Давлат молиявий назорати тизимини унификациялаш - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Давлат молиявий назорати тизимини унификациялаш

Yuklangan vaqt:

10.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157.337890625 KB

Ko'chirib olish

Давлат молиявий назорати тизимини унификациялаш Магистр академик даражасини олиш учун ёзилган Д И С С Е Р Т А Ц И Я ТОШКЕНТ - 2019 1

АННОТАЦИЯ Мазкур диссертация ишида давлат молиявий назорати тизимини унификациялаш бўйича олиб борилган тадқиқотлар баёни келтирилган. Унда дунёнинг ривожланган мамлакатлари амалиётида қўлланилаётган молиявий назорат турлари, шакллари ва самарадорлигини баҳолаш усуллари, давлат молиявий назорати тизимини унификациялашга таъсир этувчи омиллар, шунингдек, давлат молиявий назорати тизимини унификациялашга йўналтирилган илмий ва амалий таклиф ҳамда тавсиялар берилган. Калит сўзлар: Молиявий назорат,давлат молиявий назорати,ялпи ички маҳсулот,давлат бюджети, бюджет тизими бюджетлари, давлат бюджети ҳаражатлари, давлат бюджети даромадлари, унификациялаш,дастлабки назорат, жорий назорат,якуний назорат, масофавий (камерал) назорат,молиявий назорат шакллари. 1. Магистрлик диссертациясида келтириб ўтилган жадваллар рўйхати 1-жадвал Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси томонидан амалга ошириладиган давлат молиявий назорати йўналишлари................................................................................ 34 2-жадвал Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Давлат молиявий назорати бошқармаси ва унинг ҳудудий бўлинмалари томонидан амалга ошириладиган давлат молиявий назорат йўналишлари ................................................ 37 3-жадвал Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети даромадлари ва ҳаражатлари таҳлили ……………………………………….... 42 4-жадвал 2015-2018 йилларда Давлат бюджети ҳаражатлари таҳлили........................................................................... 45 5-жадвал 2015-2018 йилларда Давлат бюджети ҳаражатлари таркиби- нинг ўзгариши таҳлили........................ ........................ 50 6-жадвал Давлат молиявий назорати бош бошқармаси томонидан 2018 йилда амалга оширилган молиявий назорат тадбирлари ва уларнинг натижалари тўғрисида маълумот .......................................... ...... ...... ...... ............... 70 2

2. Магистрлик диссертациясида келтириб ўтилган расмлар рўйхати 1-расм Бюджет кодексига асосан давлат молиявий назорати органлари таркиби ...................................... ................. ................. ................. 29 2-расм Бюджет кодексида белгиланган давлат молиявий назорати принциплари .......................................................................... 32 3-расм Бюджет кодексида белгиланган давлат молиявий назорати турлари ..................................................... ................. ................. 33 4-расм Бюджет кодексида белгиланган давлат молиявий назорати усуллари ............................................................................................. 34 5-расм Ўзбекистон Республикаси ялпи ички маҳсулот н и ўсиш суръатлари ...................................... .......................... ......................... 42 6-расм Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети даромадлари ва ҳаражатлари таҳлили. ........ .......................................................... 45 7-расм Д авлат бюджети ҳаражатлари йирик гуруҳларининг ўзгаришлари таҳлили.................................................................... 51 3

МУНДАРИЖА I БОБ. КИРИШ................................................................................................ 1.1. Диссертация мавзусининг асосланиши ва унинг долзарблиги....... 1.2. Тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари............................................... 1.3. Тадқиқотнинг асосий муаммолари ва саволлари.............................. 1.4. Тадқиқот объекти ва предмети........................................................... 1.5. Тадқиқот натижаларининг илмий-назарий ва амалий аҳамияти.... 1.6. Диссертация таркибининг қисқача тавсифи...................................... II БОБ. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ................................................................... 2.1. Молиявий назорат ва унинг назарий асослари ҳамда хориж тажрибаси...................................................................... ...................... 2.2. Мамлакатимизда давлат молиявий назоратини таъминлашнинг ҳуқуқий асослари....................................................... ........................ III БОБ. ТАДҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ................................................. 3.1. Маълумотлар манбалари .. ................................................................... 3.2. Тадқиқот дизайни................................................................................. 3.3. Тадқиқотда қўлланилган услублар .................................................... 3.4. Тадқиқотни ўтказиш учун зарур шароитлар..................................... 3.5. Тадқиқот жараёнида кутилаётган муаммолар ва уларнинг ечими 3.6. Тадқиқотдан кутилаётган илмий ва амалий натижалар................... I V БОБ. ТАҲЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР............................................................ 4 .1. Ўзбекистон Республикасида иқтисодий ўсиш ва давлат бюджети тахлили.......................... ........... ...................................................... 4 .2. Давлат молиявий назорати органлари вазифалари, функциялари ва фаолияти натижалари тахлили.................................... ............ V БОБ. ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР............................................................ 5.1. Тадқиқотнинг асосий илмий ва амалий янгилиги ҳамда натижалари ........................................................................................... 5.2. Тадқиқот натижасида келтирилган асосий тавсия ва таклифлар. ... Фойдаланилган адабиётлар рўйхати................................ . ................. I . КИРИШ. 4

1.1 Диссертация мавзусининг асосланиши ва унинг долзарблиги Хозирга кунда мамлакатимизда барча соҳаларда туб ўзгаришлар амалга оширилмоқда ва бу иқтисодий соҳалардан бошлангани бежизга эмас. Жумладан, иқтисодий ислоҳотлар замирида аввало инсон ва унинг фаровонлиги асосий мақсад қилиб олинган. Шунингдек, мамлакатимиз ижтимоий-иқтисодий ривожланишини таъминлашда дунёнинг барча мамлакатларида бўлгани каби давлат бюджетининг шаклланишини ва ундан фойдаланиш жараёнини ислох қилиш масаласи ўз долзарблигини ошириб бормоқда. Чунки давлат бюджетини шакллантиришни асосий мақсади давлатнинг вазифа ва мажбуриятларини бажарилишини таъминлашга молиявий асосни яратишдир. Мамлакатимизда давлат бюджети маблағларидан фойдаланишни асосий устувор йўналиши сифатида миллий хусусиятларни хисобга олган холда Бирлашган Миллатлар ташкилотининг “Ривожланишнинг минг йиллик дастури”да белгилаб берилган мақсадларга эришиш вазифаси белгилаб олинган. Бу мақсадларга эришишда асосий эътибор давлат вазифаларини бажарилиши жараёнини таъминланишига яъни давлат бюджети маблағларидан фойдаланиш жараёнинг оқилона ташкил қилинганлиги ва бюджет маблағларидан фойдаланишда белгиланган мақсадларга эришишни қай даражада таъминланганлигига қаратилмоқда. Бу эса ўз навбатида бюджет маблағларидан фойдаланиш жараёнинг нечоғли мукаммал ташкил қилинганлигига тўғридан-тўғри боғлиқдир. Шу жиҳатдан олиб қараганда диссертация мавзуси долзарблиги янади ортади. 1.2 Тадқиқот мақсади ва вазифалари. Тадқиқот ишининг мақсади мамлакатимизда бюджет маблағларидан фойдаланиш жараёнида давлат молиявий назорати орқали молиявий назоратни таъминлашни назарий ва хуқуқий асосларини ўрганиш ва улар асосида амалга оширилаётган ишларни самарадорлигини тахлил қилиш 5

орқали бахолаш хамда бу жараёнда мавжуд муаммоларни аниқлаган холда давлат молиявий назоратини унификациялаш имкониятларини аниқлаш ва такомиллаштиришдан иборат. Тадқиқот вазифалари қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: - бюджетни харажат қисмини ижро этиш жараёнида давлат молиявий назоратини амалга оширишнинг назарий асосларини ўрганиш; - давлат молиявий назоратининг мамлакатимиздаги хуқуқий асосларини ўрганиш; - давлат молиявий назоратини таъминлашнинг хориж тажрибасини ўрганиш ва уларни мамлакатимизда ижобий қўллаш имкониятларини баҳолаш; - бугунги кунда мамлакатимизда давлат молиявий назоратининг самарадорлигини тахлил қилиш йўли билан муаммоларни аниқлаш хамда хулосалар қилиш; - давлат молиявий назоратини унификациялаш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш. 1.3 Т адқиқотнинг асосий муаммолари ва саволлари . Бугунги кунда м амлакатимиз иқтисодиётини бошқариш ва унинг барқарор ўсишини таъминлаш мақсадида бюджет маблағларидан фойдаланиш самарадорлигини давлат молиявий назорати самарадорлигини ошириш орқали таъминлаш муаммоси мавжуд. Бунинг учун давлат молиявий назоратини унификациялашни амалга ошириш лозим. Тадқиқот объектидан келиб чиқиб, қуйидагича тадқиқот саволлари қўйилди: 1. Жаҳон амалиётида молиявий назоратининг назарий асослари қандай? 2. Мамлакатимиз тажрибасида молиявий назоратининг назарий ва ҳуқуқий асослари нималардан иборат? 3. Давлат молиявий назоратини унификациялашнинг афзалликлари ва имкониятлари қандай? 6

1.4 Т адқиқот объекти ва предмети. Тадқиқот ишининг объекти бўлиб, давлат молиясини бошқариш ва турли даражадаги бюджетларни ижро этиш жараёнида давлат молиявий назоратининг ўрни ва у орқали таъминланадиган молиявий назорат ҳисобланади. Диссертация ишининг предмети давлат молиясини иқтисодиётни бошқариш жараёнидаги роли ва бунда бюджетларнинг ижросида амалга оширилаётган давлат молиявий назорати жараёнида юзага келадиган иқтисодий муносабатлар ҳисобланади. 1.5 Тадқиқот натижаларининг илмий-назарий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот натижасида мамлакатимиз ва хорижлик олимларнинг молиявий назоратнинг ўтказилиши вақтига кўра турлари борасидаги қарама-қарши фикрларига мамлакатимизда бюджет маблағларидан фойдаланиш жараёнида амалга оширилаётган давлат молиявий назоратига тушунтиришлар берилди хамда бу масалада мамлакатимиз олимлари фикрлари мақбулроқ эканлиги таъкидланди. Тадқиқотнинг амалий ахамияти шундан иборатки, бугунги кунда мамлакатимизда давлат молиявий назорати тизимини янада ислох қилиш долзарб вазифа бўлиб турибди ва бунда асосий эътибор давлат молиявий назоратини унификациялаш ва молиявий назорат функцияларини такомиллаштиришга тўғридан-тўғри боғлиқдир. Шунинг учун хам диссертацияда асосий эътибор, давлат молиявий назоратини биринчи навбатда назарий ва хуқуқий жиҳатдан асослаш ва шу орқали бюджет маблағларидан фойдаланиш жараёнининг самарадорлигини ошириш хамда шаффофлигини таъминлаш этиб белгиланди. Бу жараёнда эса мамлакатимизда давлат молиявий назорати самарадорлигини оширишга хизмат қилувчи амалий таклифлар ишлаб чиқилди. Тадқиқот материалларидан олий ўқув юртларида «Давлат бюджети ғазна ижроси», «Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш», «Давлат молиясини бошқариш», «Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими», «Молия», «Солиқ ва солиққа тортиш» фанларини ўрганишда ва давлат молиявий 7

назорати органлари ходимларининг малакасини ошириш жараёнида фойдаланилиши мумкин. 1.6 Диссертация таркибининг қисқача тавсифи. Дисертациянинг биринчи боби “Кириш” қисмида мавзунинг долбзарлиги, тадқиқот мақсади ва тадқиқотнинг илмий ва назарий аҳамияти қай даражада бўлиши кўрсатилган. Шунингдек, иккинчи боби “ Адабиётлар шарҳи” қисмида назарий адабиётлар ҳамда тадқиқот саволига оид адабиётлар шарҳи баён этилган бўлиб, тадқиқот мавзусига доир олиб борилган изланишлар баён этилган. Учинчи боб “ Методология ва қўлланиладиган усуллар” қисмида тадқиқот жараёнида олинган маълумотлар ва таҳлиллар асосида қандай усулдан фойдаланиш ва бу усул тўғрисида батафсил маълумотлар баён этилган. Тўртинчи боб “ Тадқиқот натижасида олинадиган натижалар ва таҳлиллар” қисмида тадқиқот жараёнида қўлланилган усул ёрдамида қандай натижага эришилганлиги ва таҳлиллар жараёни баён этилган. Бешинчи боб “ Хулоса” қисмида тадқиқот жараёнида эришилган натижалар юзасидан асосли таклифлар берилган II. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ 8

2.1 Молиявий назорат ва унинг назарий асослари ҳамда хориж тажрибаси. Молиявий назорат кишилик жамияти ташкил топгандан бери у ёки бу шаклда доимо мавжуд бўлган ва бугунги кунга келиб хар қандай фаолиятнинг зарурий шарти ҳисобланади. Хусусан, хозирги глобал иқтисодий алоқалар шароитида унинг зарурияти давлатлар сархадларидан ўтиб бир нечта турли иқтисодиётларни бир пайтда қамраб олиш хусусиятини кўрсатмоқда. Шу маънода аввало молиявий назоратни назарий асосларини ўрганиш унинг хақиқий маъносини очиб бериш тадқиқотимизнинг самарали бўлишига хисса қўшиши мумкин. Кўпгина иқтисодчи олимлар фикрига кўра молиявий назорат ўз амал қилиш жараёни ва холатига қараб жуда кўп гурухларга бўлинади. Жумладан ўзбек олимлари А.В.Вахобов ва Т.С.Маликов ўзларининг “Молия” номли китобларида молиявий назоратга тўхталар эканлар унга қуйидагича таъриф беришган: “ молиявий назорат- иқтисодий категория сифатида молияга обеъктив хос бўлган назорат хусусиятининг амалда намоён бўлишидир 1 .” Уларнинг фикрларини давомида молиявий назорат икки йўналишда қаралади. Биринчи йўналишга кўра молиявий назорат барча иқтисодий субъектларнинг молиявий қонунчилик ва молиявий интизомга риоя қилиши устидан махсус ташкил этилган назорат органларининг қатъий тартибга солинган фалиятини акс эттирса иккинчи йўналишда молиявий операцияларнинг самарадорлигини ва мақсадга мувофиқлигини таъминлаш мақсадида макро ва микро даражада молия хамда пул оқимларини бошқаришнинг ажралмас қисми хисобланади. Бу хар икки йўналишдаги молиявий назоратнинг мазмуни бир-бири билан боғлиқ равишда амал қилади. Молиявий назоратга хориждаги олимларнинг берган таърифларига назар ташлайдиган бўлсак уларнинг хилма хиллигини кўришимиз мумкин. Жумладан россиялик олимлар А.П.Зудилин ва Ф.Н. Ахмедовлар 1 А.В.Вахобов,Т.С.Маликов Молия Т: “Ношир” 2011 119-бет 9

