Tarixiy turizmni rivojlantirish yo’llari (Buxoro hududida misolida) - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Tarixiy turizmni rivojlantirish yo’llari (Buxoro hududida misolida)

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4749.7041015625 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH. .................................................................................................... ........ ... ..2 I-B О B. TARIXIY TURIZMNI RIVOJLANTIRISHNING IJTIMOIY – IQTISODIY MOHIYATI VA TASNIFI ................................................................................4 1.1 Tarixiy turizm tushunchasi, mohiyati. ...............................................................4 1. 2 T arixiy t uri zm resurslarning ijtimoiy -iqtisodiy mazmuni va ahamiyati ............9 1.3 Tarixiy turizmda turistik resurs turlari . .......................................................... . ..15 II-BOB. BUXORODA TARIXIY TURIZMNING RIVOJLANTIRISH YO’LLARI. ........................................................................................ 23 2.1. Buxoro vohasining tarixi, u bilan bog’liq ob’ektlar. ....................................................................................................................23 2.2. Buxoroda mavjud bo’lgan turistik resurslardan foydalanishda imkoniyatlar . ..............................................................................................................27 2.3. Buxoro hovuzlari va Buxoro hammomlari ............................................................. ... ..... .35 III-BOB. TARIXIY TURIZMNI RIVOJLANTISHDAGI AMALIY ISHLAR .....................................................................................................................48 3.1 O’zbekistonda tarixiy turizmni rivojlantirish maqsadida xorij mamlakatlari bilan hamkorlik qilish..................................................................................................48 3.2 Buxoro muzeylarining tarixiy turizmdagi asosiy o’rni…………………….…….51 XULOSA ............................................................................................................... . .... 54 ANNOTATION ..........................................................................................................58 ADABIYOTLAR RO’YXATI ...................................................................................63 ILOVALAR 1

KIRISH Mavzuning dolbzarligi. Hozirgi kunda O’zbekiston juda katta turistik potentsialiga ega. Mamlakatimiz nafaqat Markaziy Osiyoda, balki butun jahonda ham turizmning markazlaridan biri hisoblanadi. Turistlarni jalb etuvchi qadimdan Xitoy va Yevropa mamlakatlarni bog`lab turuvchi Buyuk Ipak Yo’li o’tgan katta miqdordagi me’moriy haykallar va tarixiy davrga ega bo’lgan shaharlardan: Buxoro, Samarqand, Xiva, Shahrisabz, Qo’qon, Termizdir. O’zbekistonning qadimgi shaharlarda zamonaviy me’morchilik O’zbekiston uchun o’zgacha xususiyatga ega bo’lgan o’tgan asrlar milliy binokorlikning haykallari bilan bog`liqdir. O’zbekiston xorijiy mehmonlarni jalb qilishda ham boshqa zahiralarga ega: (gohida faqat O’zbekistonda uchraydigan) hayvonot va o’simliklar olamiga boy bo’lgan cho’l va qo’riqxonalar, tarixiy turizmning faol ravishda rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan eski obidalar va yodgorliklar, dunyoda uchramaydigan shifobahsh suvning mineral manbalari, faqat O’zbekistonda uchraydigan amaliy san’atning an’anasi va o’ziga xos madaniyati va yildan – yilga o’sayotgan mamlakatdagi iqtisodiy potensiali. Respublikaning tarixiy turistik yo’llarini ishlab chiqish va har yillik xorijiy mehmonlarni kutib olishni tashkillashtirishda ijozat beradi. Respublikamiz 1- prezidenti Islom Karimov Singapur Respublikasiga Davlat tashrifi arafasida shu mamlakatning markaziy nashrla r idan biri “TODAY” (“Bugun”) gazetasi muxbirining savollariga bergan javoblarida O’zbekiston turizmning katta salohiyatga ega ekanligini ta’kidlab, qo’yidagi fikrlarni bildirdi: “Go’zal geografik o’rni va madaniy obidalari Respublika hududida tarixiy turizmni rivojlatirish uchun g’oyat qulaydir. Sayyohlikning eng asosiy yo’nalishi bo’lgan tarixiy turizm – mamlakatimizdagi mavjud tarixiy obidalar hududida tashkil etilgan tarixiy muzeylar tashkil etilishi tobora rivojlanmoqda...”. Albatta tarixiy turizmni shakllanishi va rivojlanishi turizmda ishlaydigan kadrlarning salohiyatiga bog’liqdir. Mamlakat qanchalik turli – tuman tarixiy turizmning resurslarga ega bo’lsa, turizmni rivojlanishi shuncha oson kechadi. Tarixiy turizm respublikamiz iqtisodiyotida qishloq xo’jaligi, sanoat, transport va boshqa makroiqtisodiy tarmoqlar qatori o’zining munosib o’rniga ega bo’lishiga erishishimiz hozirgi kunning asosiy vazifasidir. Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi Buxoroda tarixiy turizmni 2

rivojlantirishning xususiyatlari va istiqbolli yo’llarini o’rganib chiqishdir. Bitiruv malakaviy ishning obyekti Buxoroda joylashgan madaniy va tabiiy turizm obidalari esa ulardan tarixiy turizmni rivojlantirish maqsadida foydalanish uchun yo’nalishlaridir. Ushbu maqsadga erishish uchun qo’yidagi vazifalar belgillandi:  Tarixiy turizmni yaqol ochib berish.  ijtimoiy – iqtisodiy mohiyatini ochib berish;  T arixiy t uristik resurs turlari ni aniqlash;  Buxoroning madaniy – tarixiy resurslar ini ko’rib chiqish ;  Buxoroda turizm resurslaridan foidalanishning qo’shimcha imkoniyatlarini belgilash. Bitiruv malakaviy ish kirish, 2 bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat. Shuningdek, bitiruv malakaviy ishning tarkibida 2 ta chizma va 8 ta diagramma mavjud . 3

I-B О B . TARIXIY TURIZMNI RIVOJLANTIRISHNING IJTIMOIY – IQTISODIY MOHIYATI VA TASNIFI 1.1 Tarixiy turizm tushunchasi, mohiyati Hozirgi vaqtda ko’pgina tarmoqlar kabi turizm industriyasi ham tez rivojlanib bormoqda. Turistik biznesni mavjud kapital, texnologiya, hamda malakali ishchi – xodimlar orqaligina shakllantirib bo’lmaydi. Buning uchun birinchi navbatda turistik resurslarga ega bo’lish lozim. Tarixiy turistik resurslar deb – tabiiy, tarixiy, ijtimoiy – madaniy va boshqa turistlarni sayohatga qiziqtiradigan, insonning jismoniy, ruhiy va aqliy kuchini tiklashi va rivojlanishi ehtiyojlarini qondirishga qodir obyektlarga aytiladi. Rekreatsiya faoliyati nuqtai nazardan turistik resurslarga tabiiy va antropogen geosistemalar kiradi, tabiat manzaralari, rekreatsiya faoliyati ehtiyoji qiymatiga va maishiy xususiyatga ega, insonlarni ko’rsatilgan vaqtda ma’lum texnologiyalar yordamida sog’ligini tiklash va dam olishida foydalanish mumkin bo’lgan, rekreasiya faoliyati qobiliyatiga ega resurslar kiradi. O`zbеkiston Rеspublikasining "Turizm to`g`risida"gi qonunida: turistik rеsurslar - tеgishli hududning tabiiy - iqlim, sog`lomlashtirish, tarixiy - madaniy, ma'rifiy va ijtimoiy - maishiy ob'еktlari majmui, - dеyiladi. Rossiya adabiyotlarida esa turistik rеsurslar - turizm jarayoni va maqsadlarida inson ehtiyojlarini qondirish qobilyatiga ega bo`lgan tabiiy - iqlim, ijtimoiy - madaniy, tarixiy, mе'moriy va arxеologik, ilmiy va sanoat, manzarali, sig`inish va boshqa ob'еktlardir, - dеb yozilgan. Bir - biriga o`xshash ta'riflar. Tarixiy turistik joylar milliy boylik hisoblanadi. L е kin, ulardan alohida muhim ahamiyatga egalari xalqaro miqyosdagi ob' е ktlar va esdaliklarga kiradi. Bunday ro`yxatni YuN Е SKO har yili b е lgilab boradi. Ma'lumki, O`zb е kiston tarixiy va madaniy yodgorlik r е surslariga boy mamlakat. Mana shu b е baho merosimizning ko`pgina qismi insoniyat mulkiga aylanganligiga ko`p vaqt bo`lgan. YuN Е SKOning Jahon merosi ro`yxatiga Xivadagi Ichon Qal'a 1990 - yil, Buxoroning tarixiy markazi 1993 - yil, Shahrisabzning tarixiy markazi 2000 - yil kiritilgan. 2001 - yil 12 - 16 d е kabr kunlari Finlyandiyaning X е lsinki shahrida YuN Е SKO Jahon merosi Qo`mitasining navbatdagi yig`ilishi bo`lib, unda Samarqand shahri ham YuN Е SKOning Jahon merosi ro`yxatiga 4

