлар кўрсатиш бўйича тузилаѐтган шартномаларни кўриб чиқишда асосан нархи паст бўлган таклифларни ўтказишга ҳаракат қилишади. Лекин баҳонинг паст бўлиши сотиб олинаѐтган товар ва хизматнинг сифатли бўлишини кафолатлай олмайди. 5. Хўжалик юритувчи субъектлар ва бюджет ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш тартибини қайта кўриб чиқиш тақозо этилади. Бюджет ташкилоти билан товар етказиб берувчи ўртасида тузиладиган шартномада ҳуқуқшунос имзоси ѐки хулосасининг ғазна органи ходими томонидан қонуний талаб этилишини ижобий ҳолат деб баҳолаш мумкин. Негаки, бу ҳолатда Ғазначилик органи ходими кейинроқ юзага чиқиши мумкин бўлган келишмовчиликларнинг олдини олади, бироқ кўпгина бюджет ташкилотлари юридик маълумотли ходимга эга эмас, улар пуллик юридик хизматдан фойдаланишга мажбур бўладилар, 53

ушбу хизматга кетадиган харажат айрим ҳолларда тузиладиган шартнома қийматидан ошиб кетмокда. Шунинг учун ҳам маълум меъѐрни белгилаб, уни ҳуқуқий асослаб қўйиш мақсадга мувофиқ. Демак, келажакда давлат бюджети ғазна ижросининг хуқуқиймеъѐрий асосларини янада такомиллаштириш лозим эканлиги кўриниб турибди. 6. Бюджет ижроси ҳисоботини олиб бориш бўйича ғазначилик органлари масъулиятини ошириш ҳам ҳал қилиниши талаб этилаѐтган камчиликлардан биридир. Негаки, Ғазначилик органи ходимларининг ҳуқуқ ва бурчлари қатьий равишда белгиланиб, улар барча бюджет ташкилотларига етказилса, иш сифати ўз-ўзидан ошиши маълум. Айни пайтда бюджет ташкилотлари мазкур тизим ходимининг ҳар бир талабини бажаришга мажбур бўлишмоқда. 7. Ягона ғазна ҳисобварағини амалиѐтга жорий этиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бюджет ташкилотлари харажатларини ижро этишда тижорат банки ҳисобварағидан фойдаланиш давом этмоқда. Концепцияга мувофиқ, давлат бюджети маблағларини самарали бошқариш, бюджет маблағларининг олувчиларига бўлган муддатларни қисқартириш, турли даражадаги бюджет тизимидаги тушумнинг марказлаштирилган ҳисоб-китобини юритишни таъминлаш, давлат бюджети ижроси тўғрисида тезкор ахборот олиш, бюджет маблағлари оқимларининг ҳаракатини оптималлаштириш мақсадида давлат бюджети маблағлари Ягона ғазна ҳисобварағида жамланиши керак. Лекин уни жорий этиш ишлари суст кечмоқда. Тижорат банкларида айрим ҳолларда баъзи сабабларга кўра молиявий ресурснинг бўлмаслиги харажатларни ўз вақтида молиялаштириш иши муддатини кечиктирмоқда, яъни кассали узилишлар кузатилмоқда. Бу эса ўз навбатида Ягона ғазна ҳисобварағини амалиѐтга жорий этиш ишини жадаллаштиришни талаб этмоқда. 54