ўзларининг “Финансовый контроль” номли асарларида молиявий назоратга қуйидагича таъриф беришган 2 : “Молиявий назорат-хўжалик субъектларининг хозирги хақиқий холатидан келиб чиқиб улар томонидан амалга оширилган амалларни (операцияларни) иқтисодий самарадорлигини ушбу операцияларнинг бажарилишини қонун ҳужжатларига ва бошқа меъёрий-хуқуқий ҳужжатларга мувофиқлиги, ишончлилиги, мақсадга йўналтирилганлиги орқали умумий назорат қилинишидир”. Бу фикрлардан кўришимиз мумкинки ушбу россиялик олимлар фикри биз юқорида келтириб ўтганимиз ўзбек олимларининг фикрларини жамланмаси дейишимиз мумкин. Молиявий назоратнинг таърифлари бугунги кунда жуда кўплаб учрайди ва уларнинг хар бири молиянинг ўзига хос характеридан ва тахлил қилинган макон ва замоннинг таъсири остида намоён бўлади. Шунга мос равишда молиявий назорат шакллари хам турлича талқин қилинади. Давлатни бошкариш функциясининг муҳим функцияларидан бири бўлган молиявий назорат давлат тузилмасининг ажралмас қисми ҳисобланади. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида молиявий назоратнинг роли янада ошади. Бир томондан, молиявий назорат молияни бошқаришнинг якуний босқичи ҳисобланса, бошқа томондан эса уни самарали бошқаришнинг зарур шарти бўлиб хизмат қилади. Молиявий назорат молиявий ресурслар харакатининг барча жараёнларини ўз ичига олади, маблағларни ташкил топиш жараёнидан бошлаб, хар қандай фаолиятни бошлашдан то унинг молиявий натижаларини аниқлашгача бўлган даврни ўз ичига олади 3 . Яна бир назарияга кўра, молиянинг бошқа иқтисодий категориялардан ўзига хослиги унинг иқтисодий категория сифатида назорат функциясини бажариши ҳисобланади. Пул даромадлари ва фондларини шакллантириш ва улардан фойдаланишнинг инструменти ҳисобланувчи молия тақсимлаш 2 А.П.Зудилин Ф.Н. Ахмедов Финансовый контроль М Российский университет 2000й. 3 Ибрагимов А.К, Сугирбаев Б.Б “Бюджет назорати ва аудити” Инфоком.уз МЧЖ нашриёти. Тошкент 2010 й 10

жараёнини объектив акс эттириб беради. Молиянинг назорат функцияси марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган пул фондларини ташкил қилиниши ва улардан мақсадли фойдаланиш бўйича ялпи ички маҳсулотни тақсимланиш жараёнида пайдо бўлади. Бозор иқтисодиёти шароитида молиявий назорат ижтимоий ва хусусий такрор ишлаб чиқариш жараёнини узлуксиз ривожланиши, илмий техник тараққиётни тезлашуви, иқтисодиётнинг барча соҳаларида сифат кўрсаткичларини яхшиланишини таъминлашга йўналтирилгандир. Молиявий назорат ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш соҳаларини қамраб олади. Чунки молиянинг тақсимлаш объекти ялпи ички маҳсулот ҳисобланиб,у умумий тарзда 2 қисмдан ташкил топади: Моддий ишлаб чиқариш ва номоддий ишлаб чиқариш соҳалари. Молиявий назорат жамият иқтисодиётидаги иқтисодий самарадорликни рағбатлантириш, моддий, меҳнат ва молиявий ресурслардан оқилона фойдаланиш, ноишлаб чиқариш ҳаражатларини имконият даражасида иқтисод қилишга йўналтирилган. Молиявий назоратнинг муҳим вазифаларидан бири молиявий масалалар бўйича қонунчиликка риоя қилиш, хўжалик субъектларининг бюджет тизими, кредит тизими, солиқ тизими ҳамда корхона ва ташкилотлар билан ўзаро ҳисоб-китоблар ва тўловлар бўйича молиявий мажбуриятларга аниқ риоя қилишни текшириш ҳисобланади. Молиявий назорат одатда 2 асосий жиҳатларда к ў риб ўтилади: 1) Барча иқтисодий субъектларнинг молиявий қонунчилик ва молиявий интизомга риоя қилишини назорат қилиш учун ташкил қилинган махсус назорат органларининг фаолияти. 2) Молиявий операцияларни мақсадга мувофиқлиги ва самарадорлигини таъминлаш мақсадидаги макро ва микродаражаларда молиявий бошқарув ва пул окимларини бошқаришнинг ажралмас элементи сифатида. 11

Иккала жиҳати ҳам ўзаро боғлиқ бўлиб, улар ўзларининг амалга ошириш мақсадлари, усуллари ва назорат субъектлари билангина фарқланадилар. Агар биринчи жиҳатда назоратнинг ҳуқуқий ва миқдорий томонлари қамраб олинса иккинчи ҳолатда асосий эътибор молиявий назоратнинг тахлилий томонларига қаратилади. Маъмурий буйрукбозлик тизими шароитида молиявий назоратни ташкил қилиш шакллари ва мақсади бошқарувчи маъмурият манфаатларига бўйсунар эди. Давлат назорати глобал характер касб этиб фискал мақсадларда амалга оширилар эди. Бозор иқтисодиёти шароитида бошқарув тизимида б ў лгани каби назорат тизимларини ҳ у қ у қ ий асослари ўзгармокда. Бундай шароитда назорат вертикал тизимдан горизонтал уст қ уртма асосида шакллантирилмокда. Аммо хар қандай ижтимоий - иқтисодий тузум шароитида ҳам давлат назорати са қ ланиб қ олиши ва умумий назорат тизимлари таркибида ў зига хос салмо қ га эга б ў лиши му қ аррар ҳол ҳисобланади. Жахон ҳамжамияти к ў п йиллик тажрибалари асосида давлат молиявий назоратини амалга оширишнинг асосий принципларини ишлаб чикди. Мазкур принциплар ҳалқаро олий аудит органлари ташкилоти (The International Organisation of Supreme Audit Institutions (INTOSAI)) томонидан ишлаб чиқилган. Бунга мустакиллик, объективлик, асослилик ва ошкоралик каби универсал принциплар киритилади. Назоратнинг мустакиллик принципи назорат қ илувчи органларнинг молиявий, ҳ у қ у қ ий мустакиллигини таъминланишини кўзда т у тади . Объективлик ва асослилик принципларида амалдаги қонунчиликка назоратчиларнинг с ў зсиз риоя қилиши, назоратчиларнинг тафтиш ишларини амалга ошириш андозалари бўйича иш фаолиятининг юқори профессионал даражаларда амалга ошириши кўзда тўтилади. 12

Ошкоралик принципида давлат назоратчиларини ижтимоий ва оммавий ахборот воситалари билан доимий ало қ аларини кўзда т у тилади. Мазкур умумий принциплардан кўра к ў прок амалий характер касб этувчи қуйидаги принциплар ажралиб чикади: - натижавийлик; - назорат субъектларини хаққонийлиги ; - ахборотларнинг асосланганлиги ва исботлилиги; - молиявий жинояти бўйича гумон қилинаётган шахснинг судгача айбсиз деб фараз қилиниши; - турли назорат органларининг ўзаро келишувчанлиги. 1 . Назоратнинг натижавийлиги нафакат давлат назоратчиларининг профессионаллик даражасига ва мустакил аудиторларга боғлиқ балки, амалга ошириладиган тафтиш ва текшириш ишларининг тартибига бевосита боғлиқдир. Комплекс тафтиш ў тказишни умумий қ абул қилинган тартиби назорат органларининг қуйидаги босқичма - босқич фаолиятини ў з ичига олади: - товар материал қийматликларнинг мавжудлиги ва сакланганлигини, тугалланмаган ишлаб чиқариш, яримфабрикатлар, офис ва бошқа жихозлар, пул маблағлари ва ҳисоб китобларни инвентаризация қилиш; - ҳужжатларни тўғри расмийлаштирилганлигини о ғ заки текшириш ( ҳ ужжат реквизитларини тўғри ва т ў лик т ў лдирилганлиги, ҳужжатларни текширишда ў рнатилган ме ъ ёрлар мувофи қ лиги, сифатсиз шакллантирилган ҳужжатларни аниқлаш). - молия-х ў жалик операцияларини ҳужжатларда т ў лик ва тўғри акс эттирилишини текшириш. Бирламчи ёзув бўйича таксировка(йигма миқдор кўрсаткичларни текшириш) ва контировка(бухгалтерия ҳисоби корреспонденцияларини тўғрилигини текшириш) амалга оширилади. Ҳисоб регистрларида, қайта ишлов жадвалларда, журнал ордерларда, 13

бош дафтарда ва бошқаларда бухгалтерия ёзувларинитўғри ва т ў лик акс эттирилганлиги текширилади; - ҳисоб - китоб кўрсаткичларини тўғри ҳ исо б ланишини текширилади(иш ҳақи, солиқлар, амортизация суммалари,захиралар, кредитлар учун фоизлар ва бошқалар); - мамлакат қонунчилигида кўрсатиб ўтилган бухгалтерия,молиявий, солиқ, статистик, с уғу рта, кредит ва бошқа ҳисоболарни шакллантиришнинг тўғрилиги текширилади. Назоратнинг бошқа шакллари масалан, ҳужжатли мавзули текшириш мувофик келувчи мах к ама, фирма маъмурияти томонидан аниқланадиган тар т ибда амалга оширилади(ички назорат амалга оширилганда). 2. Молиявий назоратнинг натижавийлиги молиявий коидабузарлик учун жорий қилинган жарималарга бевосита боғлиқдир. Молиявий назоратнинг шакллари қуйидаги мезонлар бўйича қуйидагича таснифлаш мумкин : - а малга ошириш тартиби бўйича - мажбурий(таш қ и), ташаббусли(ички) назорат; - ў казиш муддати бўйича - дастлабки, жорий(оператив), с ў н г ги назорат; - н азорат субъектлари бўйича - Президент, хукуматнинг қонун чиқарувчи ва Маҳаллий ў з- ў зини бошқарув органларининг назорати, молия - кр е дит органларининг назорати, ички назорат ва аудиторлик назорати. - н азорат объектлари бўйича- бюджет назорати, бюджетдан ташқари фондлар назорати, солиқ назорати, валюта назорати, кредит назорати, су ғ урта назорати, инвестицион назорат, пул массаси устидан назорат. Юқорида к ў риб ўтилган назоратнинг шакллари бўйича молиявий назорат бир катор усулларда амалга оширилади. Назорат ўт казиш усуллари қуйидагилардан ибора т дир: 14

-текшириш; -тад қ и қ қилиш; -назорат; -молиявий ҳолатни тахлил қилиш; -к у затиш(мониторинг); -тафтиш. Жисмоний ва юридик шахслар молиявий фаолияти бўйича мажбурий назорат мамлакатларнинг қонунчилиги асосида амалга оширилади. Бундай назорат турларига масалан қуйидагилар киритилади : -солиқ текширувлари; -бюджет маблағларидан мақсадли фойдаланиш назорати; -корхоналар ва ташкилотлар молиявий-бухгалтерлик ҳисоботлари маълумотларини мажбурий аудиторлик тасдиқлари бўйича молиявий назорат ва бошқалар. Ташаббусли(ички) молиявий назорат молиявий қонунчиликдан келиб чикади аммо тактик ва стратегик мақсадларга эришиш учун молиявий бошқарувнинг ажралмас қисми ҳисобланади. Дастлабки молиявий назоратмолиявий операциялар амалга оширилгунга кадар ўтказиладива молиявий коидабузарликлар бўйича огохлантиришларда муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади. У асосан маблағларни иқтисод килмасдан ва самарасиз сарфланишини олдини олиш учун қилинадиган ҳаражатларни асосланганлигини молиявий баҳолашни кўзда тутади. Бундай назоратга мисол сифатидамакродаражада мамлакат иқтисодиётини ривожланишини макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози асосида турли даражадаги бюджетларни тузиш ва тасдиклаш, бюджетдан ташқари фондларни молиявий режасини шакллантириш жараёнларини кўриб ўтишимиз мумкин. Микродаражада- молиявий режа ва смета, кредит ва касса буюртмалари, бизнес режанинг молиявий бўлимлари, прогноз балансларни тузиш ва бошқаларни ишлаб чиқиш жараёнларидир. 15

Жорий(оператив) молиявий назорат пулли шартномалар,молиявий операциялар, ссудалар беришва субсидиялар бериш ва қ тларининг ў зида амалга оширилади. Жорий молиявий назорат маблағларни олиш ва х аражат қилишда б ў лиши мумкин бўлган суистемолчиликлардан огохлантиради, молиявий интизомва пул ҳисоб китобларни ў з вактида амалга оширишга риоя қилишни мувофиклаштиради. Бунда асосий ролни бухгалтерлик хизмати уйнайди. С ў н г ги молиявий назорат молиявий ҳисоботлар ва бухгалтерлик ҳужжатларини тахлил ва тафтиш қилиш й ў ли билан амалга оширилади. Сўнгги молиявий назорат иқтисодий субъектларнинг молиявий фаолияти натижаларини, таклиф қилинган молиявий стратегия самарадорлигини баҳолаш, молиявий харажатларни башорат қилинган кўрсаткичлар бўйича солиштиришни кўзда тутади. Шу ўринда молиявий назоратнинг ўтказилиш вақтига кўра шаклларининг халқаро назарий асосларига тўхталадиган бўлсак бу борада хам фикрлар турлича эканлигини кўришимиз мумкин. Жумладан ўзбек олимлари А.В.Вахобов ва Т.С.Маликов ўзларининг “Молия” номли китобларида молиявий назоратнинг ўтказилиш вақтига кўра шаклларини кўйидагича таснифлаганлар 4 : 1.Дастлабки назорат. 2.Жорий назорат. 3.Навбатдаги (келгуси,сўнгги) назорат. Ушбу тилга олинган назорат шакллари бўйича ўхшаш фикрларни жуда кўплаб ўзбек ва ғарб олимлари асарларида хам кўришимиз мумкин. Лекин шу билан бирга бу борадаги бошқачароқ фикрларга хам дуч келишимиз мумкин. Жумладан юқорида ўзбек олимлари билан молиявий назорат хусусидаги фикрлари ўхшаш бўлган россиялик олимлар А.П.Зудилин ва Ф.Н. Ахмедовлар ўзларининг “Финансовый контроль” 4 А.В.Вахобов,Т.С.Маликов Молия Т:” Ношир” 2011. 126-бет 16

номли китобларида молиявий назоратнинг ўтказилиш вақтига кўра шаклларини иккига бўлишади. Улар: 1.Дастлабки молиявий назорат. 2.Якуний молиявий назоратдир 5 . Бу масала нисбатан муаммоли бўлиб хар бир иқтисодчини мухокамага чорлайди. Яна бир россиялик иқтисодчи олим Н.В.Миляков ўзининг “финансы” номли китобида эса худда шу масалага нисбатан юқоридаги икки қарама-қарши фикрларни мувофиқлаштирувчи фикр билдиради. Унинг фикрича молиявий назоратнинг ўтказилиш вақтига кўра шакллари учта бўлиб, улар дастлабки, жорий ва якуний назоратга бўлинади. Лекин жорий назорат кўп холларда тезкор хусусиятга эга бўлади ва у кўп холларда хужжатли ва камерал текширувлар асосида амалга оширилади хамда холат бўйича ёки маблағларни олиш ёки тўлаб берилиши жараёнида меъёрий-хуқуқий хужжатларга амал қилинишини назорати билан якунланади. Унинг фикрларидан шуни тушуниш мумкинки молиявий назорат ўтказилиш вақтига кўра уч шаклга эга лекин иккинчи шакл тезкор ва огохлантирувчи хамда айтиш мумкинки якуний назоратга ёрдамчи бўлган оралиқ хусусиятга эга. Уни бир қисмини дастлабки назоратга бошқа қисмини эса якуний назоратга ажратиш мумкин. Юқоридаги фикрлардаги қарама-қаршиликлар хар бир молиявий назорат шаклларига олимлар томонидан берилган тавсифларни хам ўрганишни тақозо қилмоқда. Чунки улар томонидан молиявий назоратнинг ўтказилиш вақтига кўра шаклларга ажратилиши уларнинг ўтказиладиган вақтидаги назорат қилиниши лозим бўлган назорат объектлари ва субъектларининг холатига хамда улар томонидан назорат органига тақдим қилинадиган хужжатларнинг шаклланишига қолаверса молиявий назорат амалга оширилиши жараёнида эътибор берилиши лозим бўлган жихатларнинг назорат мақсадини ўзида акс эттириш кўрсаткичларига боғлиқ бўлиши лозим. Шу маънода олимлар томонидан илгари 5 А.П.ЗудилинФ.Н. Ахмедов “Финансовый контроль” М Росийский университет 2000й. 17