kiritildi. D е mak, endiliqda mazkur to`rttala tarixiy maskan xalqaro hamjamiyat muhofazasida bo`ladi. Hozirgacha dunyodagi 721 ta madaniy va tarixiy yodgorliklar YuN Е SKOning Jahon merosi ro`yxatiga kiritilgan. Xalqaro turizm markazlari ishni yanada rivojlantirishlari lozim. T arixiy turizmda t uristik resurslarning mohiyati shundan iboratki, ular turistik mahsulot shakllanishiga asos hisoblanadi. Umumiy qilib aytganda, aniq hududda turistik faoliyatda foydalanish mumkin bo’lgan barcha obyektlar kiradi. Turizmni rekreatsiyaning ko’rinishi sifatida olsak, «turistik resurslar» tushunchasi «rekreatsiya resurslari» bilan birgalikda uyg’unlashadi. T arixiy t uristik resurslarning asosini rekreatsiya resurslari tashkil etadi. Rekreatsiya resurslari bu - turli komponentlar birikmasidan iborat, insonning dam olishi va davolanishi ehtiyojlarini qondirishda xizmat qiladigan vositalardir. Kelib chiqishi va foydalanish xususiyatlariga ko’ra rekreatsion resurslar ikki guruhga ajratiladi: tabiiy va antropogen rekreatsion resurslar (1-chizma). Tabiiy rekreatsion resurslarga, hududiy tabiiy komponentlar birikmasidan iborat, go’zal tabiat go’sha(landshaft)lari kiradi. Ular daryo, ko’l, dengiz bo’ylari, tog’ etaklaridagi o’simlik dunyosi, xilma – xil manzarali joylar, mineral suvli shifobaxsh maskanlar bo’lishi mumkin. Undan tashqari aholining dam olishi, sport bilan shug’ullanishi, ov qilishi imkoniyatlari uchun keng hududlar, shahar atrofidagi yashil mintaqalar, park va bog’lar yoki qo’riqxona va milliy bog’lar ham tabiiy rekreatsiya resurslaridir. Turli davrlarda inson aql – zakovati bilan yaratilgan tarixiy, arxeologik va san’at obidalari, yodgorliklar, muzeylar hamda rekreatsiya maqsadida foydalish mumkin bo’lgan ijtimoiy obyektlar, antropogen rekreatsiya resurslariga kiradi. Undan tashqari, rekreatsion resurslarni qo’yidagi asosiy belgilariga ko’ra ajratish mumkin: - landshaft – iqlimiy xususiyati; - tabiiy resurslar potensial zahirasi; - jozibadorlik va sayyohlik ahamiyati; - qo’laylik va foydalanish imkoniyati; - manzara va ekologik xususiyati; 5

- ijtimoiy – demografik xususiyati. 1 - chizma 6Rekreatsion resurslar Tabiiy Iqlimiy - (quyosh radiasiyasi, harorat,yog’in, namlik, shamol.) Geologik - (mineral, dengiz suvlari, shifobaxsh balchiqlar) Biologik - ( o’simlik va hayvonot dunyosi, tuproqlar va b.) Landshaftlar - (tog’, o’rmon, sharshara, sohillar va b.) Antropogen Madaniy – tarixiy - (madaniy va diniy markazlar, ziyoratgohlar, muzey, milliy bog’lar, tarixiy obidalar) Axborot - (kutubxona, ko’rgazmalar) Sport - Ko’ngilochar obyektlar Urbanistik Boshqalar01 01 0102 06 0B02 09 06 0A0B04 0E 0B 06 0E081305 0F 06 0A0B02 20 1710 21 14 14 1B 06 1D 22 1F 23

Tarixiy turizmni rivojlantirishda turistik resurslar tasnifiga bir qancha yondashuvlar mavjud. Ulardan polyak iqtisodchisi M.Truasi ( 1963 y.) va fransuz iqtisodchisi P.Deferem (1972 y.) taklif qilgan tasnifi ancha takomillashgan. М .Truasi turistik resurslarni uch guruhini ajratadi: 1. Tabiiy turistik resurslar, «turistik kapital potensiali» sifatida unga iqlim, havo, manzara, dengiz, ko’l, daryolar, tog’lar, o’rmon va boshqalar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, bu resurslarni tabiiy – iqlimiy resurslar deb atash mumkin. 2. Inson tomonidan yaratilgan turistik resurslar, ya’ni arxitektura binolari, yodgorliklar, madaniy obyektlar va boshqalar. Bular ekskursiya obyektlari hisoblanadi. 3. «Qo’shimcha» turistik resurslar, inson mehnati tomonidan yaratilgan ma’lum mintaqadagi barcha turistlarni qabul qiluvchi va xizmat ko’rsatuvchi korxonalar hisoblanadi. Bu resurslar orqali turistlarga xizmat ko’rsatish darajasini baholash mumkin. Lekin, Rossiyalik mutaxasislar M.E.Nemolyayeva va L.F.Xodorkov qabul qiluvchi va xizmat ko’rsatuvchi korxonalari turistik resurslarga qo’shish mumkin emas deb hisoblashadi. Chunki, bu korxonalar mavjud turistik resurslardan foydalangan holda ish yuritadilar, aks holda bir butun turistik sayohatni qamrab olgan holda xizmat ko’rsata olmaydilar. Deferem barcha turistik resurslarni 4 ta guruhga ajratadi: gidrom, fitom, litom va antropom. Gidrom – bunga suv bilan bog’liq turistik resurslar kiradi. Bu guruh tarkibiga ko’l, daryolar, dengiz bo’yi, muzliklar, mineral suv manbalari, gidroelektrstansiyalar, sharsharalar va boshqalar kiradi. Misol uchun, mashhur Niagara sharsharasi, Amozonka daryosi, Ispaniyadagi dengiz bo’yi plyajlarini kiritish mumkin. Fitom – tabiiy turistik resurslar, buning tarkibi ikki turda bo’lishi mumkin: tabiiy ravishda yaratilgan (o’rmon, tog’lar, cho’qqilar, vo’lqonlar, tabiiy manzaralar) va inson tomonidan yaratilgan (milliy bog’lar, parklar). Litom – inson tomonidan yaratilgan va o’zi yoki belgilariga ko’ra turistlar qiziqishini orttiradigan resurslar bo’lib, uning tarkibiga arxitektura yodgorliklar, qadimgi insonlar yashash joylari, ochiq osmondagi muzeylar kiradi. Undan tashqari 7

litomlarga zamonaviy qo’rilmalar: ko’priklar, aeroportlar, sport majmualari, universitetlar, akvariumlar, observatoriyalar va boshqalar kiradi. Antronom – turistik qiziqishni orttiradigan barcha inson faoliyati ko’rinishlarini kiritish mumkin. Antronom elementlariga insonning o’zi, uning hayoti, urf – odatlari, yuqolgan yoki yuqolish arafasida turgan, ya’ni milliy xalq bayramlari, folkrol, milliy musiqa va kiyimlarni kiritish mumkin. Undan tashqari antronomga sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalari, o’quv dargohlari va ijtimoiy – maishiy obyektlarni ham kiritish mumkin. Misol uchun Rio-de-Janeyrodagi mashhur karnaval, Fransiyaning Shampan provensiyasidagi mashhur uzumzorlar va vino ishlab chiqarishni ko’rsatish mumkin. Deferem tasnifini xususiyati shundaki, unda ayrim turistik resurslar bir necha guruhda birdaniga uchratish mumkin. Rossiyalik mutaxasis Xristov T.T. tarixiy turistik resurslarni 5 ta asosiy turlarini ajratgan. Ularga tabiiy – rekreasiyali, ekskursiyali, iqtisodiy, infrastruktura va axborot beruvchi resurslarni kiritgan. Bu resurslarni o’zi yana bir qancha guruhlarga bo’lingan. Masalan, ekskursiyali resurslar qo’yidagi guruhlarga bo’lingan: madaniy – tarixiy meros, ijtimoiy, ijtimoiy – madaniy va etnografik resurslar. Bu tarixiy turistik resurslar tanishuv turizmida keng qo’llaniladi. Bunda madaniy – tarixiy resurslar guruhiga yodgorliklar, turli tarixiy arxitektura obidalari kirsa, ijtimoiy resurslar guruhiga diniy bayram, marosimlar, insonlarning turli an’ana va rusumlari kiradi. Ijtimoiy – madaniy resurslar negizini turli muzeylar, yarmarkalar tashkil etadi. Infrastruktura resurs sifatida qo’yidagi guruhlarni o’z ichiga oladi: transport ta’minoti, joylashtirish tizimi, ovqatlantirish tizimi, suvener mahsilotlari ishlab chiqarish tizimi. Hozirgi kunda tarixiy turizmni rivojlanishini turizm infrastrukturasini jadallashuvisiz ko’rish mumkin emas. Chunki mavjud turistik resurslardan samarali foydalanishda bu resurslarning o’rni benihoya katta. Yana bir rus olimi A.D Chudnovskiy tarixiy turistik resurslarni tabiiy – hududiy turistik muasssalar asosida ularni tabiiy – quruqlik va tabiiy – suvlik resurslariga, ularni o’z navbatida tabiiy (qo’riqxona, daryo vodiylari va b.) tabiiy – antropogen (bog’lar, milliy bog’lar va b.) va noyob resurslarga bo’lgan. T arixiy t uristik resurslar turli turistik dasturlar va marshrutlar yaratishga asos hisoblanadi. Ana shu nuqtai – nazardan 8