3.2. Ғазначиликда бюджет харажатларини бошқаришни такомиллаштириш йўллари Яна бир тактик масала тўғрисида алоҳида тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқ: Ғазначилик идораларининг асосий вазифаларидан бири – бу бюджет маблағларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш ҳисобланади. ―Бюджет маблағларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш‖га ғазначилик органлари ва бюджет жараѐнининг бошқа иштирокчилари ҳамкорлигида Давлат бюджети пул маблағларини унинг даромадлари ва харажатлари мутаносиблигини таъминлаган ҳолда режалаштириш ва бошқариш усулисиз эришиб бўлмайди. Шу сабабли мантиқий занжир тарзида ўзаро боғлиқ мазкур вазифалар билан боғлиқ қоидалар бир қатор муҳим меъѐрий ҳужжатларда алоҳида белгилаб қўйилганлиги бежиз эмас. Давлат бюджети ғазна ижроси борасидаги тажриба ва сўз бораѐтган вазифанинг бугунги кундаги ижроси билан боғлиқ зарурий шартшароитлар эвазига ишлаб чиқилган муҳим қоидалар Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2010 йил 17 июнда 2112-сон билан рўйхатга олинган ―Давлат бюджетининг пул маблағларини режалаштириш ва бошқариш тартиби тўғрисида‖ги Низомда белгилаб қўйилди ҳамда амалиѐтга жорий қилинмоқда. Ушбу муҳим вазифалар Давлат бюджети ижроси бир неча иштирокчисининг биргаликдаги фаолияти орқали амалга оширилиши янги тартибнинг ўзига хос жиҳатларидан ҳисобланади ҳамда ўз навбатида ҳар бир иштирокчидан ўз вақтидаги ва қатъий ижрони тақозо қилади, шунда ҳозирча амалиѐтда кузатилаѐтган айрим салбий ҳолатлар (масалан, ҳудудий давлат солиқ хизмати идоралари томонидан маълумотлар ўз вақтида тақдим қилинмаслиги ва бошқалар) олди олинса, бутун жараѐн кечикиши вужудга келмайди. 55

Амалдаги қонунчиликка кўра, ғазначилик бўлинмалари зиммасига юклатилган энг асосий вазифалар қаторига бюджетдан маблағ олувчилар шартномалари харажатлар сметасида кўрсатилган суммалар ва мақсадларга қатъий мувофиқ равишда тузилиши устидан қаттиқ назорат ўрнатиш асосида мазкур шартномаларни мажбурий рўйхатдан ўтказиш, харажатлар сметаси ва рўйхатга олинган шартномаларда назарда тутилган қатъий суммалар доирасида товарлар етказиб берувчи (иш бажарувчи, хизмат кўрсатувчи)ларнинг бевосита ҳисоб рақамларига бюджетдан маблағ олувчилар номидан ва уларнинг топшириғи бўйича тўловларни амалга ошириш орқали тўлов интизомига сўзсиз риоя этилиши устидан таъсирчан назоратни таъминлаш киради. Бироқ бюджетдан маблағ олувчининг харажатлар сметасида белгиланган маблағ доирасида шартнома имзоланмайдиган ва имзоланадиган йўналишларда юридик мажбуриятлар қабул қилинган ѐки ушбу юридик мажбуриятларнинг иккинчи кўриниши юзасидан товарлар етказиб берувчи (иш бажарувчи, хизмат кўрсатувчи)лар тақдим қилган турли ҳисоб-китоб ҳужжатлари асосида молиявий мажбуриятлар қабул қилинган шароитларда тўловларни амалга ошириш учун маблағ танқислиги муаммосини кўпинча ушбу пайтда тегишли маҳаллий бюджетда вақтинчалик касса узилишлари оқибатида етарли маблағ бўлмаслиги омили келтириб чиқиши ҳолати амалиѐтда кўп кузатилиши барчамизга маълум. Шу сабабли бюджетдан маблағ олувчининг харажатлар сметасида белгиланган маблағ доирасида шартнома имзоланмайдиган ѐки имзоланадиган муайян харажат турининг маълум бир давр (йил ѐки ой) учун суммасидан шу давр бўйича сарфланиши мумкин бўлган қисмини харажатлар сметасидан эмас, балки маҳаллий бюджет бўйича кутилаѐтган даромадлар прогнози асосидаги кассали режалаштиришдан (соддароқ айтганда, мавжуд имкониятдан) келиб чиқиб олдиндан белгилаб қўйиш тартиби иқтисодиѐтда мажбуриятларнинг бажарилмай қолиши, хўжалик алоқалари ва тўлов 56