сурилаётган фикрларни хар жихатдан таққослаш учун улар томонидан хар бир назорат шаклига берилган таърифларни таққослашимиз лозим. Хар уччала китоб муаллифларининг келтирган фикрлари бир-бирига нисбатан қайсидир жихатдан яқин ва шу билан бирга қайсидир жихатдан бир-бирига зидхамдир. Жумладан дастлабки назорат бўйича келтирилган фикрларнинг хар бирида молиявий операциялар амалга оширилишидан олдин ушбу амалларни бажаришга асос бўлувчи хужжатларни қонунлар ва бошқа меъёрий-хуқуқий хужжатларга мослигини назорат қилишга алохида урғу берилмоқда. Бу холатдан яна шуни хам пайқаш мумкинки бу назоратда кўпроқ молиявий мажбуриятлар шаклланишига асос бўлувчи фаолиятнинг хуқуқий ечимлари хусусида гап бормоқда. Хусусан А.В.Вахобов ва Т.С.Маликов бу назорат шаклига макро даражада ёндошадиган бўлсак бунга мисол сифатида мамлакат иқтисодий тараққиётининг макроиқтисодий кўрсаткичлари башоратлари асосида барча даражадаги бюджетларни тузиш ва тасдиқлаш жараёнини келтиришимиз мумкинлигини ўз асарларида ёзишади. Бундан ташқари улар бу шаклга микродаражада ёндошиб, бу назоратни молиявий режалар, ва сметаларни тузиш ва рўйхатдан ўтказиш жараёнларида кўришимиз мумкинлигини таъкидлашади. Демак бундан кўриниб турибдики бу назорат шакли пул маблағларини олиш ёки сарфлаш жараёнигача бўладиган жараёнларни ўз ичига олади. Жорий назорат хақидаги таърифларга назар ташлайдиган бўлсак бирмунча номувофиқликни кўришимиз мумкин бўлади. Чунки биз фикрларини ажратиб олган олимларнинг бу назорат шаклига муносабати турличадир. Жумладан ўзбек олимлари А.В.Вахобов ва Т.С.Маликовлар ўз китобларида бу назорат шаклини огохлангтирувчи назорат шакли деб атайди ва у асосан маблағларни олиш ва уларни сарфлаш жараёнида юзага келиши мумкин бўлган қонунбузарликлардан огохлантиради деб хисоблашади. Россиялик олимлар А.П.Зудилин ва Ф.Н. Ахмедовлар эса жорий назорат шаклини умуман тан олишмайди ва уни молиявий назорат 18

шакли сифатида келтиришмайди. Бу масалага бошқа бир Россиялик олим Н.В.Миляков нисбатан бошқачароқ ёндошади ва унинг фикрича молиявий назоратнинг ўтказилиш вақтига кўра жорий шакли мавжуд ва у пул маблағларини олиш ёки сарфлаш жараёнидаги молиявий хатоликларни тўхтатиш вазифасини бажарувчи тезкор назорат тури ва у кунлик амалга оширилади деб хисоблайди. Якуний назорат бўйича эса жадвал маълумотлари хамоханг тусга эга ва олимларнинг хар бири бунда назорат объекти батафсил назоратдан ўтиши ва бунда асосий эътибор унинг молиявий ва хужалик фаолияти бевосита назорат объектига чиқиб амалга оширилиши кўрсатиб ўтилади.Бу жараёнда ушбу назорат шаклини амалга ошириш учун махсус назорат органи ташкил қилиниши хамда у барча фаолият йўналишларини бухгалтерия хужжатлари ва бошқа хисобот хужжатларини хамда улар асосида хўжалик фаолиятини қонун хужжатлари ва бошқа меъёрий- хуқуқий хужжатларга тўғри келишини бундан ташқари якуний назоратдан олдинги назорат шаклларида назорат қилиш имконияти бўлмаган жихатларни ва фаолият турларини хам назоратдан ўтказишини алохида таъкидлашган. Ривожланган мамлакатларда молиявий назорат тизимлари қуйидаги элементларни ўз ичига олади: Мамлакат президенти ёки қонун чиқарувчи органига бевосита б ў йсинувчи бош ревизор - аудитор ма хк амаси. Мазкур мах к аманинг бош мақсади – давлат мабла ғ лари жамланиши ва сарфланиши устидан умумий назорат ў тказиш ҳисобланади. Давлатнинг солиқли даромадларини шаклланишини назорат қ илувчи президентга ва хукуматга б ў йсинувчи ваколатли орган. Ҳисобот ҳ ужжатларини т ўғ рилиги ва молиявий операцияларни қонунийлигини текширувчи тижорат асосида фаолият юритувчи нодавлат молиявий назорати хизмати. 19

Асосий вазифаси ҳ аражатларни к амайтириш, молиявий о қ имларни о п тималлаштириш ва фойдани к ў пайтириш ҳисобланувчи ички назорат хизмати. Хориж тажрибасини аниқ давлатлар бўйича кўриб чиқсак янада фойлади бўлиши мумкин. Одатда ривожланган мамлакатларда молияни бошқариш бир қанча давлат органлари томонидан амалга оширилади. Хусусан, АҚШда бу вазифани молия вазирлиги (Ғазначилик билан бирга) бажаради. У давлатнинг вакили сифатида молия ва солиқ сиёсатини ишлаб чиқади, пул белгилари эмиссиясини амалга оширади, ички даромадни йиғиш, пул муомаласини назорат қилиш билан шуғулланади. АҚШда иккинчи молиявий муассаса Президент ҳузуридаги идоравий- бюджет бошқармаси ҳисобланади. У федерал бюджетнинг ҳаражат қисмини қисмини тузади ва молиявий дастурни ишлаб чиқади, бюджетни бошқариш бўйича оператив назоратни ташкил қилади ҳамда ижро хокимиятининг етакчи органи ҳисобланади. АҚШда бюджет ижросини молия вазирлиги, божхона хизмати ва спиртли ичимликлар, тамаки маҳсулотлари ҳамда ўқ отиш қуроллари бюросига бўлинган 6 . Буюк Британияда давлат молиясини бошқариш органи Ғазначилик ҳисобланади. У давлат бюджетини ишлаб чиқиш, тузиш ва бажариш устидан рахбарликни амалга оширади, солиқ сиёсати, молиявий-иқтисодий прогнозлаштириш, халқаро молиявий муносабатларни аниқлайди, давлат корхоналарида маблағларнинг сарфланиши устидан назоратни амалга оширади. Бюджетнинг божхона божи ва акциз қисми ижросини божхона божи ва акциз бошқармаси ишлаб чиқади. Германияда давлат молиясини органи бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: молия вазирлиги молия, солиқ, валюта ва кредит сиёсатини асосларини ишлаб чиқади. Унинг томонидан бюджет лойиҳаси ва ўрта муддатли молиявий режа тузилади, бюджетнинг касса ижросини амалга оширади, бюджет ижроси устидан назоратни ташкил қилади хамда бюджет 6 Ибрагимов А.К, Сугирбаев Б.Б “Бюджет назорати ва аудити” Инфоком.уз МЧЖ нашриёти. Тошкент 2010 й 20

тизими бўлинмаларида молиявий ресусрларни тақсимлаш асосларини ишлаб чиқади.Молияни бошқаришда идоравий молия вазирлигига бўйсунувчи молия бўйича Федерал идора ва давлат қарзлари бўйича Федерал бошқармалар амалга оширади. Биринчи идора корхоналарнинг солиқларини текшириш, чет эл капитал қўйилмаларини солиққа тортиш,икки ёқлама солиққа тортиш муаммосини бартараф этиш билан шуғулланади,иккинчиси эса бюджет дефицитини молиялаштириш вва қарзларни қоплаш ҳамда чиқариш бўйича операцияларни амалга оширади. Францияда молияни бошқариш иқтисодиёт, молия ва бюджет вазирлиги томонидан амалга оширилади. Унинг функциясига қуйидагилар киради: давлат бюджетини ишлаб чиқиш ва унинг ижросини назорати, бюджет касса ижроси, солиқ, бож ва тушумларни йиғиш назорати, давлат билан корхона ўртасидаги боғлиқлик, яъни акционер, кредитор ёки кафолат берувчи сифатидаги фаолиятни амалга оширишда, жамоатчилик ҳисоби ва назорати. Италияда молияни бошқариш билан 4 та орган шуғулланади: Ғазначилик-давлат ҳаражатлари ва молиявий назорат. Молия вазирлиги- даромадлар, бюджет ва режалаштириш вазирлиги-давлат бюджетини тузиш ва молиявий ресурсларни кординация қилиш билан, ички ишлар вазирлиги махаллий молия. Умуман, жахон амалиётида молиявий назоратни 2 асосий модели мавжуддир. Англо-саксон модели асосидаги молиявий назорат утказувчи мамлакатларда назорат органларининг фаолияти утказилган текширув(тафтиш) натижалари ҳақидаги ҳисоботларни тайёлаш билан чегараланади. Молиявий коидабузарликлар бўйича жарималар ҳақидаги масалалар маъмурий ва суд органларида куриб ўтилади. Француз модели асосида иш юритувчи мамлакатларда эса молиявий назоратни утказишда назорат органлари бир канча суд функцияларини ҳам ижро этадилар яъни молиявий коидабузарликлар бўйича шахснинг 21

айбдорлик даражасини аниқлаш хукукига, молиявий зарарларни коплашни талаб қилиш хукукларига эга бўладилар. Молиявий назорат тизимларига дахлдор қонунлар кабул қилишда давлатлар тажрибаси ҳисобга олиниши лозим. Хар бир мамлакатда бўлгани каби Ўзбекистон Республикасида ҳам назорат фаолияти бўйича қонунлар мавжуддир. 2.2 Мамлакатимизда давлат молиявий назоратини таъминлашнинг ҳуқуқий асослари. Мамлакатимизда молиявий назоратнинг ҳуқуқий асоси ҳақида гап кетганда аввало Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексини тилга олиш лозим. Ушбу кодекснинг 3-моддасида давлат молиявий назоратига -“ бюджет тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг ижроси устидан назоратни амалга ошириш мақсадида молиявий назорат объектларининг бухгалтерия, молия, статистика, банк ҳужжатлари ва бошқа ҳужжатларини ўрганиш ҳамда таққослаш” деб таъриф берилган. Шунингдек, кодекснинг 9-бўлими “ Бюджет тизими бюджетларининг ижросини назорат қилиш” деб номланади ва 26 ва 27-бобларнинг 170-186 моддаларида айнан давлат молиявий назорати ёритилган. Хусусан, 170-моддада Давлат молиявий назоратини умумий қоидалари белгиланган бўлиб, унга кўра д авлат молиявий назорати бюджет тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг молиявий назорат объектлари томонидан бузилиши ҳолларини аниқлаш, бартараф этиш ва унга йўл қўймаслик, шунингдек бюджет соҳасида коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш мақсадида давлат молиявий назорат органлари томонидан амалга оширилиши келтирилган. Шу билан бирга д авлат молиявий назорати: республика даражасида – Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг, давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг ва 22

Ўзбекистон Республикаси республика бюджетидан молиялаштириладиган бюджет ташкилотлари бюджетдан ташқари жамғармаларининг шакллантирилиши ҳамда ижро этилиши устидан; маҳаллий даражада - Қорақалпоғистон Республикаси бюджетининг, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларининг, Қорақалпоғистон Республикаси бюджетидан, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларидан молиялаштириладиган бюджет ташкилотлари бюджетдан ташқари жамғармаларининг шакллантирилиши ҳамда ижро этилиши устидан амалга оширилади. Давлат молиявий назорат органлари давлат молиявий назоратини давлат молиявий назорат органлари ёки ваколатли орган томонидан тасдиқланадиган назорат қилиш йиллик режаларига мувофиқ амалга оширади. 1-расм. Бюджет кодексига асосан давлат молиявий назорати органлари таркиби 7 . 1-расм маълумотларидан кўриш мумкинки, Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва унинг тасарруфидаги ваколатли органлар. давлат бюджетининг ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг даромадлари қисми 7 Расм Бюджет кодекси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган. 23Солиқ хизмати органлари Ҳисоб палатаси Молия вазирлиги

бўйича берилган ваколатлар доирасида давлат солиқ хизмати органлари давлат молиявий назорат органларидир. Бу ўринда яна бир муҳим масала бу давлат молиявий назорати принципларидир. Бюджет кодексининг 172-модда сида д авлат молиявий назорати принциплари белгиланган. 2-расм. Бюджет кодексида белгиланган давлат молиявий назорати принциплари 8 . 2-расм маълумотларидан билиш мумкинки, давлат молиявий назоратини ўтказишнинг қонунийлиги ва мустақиллиги, шунингдек давлат молиявий назорати натижаларининг ишончлилиги ва холислиги давлат молиявий назоратининг принципларидир. 8 Расм Бюджет кодекси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган. 24давлат молиявий назорати принциплари мустақиллик ишончлилик холислик қонунийлик

Бу ўринда давлат молиявий назорати усуллари ҳам катта аҳамиятга эга. 4-расм. Бюджет кодексида белгиланган давлат молиявий назорати усуллари 9 . 4-расм маълумотларини тахлил қилиш шуни кўрсатмоқдаки, д авлат молиявий назоратининг усуллари қуйидагиларга бўлинади: 1.Ҳужжатларни текшириш ҳажмига қараб: 9 Расм Бюджет кодекси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган. 25Давлат молиявий назоратининг усуллари Ҳужжатларни текшириш ҳажмига кўра Назоратнинг мақсадга йўналтирилганлиги ва предметига кўра Молиявий назорат объектининг муайян давр учун молиявий-хўжалик фаолиятининг барча йўналишларини назорат қилишКомплекс назоратТекширилаётган давр учун барча бухгалтерия, молия, статистика, банк ҳужжатлари ва бошқа ҳужжатларни назоратқилишЁппасига назорат Молиявий назорат объектининг муайян давр учун айрим масалалар бўйича фаолиятини назорат қилишМавзулин азоратМуайян давр учун бухгалтерия, молия, статистика, банк ҳужжатлари ва бошқа ҳужжатларнинг айрим қисмларини назорат қилишТанлов асосидаги назорат Операциялар ягоналиги билан ўзаро боғлиқ бўлган ва турли молиявий назорат объектларида турган ҳужжатларни солиштиришни ўз ичига олган текширишМуқобилн азорат

ёппасига назорат — текширилаётган давр учун барча бухгалтерия, молия, статистика, банк ҳужжатлари ва бошқа ҳужжатларни назорат қилиш; танлов асосидаги назорат — муайян давр учун бухгалтерия, молия, статистика, банк ҳужжатлари ва бошқа ҳужжатларнинг айрим қисмларини назорат қилиш. 2.Н азоратнинг мақсадга йўналтирилганлиги ва предметига қараб: комплекс назорат — молиявий назорат объектининг муайян давр учун молиявий-хўжалик фаолиятининг барча йўналишларини назорат қилиш; мавзули назорат — молиявий назорат объектининг муайян давр учун айрим масалалар бўйича фаолиятини назорат қилиш; муқобил назорат — операциялар ягоналиги билан ўзаро боғлиқ бўлган ва турли молиявий назорат объектларида турган ҳужжатларни солиштиришни ўз ичига олган текшириш, бундан тадбиркорлик субъектлари мустасно. Шунингдек, Бюджет кодексида хар бир молиявий назорат органинининг молиявий назорат ўтказиш билан боғлиқ ваколатлари ёритилган бўлиб улар ҳусусида қуйида батафсил тўхталиб ўтмоқчимиз. 1.Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси томонидан амалга ошириладиган давлат молиявий назорат йўналишлари 1-жадвал маълумотларида келтирилган. Ушбу жадвалда Ҳисоб палатаси томонидан амалга ошириладиган ташқи аудит йўналишлари ёритилган бўлиб, бундан ташқари аниқ вазифа ва функциялар алоҳида меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда келтирилган. Худди Ҳисоб палатаси каби Бюджет кодексида Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги, Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликларининг молия бошқармалари, туманлар ва шаҳарлар ҳокимликларининг молия 26