sayohatchilar maqsadiga ko’ra olim, resurslarni shartli ravishda 4 ta guruhga bo’lishni taklif etgan: 1. Kurortli; 2. Rekreasiyali; 3. Diniy – madaniy; 4. Axborot – ish yuzasidan. Umuman olganda tarixiy turistik resurslarga turlicha qarashlar mavjud. Shuni ta’kidlash lozimki, tarixiy turizm maqsadida turistik resurslardan to’g’ridan – to’g’ri foydalanib bo’lmaydi. Buning uchun ko’pgina qo’shimcha xizmatlar, ya’ni joylashtirish, ovqatlantirish, sayohat va transport xizmatini tashkillashtirish kabi xizmatlardan foydalanish orqaligina tarixiy turistik resurslardan turizm faoliyatida foydalanish mumkin. 1.2 T arixiy t urizm resurslarning ijtimoiy -iqtisodiy mazmuni va ahamiyati Turizmni barqaror rivojlanishida tarixiy turistik resurslarning ijtimoiy -iqtisodiy mazmuni yotadi. Hozirgi kunda ko’pgina mamlakatlarda turizm milliy iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim omili hisoblanmoqda. Turizm respublikamiz iqtisodiyotida qishloq xo’jaligi, sanoat, transport va boshqa makroiqtisodiy tarmoqlar qatori o’zining munosib o’rniga ega bo’lishi uchun yetarlicha resurslarga ega. Mamlakatimizda turizmni rivojlantirish imkoniyatlari bo’yicha Markaziy Osiyo davlatlari ichida yetakchi hisoblanadi. T arixiy t urizm turistlar ehtiyojini qondirishga qaratilgan faoliyatdir. Mutahassislar turistlarni 6 ta asosiy ehtiyojlarini ajratadi: 1. Rekrea t siya, dam olish ; 2. Og’ayni va tanishlarini ko’rish bo’yicha; 3. Ish va professional maqsadlar bo’yicha; 4. Davolanish; 5. Diniy va ziyoratchilik bo’yicha; 9

6. Insonlarning jismoniy, iqtisodiy va ruhiy ehtiyojlaridan kelib chiqib va boshqa maqsadlar bo’yicha. Yuqoridagi ehtiyojlarni qondirishga turistik faoliyatni amalga oshirish yotadi. Bu o’z navbatida iqtisodiy turizm hisoblanib, uni qo’yidagilar asosida shakllantiriladi: - turistik xizmatlarni ishlab chiqish; - turistik mahsulotni shakllantirish ; - turistik mahsulotni sotish ; - turistik ehtiyojni qondirish. Turizm iqtisodiy kategoriya bo’lib, davlatlardan kelgan turistlarga mahalliy xizmatni sotadi, o’z ishchilariga ish-joy sharoitini yaratadi, kirib kelayotgan valyutadan daromat oladi. Bir tomondan turizm sohasi turistlarga bevosita xizmat qiluvchi tarmoqni taklif qiladi, ikkinchi tomondan turizm bozoriga yo’naltirilgan xizmat qilish va moddiy ishlab chiqarish kabi bir-biriga qo’shilgan tarmoqlarning o’zaro bog’langan tizimni belgilaydi. Turizm – bu ishlab chiqarish va iste’molchining yakdil jarayonidir. Iste’mol obyekti turistik tovar va xizmatlar hisoblanib, iste’mol davrida iste’molchining bu tovarlar va xizmatlar qoniqtirishi lozim. Bunda turizmning iste’mol qiymati foydali buyumlar tovarlar, qulaylik va tabiat manzaralari va xizmatning har xil usulidan kelib chiqadi. Turistik iste’mol bir tomondan tovarga va pullik xizmatga ega bo’lishi, ikkinchi tomondan tovarlar ko’rinishiga ega bo’lmagan joy, yaxshi muhitni o’z ichig oladi. Turizmni iqtisodiy samarali keluvchi turistlar soni bilan bevosita bog’liq. Turistlar sonni oshib borishi bilan, turizm orqali kelayotgan daromad ham oshib boradi. O’z navbatida turistlar sonini oshishi turistik qiziqshni orttiradigan obyektlarga, ya’ni turistik resurslarga bog’liqdir. Tarixiy turizmning rivojlanishi davlat uchun ham juda foydalidir. Xususan u turizmni rivojlantirish evaziga o’z iqtisodiyotining yuksalishiga erishadi, davlat byudjetiga tushumlarning ko’payishini ta’minlaydi, tabiiy resurslarni asrab-avaylashga erishadi, mamlakatning ijtimoiy barqarorligini ta’minlashga harakat qiladi va unga erishadi, xalqaro aloqalarga erishadi, madaniy aloqalar kengayadi, valyuta tushumi ko’payadi va h.k. Tarixiy turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida turistlar qabul 10

qiluvchi mamlakatga daromadni keltiradi, qattiq valyuta tushumini ta’minlaydi, aholini ish bilan bandlik darajasini oshiradi. Turistlarga xizmat qilish uchun mehmonxona kerak bo’ladi. Bu yerda ular ovqatlanishi lozim. Turli shou dasturlarda qatnashadilar. Bularning hammasi naqd pul, ko’p hollarda agar ular xorijiy turistlar bo’lsa, valyuta tushumining ko’payishini ta’minlaydi. Shu sababdan tarixiy turistik resurslarning turizm faoliyatida iqtisodiy mazmuni oshib boradi. Shunday qilib, tarixiy turistik resurslar iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bulardan tashqari resurslar mamlakat hayotiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Buning mahalliy aholi uchun ham katta foydasi bor. Ular ish bilan ta’minlanadi, turli millat, elat va xalq vakillari bilan muloqotda bo’ladilar va ularning turli an’ana va qadriyatlari bilan tanishadilar, doimiy daromad olib turish imkoniyati, mahsulotlarni sotish imkoniyatiga ega bo’ladilar, mahalliy aholi imkon qadar o’zlarining an’ana va qadriyatlarini namoyish qilish uchun uni saqlab qoladilar va unitilganlarini tiklaydilar. Tarixiy turizmning iqtisodiy ahamiyati yana shundan iboratki, mamlakat tabiati ham turizmni rivojlantirish katta foyda beradi. Xususan, mamlakat ekologik barqarorlikni ta’minlash tadbirlari qo’llaniladi, tabiat resurslaridan turistlarning rohatlanishi uchun foydalanladi, manzarali maydonlarning yaratilishi imkoniyatini tug’diradi, suv, havo, o’rmonlarning tabiiy holda saqlanishi uchun harakat qilinib, turistlarni jalb qilinadi. O’zbekistonning qulay iqlim sharoitlari va o’ziga xos landshaftini inobatga olganda sport va ekologik turizmning rivojlanishi uchun barcha asoslar mavjud. Farg’ona vodiysi va Toshkent viloyati ajoyib tog’ tizimlari, gullagan vodiylar va ajoyib tog’ daryolariga boy. Tog’ning toza havosi, yil davomida quyoshli kunlarning ko’pligi, ajoyib tog’ manzaralari nafaqat O’zbekiston fuqarolarining, balki Qozog’iston, Qirg’iziston va Tojikiston kabi qo’shni mamlakatlarning aholisi ham tashrif buyuruvchi turizm obyektlariga aylanishiga imkon beradi. O’zbekiston hududida mineral suvlarning turli xil turlari keng tarqalgan, mamlakatdagi 300 dan ortiq shifobaxsh yer osti mineral suv manbalariga ko’plab odam tashrif buyuradi. Hozirgi kunda bu manbalardan 121 tasi faoliyat yuritmoqda. Chimyon va To’rtko’l kabi tog’ - chang’i sportini rivojlantirish mumkin bo’lgan bir qancha tog’ maskanlari mavjud. Baland qorli tog’lar alpinizm, 11