интизоми бузилиши, низолар ва улар асосида ортиқча молиявий санкциялар юзага келиши, шунингдек, дебиторлик қарзларини ундира олмаган томоннинг солиқларни ўз вақтида тўлай олмаслик ва бошқа масалаларда қийинчиликларга дучор бўлиши каби бир қатор салбий ҳолатларнинг олдини олади. Давлат бюджетининг даромадлар ва харажатлар пул оқимини режалаштиришнинг асосий мақсади Давлат бюджети пул маблағларини бошқариш учун асосланган ҳисоб-китоблар кўринишида пойдевор бўлиб хизмат қилиш бўлса, ўз навбатида Давлат бюджети пул маблағларини бошқаришнинг мақсадлари қуйидагилардан иборат: – бюджетларнинг даромадлар ва харажатлари ўртасидаги вақтинчалик касса узилишларини оператив бартараф этиш; – бюджетдан маблағ олувчиларнинг харажатлар тўловини ўз вақтида амалга ошириш; – ҳудудий (республика) ғазна ҳисобварақларидаги пул маблағларидан самарали фойдаланиш. Низомга кўра аниқ белгилаб берилган тушунча – кассали режалаштиришнинг мазмуни тушумларнинг ҳажми ва манбалари, шунингдек, тўловларнинг йўналиши ва мақсадлари бўйича республика ва маҳаллий бюджетлар касса режаларини тузиш йўли билан амалга ошириладиган ҳудудий (республика) ғазна ҳисобварақлари орқали ўтадиган пул маблағларининг айланмасини режалаштириш ва бошқаришдан иборат. Давлат бюджети ижроси учун янги жараѐнни ифодаловчи тушунчалардан бири – харажатлар тўлови рухсатномаси (тайинлаш сертификати) (ХТР) – харажатлар тўлови рухсатномасида кўрсатилган вақт давридан бошлаб, унинг доирасида бюджетдан маблағ олувчи юридик мажбуриятни қабул қилиши мумкин бўлган ғазначилик бўлинмаси 57

томонидан бюджетдан маблағ олувчига бериладиган бюджетдан ажратилган маблағлар суммасини акс эттирадиган ҳужжат. Ажратилган ХТР суммаси молия йилининг охиригача ҳақиқий ҳисобланади. Республика ва маҳаллий бюджетларнинг йиллик кассали режалаштирилиши тегишли бюджетларнинг ойлик даромадлар ва харажатлар ѐйилмасига асосан амалга оширилади. Низом орқали жорий кассали режалаштирилиш билан боғлиқ амалиѐтга киритилган янгиликлардан бири сифатида ғазначилик бўлинмалари томонидан бюджетдан маблағ олувчиларга ХТР берилиши асосида республика ва маҳаллий бюджетлар ижроси амалга ошириладиган шароитда ушбу икки даражадаги бюджетларнинг ойлик даромад прогнозига асосан кассали режалаштирилиши учун зарур ахборот – кутилаѐтган даромадлар тушуми тўғрисидаги тезкор (оператив) маълумотлардан фойдаланилишини алоҳида таъкидлаб ўтиш керак. Ҳозирги кунда бюджетдан маблағ олувчиларнинг харажатлар тўловини ўз вақтида амалга ошириш ҳамда бюджетларнинг даромадлар ва харажатлари ўртасидаги вақтинчалик касса узилишларини бартараф этиш учун Ғазначилик бўлинмалари тегишли бюджет бўйича мавжуд шартшароитлардан келиб чиққан ҳолда ўзлари учун белгиланган қуйидаги имкониятлардан самарали ва ўз ўрнида фойдаланишлари муҳим аҳамият касб этади: • ғазна ҳисобварақларидаги айланма касса маблағларини белгиланган тартибда ишлатиш; • тегишли бюджетлар томонидан бюджет ссудалари олиниши ташаббуси билан чиқиш; • маблағларни жалб қилишда қонун ҳужжатларида кўрсатилган бошқа манбалардан (республика бюджети бўйича) фойдаланиш. Давлат бюджети пул маблағларини бошқариш борасида Низомдаги алоҳида аҳамиятли қоидалардан бири шуки, даромадлар ва харажатлар 58