бўлимлари томонидан амалга ошириладиган давлат молиявий назорати йзналишлари хам белгиланган. 1-жадвал. Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси томонидан амалга ошириладиган давлат молиявий назорат йўналишлари 10 № Молиявий назорат йўналишлари 1 Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети лойиҳаси параметрлари шакллантирилишини ва мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш устуворликларига уларнинг мувофиқлигини тизимли таҳлил қилиш 2 Қабул қилинаётган давлат дастурлари ва ҳудудий дастурларнинг молиялаштириш манбалари билан таъминланганлиги аудитини амалга ошириш 3 Бюджет тизими бюджетларига ҳамда белгиланган тартибда ташкил этилган бошқа жамғармаларга маблағлар тушумининг тўлиқлигини ўрганиш ва назорат қилиш 4 Бюджет тизими бюджетларининг ҳамда белгиланган тартибда ташкил этилган бошқа жамғармаларнинг даромадларини кўпайтириш захираларини замонавий ахборот-коммуникация технологияларини қўллаш орқали аниқлаш ва сафарбар қилиш 5 Бюджет тизими бюджетларининг ҳамда белгиланган тартибда ташкил этилган бошқа жамғармаларнинг амалга оширилаётган харажатлари самарадорлигини ва қонунийлигини аудитдан ўтказишни, барча даражаларда уларни қисқартириш бўйича захираларни аниқлаш 6 Бюджет тизими бюджетлари маблағлари ва давлатдан қарз олиш ҳисобидан амалга оширилаётган инвестиция лойиҳаларининг мақсадга мувофиқлигини ва асослилигини баҳолаш 7 Солиқ ва бюджет тўғрисидаги қонун ҳужжатларини янада такомиллаштиришга доир таклифлар ишлаб чиқиш, бюджетга оид режалаштиришнинг замонавий усулларини тизимли қоидабузарликларнинг сабабларини, шунингдек халқаро тажрибани умумлаштириш ва ўрганиш орқали жорий этиш 8 Ўзбекистон Республикасининг республика бюджети ва Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари ўртасидаги нисбат мақбуллигини, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг даромадга оид ваколатлари ва харажатларга доир мажбуриятлари чегараланишининг тўғрилигини баҳолашни, уларнинг молиявий жиҳатдан ўзини ўзи таъминлаши юзасидан таклифлар ишлаб чиқиш 9 Ўзбекистон Республикаси пул-кредит ва валюта сиёсатининг, Ўзбекистон Республикаси активлари ва мажбуриятлари ҳолатининг, олтин-валюта захираларини бошқаришнинг, шунингдек қимматбаҳо металлар ва қимматбаҳо тошлар билан амалга оширилаётган операцияларнинг ташқи аудитини амалга ошириш Белгиланганига кўра Ғазначилик бўлинмалари давлат молиявий назоратини: 10 Жадвал Бюджет кодекси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган. 27

бюджет ташкилотларининг ва бюджет маблағлари олувчиларнинг товарларни етказиб берувчилар (ишларни бажарувчилар, хизматлар кўрсатувчилар) билан Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари маблағлари ҳисобига тузилган шартномаларини харажатлар сметаларида кўрсатилган суммалар доирасида ҳамда белгиланган мақсадларга мувофиқ тузилганлиги устидан назорат қилиш асосида мажбурий рўйхатдан ўтказиш; Давлат молиявий назорати тизимида яна бир махсус орган борки у хам бўлса Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Давлат молиявий назорати бош бошқармаси ва унинг ҳудудий бошқармалари дир. Улар томонидан амалга ошириладиган давлат молиявий назорати турлари алоҳида саналади ва белгиланади. 2-жадвал. Ўзбекистон Республикаси Давлат молиявий назорати бошқармаси ва унинг ҳудудий бўлинмалари томонидан амалга ошириладиган давлат молиявий назорат йўналишлари 11 № Давлат молиявий назорати йўналишлари 1 Б юджет ва смета-штат интизомига риоя қилиниши 2 Б юджет тизими бюджетларининг харажатлари ижроси 3 Бюджет тизими бюджетларининг маблағлари ҳисобидан тўловларни амалга оширишнинг навбатлилиги, муддатларига риоя этилиши ва тўлиқлиги 4 Ривожланиш давлат дастурларини амалга ошириш учун марказлаштирилган манбалардан ажратиладиган маблағлардан мақсадли фойдаланилиши 5 Ўзбекистон Республикасининг чет элдаги дипломатик муассасалари томонидан чет эл валютасидаги маблағлардан тўғри ва мақсадли фойдаланилиши 6 Пенсиялар ва нафақалар тўғри тайинланиши, ҳисобланиши ва ўз вақтида тўланиши 7 Т иббий-меҳнат эксперт комиссияларининг фаолияти 8 Б юджет ссудалари ва кредит линияларидан мақсадли фойдаланилиши 9 Ўзбекистон Республикаси томонидан ёки унинг кафолати остида жалб қилинган кредитлардан (қарзлардан) мақсадли фойдаланилиши 10 И нсонпарварлик ёрдами ва техник кўмаклашиш маблағларидан мақсадли фойдаланилиши 11 Давлат харидлари бўйича тендер (танлов) савдоларининг тўғри ўтказилиши устидан давлат молиявий назорати 11 Жадвал Бюджет кодекси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган. 28

Шу ўринда яна бир масала шундаки давлат солиқ хизмати органлари томонидан амалга ошириладиган давлат молиявий назорати солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга оширади. Солиқ кодексига асосан солиқ назорати қуйидаги шаклларда амалга оширилиши белгиланган: солиқ тўловчиларни ҳисобга олиш; солиқ солиш объектларини ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларни ҳисобга олиш; бюджетга ва давлат мақсадли жамғармаларига тушумларни ҳисобга олиш; камерал назорат; хронометраж кўздан кечириш; хўжалик юритувчи субъектлар ходимларининг ҳисоботдаги сонининг ва ҳақиқий сонининг мувофиқлиги юзасидан мониторинг; солиқ текширувлари; мавзули экспресс-ўрганиш; фискал хотирали назорат-касса машиналарини қўллаш; акциз тўланадиган айрим турдаги товарларни маркалаш, шунингдек айрим корхоналарда молия инспектори лавозимини жорий этиш; солиқ мониторинги. Юқоридагилардан ташқари, Бюджет кодексида Давлат молиявий назорат органларининг ўзаро ҳамкорлиги, якуний назорат тарзидаги давлат молиявий назорати, давлат молиявий назорат органлари томонидан экспертлар ва мутахассисларни жалб этиш, давлат молиявий назоратини ўтказиш даврийлиги ва муддатлари, давлат молиявий назорати натижалари бўйича расмийлаштириладиган ҳужжатлар, давлат молиявий назорати натижаларини расмийлаштириш, молиявий назорат объекти мансабдор шахсларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ва давлат молиявий назоратини ўтказишдаги чекловлар белгиланган. 29

III. ТАДҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ Ушбу боб тадқиқотнинг муҳим бўлаги ҳисобланиб, тадқиқот методологияси тадқиқот мавзусини тўлиқ ёритиб бериши ва тадқиқот саволларига ечим топа олиши керак бўлади. Тадқиқот мақсадига эришишда маълумотлар қайси манбалардан олинганлиги ва уларнинг қай даражада ҳаққонийлиги муҳим рол ўйнайди. Тадқиқот мавзуси иқтисодий ўсиш, бюджет тизими бюджетлари даромадлар ва ҳаражатлар ўсиши, уларнинг таркиби,ўзгариши, давлат молиявий назорат натижалари билан боғлиқ экан миқдорий кўрсаткичлар аниқ ва уларни керакли манбалардан олишнинг ўзи кифоя. 3.1. Маълумотлар манбалари Тадқиқот саволлари юзасидан ривожланган мамлакатлар маълумотлари, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги, давлат Статистика қўмитаси маълумотлари ҳамда Ўзбекистонда мавжуд кутубхона каталоглари ва интернет манбалардан фойдаланилади. Шунингдек, расмий ҳисоботлар , ахборот-таҳлилий бюллетенлар, академик мақолалар ва интернет манбалари, халқаро ташкилотлар маълумотлар базаларидан фойдаланилади. 3.2. Тадқиқот дизайни Бу жараён тадқиқот тузилмаси бўлиб, тадқиқот парадигмаси сифатида позитивистик ва интерпревистик йўналиш қўлланилади. Тадқиқот муаммосини кўрсатиб бериш учун иккиламчи маълумотлар йиғилади. Чунки бунинг учун кўп вақт кетмайди. Кейин йиғилган маълумотларни тезда таҳлил қилиб, бошланғич тасвирни кўрамиз ва тадқиқот натижасида ушбу параметрларни ўзгаришини кўришимиз мумкин . Ушбу жараёнлар билан боғлиқ бўлган маълумотларнинг аксарият қисми рақамларда ифодаланганлиги инобатга олинадиган бўлса, асосан 30

миқдорий усуллардан шунингдек, таъсир қилувчи омилларни тавсифлаш ва тасвирлаш мақсадида сифат усулларидан ҳам фойдаланилади. 3.3. Тадқиқотда қўлланилган услублар Тадқиқотни амалга оширилишида ушбу тадқиқот йўналиши юртимизда давлат молиявий назорати самарадорлигини баҳолашнинг хориж тажрибасини қўллаш ҳамда бу жараённинг миқдорий ва сифат усуллари кенг қўлланилади.Тадқиқотда асосан таққослаш усулидан фойдаланилади. 3.4. Тадқиқотни ўтказиш учун зарур шароитлар Тадқиқот мавзуси юзасидан ривожланган мамлакатлар тажрибасини ўрганиш имкониятларининг мавжудлиги. Республика бўйича макроиқтисодий кўрсаткичлар, Давлат бюджети даромадлари ва ҳаражатлари кўрсаткичлари, 2018 йилда Молия вазирлиги Давлат молиявий назорати бош бошқармаси ва унинг ҳудудий бўлимлари томонидан ўтказилган молиявий назорат тадбирлари сонини ўрганиш ва уларни таҳлил қилиш имкониятлари бўлиши. Бунинг учун Ўзбекистон Республикаси давлат Статистика қўмитаси, Молия вазирлиги маълумотлари ва хисоботлари керак бўлади. 3.5. Тадқиқот жараёнида кутилаётган муаммолар ва уларнинг ечими Тадқиқот ишининг илмий янгилиги миллий иқтисодиётни барқарор ривожланишини таъминлашда юзага келаётган муаммоларни давлат молиявий ресурсларини марказлашган тарзда бошқариш ва давлат бюджетининг давлат молиявий назорати органлари томонидан ижро этиш жараёнида таъсирчан ва самарали молиявий назоратни таъминлаш орқали ҳал этишдан иборат. 31

3.6 . Тадқиқотдан кутилаётган илмий ва амалий натижалар Тадқиқот натижасига кўра, қуйидаги илмий ва амалий натижалар кутилмоқда: Илмий янгиликлар жумласига қуйидагилар киритишимиз мумкин: - бюджет маблағларидан фойдаланиш жараёнида амалга оширилаётган молиявий назорат турлари ва уларнинг мазмуни жихатидан мамлакатимиз ва хориж олимлари фикрлари хилма-хил эканлиги аниқланди; - бюджетлар ижросида давлат молиявий назорати тизимининг назарий асослари хам жахонда турлича эканлиги ва бунга хар бир давлатнинг тузилиши, иқтисодий холати каби ўзига хос жихатлари таъсир этиши асосланди; - мамлакатимизда бугунги кунда давлат молиявий назоратини унификациялашнинг самарадорлик кўрсаткичларини тахлил қилиш ва уларнинг мамлакатимиз бюджет ижроси тизимида тутган ўрнини бахолаш орқали уларга аниқликлар киритилди; - мамлакатимизда давлат молиявий назорати бўйича меъёрий- хуқуқий хужжатлар тахлил қилинди ва уларни такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилди; - давлат молиявий назорати фаолиятида фойдаланилаётган тахлил услублари ва уларнинг бошқа кўрсаткичлар билан боғлиқлилик даражаси асосланди; - давлат молиявий назорати бўйича ривожланган мамлакатлар тажрибалари ўрганилди хамда уларни мамлакатимизда бажарилиши бўйича амалга оширилган тахлиллар асосида хориж тажрибасини мамлакатимизда ижобий қўллаш имкониятлари баҳоланди. 32

IV.ТАҲЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР 4.1. Ўзбекистон Республикасида иқтисодий ўсиш ва давлат бюджети тахлили. Назарий жиҳатдан молия аввало мамлакатда яратилган миллий бойликнинг бир қисмини қайта тақсимлайди ва уни назорат қилади. Бу эса давлат молиявий назорати тахлили хақида сўз боришидан аввал миллий бойликни яратадиган иқтисодий ўсишни тахлил қилиш заруриятини юзага келтиради. Иқтисодий ўсишни эса хозирда ялпи ички маҳсулот кўрсаткичи орқали баҳоланади. Молиявий назоратни тахлилини амалга оширишда аввало шу давлат бюджети маблағларини шаклланишини кўрсатувчи “барометр” бўлган ялпи ички маҳсулотга эътибор қаратиш ва уни тахлил қилиш лозим. 2009 йил 2010 йил 2011 йил 2012 йил 2013 йил 2014 йил 2015 йил 2016 йил 2017 йил 2018 йил102.0103.0104.0105.0106.0107.0108.0109.0 108.1 108.5 108.3 108.2 108.0 107.2 107.4 106.1 104.5 105.1 Ялпи ички маҳсулот (ўтган йилга нисбатан фоизда) 5-расм. Ўзбекистон Республикаси ялпи ички маҳсулот н и ўсиш суръатлари 12 12 Расм Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди. 33

5-расм маълумотларини тахлил қилиш шуни кўрсатадики, мамлакатимизда ялпи ички маҳсулотнинг ўсиш тенденциясига эга ва охирги 2018 йилда бу кўрсаткич 5,1 фоиз атрофида бўлиши кутилмоқда. Охирги 10 йилликни тахлил қиладиган бўлсак бу кўрсаткич 2009 йилда 8,1 фоизга, 2010 йилда 8,5 фоизга, 2011 йилда 8,3 фоизга, 2012 йилда 8,2 фоизга, 2013 йилда 8,0 фоизга етган бўлса, 2014 йилдан бошлаб 8 фоизлик кўрсаткичдан пасайиб, шу йили 7,2 фоизга, 2015 йилда 7,4 фоизга, 2016 йилда 6,1 фоизга, 2017 йилда 4,5 фоизгача пасайган. Мамлакатимизда ялпи ички маҳсулот ўсишининг охирги йиллардаги ўзгаришлари асосан иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар ва ислоҳотлар сабабли юзага келмоқда дейиш мумкин. Хусусан 2017 йилдаги ўсишнинг охирги 10 йилликдаги энг паст нуқтасига тушишини валютанинг девалвацияси билан яъни ўрнатилувчи курсдан эркин бозор курсларига ўтилиши билан боғлаш мумкин. Бу эса ўз навбатида давлат бюджетига ҳам ўз таъсирини ўтказмасдан қолмаган. Бу холати 2018 йилда давлат бюджети даромадларининг кўпайишига хизмат қилган бўлиши мумкин. Умуман олганда ялпи ички маҳсулот ўсиши аввало давлат бюджетининг даромадлар ва ҳаражатлар қисмига боғлиқ равишда таъмир кўрсатади. Чунки ялпи ички маҳсулот таркибига давлат ҳаражатлари хам киритилади. Шу маънода давлат даромадлари ва ҳаражатларининг ўзгариши ялпи ички маҳсулотга боғлиқ бўлгани каби унинг нитажалари айнан ялпи ички маҳсулотни оширишга ёки пасайтиришга хизмат қилади. Мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришда бюджет маблағларини ўрни хар доим хам катта ахамият касб этиб келган ва бугунги кунда хам уни ўрни беқиёсдир. Буни янада кенгроқ тахлил қилиш учун аввало кейинги йиллардаги давлат бюджети даромадлари ва ҳаражатларини ўзгаришига назар ташлаш фойдали бўлади. 34