speleoturizm, daryo turizmi kabi turli tog’ turizmi turlarini amalga oshirish imkonini beradi. Shifobaxsh giyohlarning ko’pligi turli xil ekologik turlar, turli giyohlar va o’simliklar yig’ish uchun turlarni tashkil etishga ikmoniyat yaratadi. Bu esa ko’plab chet ellik turistlar orasida qiziqish uyg’otadi. Tarixiy turizmning hozirgi holatini baholar ekanmiz, shuni qayd etish muhimki, O’zbekistonda infratuzilmaning rivojlanish darajasi chet ellik turistlarning ehtiyojlarini to’liq qondira olmayapti. Infratuzilmaning rivojlanmaganligiga raqobat va takomillashishni rag’batlantirish imkonini bermagan avvalgi ma’muriy-buyruqbozlik tizimi sababchi hisoblanadi. Infratuzilma yetarlicha rivojlanmagan taqdirda turistlar oqimini ko’paytirish va shunga mos ravishda valyuta tushumini ko’paytirish mumkin emas. Bundan kelib chiqqan holda infratuzilmaning ahvoli turizmning rivojlanishi va mamlakat imidjini shakllantirishga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Avvalo, shuni alohida qayd etish lozimki, O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishmaguncha tarixiy turizmga yetarlicha e’tibor qaratilmagan. Respublikaning turistik salohiyati to’g’risda obyektiv ma’lumotlar va reklama umuman bo’lmagan. Turistik imkoniyatlar sobiq strukturalarning tor manfaatlari orqali bir tomonlama yoritilgan. Natijada turizm, xizmat ko’rsatish va ko’ngilocharlik infratuzilmasi rivojlanmagan, turistlarga xizmat ko’rsatish darajasi past bo’lib, jahonning yetakchi turistik korxonalari bilan aloqalar ko’ngildagidek emas. O’zbekiston hududida turizm infratuzilmasi bir tekisda taqsimlanmagan. Toshkent shahri va viloyatida respublika turizm salohiyatining 36 % qismi jamlangan. Yirik infratuzilma salohiyatiga to’rt viloyat (Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xorazm) va Toshkent shahri ega, Farg’ona vodiysi 19 % turizm infratuzilmasiga ega. Turizmga faqat bo’sh vaqtida dam olish, uni faol o’tkazish usuli sifatida qaralishi ham uning o’ziga xos xususiyatlaridandir. Ko’p hollarda boshqa hududlarga sayr qilish, tomosha, o’rganish kabi holatlar odamlarni xizmat safariga jo’natganda ham sodir bo’lishi mumkin. Lekin bu yerda maqsad ma’lum ishni bitirishga qaratilganligi tufayli uni turizmga kiritib bo’lmaydi. Bunda bu narsaga urg’u berish kerakki, turizm bilan bog’liq tadbirlar odamlarning bo’sh vaqtida sodir bo’lishi lozim ekan. Xulosa qilib aytganda, odamlarimizning bo’sh vaqtini boshqa joyda o’tkazishi (pul topish maqsadidagi harakat bunga kirmaydi) turizmga kirar ekan. 12

Tarixiy turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida turistlar qabul qiluvchi mamlakatga daromadni keltiradi, qattiq valyuta tushumini ta’minlaydi, aholini ish bilan bandlik darajasini oshiradi. Turistlarga xizmat qilish uchun mehmonxona kerak bo’ladi. Bu yerda ular ovqatlanishi lozim. Turli tomoshalar qiladilar. Hammasi naqd pul, ko’p hollarda agar ular xorijiy turistlar bo’lsa, valyuta tushumining ko’payishini ta’minlaydi. Tarixiy turizm nafaqat iqtisodiy, balki muhim ijtimoiy sohasi hamdir. Buning iqtisodiy samaradorligi bilan birga ma’naviy, ruhiy va intellektual ahamiyati ham juda katta. Shu tufayli ushbu sohaga davlat alohida e’tibor berib ma’lum imtiyozlar ham belgilaydi. Odamlar bu imtiyozlardan faqat turist bo’lganliklari uchun foydalanadilar. Bu ham turizmning o’ziga xos xususiyati va katta ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatidan dalolat beradi. Imtiyozlar turistlarning bojxona postlaridan o’tishda, soliq to’lashda, chetga chiqishda pasportiga ruxsat berishlarida, avia va temir yo’l transportlariga chiptalar olishda, ularni rasmiylashtirishlarda namoyon bo’ladi. Shunday qilib, turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida o’ziga xos xususiyatlarga ega ekan. Bulardan tashqari turizm mamlakat hayotiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Turizmdan birinchi galda turistlar uchun foyda qiladilar, ya’ni ularning dunyoqarashi kengayadi, jismoniy jihatdan sog’lomlashadi va ma’naviy boyligi ko’payadi, atrof muhitni idrok qilish bilan ulardan ta’sirlanish orqali rohatlanadi. T arixiy t urizmning mahalliy aholi uchun ham katta foydasi bor. Ular ish bilan ta’minlanadi, turli millat, elat va xalq vakillari bilan muloqotda bo’ladilar va ularning turli an’ana va qadriyatlari bilan tanishadilar, doimiy daromad olib turish imkoniyati ega bo’ladilar, mahsulotlarni sotish imkoniyatiga ega bo’ladilar, mahalliy aholi imkon qadar o’zlarining an’ana va qadriyatlarini namoyish qilish uchun uni saqlab qoladilar va unitilganlarini tiklaydilar, mehmon kutishning jozibador an’analarini tiklash bilan birga mehmondorchilik an’anlarini takomillashtirib boradilar. Oxir oqibatda mahalliy aholining dunyoqarashi, madaniy saviyasi ham mutassil o’sib boradilar. T arixiy t urizmning rivojlanishi davlat uchun ham juda foydalidir. Xususan u turizmni rivojlantrish evaziga o’z iqtisodiyotining yuksalishiga erishadi, davlat byudjetiga tushumlarning ko’payishini ta’minlaydi, tabiiy resurslarni asrab-avaylashga erishadi, mamlakatning ijtimoiy barqarorligini ta’minlashga harakat qiladi va unga erishadi, xalqlararo aloqalarga erishadi, madaniy aloqalar kengayadi, valyuta tushumi 13

ko’payadi va h.k. Atrof muhitga ham turizmni rivojlantirish katta foyda beradi. Xususan, mamlakatning biomaydoni asl holida saqlanishiga harakat qilinadi, ekologik barqarorlikni ta’minlash tadbirlari qo’llaniladi, tabiat resurslaridan turistlarning rohatlanishi uchun foydalanladi, manzarali maydonlarning yaratilishi imkoniyatini tug’diradi, suv, havo, o’rmonlarning tabiiy holda saqlanishi uchun kurashiladi. Turizm mahalliy aholi hayotiga ijobiy hamda salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Ijobiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: - ish o’rinlarini yaralishi; - daromadni ko’payishi, mahalliy aholini yashash darajasini oshishi ; - urbanizasiya jarayonini tezlashishi, shaharcha xizmat, infrastruktura, madaniyat tashkilotlarini rivojlanishi; - ijtimoiy va madaniy jarayonlarin tezlashishi; - mahalliy madaniyat o’choqlarning yaralishi, xalq ijodiyoti, an’analari, rusumlarini rivojlanishi; - qishloq xo’jaligi mahsulotlari va mahalliy ishlab chiqarilgan tovarlarga talabni oshishi; - mahalliy madaniy yodgorliklarni tiklanishi va muhofazasi; - tabiiy komplekslarni kengayishi ; 14

1 . 3 Tarixiy turizmda turistik resurs turlari Tarixiy turistik resurslarni foydalanish xususiyatiga ko’ra bevosita va bilvosita turlarga bo’linadi. Bevosita turdagi tarixiy resurslarga turistlarni o’zlari to’g’ridan – to’g’ri foydalanidigan tabiiy va tarixiy – madaniy resurslar kiradi. Bilvosita turdagi resurslarga bevosita turistik resurslardan foydalanish asos bo’ladigan ijtimoiy – iqtisodiy resurslar – moddiy, moliyaviy, mehnat, axborot beruvchi resurslar kiradi. В.С.Боголюбов ва В.П.Орловскаялар (Економика туризма. M.2005,151b.) tarixiy turistik resurslarda alohida ajralib turuvchi qo’yidagi asosiy belgilarni ajratishgan: - Qo’laylik (jozibadorlik); - Iqlimiy sharoit; - O’rganganlik darajasi; - Sayyohlik ahamiyati; - Manzara va ekologik xususiyatlari; - Ijtimoiy – demografik xususiyatlari; 15