ўртасидаги касса узилишларини бартараф этиш мақсадида ХТР фақат тегишли даврда ҲҒҲ (РҒҲ)га тушиши кутилаѐтган суммалар доирасида (яъни, ―даромадга қараб буромад‖ тамойилида) берилади. Юқоридагиларнинг барчаси, токи давлат мавжудлиги унинг вазифалари билан билан боғлиқ улкан харажатларнинг ҳамда уларнинг молиявий манбаси бўлмиш даромадларнинг мутаносиблигига боғлиқ бўлар экан, Давлат бюджетининг пул маблағларини режалаштириш ҳамда бошқариш тартибини доимий тадқиқ қилиш ва такомиллаштиришни тақозо қилишини кўрсатади. ХУЛОСА Маълумки, 2013 йил 18 январ куни Ўзбекистон республикаси Вазирлар Маҳкамасида 2012 йил якунлари ва 2013 йил истиқболларига бағишланган йиғилишида Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ―Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш‖ номли маъруза қилдилар ва унда бугунги кундаги иқтисодий-ижтимоий ҳаѐтдаги долзарб муаммолар очиб берилди ҳамда яқин ва ўрта истиқболда мамлакатимиз тараққиѐтининг энг муҳим йўналишлари белгилаб берилди. Президент томонидан ушбу маърузада жуда мураккаб кечган 2012 йилда ҳам мақсадга мувофиқ йўналтирилган чора-тадбирлар натижасида бюджет даромадларининг харажатлардан ортиш ҳажми ЯИМнинг 0,4 фоизи даражасида бўлишига эришилди. Умуман олганда, давлат бюджети соҳасидаги бундай натижаларни қўлга киритишда мамлакатимиз иқтисодиѐтини босқичма-босқич ислоҳ этиш ва эркинлаштириш, илгари давлат зиммасида бўлган бир қанча вазифаларни хусусий секторга ўтказиш 59

орқали давлат бюджети харажатларини оптималлаштириш ... каби омиллар сезиларли таъсир кўрсатди 21 . Мазкур битирув-малакавий ишда асосан ғазначилик шароитида давлат бюджетининг самарали ижросини таъминлаш масалалари, ғазначиликнинг фаолият механизми ва унинг фаолиятини такомиллаштириш масалалари ўрганилди. Изланишларимиз асосида шаклланган ҳулосаларимиз қуйидагилардан иборат: Биринчидан, давлат молиясини ислоҳ қилиш доирасида давлат бюджетининг ғазна ижросини жорий этиш, бюджет маблағларини бошқариш ва уларнинг шаклланиши ва ишлатилишини назорат қилиш жараѐнлари мукаммаллашиб, такомиллашиб бораѐтган бугунги даврда давлат бюджетининг ғазна ижросини татбиқ этиш ҳисобига бюджет тизимини янада ислоҳ қилиш, замонавий ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда бюджет маблағларининг мақсадли сарфланиши устидан назоратни кучайтириш, барча даражалардаги бюджет даромадлари ва харажатларини бошқариш самарадорлигини оширишга қаратилган самарали механизмларнинг таъсирчан ишлашини таъминлаш зарур. Иккинчидан, бюджет ижросининг бир неча йиллик ижроси маълумотларини таҳлил қилиш шуни кўрсатмоқдаки, давлат бюджети ҳали ҳам фуқароларнинг Конституциямиз билан кафолатланган ҳуқуқларини амалга ошириш тадбирларининг асосий молиявий базаси бўлиб келмоқда. 2010-2013 йил бюджет параметрлари таҳлили асосида давлат бюджетининг қарийб 59-60 фоиз маблағлари ижтимоий соҳаларни сақлаш ва аҳолининг турмуш фаровонлигини оширишга қаратилганлигини кўриш мумкин. Учинчидан, давлат бюджети (бюджетдан ташқари фондлар билан биргаликда) орқали мамлакатимизда ишлаб чиқарилган ЯИМнинг қарийб 21 Президент И.А.Каримовнинг ―Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш‖ номли маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. Т.: O’qituvchi НМИУ. 2013. 20-бет 60