3-жадвал. Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети даромадлари ва ҳаражатлари таҳлили 13 . Кўрсаткичлар Йиллар 2014 йил 2015 йил 2016 йил 2017 йил 2018 йил * Даромад (млрд.сум) 31405,1 36493,3 41043,5 49681,0 79099,1 2018 йилга нисбатан улуши (%) 39,7 46,1 51,9 62,8 х Ҳаражат (млрд.сум) 31675,8 36257,3 40911,3 49343,7 79736,1 2018 йилга нисбатан улуши (%) 39,7 45,5 51,3 61,9 х * 2018 йил учун дастлабки маълумот 3-жадвал маълумотларини тахлил қилиш шуни кўрсатмоқдаки, давлат бюджет даромадлари ва ҳаражатлари кейинги 5 йилда ўсиб бориш тенденциясига эга. Жумладан, даромадлар 2014 йилда 31405,1 млрд. сўмни ташкил қилган бўлиб бу 2018 йилдаги даромадларнинг 39,7 фоизини ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич сумма 2015 йилда 36493,3 млрд сўм ёки 2018 йилга нисбатан 46,1 фоизни, 2016 йилда 41043,5 млрд сўм ёки 2018 йилга нисбатан 51,9 фоизни, 2017 йилда эса 49681,0 млрд сўм ёки 2018 йилга нисбатан 62,8 фоизни ташкил қилган. Бундан кўриниб турибдики 2018йилда давлат бюджети даромадлари 2014 йилга нисбатан қарийб 2,5 баробарга ортган. Ҳаражатлар қисмини тахлили қиладиган бўлсак, 2014 йилда 31675,8 млрд. сўмни ташкил қилган бўлиб бу 2018 йилдаги ҳаражатларнинг 39,7 фоизини ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич сумма 2015 йилда 36275,3 млрд сўм ёки 2018 йилга нисбатан 45,5 фоизни, 2016 йилда 40911,5 млрд сўм ёки 2018 йилга нисбатан 51,3 фоизни, 2017 йилда эса 49343,7 млрд сўм ёки 2018 йилга нисбатан 61,9 фоизни ташкил қилган. Бундан кўриниб турибдики 2018йилда давлат бюджети ҳаражатлари ҳам 2014 йилга нисбатан қарийб 2,5 баробарга ортган. Шу ва жадвалдаги бошқа 13 Жадвал Молия вазирлиги маълумотлари асосида муаллиф томонидан тўлдирилди. 35

маълумотларни диаграмма шаклида кўришимиз мумкин ва бу маълумотлардаги ўзгаришларни яққолроқ кўриш имконини яратади. 2014 йил2015 йил2016 йил2017 йил2018 йил 0.0 10000.0 20000.0 30000.0 40000.0 50000.0 60000.0 70000.0 80000.031405.1 36493.3 41043.5 49681.0 79099.1 31675.8 36257.3 40911.3 49343.7 79736.1 Даромад Ҳаражат 6-расм. Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети даромадлари ва ҳаражатлари таҳлили 14 . Шунингдек, мамлакатимизда амалга оширилаётган катта ислохотларда асосий эътибор мамлакатимиз ахолисини ижтимоий жиҳатдан қўллаб-қувватлашга қаратилмоқда. Бу холатни қарийб мустақиллигимизнинг дастлабки йиллариданоқ давлат бюджети маблағларидан фойдаланиш йўналишларида ижтимоий сохага катта эътибор берилганлигидан хам билишимиз мумкин бўлади ва бу ишлар хозир хам ўз долзарблигини йўқотмаган. Буни хар йилги давлат бюджети маблағларини 60 фоизга яқин қисми ижтимоий сохага йўналтирилаётганлигидан хам билишимиз мумкин. Бу жараёнда республиканинг барча худудларида давлат бюджетидан ажратилаётган маблағларни назорат қилишда маблағлар сарфланиш йўналишлари хам хал қилувчи ахамият этади. Жумладан Республика бўйича давлат бюджети 14 Расм Молия вазирлиги маълумотлари асосида муаллиф томонидан тўлдирилди. 36

маблағларидан ижтимоий сохани қўллаб-қувватланаётган экан бу борада олиб бориладиган молиявий назорат хам ижтимоий сохалар муаммоларини хал қилишга хамда назорат объектлари ва субъектларини белгилашда хам ижтимоий сохаларга хос белгиларга алохида эътибор қаратишни талаб қилмоқда. Давлат молиявий назорати босқичларини аниқлаштириш ва уларни тахлил қилишдан олдин бюджет маблағларидан фойдаланишда устувор сохаларни аниқлаб олиш катта ахамият касб этади. Статистик маълумотларда давлат бюджети ҳаражатлари таркиби қуйидаги йирик гуруҳларга бўлиб кўрсатилади: 1. Ижтимоий ҳаражатлар . 2. Нодавлат нотижорат ташкилотлари ва бошқа фуқоролик жамиятлари институтларини қўллаб-қувватлаш харажатлари. 3. Иқтисодиётга ҳаражатлар. 4. Марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари. 5. Давлат ҳокимияти, бошқарув органлари, адлия, прокуратура ва суд органларини ҳамда фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларини сақлаш харажатлари. 6. Бошқалар. Давлат бюджети ҳаражатларининг бундай бўлиниши аввало ҳаражатлар таркибидан келиб чиқиб, тузилган бўлса уларни таркиби ҳам алоҳида бўлиниб келтирилади. Давлат бюджети ҳаражатлари таркибини қуйидаги жадвал маълумотларидан тахлил қилишимиз мумин. 37

4-жадвал. 2015-2018 йилларда Давлат бюджети ҳаражатлари таркиби таҳлили (млрд.сўм) . 15 № Кўрсаткичлар 2015 йил 2016 йил 2017 йил 2018 йил жами ж амига нисбатан (%) ж ами ж амига нисбатан (%) ж ами ж амига нисбатан (%) ж ами ж амига нисбатан (%) Жами ҳаражатлар 36257,3 100,0 40911,3 100,0 49343,7 100,0 79736,1 100,0 Шу жумладан: 1 Ижтимоий ҳаражатлар: 21316,9 58,8 24101,6 58,9 27223,3 55,2 42658,9 53,5 1.1 Маориф (таълим) 12162,2 33,5 13831,7 33,8 15979,6 32,4 20631,9 25,9 1.2 Соғлиқни сақлаш 5218,5 14,4 5811,6 14,2 7330,0 14,9 9585,8 12,0 1.3 Маданият ва спорт 387,5 1,1 460,6 1,1 750,2 1,5 1345,5 1,7 1.4 Фан 216,7 0,6 238,2 0,6 275,5 0,6 441,1 0,6 1.5 Ижтимоий таъминот ва нафақалар 2250,2 6,2 2204,3 5,4 2673,9 5,4 3596,2 4,5 1.6 Уй-жойлар қуриш дастурини биргаликда молиялаштиришда иштирок этаётган банкларга кредит линияси 869,8 2,4 1335,5 3,3 214,0 0,4 3632,0 4,6 2 ННТ ва бошқа фуқоролик жамиятлари институтларини қўллаб-қувватлаш харажатлари 10,0 0,0 11,0 0,0 12,0 0,0 178,0 0,2 3 Иқтисодиётга ҳаражатлар 3821,3 10,5 4319,5 10,6 5280,7 10,7 7637,8 9,6 4 Марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари 1838,7 5,1 2089,1 5,1 3234,7 6,6 5400,4 6,8 5 Давлат бошқарув ва фуқароларнинг ўзини- ўзи бошқариш органларини сақлаш харажатлари 1605,9 4,4 1822,6 4,5 2429,7 4,9 3878,9 4,9 6 Бошқалар 7664,5 21,1 8567,5 20,9 11163,2 22,6 20142,4 25,1 15 Жадвал Молия вазирлиги статистик маълумотлари асосида муаллиф томонидан тўлдирилди. 38

4-жадвал маълумотларини тахлил қилиш мамлакатимиз давлат бюджетидан 2015-2018 йилларда амалга оширилган ҳаражатларнинг таркиби ва жами ҳаражатлардаги улуши тўғрисида маълумот олиш мумкин бўлади. Жумладан, 2015 йилда жами ҳаражатлар таркибида ижтимоий соҳа ҳаражатлари 21316,9 млрд.сўм ёки жамига нисбатан 58,8 фоизни, Нодавлат нотижорат ташкилотлари ва бошқа фуқоролик жамиятлари институтларини қўллаб-қувватлаш ҳаражатлари 10,0 млрд.сўмни ёки жамига нисбатан 0,03 фоизни, Иқтисодиётга ҳаражатлар 3821,3 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 10,5 фоизни, Марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш ҳаражатлар 1838,7 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 5,1 фоизни, Давлат ҳокимияти, бошқарув органлари, адлия, прокуратура ва суд органларини ҳамда фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларини сақлаш ҳаражатлари 1605,9 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 4,4 фоизни ташкил қилган бўлса бошқа яъни махфий характердаги ҳаражатлар 7664,5 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 21,1 фоизни ташкил қилган. Бу холат 2016 йилда жами ҳаражатлар таркибида ижтимоий ҳаражатлари 24101,6 млрд.сўм ёки жамига нисбатан 58,9 фоизни, Нодавлат нотижорат ташкилотлари ва бошқа фуқоролик жамиятлари институтларини қўллаб-қувватлаш ҳаражатлари 11,0 млрд.сўмни ёки жамига нисбатан 0,03 фоизни, Иқтисодиётга ҳаражатлар 4319,5 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 10,6 фоизни, Марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш ҳаражатлар 2089,1 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 5,1 фоизни, Давлат ҳокимияти, бошқарув органлари, адлия, прокуратура ва суд органларини ҳамда фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларини сақлаш ҳаражатлари 1822,6 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 4,5 фоизни ташкил қилган бўлса бошқа шу жумладан, махфий характердаги ҳаражатлар 8567,5 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 20,9 фоизни ташкил қилган. 2017 йилда эса жами ҳаражатлар таркибида ижтимоий соҳа ҳаражатлари 27223,3 млрд.сўм ёки жамига нисбатан 55,2 фоизни, Нодавлат 39

нотижорат ташкилотлари ва бошқа фуқоролик жамиятлари институтларини қўллаб-қувватлаш ҳаражатлари 12,0 млрд.сўмни ёки жамига нисбатан 0,02 фоизни, Иқтисодиётга ҳаражатлар 5280,7 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 10,7 фоизни, Марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш ҳаражатлар 3234,7 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 6,6 фоизни, Давлат ҳокимияти, бошқарув органлари, адлия, прокуратура ва суд органларини ҳамда фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларини сақлаш ҳаражатлари 2429,7 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 4,9 фоизни ташкил қилган бўлса бошқа яъни махфий характердаги ҳаражатлар 11163,2 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 22,6 фоизни ташкил қилган бўлса бу кўрсаткичлар 2018 йилнинг дастлабки маълумотларига кўра кескин ошиб, жами ҳаражатлар таркибида ижтимоий соҳа ҳаражатлари 42658,9 млрд.сўм ёки жамига нисбатан 53,5 фоизни, Нодавлат нотижорат ташкилотлари ва бошқа фуқоролик жамиятлари институтларини қўллаб-қувватлаш ҳаражатлари 178,0 млрд.сўмни ёки жамига нисбатан 0,2 фоизни, Иқтисодиётга ҳаражатлар 7637,8 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 9,6 фоизни, Марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш ҳаражатлар 5400,4 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 6,8 фоизни, Давлат ҳокимияти, бошқарув органлари, адлия, прокуратура ва суд органларини ҳамда фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларини сақлаш ҳаражатлари 3878,9 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 4,9 фоизни ташкил қилган бўлса бошқа шу жумладан, махфий характердаги ҳаражатлар 20142,4 млрд. сўмни ёки жамига нисбатан 25,1 фоизни ташкил қилганлигини кўришимиз мумкин. Жадвал маълумотларидан яна шуни кўриш мумкинки жами ҳаражатлар таркибида асосий ўринни ижтимоий соҳа ҳаражатлари эгаллар экан. Шунинг учун хам ижтимоий соҳа ҳаражатлари таркибини чуқурроқ тахлил қилиш зарурияти юзага келмоқда. Ҳаражатлар таркибида ижтимоий соҳа ҳаражатлари қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 40

1. Маориф (таълим); 2. Соғлиқни сақлаш; 3. Маданият ва спорт; 4. Фан; 5. Ижтимоий таъминот ва нафақалар; 6. Уй-жойлар қуриш дастурини биргаликда молиялаштиришда иштирок этаётган банкларга кредит линияси. Ижтимоий соҳа ҳаражатларини таркибини тахлил қилиш шуни кўрсатмоқдаки ўтган 4 йил давомида бу соҳага эътибор пасаймаган ва ҳаражатлар доимий ўсиб бориш йўналишига эга. Жумладан, 2015 йилда Маориф (таълим)га ҳаражатлар 12162,2 млрд.сўмни ёки жами ҳаражатларга нисбатан 33,5 фоизни ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич 2016 йилда 13831,7 млрд.сўмни ёки жами ҳаражатларга нисбатан 33,8 фоизни, 2017 йилда 15979,6 млрд.сўмни ёки жами ҳаражатларга нисбатан 32,4 фоизни, 2018 йилнинг дастлабки малумотларига кўра 20631,9 млрд.сўмни ёки жами ҳаражатларга нисбатан 25,9 фоизни ташкил қилмоқда. Худди шундай соғлиқни сақлашга ҳаражатлар 2015 йилда 5218,5 млрд.сўмни ёки жами ҳаражатларга нисбатан 14,4 фоизни ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич 2016 йилда 5811,6 млрд.сўмни ёки жами ҳаражатларга нисбатан 14,2 фоизни, 2017 йилда 7330,0 млрд.сўмни ёки жами ҳаражатларга нисбатан 14,9 фоизни, 2018 йилнинг дастлабки малумотларига кўра эса 9585,8 млрд.сўмни ёки жами ҳаражатларга нисбатан 12,0 фоизни ташкил қилиши кўрсатилган. Кейинги ўринларда Ижтимоий таъминот ва нафақалар бўлиб, унга ҳаражатлари 2015 йилда 2250,2 млрд.сўмни ёки жами ҳаражатларга нисбатан 6,2 фоизни ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич 2016 йилда 2204,3млрд.сўмни ёки жами ҳаражатларга нисбатан 5,4 фоизни, 2017 йилда 2673,9 млрд.сўмни ёки жами ҳаражатларга нисбатан 5,4 фоизни ташкил қилган бўлса 2018 йилнинг дастлабки малумотларига кўра 3596,2 41

млрд.сўмни ёки жами ҳаражатларга нисбатан 4,5 фоизни ташкил қилиши кутилмоқда. Жадвалдаги асосий катта улушга эга бўлган ҳаражатлар йўналиши бўйича ўзгаришларни диаграмма шаклида кўришимиз мумкин ва бу маълумотлардаги ўзгаришларни яққолроқ кўриш имконини яратади.Ижтимоий ҳаражатлар Иқтисодиётга ҳаражатлар Марказлаштирилган инвестициялар Давлат бошқаруви ва ўзини-ўзи бошқариш органлари Бошқалар 58.8 10.5 5.1 4.4 21.1 58.9 10.6 5.1 4.5 20.9 55.2 10.7 6.6 4.9 22.6 53.5 9.6 6.8 4.9 25.1 2015 йил 2016 йил 2017 йил 2018 йил 7-расм. Д авлат бюджети ҳаражатлари йирик гуруҳларининг ўзгаришлари таҳлили 16 . 7-расм маълумотларидан кўриниб турибдики, д авлат бюджети ҳаражатлари таркиби жамига нисбатан фоиз кўринишида катта ўзгаришларга юз тутмаган бўлсада маблағ кўришинида кескин ортган. 16 Диаграмма Молия вазирлиги маълумотлари асосида муаллиф томонидан тўлдирилди. 42