Kelib chiqishiga ko’ra: tabiiy - (geologik, iqlimiy, gidrologik, termal suvlar); biologik – tirik tabiat (tuproq resurslari, flora, fauna); axborot beruvchi - tabiatdan o’ziga xos maydon va landshaft sifatida foydalanish bo’lib, bu resurslar madaniy, ziyoratli kabi turizm turlarini rivojlantirishga asos bo’lib xizmat qiladi. Rekreatsiya sifatida foydalanish turiga ko’ra: mineral suvlar; botqoqlar; tuzlar; o’rmonlar. Resurslarnin g tugashi darajasiga ko’ra: tugaydigan tabiiy resurslar, ular o’z navbatida yangilanib turadigan (chuchuk suv, o’simlik va hayvonot dunyosi) va yangilanmaydigan (minerallar) turlarga bo’linadi. tugamaydigan tabiiy resurslar, ularga quyosh energiyasi, shamol, dengiz to’lqinlari, suvlar kiradi. O’zi qayta tiklanishi va o’sishi imkoniyatiga ko’ra: qayta tiklanadigan resurslar, bunga o’rmonlarni misol keltirish mumkin, o’rtacha 50 yilda qayta tiklanadi. qayta tiklanmaydigan resurslar.- Potensial zahirasi; - Foydalanish imkoniyati va boshqalar. Tarixiy turistik resurslardan sog’lomlashtirish, turistik, sport va tanishuv maqsadida foydalaniladi. Undan tashqari turistik resurslarni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin: tabiiy va infrastrukturali. Turistik biznesni rivojlanishida yuqoridagi ikki guruhni ham ahamiyati yuqori. Har qanday yuqori turistik resurs potensialidan, kommunikasiya, aloqa vositalari, xizmat ko’rsatish sohalarisiz foydalanib bo’lmaydi. Umuman olganda, butun turistik resurslar majmuasini tabiiy – iqlimiy, madaniy – tarixiy, ijtimoiy–iqtisodiy,axbarot beruvchi resurslarga bo’lish mumkin. Tabiiy-iqlimiy tarixiy turistik resurslar . Tabiiy - iqlimiy turistik resurslarni asosiy ahamiyati shundan iboratki, insonlarning jismoniy va ruhiy qobiliyatlarini tiklashda foydalanish vositalari bo’lib xizmat qiladi. Turistlar asosiy ehtiyojlarini tabiatdan qondiradilar. Turistik faoliyatni tashkillashtirishda landshaftlar, iqlim, suv obyektlari, dengizlar, mineral suv va davolovchi botqoqlar asosiy resurs vazifasini bajaradi. Bu resurslar o’zi yoki inson tomonidan qayta tiklanishi mumkin. Bu tarixiy resurslarni geografik, biologik, geologik va boshqa jihatlarga ko’ra baholash mumkin. Dam olishni tashkil etish uchun tabiiy turistik resurslarni tahlil etishni talab qiladi. Tabiiy resurslar sifatida alohida tabiat komponentlari yoki bir butun tabiat kompelkslarini olish mumkin. Barcha tabiiy resurslarni rekreatsiya yoki turistik potensial nuqtai nazardan qarash lozim. Ammo tabiiy resurslardan foydalanish darajasi mintaqa ixtisoslashuviga ko’ra har xil bo’lishi mumkin. Tabiiy tarixiy turistik resurslarning tasnifi mavjud bo’lib, u ikkiyoqlama xususiyatga ega, bir tomondan tabiiy kelib chiqishi bilan bog’liq, ikkinchi tomondan turizm uchun iqtisodiy ahamiyati tomonidan aks etishidir. Tarixiy tabiiy resurslar qo’yidagicha guruhlanadi (2-chizma): Tarixiy tabiiy resurslarni guruhlanishi. 2-chizma 1601 07 0D0E 12 0A 15 13 12 0B06 16 0D0E 1A 13 0E 041D 0D0E

Kelib chiqishiga ko’ra: tabiiy - (geologik, iqlimiy, gidrologik, termal suvlar); biologik – tirik tabiat (tuproq resurslari, flora, fauna); axborot beruvchi - tabiatdan o’ziga xos maydon va landshaft sifatida foydalanish bo’lib, bu resurslar madaniy, ziyoratli kabi turizm turlarini rivojlantirishga asos bo’lib xizmat qiladi. Rekreatsiya sifatida foydalanish turiga ko’ra: mineral suvlar; botqoqlar; tuzlar; o’rmonlar. Resurslarnin g tugashi darajasiga ko’ra: tugaydigan tabiiy resurslar, ular o’z navbatida yangilanib turadigan (chuchuk suv, o’simlik va hayvonot dunyosi) va yangilanmaydigan (minerallar) turlarga bo’linadi. tugamaydigan tabiiy resurslar, ularga quyosh energiyasi, shamol, dengiz to’lqinlari, suvlar kiradi. O’zi qayta tiklanishi va o’sishi imkoniyatiga ko’ra: qayta tiklanadigan resurslar, bunga o’rmonlarni misol keltirish mumkin, o’rtacha 50 yilda qayta tiklanadi. qayta tiklanmaydigan resurslar. Tarixiy tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o’rinni rekreatsiya resurslari egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va davolanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Bunda noyob tabiat yodgorliklari asosiy turistik obyektlar hisoblanadi (3-chizma). Noyob tabiat yodgorliklari, bu – muhofaza qilinadigan obyekt turlaridan hisoblanadi. Ayrim hollarda tabiiy obyektlarni muhofaza qilish uchun katta maydonlarni ishg’ol qilinadigan qo’riqxonalar tashkil qilish maqsadga muvofiq bo’lmaydi. Shuning uchun kichikroq maydonlardagi tabiiy obyektlar «tabiat yodgorliklari» deb e’lon qilinadi va muhofaza ostiga olinadi. «Tabiat yodgorliklari» terminini dastlab A.Gumbolt taklif qilgan. O’tgan asrimizning boshlaridayoq Yevropada tabiat yodgorliklarini muhofaza qilish boshlangan edi. Tabiat yodgorliklari tabiatning o’zgarishi va unda sodir bo’layotgan jarayonlar haqida ma’lum darajada aniq guvohlik beradi. Tabiat yodgorliklari ilmiy – tarixiy va madaniy – estetik ahamiyatga ega. Umumiy xarakteriga ko’ra, tabiat yodgorliklari geologik – geomorfologik, botanik, paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklariga bo’linadi. Geologik – geomorfologik yodgorliklarga nodir geologik tog’ jinslari, karst voronkalari, relyef shakllari, g’orlar, issiq suvli mineral buloqlar kiradi. Mamlakatimizdagi Kilsi (Qirqtog’da), Qorlug’ (Ko’hitang tog’ida), Hazratidovut (Zirabuloq tog’ida), Amir Temur g’orlari, Zarafshon tizmasidagi karstlarni misol keltirish mumkin. Botanik yodgorliklarga yuz yillik daraxtlar, yo’qolib ketayotgan relikt o’simliklar kiradi. Bu yodgorliklarga Surxondaryo viloyatidagi, Urgut tumanidagi ming yillik chinorlarni kiritish mumkin. Peleontologik yodgorliklarga toshga aylangan organizm va qirilib ketgan hayvonlarning izlar qolgan joylar kiradi. Landshaft yodgorliklariga ajoyib qoyalar, sharsharalar, daralar, ajoyib buloqlar, xushmanzara joylar kiradi. Bunga Ilono’tdi (Temurlang) darasi, Ko’ksuv daryosidagi sharshara, Nurota va Urgutdagi buloqlar, Katta va Kichik Chimyon soyligi, Oqtosh soyligi va boshqalar kiradi. 1701 07 0D0E 12 0A 15 13 12 0B06 16 0D0E 1A 13 0E 041D 0D0E

Tarixiy turistik resurslarni guruhlanishi 18Noyob tabiat yodgorliklari geologik – geomorfologik, botanik, paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklari Madaniy – tarixiy resurslar Yodgorliklar: arxitektura binolari, arxiologik ahamiyatidagi joylar, ilmiy, madaniy va tarixiy ahamiyatga ega g’orlar, yozuvlar; Ansanbillar : ilmiy, madaniy yoki tarixiy ahamiyatga ega o’zaro bog’langan binolar guruhi. Masalan, Poyi Kalon ansambili; Ijtimoiy – iqtisodiy resurslar Mehnat resurslari Sarmoya resurslari Turistik axborot resurslari Sayohat vaqtida yoki unga tayyorgarlik ko’rishda turistlar ehtiyojidan kelib chiqib, ularga beriladigan ma’lum hudud, obyekt to’g’risidagi ma’lumotlar majmuasi turistik axborot resurslari hisoblanadi.0102 01 02 0D040E 0F 0E07 17 02 10 19 2506040C10 03 15 1A0315 1C 19 29 1D 10