34-35 фоизи қайта тақсимланади. Шундай экан, барча жамият аъзоларининг маблағлари ҳисобига шаклланаѐтган бюджет маблағларини самарали ишлатиш, иқтисодиѐтнинг устувор йўналишларига, ижтимоий муаммоларни юмшатишга, аҳоли бандлигини оширишга, унга етарли яшаш ва меҳнат шароитларини яратишга, меҳнат ҳақи даражасини оширишга ва бу билан меҳнатга масъулият ва қизиқишни рағбатлантиришга сарфлаш лозим. Тўртинчидан, мамлакатда иқтисодий фаолликка давлат томонидан аралашувнинг қиймат воситаларидан бири давлат бюджетидир. Шубҳасиз, пул маблағларини йўналтиришнинг бюджет усули уларнинг аниқ манзилли бўлишини таъминлайди, лекин бу усул салбий оқибатларга ҳам олиб келишини яқин ўтмиш амалиѐти кўрсатди. Бозор иқтисодиѐти амал қилишининг жаҳон амалиѐти шуни кўрсатадики, бюджет маблағларини ажратиш шаклидаги давлатнинг молиявий ѐрдами кучсиз корхоналарга эмас, аксинча, иқтисодий ўсишни таъминлайдиган бақуват корхоналарга берилади. Бюджет маблағларини эса хўжалик фаоллигининг катализатори сифатида ишлатиш мақсадга мувофиқ.. Бешинчидан, таҳлилларнинг кўрсатишича, давлатнинг иқтисодиѐтга йўналтирилган харажатлари камайиб бориш тенденциясига эга, лекин бу харажатларни молиялаштиришдан тўлиқ воз кечиш ҳам мақсадга мувофиқ эмас. Хатто тараққий топган бозор шароитида ҳам давлат маблағларини жалб қилиш талаб қилинадиган соҳалар, тармоқлар амал қилади. Бу иқтисодиѐтнинг давлат секторининг маълум даражада сақланиб қолиши билан ва бу секторга давлат капитал қўйилмаларини сафабар этиш зарурлиги билан изоҳланади. Шу муносабат билан давлатнинг имкониятларидан фойдаланиб давлат марказлашган инвестицияларининг сифат таркибини яхшилаш, маблағларни юқори самарали соҳаларга йўналтириш, уларни ҳудудларни иқтисодий ривожлантириш дастурларига 61