5-жадвал. 2015-2018 йилларда Давлат бюджети ҳаражатлари таркибининг ўзгариши таҳлили (млрд.сўм) . 17 № Кўрсаткичлар 2015 йил 2016 йил 2017 йил 2018 йил 2018 йилнинг 2017 йилга нисбати (%) 2018 йилнинг 2016 йилга нисбати (%) 2018 йилнинг 2015 йилга нисбати (%) Жами ҳаражатлар 36 257,3 40 911,3 49 343,7 79 736,1 161,6 194,9 219,9 Шу жумладан: 1 Ижтимоий ҳаражатлар: 21 316,9 24 101,6 27 223,3 42 658,9 156,7 177,0 200,1 1.1 Маориф (таълим) 12 162,2 13 831,7 15 979,6 20 631,9 129,1 149,2 169,6 1.2 Соғлиқни сақлаш 5 218,5 5 811,6 7 330,0 9 585,8 130,8 164,9 183,7 1.3 Маданият ва спорт 387,5 460,6 750,2 1 345,5 179,3 292,1 347,2 1.4 Фан 216,7 238,2 275,5 441,1 160,1 185,2 203,6 1.5 Ижтимоий таъминот ва нафақалар 2 250,2 2 204,3 2 673,9 3 596,2 134,5 163,1 159,8 1.6 Уй-жойлар қуриш дастурини биргаликда молиялаштиришда иштирок этаётган банкларга кредит линияси 869,8 1 335,5 214,0 3 632,0 1 697,0 272,0 417,6 2 ННТ ва бошқа фуқоролик жамиятлари институтларини қўллаб-қувватлаш харажатлари 10,0 11,0 12,0 178,0 1 483,3 1 618,2 1 780,0 3 Иқтисодиётга ҳаражатлар 3 821,3 4 319,5 5 280,7 7 637,8 144,6 176,8 199,9 4 Марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари 1 838,7 2 089,1 3 234,7 5 400,4 167,0 258,5 293,7 5 Давлат ҳокимияти, бошқарув органлари, адлия, прокуратура ва суд органларини ҳамда фуқароларнинг ўзини- ўзи бошқариш органларини сақлашхаражатлари 1 605,9 1 822,6 2 429,7 3 878,9 159,6 212,8 241,5 6 Бошқалар 7 664,5 8 567,5 11 163,2 20 142,4 180,4 235,1 262,8 17 Жадвал Молия вазирлиги статистик маълумотлари асосида муаллиф томонидан тўлдирилди. 43

5-жадвал маълумотларини тахлил қилиш шуни кўрсатмоқдаки, ҳақиқатдан ҳам д авлат бюджети ҳаражатлари таркиби жамига нисбатан фоиз кўринишида катта ўзгаришларга юз тутмаган бўлсада маблағ кўришинида кескин ортганлигини билиш мумкин. Жумладан, 2018 йилда жами ҳаражатлар таркибида ижтимоий соҳа ҳаражатлари 42658,9 млрд.сўм ёки жамига нисбатан 53,5 фоизни ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич 2017 йилга нисбатан суммада 156,7 фоизга, 2016 йилга нисбатан 177,0 фоизга, 2015 йилга нисбатан икки баробарга кўпдир.Худди шундай Нодавлат нотижорат ташкилотлари ва бошқа фуқоролик жамиятлари институтларини қўллаб-қувватлаш ҳаражатлари 2018 йилда 178,0 млрд.сўмни ёки жамига нисбатан 0,2 фоизни ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич 2017 йилга нисбатан суммада 1483,3 фоизга, 2016 йилга нисбатан 1618,2 фоизга, 2015 йилга нисбатан ўн саккиз баробарга кўпдир. Иқтисодиётга ҳаражатлари 2018 йилда 7637,8 млрд.сўмни ёки жамига нисбатан 9,6 фоизни ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич 2017 йилга нисбатан суммада 144,6 фоизга, 2016 йилга нисбатан 176,8 фоизга, 2015 йилга нисбатан икки баробарга ортган. Шунингдек, Марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш ҳаражатлари 2018 йилда 5400,4 млрд.сўмни ёки жамига нисбатан 6,8 фоизни ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич 2017 йилга нисбатан суммада 167,0 фоизга, 2016 йилга нисбатан 258,5 фоизга, 2015 йилга нисбатан 293,7 фоизга ёки қарийб уч баробарга ошганлигини кўришимиз мумкин. Давлат ҳокимияти, бошқарув органлари, адлия, прокуратура ва суд органларини ҳамда фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларини сақлаш ҳаражатлари 2018 йилда 3878,9 млрд.сўмни ёки жамига нисбатан 4,9 фоизни ташкил қилган бўлса бу кўрсаткич 2017 йилга нисбатан суммада 159,6 фоизга, 2016 йилга нисбатан 212,8 фоизга, 2015 йилга нисбатан 241,5 фоизга кўп демакдир. Юқоридаги барча фикрларни замирида молиявий назоратни таъминлашни омилларини аниқлаш ва улар орқали назоратни 44

самарадорлигини янада ошириш бўйича амалий таклифлар ишлаб чиқилиши ётади. Шу жихатдан кейинги ўринларда мамлакатимизда давлат бюджети маблағларидан фойдаланилиши жараёнида хозирги кунда амалдаги молиявий назоратни амалга оширадиган органлар функциялари ва фаолиятини тахлил қилишга харакат қиламиз. Бу ўз навбатида тадқиқотимизнинг самарали якунланишига сабаб бўлиши мумкин. 4.2 Давлат молиявий назорати органлари вазифалари, функциялари ва фаолияти натижалари тахлили. Мамлакатимизда хозирга кунда давлат молиявий назоратини амалга ошираётган органлари фаолиятига бахо бериш учун олдин уларга юклатилган вазифа ва функцияларни тахлил қилиш лозим бўлади. Буни Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси функцияларини тахлил қилиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Ушбу бошқарманинг функциялари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 24 октябрдаги 870-сонли қарорига 1- илова сифатида тасдиқланган “ Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Давлат молиявий назорати бош бошқармаси тўғрисида ”ги низомнинг 8-бандига мувофиқ Бош бошқарма ва унинг ҳудудий бошқармалари ўзларига юклатилган вазифаларга мувофиқ қуйидаги функцияларни бажаради: а) бюджет ташкилотларида бюджет маблағларини бошқариш ва бюджет ҳисобини юритиш бўйича махсус автоматлаштирилган дастурий маҳсулотлар воситасида бюджет ташкилотларининг молиявий фаолиятини доимий мониторинг қилиш соҳасида: харажатлар сметасига киритилган бюджетдан ажратиладиган маблағларни ҳаққонийлиги ва уларни амалдаги нормативларга мувофиқлиги юзасидан дастлабки назоратни ўтказиш; 45

меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича белгиланган разрядларга, лавозим маошлари, устамалар, иш ҳақига қўшимчалар ва бошқа тўловлар миқдорларига риоя этилиши устидан дастлабки назоратни амалга ошириш; ходимларнинг белгилаб қўйилган чекланган умумий сонига, ходимларнинг тоифалари ўртасидаги ўзаро нисбат нормативларига, намунавий штат нормативларига риоя этилиши юзасидан дастлабки назоратни амалга ошириш; тарификация рўйхатларини тузишнинг қонун ҳужжатлари билан белгиланган тартиби ва нормативларига риоя этилиши юзасидан дастлабки назоратни ўтказиш; б) бюджет қонунчилигига риоя этиш бўйича бюджет ташкилотлари билан тизимли асосда профилактика ишларини олиб бориш соҳасида: бюджет тизими бюджетлари харажатларини режалаштириш даврида профилактика ишларини кучайтириш ва унинг самарадорлигини ошириш; электрон тарзда бюджет тизими бюджетлари, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги жамғармалар маблағларининг ҳаракати тўғрисида тегишли манбалардан олинадиган маълумотларни таҳлил қилиш асосида молиявий ҳуқуқбузарликларни содир этилиши хавфи мавжуд бўлган молиявий назорат объектида профилактика ишларини олиб бориш; ҳудудий молия органлари ва ғазначилик бўлинмаларида бюджет қонунчилигига риоя этилишини таъминлаш юзасидан профилактика ишларини олиб бориш; в) бюджет ташкилотларида аниқланаётган пул маблағлари ва моддий бойликларни талон-тарож қилиш, камомадларга йўл қўйиш, харажатлар сметаси ва штатлар жадвалларини тузиш, тасдиқлаш ҳамда ижро этиш тартибини бузиш ва бюджет қонунчилигини бошқача тарзда бузиш ҳолатларини чуқур таҳлил қилиш ва уларни содир этиш шарт- шароитларини бартараф қилиш бўйича аниқ чора-тадбирларни ишлаб чиқиш соҳасида: 46

молиявий ҳуқуқбузарликлар профилактикасини олиб бориш учун маълумотлар базасини шакллантириш, умумлаштириш ва ҳисобини юритиш; бюджет тизими бюджетлари ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги жамғармалар маблағларидан фойдаланишда масофадан кузатиш тизимини ва камерал назоратни жорий этиш орқали текширишлар самарадорлигини ошириш; молиявий назорат ва ҳуқуқбузарликлар профилактикаси шакллари ҳамда усулларини янада такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш; аниқланаётган тизимли ва характерли молиявий ҳуқуқбузарликларни таҳлил қилиш ва уларни бартараф этиш юзасидан Давлат молиявий назоратини такомиллаштириш бўйича идоралараро кенгашга тегишли таклифлар киритиш; г) масофавий назоратни кенг кўламда қўллаш, замонавий ахборот технологиялари ва маълумотлар базаси воситасида текшириш объектлари ва мақсадларини аниқлаш йўли билан кам самарали тафтишларни қисқартириш билан бир вақтда бюджет ташкилотларини текшириш самарадорлигини ошириш соҳасида: бир ҳудуд ёки соҳада аниқланган характерли молиявий ҳуқуқбузарликлар юзасидан республика ҳудудидаги назорат объектларида тизимли текширишларни ўтказиш; молиявий ҳуқуқбузарликларнинг содир этилиш сабабларини ва уларга имкон яратувчи шарт-шароитларни бартараф этиш бўйича молиявий назорат объектларига тақдимномалар киритиш; бюджет тизими бюджетлари маблағларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш ва мақбуллаштириш бўйича таҳлилий ишларни амалга ошириш ҳамда тегишли таклифлар ишлаб чиқиш; д) Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети маблағлари ва бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармалари 47

маблағларидан фойдаланишда бюджет қонунчилигига ҳамда бюджет ва смета-штат интизомига риоя этилиши устидан молиявий назоратни амалга ошириш соҳасида: Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети ва бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармалари маблағларидан мақсадли фойдаланилишида бюджет ва смета-штат интизомига риоя этилиши устидан молиявий назоратни амалга ошириш; давлат инвестиция дастурларини амалга ошириш учун марказлашган манбалардан ажратилган маблағлардан мақсадли фойдаланилиши устидан молиявий назоратни амалга ошириш; ижтимоий нафақалар ва моддий ёрдам тўловлари учун ажратилган маблағлардан мақсадли фойдаланилиши устидан молиявий назоратни амалга ошириш; Ўзбекистон Республикасининг чет элдаги дипломатик муассасалари томонидан чет эл валютасидаги маблағлардан тўғри ва мақсадли фойдаланилиши устидан молиявий назоратни амалга ошириш; бюджет ссудаларидан мақсадли фойдаланилиши устидан молиявий назоратни амалга ошириш; бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармаларини шакллантириш ва улардан фойдаланиш тартибига риоя этилиши юзасидан давлат молиявий назоратини амалга ошириш; давлат харидлари соҳасидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши юзасидан молиявий назоратни амалга ошириш; қонун ҳужжатларининг аввалги тафтишда ёки текширишда аниқланган бузилиши ҳолларини бартараф этиш юзасидан назорат тартибидаги текширишларни ташкил этиш; давлат назорати ҳужжатларини умумлаштириш, улар юзасидан тегишли ахборотлар ва таклифлар тайёрлаш; давлат молиявий назорати натижаларида аниқланган хато- камчиликларни бартараф этиш, мақсадсиз ва ноқонуний харажатларни, 48

пул маблағлари ва товар-моддий бойликлар камомадини ундириш, назорат объекти айбдор шахсларини жавобгарликка тортиш юзасидан тақдимномалар тайёрлаш; назорат тадбирларини мувофиқлаштириш ва услубий жиҳатдан таъминлаш; маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритиш, қонунда кўзда тутилган маъмурий жазо қўллаш тўғрисидаги қарорларни ижро этилишини ташкиллаштириш; давлат молиявий назорати натижалари бўйича ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга топширилган материаллар ҳаракатини мониторинг қилиш; е) Ўзбекистон Республикаси томонидан ёки унинг кафолати остида жалб қилинган кредитлардан (қарзлардан), шунингдек инсонпарварлик ёрдами ва техник кўмаклашиш маблағларидан мақсадли фойдаланилиши устидан молиявий назоратни амалга ошириш соҳасида: Ўзбекистон Республикаси томонидан ёки унинг кафолати остида жалб қилинган кредитлардан (қарзлардан) ва кредит линияларидан мақсадли фойдаланилиши юзасидан молиявий назоратни амалга ошириш; инсонпарварлик ёрдами ва техник кўмаклашиш маблағларидан мақсадли фойдаланилиши юзасидан молиявий назоратни амалга ошириш; инвестиция лойиҳалари учун бюджет тизими бюджетлари ҳамда грант маблағлари ҳисобидан ажратилган маблағларнинг мақсадли сарфланиши, лойиҳа-смета ҳужжатларига риоя этилиши устидан давлат молиявий назоратини амалга ошириш; ж) давлат мақсадли ва бошқа жамғармалари, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги жамғармалар маблағларидан фойдаланишда қонунчиликка риоя этилиши устидан назоратни амалга ошириш соҳасида: 49

давлат мақсадли жамғармалари, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги жамғармалар маблағларидан фойдаланилиши юзасидан молиявий назоратни амалга ошириш; Ўзбекистон Республикаси Автомобиль йўллари давлат қўмитаси ва унинг таркибидаги ташкилотларни сақлаш учун Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Республика йўл жамғармасидан ажратилган маблағларидан мақсадли фойдаланиши юзасидан молиявий назоратни амалга ошириш; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Республика йўл жамғармаси маблағлари ҳисобидан буюртмачи- ташкилотларга ажратилган маблағлардан мақсадли фойдаланилиши юзасидан молиявий назоратни амалга ошириш; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Республика йўл жамғармасининг маблағлари ҳисобидан йўл ва бошқа объектларда бажарилган қурилиш, реконструкция, капитал таъмирлаш ва эксплуатация (жорий таъмирлаш, сақлаш, қиш мавсумида сақлаш ва кўкаламзорлаштириш) ишлари ҳажмлари ҳисоботларда ва ҳақиқий харажатлар бухгалтерия ҳужжатларида тўғри акс эттирилганлиги, шунингдек хом ашё ва бошқа материалларни амалдаги нормативларга асосан ҳисобдан чиқарилишини текшириш; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш жамғармасидан буюртмачи-ташкилотни сақлаш учун ажратилган маблағлардан мақсадли фойдаланилиши юзасидан молиявий назоратни амалга ошириш; мелиоратив дастур доирасида суғориладиган ерларни мелиоратив ҳолатини яхшилаш тадбирлари учун ажратилган маблағларни қуриш, реконструкция қилиш ва таъмирлаш-тиклаш ишларига мақсадли сарфланиши ҳамда бажарилган ишлар ҳажмларини ҳисоботларда ва ҳақиқий харажатларини бухгалтерия ҳужжатларида тўғри акс эттирилганлиги юзасидан молиявий назоратни амалга ошириш; 50