Tarixiy tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o’rinni rekreatsiya resurslari egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va davolanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Undan tashqari tabiiy resurslardan to’g’ridan – to’g’ri foydalanish natijasida bir qancha muammolar ham kelib chiqmoqda. Bunda tabiatdan noto’g’ri foydlanish, ko’plab qurilishlarni amalga oshirish tufayli bo’lmoqda. Natijada ekosistemalar muvozanati buzilib, ekologik muammolarni kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda. Madaniy – tarixiy resurslar . Ma’lum hududda turizmni rivojlantirishda u joyning tarixiy – madaniy resurslari potensiali asosiy urinni egallaydi. Turistik xizmatda madaniy – tarixiy resurslardan ko’p maqsadlarda foydalanish mumkin. Madaniy majmualarning jozibadorligi ularning tarixiy va tasviriy bahosiga, foydalanish qo’layliliga bog’liq. Tarixiy turizmda turistik resurslar ichida jahon ahamiyatidagi madaniy obyekt va yodgorliklar asosiy o’rinda turadi. «Madaniy meros» deyilganda qo’yidagilar tushiniladi: - Yodgorliklar: arxitektura binolari, arxiologik ahamiyatidagi joylar, ilmiy, madaniy va tarixiy ahamiyatga ega g’orlar, yozuvlar; - Ansanbillar : ilmiy, madaniy yoki tarixiy ahamiyatga ega o’zaro bog’langan binolar guruhi. Masalan, Registon ansambili; - Mehmondo’stlik joylari : inson yoki tabiat tomonidan yaratilgan estetik, etnografik, tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan, o’ziga jalb qiluvchi o’ziga xos joylar. Butunjahon madaniy merosi ruyxatiga kiritiladigan obyektlarning qo’yidagi hususiyatlari hisobga olinadi: - Inson ijodining noyob namunalari; - Ajoyib madaniy, arxitektura obyektlari, hamda madaniy landshaftlarining alohida ahamiyatga ega hududlari; - Zamonaviy sivilizasiyaning noyob namunalari, qurilishlari; - Inson tarixi bilan bog’liq binolar yoki arxitektura ansambillari, landshaftlari. 19Noyob tabiat yodgorliklari geologik – geomorfologik, botanik, paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklari Madaniy – tarixiy resurslar Yodgorliklar: arxitektura binolari, arxiologik ahamiyatidagi joylar, ilmiy, madaniy va tarixiy ahamiyatga ega g’orlar, yozuvlar; Ansanbillar : ilmiy, madaniy yoki tarixiy ahamiyatga ega o’zaro bog’langan binolar guruhi. Masalan, Poyi Kalon ansambili; Ijtimoiy – iqtisodiy resurslar Mehnat resurslari Sarmoya resurslari Turistik axborot resurslari Sayohat vaqtida yoki unga tayyorgarlik ko’rishda turistlar ehtiyojidan kelib chiqib, ularga beriladigan ma’lum hudud, obyekt to’g’risidagi ma’lumotlar majmuasi turistik axborot resurslari hisoblanadi.0102 01 02 0D040E 0F 0E07 17 02 10 19 2506040C10 03 15 1A0315 1C 19 29 1D 10

Tabiatning noyob ko’rinishlarini butunjahon ruyxatiga kiritiladigan hususiyatlari qo’yidagilardan iborat: - Yer taraqqiyotida geologik-geomorfologik jarayonlar asosida shakllangan yodgorliklar; - Turli-tuman o’ziga xos ekosistemalar, landshaftlar; - Ma’lum mintaqaning o’ziga xos o’simlik va hayvonlari; - Kamyob biologik turlari. Madaniy – tarixiy resurslarga moddiy va madaniy turli yodgorliklari majmuasi, ma’lum mintaqaning turistik qiziqish obyektlari hisoblanadi. Mintaqalarning arxitektura yodgorliklariga boyligi turizmni rivojlanishiga turtki bo’ladi. Ammo oxirgi paytlarda turistik oqimning oshishi ayrim muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Bu resurslardan turizm maqsadida saqlashni quyidagicha amalga oshirish taklif qilinadi: - mavjud tarixiy joylar, binolar va yodgorliklarni turistik qiziqish obyektlari sifatida qayta tiklash; - tabiiy resurslarni muhofaza qilishni faollashtirish; - turistik ehtiyojni qondirish maqsadida atrof – muhit saqlash va yaxshilashda boshqaruv organlari ma’suliyatini oshirish. Mavjud resurslardan turizm faoliyatida intensiv foydalanish, ya’ni antropogen yukning oshib borishi natijasida tabiiy turistik resurslarning ifloslanishiga, tarixiy obidalarning tez buzilishiga olib keladi. Turizmga oid Gaaga deklarasiyasida qo’yidagi takliflar bildirilgan: - Turistlarni mamlakat ichkarisida yoki chet elda borgan joylarida madaniy meros va atrof – muhitni saqlashga, ularga nisbatan hurmatda bo’lishga o’rgatish, hamda targ’ib qilish; - Joylarda turistlarni qabul qilish darajasini aniqlash, me’yordan ortishiga yo’l qo’ymaslik lozim deb ta’kidlanadi. Ijtimoiy – iqtisodiy resurslar . Turizm – ko’plab iqtisodiyot tarmoqlarini o’z ichiga olgan, qurilishdan boshlab, transport xizmatigacha bo’lgan faoliyatning ixtisoslashgan turi hisoblanadi. Shuning uchun turizm sohasidagi band ishchilar sonini baholashni 20

qiyinlashtiradi. Undan tashqari turizm iqtisodiyotning ko’plab tarmoqlari, qishloq xo’jaligi korxonalari, transport vositalari ishlab chiqaruvchi zavodlar, mebel ishlab chiqaruvchi korxona va boshqalar bilan o’zaro aloqada rivojlanadi. Shu resurs turida mehnat resurslari va sarmoya resurslari asosiy o’rinni egallaydi. Mehnat resurslari. Turistik mahsulot ishlab chiqarish jarayonida insonlarning jismoniy va aqliy mehnati ishlatiladi. Bunda insonlarni sog’ligi va jismoniy kuchi, ma’lumoti hamda malakasi darajasi asosiy o’rinni egallaydi. Mehnat resurslarining miqdori, malakasi iqtisodiy omil sifatida katta ahamiyatga ega. Turizm jahon xo’jaligining mehnat resurslarining ko’p talab qiluvchi tarmoqlaridan hisoblanadi. Turizm sohasidagi band ishchi kuchining o’ziga xos xususiyati shundaki, 80% mehnat resurslari malakasiz hisoblanadi. Ularning yarmidan ortig’i ayollarni tashkil qiladi. Undan tashqari turizm industriyasida yoshlar va chet el ishchi kuchidan keng foydalaniladi. Misol uchun Yevropa ittifoqi mamlakatlarida har bir uchinchi 16 yoshdan 21 yoshgacha bo’lgan o’smir turizmning xizmat ko’rsatish sohasidagi ishlaydi. Butunjahon mehnat tashkiloti turizmda bandlikni 3 ta asosiy shakllarga bo’ladi: 1. Mavsumiy ish, bunda asosan sayyohlik mavsumida turistlar soni bir necha barobarga oshib ketadi, shunda qo’shimcha ishchi kuchiga talab oshadi. 2. To’liqsiz ish kuni, bu asosan rivojlangan mamlakatlarning mehmonxona va restoran xo’jaligidagi band ishchi kuchlari kiradi. Turli mamlakatlarda tuliqsiz ish kuni bilan ishlayotganlar butun mehmonxona biznesida band ishchi kuchlarining 12% dan 52% gacha tashkil etadi. 3. Vaqtinchalik ish bilan bandlik (dam olish kunlari, ko’rgazmalar tashkil etish). Sarmoya resurslari . Ishlab chiqarishning birinchi omillari yer va mehnat bo’lsa, ularni sarmoyalar asosida mehnat kuchi yordamida amalga oshiriladi. Sarmoya elementlari tasnifi mutaxasislar tomonidan quyidagicha belgilangan: - asosiy binolar: otellar, bar, restoran, klub va boshqa. - yordamchi binolar: garaj, isitish sistemasi va boshqa. - inshoot va qo’rilmalar: yo’llar, turistik poyezdlar, sport maydonlari va boshqa. - o’tkazgich qo’rilmalari: elektroo’tkazgichlar, quvurlar va boshqa. - mashina va jihozlar: transfarmator, kompyutyer va boshqa. 21