сафарбар қилиш, экологик мақсадларга йўналтирилаѐтган маблағларнинг мақсадга мувофиқ ишлатилишини таъминлаш зарурдир. Олтинчидан, маълумки, уй-жой, коммунал хизмат кўрсатиш аҳоли турмуш даражасини белгиловчи асосий омиллардан ҳисобланади. Кейинги йилларда барчамиз учун муҳим ҳаѐтий аҳамият касб этувчи мазкур соҳада ечимини кутаѐтган жиддий муаммолар нисбатан барқарор сақланиб қолмоқда. Бу муаммоларни фақат бюджет механизмлари билангина ечиш имкониятлари чегараланганлиги шароитида коммунал соҳани янада ислоҳ қилиш, бошқарув тизимини такомиллаштириш ва энергияни тежайдиган технологияларни жорий этиш, буғқозонларни ва иссиқлик таъминоти тизимларини модернизация қилиш дастурини ишлаб чиқиш, бу дастурни молиявий таъминлаш масалаларини ҳал қилиш орқали коммунал соҳадаги мавжуд муаммоларни бартараф этиш, аҳолига коммунал хизмат кўрсатиш сифати ва даражаси ошириш, энергия ресурслари тежамкорлигини таъминлаш, коммунал хизмат кўрсатиш ходимларининг масъулиятини ошириш, уй-жой коммунал хўжалиги фаолиятини такомиллаштириш лозим; Еттинчидан, давлат бюджетининг ярмидан кўп харажатлари ижтимоий мақсадларга сарфланар экан, бу харажатлар охир-оқибат инсонларнинг фаровон ҳаѐтига, саломатлигига, билим даражасининг юқори бўлишига, бандликнинг таъминланишига, қулай маҳнат шароитларининг яратилишига хизмат қилмоғи лозим, токи оддий инсонларда олиб борилаѐтган ислоҳотларнинг ижобий самарасига бўлган ишонч мустаҳкамлансин, ислоҳот - ислоҳот учун эмас, Президентимиз таъкидлаганларидек, ―инсон манфаатлари устуворлигини таъминлаш учун‖ эканлигини ҳар бир фуқаро юракдан хис қилсин. 62

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ I. Ўзбекистон Республикаси қонунлари. Ўзбекистон Республикаси Президент фармонлари ва қарорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг асарлари 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2001.- 39б. (ўзгартириш ва қўшимчалар билан) 2. ―Бюджет тизими тўғрисида‖ги Ўзбекистон Республикаси қонуни. 14.12.2000. (ўзгартириш ва қўшимчалар билан) 3. ―Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида‖ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни. 26.08.2004. (ўзгартириш ва қўшимчалар билан) 4. ―Давлат бюджетининг ғазна ижроси тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги Президент Қарори. ПҚ594-сон, 28.02.2007. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Давлат хариди тизимини оптималлаштириш ва унга кичик бизнес субъектларини жалб қилишни кенгайтириш тўғрисида‖ги ПҚ-1475 – сонли Қарори, 07.02.2011 й. 6. ―Ўзбекистон Республикасининг 2011 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва давлат бюджети параметлари тўғрисида‖ги Президент қарори. ПҚ-1449-сон 24.12.2010. 7. ―Ўзбекистон Республикасининг 2012 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва давлат бюджети параметлари тўғрисида‖ги Президент қарори. ПҚ-1675-сон 30.12.2011. 63

8. ―Ўзбекистон Республикасининг 2013 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва давлат бюджети параметлари тўғрисида‖ги Президент қарори. ПҚ-1887-сон 25.12.2012. 9. ―Бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш тўғрисида‖ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 3 сентябр 414-сон Қарори (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамасининг 16.06.07. 148-сон қарори билан тасдиқланган янги таҳрири). 10. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг ―Давлат молиясини бошқаришни ислоҳ қилиш лойиҳасини амалга оширишга тайѐрланиш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги 144-сон Қарори 26.04.2002 й. 11. ―Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиѐти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. – Президент И.Каримовнинг 2009 йилнинг асосий якунлари ва 2010 йилда Ўзбекистонни ижтимоийиқтисодий ривожлантиришнинг енг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 30.01.2010. 12. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш – устувор мақсадимиздир. – Президент И.Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 28.01.2010. 13. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Президент И.Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 13.11.2010. 64

14. Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш –тараққиѐтимизнинг муҳим омилидир. – Президент И.Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 18 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси // Халқ сўзи, 07.12.2010. 15. Президент И.Каримовнинг БМТ Саммити Мингйиллик Ривожланиш Мақсадларига бағишланган ялпи мажлисидаги нутқи. Халқ сўзи // 21.09.2010 16. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф етишнинг йўллари ва чоралари / И.А.Каримов. – Т: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 17. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиѐтини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. Тошкент.: ―Ўзбекистон‖. 2011 й. 18. Каримов И.А. 2012 йил ватанимиз тараққиѐтини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. -Т.: Ўзбекистон. 2012 й. 19. Каримов И.А. ―Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш‖ – Т.: Ўзбекистон. 2013 й. 20. Каримов И.А. ―Буюк ва муқаддассан, Мустақил Ватан‖. Илмийоммабоп рисола. Т.: ―Ўзбекистон‖ 2011 йил. 200 б. 21. ―Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг ғазначилиги тўғрисида Низом‖. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2007 йил 20 мартдаги 53-сон қарорига Илова. 22. ―Давлат бюджетининг ғазна ижроси Қоидалари‖. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирининг 2009 йил 4 августдаги 69-сонли буйруғи билан тасдиқланган ва Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2009 йил 16 сентябрда 2007-сон билан рўйхатдан ўтказилган. 65

23. ―Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетида турувчи ташкилотларнинг харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини тузиш, кўриб чиқиш, тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби тўғрисида Низом‖. ЎзР Адлия вазирлигида 2157-рақам билан рўйхатга олинган. 19.11.2010. 24. ―Ўзбекистон Республикаси бюджет таснифини қўллаш бўйича Йўриқнома‖ ЎзР Молия вазирининг 2010 йил 20 августдаги 65- сон буйруғига илова. ЎзР Адлия вазирлигида 2146-рақам билан рўйхатга олинган. 19.11.2010. 25. Хом ашѐ, материаллар, бутловчи буюмлар ва асбоб-ускуналар харид қилиш бўйича тендер савдолари ўтказиш тўғрисида НИЗОМ (Ўзбекистон Республикаси Президентининг 22.12.2009 й. ПҚ-1245-сон Қарори билан тасдиқланган янги таҳрири) 26. Ўзбекистон Республика товар-хом ашѐ биржасида бошланғич нархни пасайтириш юзасидан електрон аукцион савдоларни ташкил етиш ва ўтказиш тартиби тўғрисидаги Низом. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 6 сентябрдаги 260-сон қарорига илова II. Асосий ва қўшимча адабиѐтлар 27. Бурхонов У. Давлат хариди. Т.:«инфоCОМ.uz». 2010. 140б. Вахабов А.В., Срожиддинова З.Х. Государственний бюджет: Учебник. Т.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2007. 455 стр. 28. Ваҳобов А., Қосимова Г. Давлат молиясини бошқариш. Ўқув қўлланма. - Т.: ―IQTISOD-MOLIYA‖. 2008. 260 б. 29. Ваҳобов А.В., Абдуллаев Ё.А., Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг ―Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф етиш йўллари ва 66

чоралари‖ номли асарини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. Т.: ―IQTISOD-MOLIYA‖ , 2009. 100б. 30. Ибрагимов А.К., Сугирбаев Б.Б. Бюджет назорати ва аудити: Ўқув қўлланма. Т.: «инфоCОМ.uz». 2009. 192б. 31. Каримов И.нинг ―Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари‖ номли асарини ўрганиш бўйича Ўқув қўлланма. – Т.: Иқтисодиѐт. 2009. 120б. 32. Маликов Т.С., Хайдаров Н.Х. Бюджет даромадлари ва харажатлари. Ўқув қўлланма. Т.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2007. – 245 б. 33. Маликов Т.С., Хайдаров Н.Х. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма – Т.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2007. 84 б. 34. Нурмухамедова Б., Кабирова Н. ―Молия‖, Ўқув қўлланма. Т:, ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2012. 207б. 35. Срожиддинова З. Бюджетлараро муносабатлар. Т.:«инфоCОМ.uz». 2010. 156 б. 36. Срожиддинова З. Бюджетная система Республики Узбекистан. Т.: «инфоCОМ.uz». 2010. 480 стр. 37. Срожиддинова З. Межбюджетные отношения Т.: «инфоCОМ.uz». 2010. 140 стр. 38. Срожиддинова З. Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими. Т.:«инфоCОМ.uz». 2010. 480б. 39. Ходжаев Р., Эгамбердиев А., Исаев О. Государственный бюджет. Учебное пособие.- Т.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2008 г. 112 стр. 67