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш жамғармасининг мелиоратив техникасини сотиб олиш учун ажратилган (узоқ муддатли имтиёзли лизинг, қарз) маблағларидан мақсадли фойдаланишни текшириш; Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси маблағларини мақсадли сарфланиши юзасидан молиявий назоратни амалга ошириш; фуқароларга пенсиялар, ижтимоий нафақалар, компенсация ва бошқа тўловларни тўғри тайинланиши, ҳисобланиши, ўз вақтида молиялаштирилиши ва тўланиши устидан молиявий назоратни амалга ошириш; ташкилий-ҳуқуқий шаклидан қатъи назар, ташкилотлардаги фуқароларнинг пенсия йиғмажилдларида мавжуд бўлган иш стажини тасдиқловчи ва иш ҳақи тўғрисидаги ҳужжатлар тўғрилиги ва ҳаққонийлигини текшириш; тиббий-меҳнат эксперт комиссиялари хизмати фаолиятини назорат қилиш; шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларига жамғариб бориладиган мажбурий пенсия бадалларининг тўғри ва тўлиқ ҳисоблаб чиқарилиши, ўз вақтида тўланиши ҳамда Ўзбекистон Республикаси Давлат-тижорат Халқ банки ва унинг филиалларида фуқароларнинг шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларидаги маблағларидан мақсадли фойдаланилиши ҳамда фоизлар тўғри ҳисоблаб чиқарилиши устидан молиявий назоратни амалга ошириш; Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Бюджетдан ташқари таълим ва тиббиёт муассасаларининг моддий-техника базасини ривожлантириш жамғармаси маблағларини мақсадли сарфланиши юзасидан молиявий назоратни амалга ошириш; 51

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Қишлоқ хўжалигини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш жамғармаси маблағларининг ҳисоб-китобларга асосланган ҳолда тўлиқ ва ўз вақтида ўтиши ҳамда улардан мақсадли фойдаланилишини назорат қилиш; Ўзбекистон Республикаси Бандликка кўмаклашиш давлат жамғармаси, Хусусийлаштирилган корхоналарга кўмаклашиш жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Оролбўйи минтақасини ривожлантириш жамғармаси, Республика мақсадли китоб жамғармаси, «Сув таъминоти ва канализация тизимларини ривожлантириш» жамғармаси ва қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа жамғармалар маблағларини мақсадли сарфланиши юзасидан молиявий назоратни амалга ошириш; ж 1 ) пахта тозалаш корхоналарида ҳисобга олиш ва ҳисоботнинг ҳаққонийлиги устидан давлат назоратини амалга оширилишини таъминлаш соҳасида: пахта хом ашёсини қабул қилиш, қайта ишлаш ва тайёр маҳсулотларни реализация қилиш жараёнларини замонавий ахборот- коммуникация технологиялари орқали мониторинг қилиш ва профилактика тадбирларини ташкиллаштириш; пахта хом ашёсини қайта ишлашдан олинган тайёр маҳсулотлар ҳақиқий миқдорини ҳамда ишлаб чиқариш куйиндиларининг тасдиқланган нормативларга мувофиқлигини текшириш; қабул қилинган пахта хом-ашёси ва уни қайта ишлашдан олинган тайёр маҳсулотлар ҳаракати ҳисоби ва ҳисоботлари ҳаққонийлигини назорат қилиш; қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларидан қабул қилинган пахта хом ашёси учун амалга оширилган якуний ҳисоб-китобларнинг тўғрилиги юзасидан назорат олиб бориш; 52

тайёрланган уруғлик чигитларнинг техник талаблар ҳамда навларни жойлаштиришнинг белгиланган топшириқларга мувофиқлиги юзасидан назоратни амалга ошириш; маълумотлар базасини шакллантириш, умумлаштириш ва ҳисобини юритиш орқали қонун бузилиши ҳолатлари олдини олиш бўйича профилактика ишларини олиб бориш; з) ўз ваколатлари доирасида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш ҳамда уларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига риоя этилишини таъминлаш соҳасида: жисмоний ва юридик шахсларнинг, шунингдек молиявий назорат объектларининг (давлат молиявий назорати натижалари бўйича эътирозлар) мурожаатларини кўриб чиқиш (ўрганиш ва текшириш); келиб тушган ва кўриб чиқилган (ўрганилган, текширилган) мурожаатларини умумлаштириш, таҳлил қилиш ва уларнинг натижалари бўйича тегишли чоралар кўриш; и) молия инспектори лавозими жорий этилган корхоналарда акциз солиғини тўғри ҳисобланиши ва ўз вақтида тўланиши юзасидан назорат ўрнатиш соҳасида: молия инспекторлари фаолиятини мувофиқлаштириш; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан рўйхати тасдиқланадиган корхоналарда алоҳида маҳсулот турлари бўйича акциз солиғини тўғри ҳисобланиши ва ўз вақтида тўланишини назорат қилиш; акциз солиғи тўланадиган айрим турдаги товарларнинг акциз маркалари билан тўлиқ маркаланиши ва олинган акциз маркалари сонининг ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ҳажмига мувофиқлигини таққослаб бориш; акциз солиғи солинадиган айрим турдаги маҳсулотларни сотилиши бўйича белгиланган тартибларга амал қилиниши юзасидан назорат ўрнатиш; 53

ҳар ойда акциз маркаларининг ҳақиқатда мавжудлигини хатлаш, шикастланган акциз маркаларини йўқотишга топширишдан олдин уларни сонини бухгалтерия ҳисоботларига мувофиқлигини ўрганиш; ҳақи олдиндан тўланмаган маҳсулотни истеъмолчига юклаб жўнатилиши, акциз солиғи бўйича ҳисобот бузиб кўрсатилиши, акциз солиғи ҳисобланиши ва тўланиши ҳамда акциз маркалари билан маркалаш тартибини бузилиши, ўсимлик ёғи корхоналарида тайёр маҳсулот чиқишининг белгиланган нормативлари бажарилмаслиги ҳоллари тўғрисида тегишли чора-тадбирлар кўриш учун ваколатли органларни тезкор хабардор қилиш. Бош бошқарма ва унинг ҳудудий бошқармалари қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа функцияларни ҳам бажариши мумкин. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 21 августдаги ПҚ-3231-сонли “Т аълим ва тиббиёт муассасаларини молиялаштириш механизмини ҳамда давлат молиявий назорати тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида ”ги қарорига асосан Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги, Соғлиқни сақлаш вазирлиги, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази ҳамда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасида ички аудит ва молиявий назорат хизматлари ташкил этилган ва уларнинг асосий вазифалари этиб қуйидагилар белгиланган: а) марказлаштирилган молия-бухгалтерия хизматларининг - марказлаштирилган тартибда қуйи муассасаларнинг харажатлар сметаси тузилиши ва ижро этилишини, иш ҳақининг ҳисобланиши ва тўланишини, товар, иш ва хизматларнинг харид қилинишини, бюджет ва бюджетдан ташқари маблағлар ҳисобининг юритилишини таъминлаш, шунингдек, уларнинг фаолияти профили бўйича товарлар (ишлар, хизматлар) реализациясидан тушадиган даромадлар мониторингини юритиш; 54

б) республика даражасидаги ҳамда ҳудудий ички аудит ва молиявий назорат хизматларининг — бюджет маблағларининг ноқонуний сарфланиши ва талон-торож қилиниши ҳолатларининг қуйидаги йўллар билан профилактикасини таъминлаш ва уларнинг олдини олиш: буйсунувидаги муассасаларда харажатлар сметасини режалаштириш ва унинг ижроси, бюджет ҳисобининг юритилиши, тендер (танлов) савдоларининг ўтказилиши ва шартномалар тузилиши устидан мониторинг қилиш; буйсунувидаги муассасалар ва марказлаштирилган молия- бухгалтерия хизматлари раҳбарларига бюджет ҳисоби ва ҳисоботи тизимини такомиллаштириш, асоссиз дебитор ва кредитор қарздорликларга йўл қўймаслик, бюджет интизомини мустаҳкамлаш, бюджет маблағларидан фойдаланиш, шу жумладан товарлар, иш ва хизматларни харид қилиш самарадорлигини ошириш, шунингдек, марказлаштирилган молия-бухгалтерия хизматларининг ходимлари таркибини мустаҳкамлаш масалалари бўйича тавсиялар тайёрлаш; қонунни бузиш ҳолатларини, уларни содир этишга имконият яратувчи сабаблар ва шарт-шароитларни бартараф этиш тўғрисида қуйи муассасаларга бажарилиши мажбурий бўлган тақдимномалар киритиш. Функцияларни ўрганиш шуни кўрсатмоқдаки кўпгина молиявий назорат органлари функциялари ўхшаш ва такрорланган. Бу эса ўз навбатида молиявий назоратни унификациялашни аввало уларнинг вазифа ва функцияларини аниқ чегаралашдан бошлаш кераклигини кўрсатмоқда. Хозирги кундаги давлат молиявий назорати натижалари бўйича маълумотларни топиш мушкул вазифа ҳисобланади. Чунки уларнинг аксарияти махфий ва очиқ маълумотлар таркибида мавжуд эмас. Шунинг учун ҳам фақатгина Молия вазирлиги Давлат молиявий назорати бош бошқармасининг 2018 йил давомида амалга оширган фаолияти бўйича 55

маълумотлар мавжуд ва уларни 6-жадвал маълумотлари орқали тахлил қилишимиз мумкин. 6-жадвал. Давлат молиявий назорати бош бошқармаси томонидан 2018 йилда амалга оширилган молиявий назорат тадбирлари ва уларнинг натижалари тўғрисида маълумот 18 . Давр Молиявий назорат ўтказилган ташкилотлар сони (дона) Аниқланган ўзлаштириш, камомад ва камчиликлар ташкилот со ни (дона) суммаси (млрд.сўм) 2018 йилнинг 1-чораги 844 661 33 2018 йилнинг 2-чораги 1993 1673 246,2 2018 йилнинг 3-чораги 1334 1111 16,6 2018 йилнинг 4-чораги 1969 1717 29 Жами 6140 5162 324,8 Жадвални тахлил қилиш шуни кўрсатмоқдаки молиявий назорат тадбирлари натижасида аниқланган ўзлаштириш ва камомадлар суммаси 324,8 млрд сўмни ташкил қилмоқда ва бу катта маблағ ҳисобланади. Хусусан бу маблағ 2018 йилда давлат бюджетидан фанга йўналтирилган маблағнинг қарийб 75 фоизини ташкил қилади. Молиявий назоратни унификациялаш орқали ўзлаштириш ва камомадларни кескин камайтиришга харакат қилиниши лозим бўлади. 18 Жадвал Молия вазирлиги маълумотлар асосида муаллиф томонидан тайёрланди. 56

V . ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР 5.1. Тадқиқотнинг асосий илмий ва амалий янгилиги ҳамда натижалари . Бугунги кунда мамлакатимизда давлат бюджети ижросини ташкил қилиш масаласига хар доимгидан хам кўпроқ эътибор қаратилмоқда.Чунки хар қандай мамлакат ёки давлат ўз олдида турган вазифаларни бажариши учун зарур бўлган моддий-молиявий шарт-шароитни таъминлаши зарур. Давлат ўз вазифаларини бажариш жараёнида бир қатор харажатлар қилиши зарур. Бу харажатлар, энг аввало, мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш учун белгиланади. Бу умумдавлат харажатлари бюджет оркали шакллантирилади. Давлат бюджетининг иқтисодий тушунчаси умумжамият микёсида марказлашган ва давлат иштирокида тўпланган ва сарфланган молиявий ресурларни англатади. Шу маънода хозирги кунларда давлат бюджетини ахоли турмуш даражаси ва унинг яхшиланишига бўлган таъсири тобора кучайиб бормоқда. Бу ўринда давлат бюджети ижросини тезлигини ошириш, маблағларни мақсадли сарфланишини таъминлаш нафақат давлатни ўз вазифаларини бажаришини ўзгармас шарти балки, халқни ўз давлати ва унинг олиб бораётган сиёсатига ишончини таъминлайдиган мухим механизм хамдир. Шунинг учун хам мамлакатимизда мустақилликни дастлабки йиллариданоқ бюджет-солиқ сиёсати ва уни амалга оширилишини оптималлаштиришга ҳамда уни назоратини кучайтиришга катта эътибор қаратилди. Шунингдек, мамлакатимиз ижтимоий-иқтисодий ривожланишини таъминлашда дунёнинг барча мамлакатларида бўлгани каби давлат бюджетининг шаклланишини ва ундан фойдаланиш жараёнини ислох қилиш масаласи ўз долзарблигини ошириб бормоқда. Чунки давлат бюджетини шакллантиришни асосий мақсади давлатнинг вазифа ва мажбуриятларини бажарилишини таъминлашга молиявий асосни 57

яратишдир. Бу эса ўз навбатида бюджет маблағларидан фойдаланиш жараёнинг нечоғли назорат қилинишига тўғридан-тўғри боғлиқдир. Бугунги кунда мамлакатимизда Давлат молиявий назорати тизими фаолияти кенг қамровли характерга эга ва барча бюджет жараёни иштирокчиларини деярли қамраб олган. Унинг асосий вазифалари Ўзбекистон Республикаси ахоли фаровонлигини ошириш лойихаси талаблари хамда Молия вазирлиги вазифа ва функциялари асосида шакллантирилган бўлиб, асосан бюджет маблағларидан фойдаланишда молиявий назоратни таъминлаш орқали амалга оширилади. Молиявий назоратни таъминлаш жараёнида Давлат молиявий назорати тизими органлари турли шаклларидан фойдаланади. Давлат молиявий назорати Молия вазирлиги вазифа ва функцияларини бажарилиши йўналишида ташкил қилинган бўлиб, бу жараённинг дастлабки, жорий ва якуний кисмлари қамраб олинган. Ушбу назоратнинг уч босқичи бўйича алохида-алохида тизимлар ташкил қилинган. Хозирги кун талаби мамлакатимиз давлат молиявий назорати тизимида молиявий назоратни таъминлашнинг энг самарали йўлларидан бири сифатида давлат молиявий назорат тизимини унификациялашни тақозо этмоқда. Бу ўз навбатида Давлат молиявий назорати фаолиятида қатор такомиллаштиришларни амалга оширишни талаб қилмоқда. Бу ишларни шартли равишда қуйидаги гурухларга бўлишимиз мумкин: 1.Меъёрий хуқуқий хужжатларни такомиллаштириш. 2.Ходимлар малакасини шакллантириш ва оширишни таъминлаш. 3.Ахборот дастурлари таъминотини такомиллаштириш. Хар қандай тизимни ишлаши юқоридаги кўрсаткичларнинг мавжудлигини тақозо этади. Шундай экан уларнинг бири бошқаси билан боғлиқ. Уларнинг хар бирида кузатилаётган муаммоларга қисқача тўхталамиз. 58