- transport vositalari: yengil avtomobil, avtobus va boshqa. Turizm salmog’ining yuqoriligi iqtisodiy tomondan daromatining oshishiga, yangi ish o’rinlarini yaratilishiga hamda kichik biznesni rivojlanishiga turtki bo’ladi. Turistik mamlakatlarda 50 foizdan ortiq mehnatga yaroqli aholi turizm sohasi bilan to’g’ridan – to’g’ri yoki bilvosita bog’langan. Agarda ularda turistlar kelishi qaysidir sababga ko’ra kamaysa, ishsizlar soni ortib boradi. Lekin yirik industrial mamlakatlarda turizm sohasida band aholi 5 foizdan ortmaydi, ammo turizmning dunyo bo’yicha rivojlanishi tufayli bu mamlakatlarda ham turizm sohasidagi band mehnat resurslarini salmog’i ortib boradi. Turizm sohasida miqdor jihatdan tahlil qilishdan tashqari, bandlikning sifat jihatdan tahlili ham mavjud. Ma’lumki turizmda asosan past malakali ishchilar, ya’ni xizmatchilar, yuk tashuvchilar, ofisiantlar ishlashadi. Bular bilan yuqori malakali gid – tarjimon, bosh oshpaz, menejerlar ham ishlashadi. Albatta bu sohani ham yuqori malakali mutaxasislar bilan ta’minlash kata ahamiyatga ega. Turizmda band ishchilarning jinsiy tahlili ham ahamiyatga ega bo’lib, mehmonxona xo’jaldigida ayol ishchilarning ulushi 50 foizdan ortiq. Tarixiy turizmda turistik axborot resurslari . Sayohat vaqtida yoki unga tayyorgarlik ko’rishda turistlar ehtiyojidan kelib chiqib, ularga beriladigan ma’lum hudud, obyekt to’g’risidagi ma’lumotlar majmuasi turistik axborot resurslari hisoblanadi. Mutaxasislar turistik axborot resurslariga turistik marshrutda joylashgan hamda tarixiy, ilmiy ahamiyatga ega obyektlar bo’yicha ma’lumotlarni kiritishadi. Undan tashqari turizm ahamiyatiga ega shaharlar, qishloqlar, tabiat manzaralari ularga bog’liq afsona va qissalar, har xil adabiyotlar, xaritalar, tasviriy albomlar, rasmlar, audio – video mahsulotlarni ham kiritishadi. Ko’pgina shaharlarda turistik axborot beruvchi markazlar ishlab turibdi, ular iste’molchilarga barcha ma’lumotlarni yetkazib berishadi. Umuman olganda hozirgi kunda turistlar uchun axborot asosiy o’rinni egallaydi. Chunki turist borayotgan joyi haqida qancha ko’p bilsa, sayohatini samarali o’tkazadi. Albatta har qanday turist ma’lum vaqt oralig’ida iloji boricha ko’proq joylarga borishga harakat qiladi. Buning uchun u albatta ma’lumotlarga yetarli darajada ega bo’lishi kerak. 22

Axborot beruvchi resurslarga Internet tarmog’i, adabiy va tasviriy nashrlar hamda xalq etnoslari, afsonalari ham kiradi. Axborot tashuvchilar moddiy obyektlar – inson va ijodlari, nomoddiy obyektlar – turli axborot manbalari hisoblanadi. Diniy turizmda moddiy obyektlar bo’lib, monax va dindorlar, ekskursiya olib boruvchilar, hamda diniy markaz va shaharlarning fotosi, kartasi, sxemalari hisoblanadi. II-BOB. BUXORODA TARIXIY TURIZMNING RIVOJLANTIRISH YO’LLARI 2.1 Buxoro vohasining tarixi, u bilan bog’liq ob’ektlar Buxoro viloyati O`zbekistonning janubi- g`arbida joylashgan. Qizilqu m cho`li Buxoro viloyati hududining katta qismini egallaydi. Viloyatning umumiy maydoni – 39 400 kvadrat kilometr. Viloyat tub kontinental, quruq iqlimga ega. Viloyat aholisi taxminan 1 543,9 ming kishiga teng, shundan qariyb 68 foizi qishloq joylarida, 32 foizi shaharlarda yashaydi. Viloyat 11 ma`muriy tumanlardan iborat. Viloyatning ma`muriy markazi – Buxoro shahri bo`lib, uning aholisi taxminan 263 400 kishidir. Viloyatning boshqa yirik shaharlari – G`ijduvon, Romitan va Kogondir. Buxoro viloyati Abu Ali ibn Sino, Imom al-Buxoriy, Abdulxoliq G`ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Najmiddin Kubro kabi jahon sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo`shgan minglab allomalarning vatani hisoblanadi. Birgina Buxoroning o`zida 7000 dan ortiq avliyolar yashab o`tgan. Islom ahli o`rtasida Buxoro viloyati hududida joylashgan olamga mashhur “Yetti pir”ning qadamjolarini ziyorat qilish muqaddas haj ziyoratiga tenglashtirilgan. Qadimiy Buyuk Ipak yo`li Buxoro viloyati orqali o`tgan va bu Sharif shahar ilm- fan, hunarmandchilik, savdo va Islom dini madaniyatining yirik markazlaridan biri bo`lgan. Buxoro 2500 yillikdan ortiq boy tarixga ega. Buxoro viloyati hududida juda ko`plab betakror qadimiy obidalar saqlanib qolgan bo`lib, mustaqillik yillarida ular obod va go`zal ziyoratgohlarga aylantirilgan. Ana shunday tarixiy obidalarning 2000 dan ortig`i YUNESKO tashkilotining muhofazasiga 23

olingan. Viloyatning boy madaniy me`rosi ming yillar davomida butun dunyoni o`ziga rom etib kelgan. Viloyatda 20 dan ortiq sayyohlik kompaniyalari hamda 60 yaqin zamonaviy mehmonxonalar faoliyat olib bormoqda. Buxoroning diqqatga sazovor joylari: Qal'alar  Ark qo’rg’oni (XVIII-XX asr)  Buxoro devorlari va darvozalari Me’moriy ansambl va komplexslar  BahouddinNaqshband (XVI asr)  Labi-havuz (XVI-XVII)  Poy-Kalon (XII-XVI)  Chor Bakr (XVI-XX asrlar) Maqbaralar  Somoniylar maqbarasi (IX asr)  Bo’yan-qulixona maqbarasi (1358-yil)  Sayf ad-din Boxarzi maqbarasi (XIV asr)  Chashmi-Ayub maqbarasi (1380-yil) Madrasa va xonaqohlar  Qo’sh madrasa (1566-1588 yillar)  Ulug’bek madrasasi (1417-1652 yillar)  Gavkushon madrasasi (XVI asr II yarmi)  Miri Arab madrasasi (XVI asr)  Mulla Tursunjon madrasasi (XVI asr)  Ko’kaldosh madrasasi (1568-1569 yillar)  Nodir devonbegi madrasasi (1622-1623 yillar)  Nodir devonbegi xonaqohi (1619-1620 yil)  Volidayi Abdulazizxon madrasasi  Jo’ybori Kalon madrasasi  G’oziyon madrasasi  Xalifa Niyozqul madrasasi  Fayzobod xonaqohi (1598-1599 yil) 24

 Xalifa Xudoyd xonaqohi (XVIII asr)  Hoji Zayniddin xonaqohi (XVI asr I yarmi) Masjidlari  Masjidi Kalon (1514-yil oxirlari)  Masjidi baland (XVI asr boshlari)  Katta markaziy masjid (1712-yil)  Ko’rpa masjidi (1637-yil)  Namozgoh masjidi (XII-XVI asr)  Mag’oki Attor masjidi (XII-XVI asr) Savdo rastalari  Toqi Sarrafon (XVI asr)  Toqi Zargaron (1586-1587 yillar)  Toqi Telpakfuro’shon (XVI asr)  Tim Abdullaxon (1577-yil) Bugungi kunda ham Buxoro viloyati O`zbekiston Respublikasining ilm-fan, hunarmandchilik, ma`naviyat va sayyohlik markazlaridan biri hisoblanadi. Buxoro viloyati aholisining ilmiy salohiyati, ma`naviy yetukligi hamda mehnatsevarligiga ko`ra Respublikada eng oldingi o`rinlarda turadi. Viloyat hududida tabiiy gaz, neft, grafit, betonit, marmar, granit, gips, oltingugurt, ohak va boshqa qurilish mollari uchun xom ashyoning boy konlari o`rganilgan. Eng faol sanoat yo`nalishlari paxta tozalash, to`qimachilik va ipakchilik sanoatidir. Kashtachilik, kulolchilik va ganjkorlik singari an`anaviy o`zbek hunarmandchiligi qayta tiklangan. Qandim, Oqqum, Parsonko`l hududlarida neft, tabiiy gazning katta zahirasi mavjud, taxminiy neft zahirasi hajmi 10 million tonna, tabiiy gaz hajmi 220 milliard kub metrdir. Viloyat hududidagi eng yirik, zamonaviy, Respublika ahamiyatiga ega bo`lgan sanoat korxonalaridan biri “Qorovulbozor neftni kayta ishlash zavodi” ushbu zahiralar asosida ishlaydi. Buxoro shahri qorako`l terisini qayta ishlash, duradgorlik, yog`och o`ymakorligi, zargarlik, misgarlik, nafis san`at namunalarini yaratish, shuningdek rivojlangan oziq- ovqat sanoatiga ega. 25