40. Қосимова Г., Шаакрамов К. Маҳаллий бюджетлар. Ўқув қўлланма. – Т.: ―Молия‖, 2012. 260 б. 41. Қосимова Г.. Давлат бюджети ижросининг ғазначилик тизими. Ўқув қўлланма. Т.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2008. 372 б. 42. Қосимова Г.А. Маҳаллий бюджетларни тузиш ва ижросини таъминлаш. Ўқув қўлланма. Т.: ―Фан ва технология‖. 2007. 201 б 43. Ҳайдаров М., Сувонқулов А., Сугирбаев Б., Нурматов Б. Давлат бюджети ижросининг ғазначилик тизими. Ўқув қўлланма. Т.: ―IQTISODMOLIYA‖, 2010. 235б. 44. Афанасьев М.П. Бюджет и бюджетная система (изд:2), ЮРАЙТ, 2011. 782 стр. 45. Нешитой А.С. Бюджетная система Российской Федерации (изд:10), Дашков и К. 2011. 336 стр. 46. Селезнев А.З. Бюджетная система Российской Федерации. Магистр. 2011. 383 стр. III. Даврий нашрлар, статистик тўпламлар ва ҳисоботлар 47. Умаров Б. Солиқ имтиѐзлари ѐрдамида тадбиркорлик субъектларини рағбатлантириш масалалари. ―Молия‖ илмий журнали. 2/2012. 59-бет. 48. Хайриддинов А. Маҳаллий бюджетлар даромад базалари барқарорлигини аниқловчи кўрсаткичлар тизими. ―Молия‖ илмий журнали. 4/2009. 28-бет. 49. Қиѐсов Ш. Маҳаллий бюджетларнинг тартибга солувчи даромадлари. ―Молия‖ илмий журнали. 2/2009. 34-бет. 68

50. Қурбонов Ж. Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғини ундиришнинг амалдаги ҳолати таҳлили. ―Молия‖ илмий журнали. 2/2012. 53-бет. 51. ―Бюджет ижросига ғазначилик тизимини жорий етишнинг долзарб муаммолари‖ мавзусидаги Республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами. – Тошкент: ―IQTISOD-MOLIYA‖ нашриѐти, 2011 й. 52. Ўзбекистон Республикаси иқтисодий-ижтимоий тараққиѐтининг мустақиллик йилларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва кўрсаткичлари ҳамда 2011-2015 йилларга мўлжалланган прогнозлари: статистик тўплам. Т.: ―O’zbekiston‖ НМИУ, 2011. IV. Интернет сайтлари www.gov.uz (Ўзбекистон Республикаси ҳукумат портали) www . undp . uz (БМТТД расмий сайти) www . lex . uz (Ўзбекистон Республикаси миллий қонунчилиги) www . publicfinance . uz (Ўзбекистонда бюджет ислоҳотлари лойиҳаси сайти) www . statistics . uz (Ўзбекистон Республикаси Давлат статистикаси қўмитаси расмий сайти) 69

O'xshashlar

Ғазначилик шароитида бюджет ижросининг дастлабки ва жорий назоратини ташкил қилиш механизмини такомиллаштириш йўллари

Ўзбекистон республикасида ғазначилик тизимини ривожлантириш истиқболлари

Ресурсларни бошқаришнинг хозирги давр муаммолари

Бюджет ташкилотлари молиявий хисоботларни тузиш тартиби

Давлат молиявий назорати тизимини унификациялаш