1. Меъёрий-хуқуқий хужжатлардаги муаммолар. Бугунги кунда давлат молиявий назорати тизимини тартибга солувчи яъни давлат молиявий назорати органлари фаолиятини тартибга солувчи хуқуқий ҳужжатлар жуда кўп ва уларда такрорланишлар мавжуд. Бу эса бир вазифани бир нечта орган қайта-қайта бажаришига тўғри келишини билдиради. 2 . Ходимлар малакасини шакллантириш ва оширишни тақозо этувчи муаммолар. Давлат молиявий назорати фаолияти жамиятнинг жуда кўплаб тармоқларини қамраб олиши жихатидан ўз мураккаблигига эга ва хеч бир ходим давлат молиявий назоратида тўғридан-тўғри фаолият юритиш малакасига аввал бошданоқ эга бўла олмайди. Шунинг учун хам бугунги кундаги давлат молиявий назорати фаолиятидаги муаммоларни кўра билиш ва уларни бартараф этиш бўйича таклифлар бера оладиган ходимлар синфини шакллантириш мухим ахамият касб этади. 3. Ахборот дастурлари таъминотидаги муаммолар. Бу муаммолар бугунги кунда энг долзарб муаммолар сирасига киради. Чунки Давлат молиявий назорати фаолиятини информацион технологияларсиз тасаввур этиш қийин. Бу жараёнда амалга оширилиши мумкин бўлган молиявий назорат йўлларини дастурий таъминотини такомиллаштириш катта самара бериши мумкин. Юқоридаги муаммоларни тахлил қилиш баробарида қуйидаги ишларни амалга ошириш катта самара беришига ишонамиз: 1. Меъёрий-хуқуқий хужжатлардаги муаммоларни бартараф этиш учун давлат молиявий назорати услубиётини ислох қилиш ва бунда асосий эътиборни барча тегишли органларнинг вазифалари, функциялари, ҳуқуқлари ва мажбуриятларини бир тизимга солиш яъни унификациялаш лозим. Шунингдек, меъёрий-хуқуқий хужжатларни ишлаб чиқишда тизим ходимларидан айниқса республиканинг барча худудларидаги ходимларни иштирокини таъминлаш. 59

2. Ходимлар малакасини шакллантириш ва оширишни тақозо этувчи муаммоларни бартараф этиш учун давлат молиявий назорати натижалари яъни аниқланган холатлар бўйича хатоликлар классификаторини ишлаб чиқиш ва буни ҳодимларга таништириш лозим. Бундан ташқари, давлат молиявий назорат фаолиятини ўзида акс эттирувчи услубий қўлланмалар ишлаб чиқиш катта самара бериши мумкин. Шунингдек, ходимлар малака ва билим даражасини бахолашни янги мезонларини ишлаб чиқиш ва унда ходимлар билим даражасини уларнинг лавозимлари ва маошларига боғлаш. 3. Ахборот дастурлари таъминотидаги муаммоларни бартараф этиш учун дастурчилар ва услубиётчилар фаолиятини мувофиқлаштириш хамда дастурий таъминотни яратилишини молиялаштиришни такомиллаштириш. Дунёнинг ривожланган мамлакатлари тажрибалари шуни кўрсатмоқдаки, уларда давлат молиявий назорати деганда тўлиқ ахборотлашган ёки бошқача қилиб айтганда автоматлашган бюджет жараёнини деярли хамма босқичларини қамраб оладиган яхлит бир тизим гавдаланади. Бу холатни Германия, Франция, Буюк Британия, АҚШ, Канада каби яна бир қатор дунёнинг ривожланган мамлакатлари сифатида тилга олинадиган давлатлар тажрибалари хам кўрсатиб турибди. Бунинг асосий ва диққатга сазовор яна бир жихати эса бу давлатларда давлат молиявий назорати бюджет ижросиини хар бир босқичида ўзига юклатилган молиявий назоратнинг барча усулларини дастурий мажмуа ёки автоматлашган тизимда шакллантиришга эришганлигидир. Бу эса ўз навбатида назоратнинг тез фурсатларда хамда сифатли амалга оширилишини, унинг натижаларини асосли бўлишини қолаверса юзага келиши мумкин бўлган хато ва камчиликларни уларни юзага келишидан олдин аниқлаш ва бартараф этиш имконини беради. Умуман олганда хорижда давлат молиявий назорати орқали молиявий назоратни таъминлаш амалиётини қуйидаги ўзига хос жихатлари мавжуд: 60

1. Хорижий тажрибада давлат молиявий назорати тизимини унификациялашнинг асосий шарти бу – молиявий назорат стандартларини ишлаб чиқиш ҳисобланади. 2. Бюджет жараёнининг барча иштирокчиларини ягона ахборот тизимининг мавжудлиги. Бу барча бюджет ижроси жараёни иштирокчилари яъни бюджет даромадлар қисмини шаклланишида иштирок этувчи хўжалик юритувчи субъектлардан тортиб бу маблағларни тасарруф этувчиларгачи ягона ахборот базасига бириктирилганлигини изохлайди. Бу жараёнда бюджет ижросининг барча босқичларида хисобдорликни ва оперативликни ошириш масаласи долзарб масала хисобланади. Бу бўйича мамлакатимизда хам бугунги кунгача талайгина ишлар амалга оширилди ва шу кеча-кундузда хам амалга оширилмоқда. 3. Давлат қарзларини бошқариш жараёнининг хам давлат молиявий назоратига юклатилганлиги. Бу борада ривожланган давлатлар тажрибаларини ўрганиш шуни кўрсатмоқдаки уларда давлат қарзлари асосан мамлакатда инвестицион лойихаларни молиялаштиришга жалб қилинади ва бу у ердаги инфратузилмани ривожлантиришга хизмат қилади. Бундан ташқари улар бюджетларида доимий тақчиллик кузатилади ва бу хам уларни қарз олишга мажбур қилади. Бизнинг мамлакатимизда эса бу масала бўйича катта ютуқларга эришилган бўлиб, мана саккиз йилдирки бюджетимиз профицит билан бажарилмоқда. Шунинг учун хам бизда бу масала бироз ноодатий туюлиши мумкин лекин масала капитал харажатларга бориб тақалганда бу масала бўйича хам талай ишларни давлат молиявий назорати орқали амалга оширса бўлади. 4. Тажрибалардан яна бир энг мухими бу ривожланган мамлакатларда давлат бюджетининг режалаштирилишида хам давлат молиявий назоратининг кенг иштирокидир. Бу давлатларда бюджетни режалаштиришда давлат молиявий назорати бевосита иштирок этади ва режаларни бажарувчи сифатида иқтисодиётдаги реал холатни билганлиги сабабли ўз таклиф ва тавсияларини беради, Баъзи давлатларда эса бу 61

жараёнга рахбарликни амалга оширади. Бизнинг мамлакатимизда хам бу борада катта ишлар амалга оширилмоқда. 5. Ходимлар масаласида хам хорижда талайгина ишлар амалга оширилган. Жумладан давлат молиявий назоратида ишлаш учун қабул қилинадиган ходимларга қуйиладиган малака талаблари мавжуд ва бу асосан бюджет жараёнида иш стажига эга бўлиши билан изохланади. Бундан ташқари ходимлар масаласида махсус тартиблар ишлаб чиқилган ва бу моделларда ўз аксини топган. 5.2 Тадқиқот натижасида келтирилган асосий тавсия ва таклифлар. Амалга оширилган илмий тадқиқот, изланиш жараёнида қўйидаги хулосаларга келинди. 1. Молиявий назоратни назарий асосларидан бири бўлган ўтказилиш вақтига кўра турлари бўйича мамлакатимиз ва хориж олимлари фикрларида қарама-қаршиликлар мавжуд. Шунинг учун хам мамлакатимиз ва хорижда давлат молиявий назорати турларида хам номувофиқликлар кўзга ташланади. Бу ўз навбатида мамлакатимизда бюджет маблағларидан фойдаланишда давлат молиявий назорати турларини аниқлаштириш заруратини тўғдиради. Бу бўйича олиб борилган тадқиқотлар мамлакатимизда молиявий назоратни ўтказилиш вақтига кўра уч тури борлигини кўрсатди. Булар дастлабки, жорий ва якунийдир. 2. Мамлакатмизда давлат молиявий назорати тизимини меъёрий- хуқуқий асослари яратилган ва бугунги кунда хам уларни такомиллаштириб бориш масаласи долзарб бўлиб турибди. Мамлакатимиздаги бугунги институционал ўзгаришлар барча сохаларда хуқуқий демократик давлат қуриш билан боғлиқ ислохотларни жуда тез ва шу билан бирга замонавий, сифатли хамда доимий амалга оширишни тақозо қилмоқда.Бу давлат молиявий назорати тизимини хам четлаб ўтмайди. 62

3. Хориж тажрибасида асосий эътибор давлат молиявий назорати тизимини унификациялашга қаратилади. Бу эса аввало давлат молиявий назорати стандартларини ишлаб чиқишни тақозо қилади. 4. Илғор хориж тажрибасини мамлакатимизда ижобий қўллаш зарурияти бугунги кунда катта ахамият касб этмоқда. Жумладан дастурий таъминотни кучайтириш орқали масофавий (камерал) назоратни кенгайтириш. 5.Давлат молиявий назорати органлари ўртасида жавобгарлик марказларини аниқ белгилаш ва ўзаро муносабатларни мувофиқлаштириш назоратни таъсирчанлигини кучайтиради. Юқоридаги хулосалардан келиб чиқиб, мамлакатимизда давлат молиясини такомиллаштириш ва унификациялашга хизмат қилиши мумкин бўлган қуйидаги таклифларни келтирамиз: 1. Меъёрий хуқуқий хужжатларни такомиллаштириш ва янгилик ки ритиб бориш. Бунда давлат молиявий назоратини аввало ҳуқуқий унификациялаш лозим бўлади. Бу давлат молиявий назорати органлари вазифа ва функцияларини тартиблаштиришдан бошланиши лозим. Кейинги ўринларда эса уларнинг ўзаро муносабатлари ҳамда жавобгарлик марказларини аниқлаштириш лозим. Ушбу ишлар амалга оширилгандан сўнг барча давлат молиявий назорати органлари фаолияти учун ягона бўлган молиявий назорат стандартлари ишлаб чиқилиши лозим бўлади. 2. Давлат молиявий назорати статистикасини яхшилаш учун хатоликлар классификаторини ишлаб чиқиш ва барча тегишли органларни амал қилишини таъминлаш лозим. 3.Ходимлар малакасини доимий равишда шакллантириш ва ошириш бўйича амалий ишлар қилиш лозим. Бунинг учун хар бир бошқарма миқёсида ички малака синовларини ўтказишни ташкил қилиш хамда ходимларни бошқармаларни ўзида юқори малакага эга бўлган ва катта тажриба тўплаган ходимлар томонидан ўқитилишини ташкил қилиш мақсадга мувофиқ. Бундан ташқари Молия ва Давлат молиявий назорати 63

органлари ходимлари айниқса ўрта бўғин ходимларини алмашинувини (ротация) ташкил қилиш. 4. Барча даражадаги вазирлик ва идораларда ички назорат ва ички аудит хизматларини ташкил қилиш лозим. 5.Бюджет ижросини техник ва технологик таъминлаш бўйича амалга оширилаётган ишларни янада ривожлантириш ва такомиллаштириш. Бунда асосий эътиборни давлат молиявий назоратида камерал назоратни яъни дастурий мажмуаси моделларини хуқуқий жихатдан асослайдиган хужжатни қабул қилиш лозим.Бундан ташқари дастурий мажмуа ва ундан фойдаланишни ўзида акс эттирувчи қўлланмаларни ишлаб чиқиш керак бўлади . 6. Бюджет ташкилотлари молия-хисоб ходимларини малакасини доимий равишда ошириб бориш хамда уларни хар икки йилда бир марта аттестациядан ўтказишни ташкил қилиш. Бунда асосий эътиборни ходимлар амалий иш тажрибасига ва сохадаги туб ўзгаришларни сабаб қилиб олиш мумкин. 5.3 Келгуси тадқиқотчилар учун таклифлар Ушбу соҳада тадқиқот олиб борувчи изланувчиларга давлат молиявий назоратини самарали шакллантириш асосида бюджет маблағларини тасарруф этиш ривожланган давлатлар тажрибасини тадқиқ этиш билан бирга ривожланаётган (Россия, Хитой, Қозоғистон ва Марказий Осиёнинг бошқа мамлакатлари тажрибаларини ҳам Ўзбекистон тажрибаси билан ҳам солиштириш мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблайман. Шунингдек, ушбу амалиётдан фойдаланиш натижасида нафақат макроиқтисодий барқарорликка бўлган таъсири, балки ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши даражаси, ҳудудий ялпи ички маҳсулотлар структураси, ҳудудлардаги ишсизлик даражасига таъсир этиш миқёси каби кўрсаткичларни ҳам тадқиқ этишни тавсия этиб қоламан. 64

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. I.Ўзбекистон Республикасининг Қонунлари. 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси .-Т.. Ўзбекистон, 2 декабр 1992й (ўзгартириш ва қўшимчалар билан). 2. Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодекси. 26 декабр 2013 йил (ўзгартириш ва қўшимчалар билан). 3.Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси. 2008 йил (ўзгартириш ва қўшимчалар билан). II. Ўзбекистон Республикаси Президентининг асарлари 1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз.Тошкент, “Ўзбекистон”. 2017йил. 2. Мирзиёев Ш.М.Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш-юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови.Тошкент, “Ўзбекистон”. 2016 йил. III.Ўзбекистон Республикаси Президент фармойишлари, фармонлари ва қарорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ҳамда бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатлар. 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 21 августдаги "Т аълим ва тиббиёт муассасаларини молиялаштириш механизмини ҳамда давлат молиявий назорати тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида "ги ПҚ-3231-сонли Қарори. 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 10 августдаги “ Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси фаолиятини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида ”ги ПФ-5147-сонли фармойиши . 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 23 майдаги “ Б юджет маблағларидан фойдаланиш самарадорлигини тубдан ошириш ва иқтисодий жиноятларга қарши курашиш механизмларини 65

такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” ПФ-5446-сонли фармойиши . 4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 24 октябрдаги “ Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Давлат молиявий назорати бош бошқармаси тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида”ги 870-сон қарори. IV.Дарслик ва ўқув қўлланмалар: 1.Вахобов.А.В, Маликов Т.С. Молия –Т. : “Ношир” 2011йил 119-бет 2.Зудилин А.П, Ахмедов. Ф.Н Финансовый контроль М. : “Российский университет” 2000 йил 9-бет. 3. Миляков Н.В. Финанс ы М.: “ИНФРА-М” 2004 йил 46 бет. 4.Акперов И.Г, Коноплёва И.А, Головоч С.П Казначейская система исполнения бюджети в Российской федерации М.: “ Финансы и статистика ” 2002 йил 56-бет 5.Қосимова Г.А Давлат бюджети ижросининг Давлат молиявий назорати тизими Т.:”Иқтисод ва молия” 2008 йил 78-бет 6. Қосимова Г.А Давлат молиявий назорати фаолиятини ташкил қилиш Т.:”иқтисод ва молия” 2005 йил 114-бет 7..Ибрагимов А.К , Сугирбаев Б.Б. Бюджет назорати ва аудити Т.: “infoCOM.UZ” 2010 йил 13-бет 8. Срожиддинова З.Х Ўзбекистон Республикаси Бюджет тизими Т.. “ООО NORI” 2011йил 256-бет 9. Б.К.Тўхлиев, Х.А.Қурбонов, М.Ж.Бауетдинов, М.Б. Бижанова.“Давлат бюджети” ўқув қўлланма. Тошкент – 2010 й. V. Интернет сайтлари 1. www.soliq.uz (Ўзбекистон Республикаси Солиқ қўмитаси) 2. www.mf.uz (Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги) 3. www.budget.ru (Россия Федерацияси Молия вазирлиги) 4. www.stat.u z (Ўзбекистон Республикаси Статистика қўмитаси) 66

5. www.gov.uz (Ўзбекистон Республикаси хукумат портали) 6. www . data . gov . uz (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг очи қ маълумотлар портали) 7. www.lex.uz ( Ўзбекистон Республикаси меъёрий-хуқуқий хужжатлар портали) 67

O'xshashlar

Ўзбекистон республикасида ғазначилик тизимини ривожлантириш истиқболлари

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида банк назорати ва иқтисодий тартибга солишнинг замонавий тенденциялари

Ғазначилик шароитида бюджет ижросининг дастлабки ва жорий назоратини ташкил қилиш механизмини такомиллаштириш йўллари

Корхоналарда молиявий хисоб юритиш хусусиятлари

Бюджет ташкилотлари молиявий хисоботларни тузиш тартиби