Eng asosiy qishloq xo`jaligi mahsulotlari – paxta, bug`doy, qorako`l teri va tabiiy ipakdir. Qishloq xo`jaligi faoliyati viloyatning faqat sug`oriladigan yerlarida olib boriladi. Viloyatda tadbirkorlik va xususiy biznesni rivojlantirish dasturiga ko`ra ipakchilik sanoatini qayta jihozlash, qurilish materiallari sanoatini hamda kommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirish, qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni yanada yaxshilash va ularning qayta ishlanishini rivojlantirish, xizmat ko`rsatuvchi sektor hamda sayyohlikni rivojlantirishga katta e`tibor qaratilgan. Buxoro viloyatida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustivor yo`nalishlari va ular asosida qabul qilingan maqsadli kompleks va tarmoqlarni rivojlantirish dasturlarini amalga oshirilishi 2012 yil davomida viloyatni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishida ijobiy natijalarga erishish imkonini berdi. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlagan chora-tadbirlar majmuining amalga oshirilishi, moliya va tashqi savdo balansi mutanosibligi barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlari uchun qulay shart-sharoit yaratdi. Buning natijasida: Yalpi hududiy maxsulot hajmi 3590,6 mlrd.so’mni tashkil etib o’tgan yilning mos davriga nisbatan 108,6 foizni tashkil etdi (prognoz 109,2 foiz); Aholi jon boshliga yalpi hududiy maxsulot hajmi 2093,1 ming so’mga to’g’ri kelib o’tgan yilning mos davriga nisbatan 107,1 % ga etdi; o Sanoat maxsulotlari hajmi 1466,5 mlrd.so’mni tashkil etib 104,4 % ga etdi (prognoz 103,2 foiz); 26

2.2 Buxoroda mavjud bo’lgan turistik resurslardan foydalanishda imkoniyatlar Buxoro viloyatida umumiy yodgorliklar soni 365 ta tashkil etib Buxoro shahrining o’zida 255 tani tashkil qiladi va bu yodgorliklarning qisqacha tahlili: 1-diagramma 5% 12% 19% 6% 2%57%Buxoro shaharining jami yodgorliklari Ba'zi asosiy tarixiy yodgor - liklar Madrasalar Masjidlar Karvonsaroylar Tim va Toqlar Boshqa Yodgorliklar Manba : Buxoro viloyatdagi viloyat inspeksiyasi balansda turuvchi yodgorliklar 31.12.2014 yildagi holat . Buxoro shahrining jami yodgorliklari 255 ta bo ’ lib shulardan Ba ’ zi asosiy tarixiy obidalar soni 14 ta , madrasalar – 30 ta , masjidlar – 48 ta , karvonsaroylar – 15 ta , tim va toqlar – 4 ta , boshqa yodgorliklar esa 145 tani tashkil etadi . Shu har bir yodgorliklarni alohida alohida qilib o ’ rganamiz . 2- diagramma 27

Manba : Buxoro viloyatdagi viloyat inspeksiyasi balansda turuvchi yodgorliklar 31.12.2014 yildagi holat . Ba ’ zi asosiy tarixiy yodgorliklar soni jami 14 tani tashkil etadi . shulardan Buxoro viloyat inspeksiyasi – 1 ta , buxoro viloyat badiiy me ’ morchilik muzey qo ’ riqxonasi – 1 ta , diniy tashkilot – 5 ta , foydanilmaydi – 7 ta . Bu yerda 50 % ni foydanilmaydiga obyektlar ko ’ proq hissa qo ’ shgan ya ’ ni bular qaysilar Turki Jandi , Imom Qozixon Abdulloh , Zinda Filli Ahmadiy Jomiy , Boboi Parado ’ z , Sufiyoni Savri , Pushtan g ’ aribon va Bexishtion ( Mazori Sharif ) lardir . Bular ba’zi asosiy yodgorliklar hisoblanadi. 3-diagramma 10% 17% 63% 3% 7%Madrasalar Buxoro davlat badiiy me'morchilik muzey qo'riqxonasi Ijaraga berilgan Foydanilmaydi Diniy tashkilot Tekin foydalanishga berilgan Manba: Buxoro viloyatdagi viloyat inspeksiyasi balansda turuvchi yodgorliklar 31.12.2014 yildagi holat. 287% 7% 36%50%Ba'zi asosiy tarixiy yodgorliklar Buxoro viloyat inspeksiyasi Buxoro viloyat badiiy me'morchilik muzey qo'riqxonasi Diniy tashkilot Foydanilmaydi

Madrasalarning umumiy jami soni 30 ta bo’lib shulardan 3 tasi Buxoro davlat badiiy me’morchilik muzey qo’riqxonasidir, 5 tasi ijaraga berilgan, 19 tasi hali hamon qayta tiklanmasdan foydalanishga topshirilmagan, 1 tasi diniy tashkilot bo’lib hisoblanadi, 2 tasi esa davlat tomonidan tekin foydalanishga berilgan. Bu yerda shuni aytiz joizgi yuqoridagi diagrammadek bu diagramma ham foydanilmaydiganlar soni 19 tani tashkil etilgan, va qolganlar hozirgacha turli maqsadlarda foydalanib kelinmoqda. 4-diagramma 2% 29% 54%2% 2% 10%Masjidlar Buxoro viloyat badiiy me'morchilik muzey qo'riqxonasi Diniy tashkilot Foydanilmaydi Tekin foydalanishga berilgan Buxoro viloyat inspeksiyasi Ijaraga berilgan Manba: Buxoro viloyatdagi viloyat inspeksiyasi balansda turuvchi yodgorliklar 31.12.2014 yildagi holat. Buxoro shahrida umumiy masjidlar soni 48 ta ni tashkl etadi shulardan: 14 tasi diniy tashkilot, 26 tasi foydanilmaydi, 1 ta buxoro davlat badiiy me’morchilik muzey qo’riqxonasi, 1 ta tekin foydalanishga berilgan, 1 ta buxoro viloyat inspeksiyasi, 5 ta ijaraga berilgan bo’lib shulardan 54 % ni hech qanaqa maqsadlarga foydanilmaydi. 29

5-diagramma 60% 7%27% 7%Karvonsaroylar Foydanilmaydi Buxoro davlat badiiy me'moriy muzey qo'riqxonasi Ijaraga berilgan Diniy tashkilot Manba : Buxoro viloyatdagi viloyat inspeksiyasi balansda turuvchi yodgorliklar 31.12.2014 yildagi holat . 30

Karvonsaroylar umumiy soni 15 ta shulardan 9 tasi foydanilmaydi , 1 ta Buxoro davlat badiiy me ’ morchilik muzey qo ’ riqxonasi bo ’ lsa , 4 tasi ijaraga berilgan qolgan 1 ta diniy tashkilot sifatida foydalanib kelinmoqda . Hozir kunda 2 ta karvonsaroy : 1 – si Badriddin karvonsaroyi qayta tiklash ishlari olib borilayotgan bo ’ lsa , 2 – karvonsaroy arxeologik qazilmalar davomida topilgan karvonsaroy hali hamon nomi aniqlanmasdan kelinmoqda lekin chet ellik mehmonlar nazaridan qolmagan . 6-diagramma 100% Tim va Toqlar Ijaraga berilgan Manba : Buxoro viloyatdagi viloyat inspeksiyasi balansda turuvchi yodgorliklar 31.12.2014 yildagi holat . Buxoro shahrida umumiy tim va toqlar soni hozirgi qadar 4 tani tashkil etadi shulardan 3 tasi toqlar bo ’ lsa 1 ta usti yopiq bozor ya ’ ni ( tim ) deb yurutilib keladi . Hozirgi kunda 3 ta toqlardan ijara sifatida turli maqsadlardan foydalanib kelinmoqda masalan : chet el sayyohlar uchun suviner ( turli haykalchalar ), gilam , pichoq , shoyi, misdan yasalgan laganlar va boshqa turli xildagi qiziqtiruvchi buyumlardan foydalanib 31

tim va toqlarda joylashgan do'konlardan foydalanib kelinmoqda. O ’ tmish nazar soladigan bo ’ lsak aslida toqlar 5 ta bo ’ lgan hozirgi qadar bularning soni 3 ta qolgan , qolgan 2 ta toq ya ’ ni toqi Ordfurushon bilan Tirgaron hozirgi qadar qolmagan . 7-diagramma 32

1% 3% 13% 1% 3% 1% 1% 1% 1% 1% 6% 70% Bo sh q a yo d g o rl i k l a r Buxoro viloyat inspeksiyasi Diniy tashkilot Foydanilmaydi Buxuro davlat badiiy me'moriy muzey qo'riqxonasi ijaraga berilgan Buxoro viloyat harbiy qo'mita Buxoro shahar elektr korxona Buxoro xalq ta'limi Viloyat ichki ishlar Fuqoro tomondan shaxsiy mulk sifatida foydalanib kelinmoqda Buxoro shahar klinik boshqarmasi Fuqoro tomondan shaxsiy uy-joy sifatida foydalanib kelinmoqda Manba : Buxoro viloyatdagi viloyat inspeksiyasi balansda turuvchi yodgorliklar 31.12.2014 yildagi holat . Boshqa yodgorliklarga nazar tashlasak bu yerda umumiy jami yodgorliklar soni 145 tani tashkil qiladi shulardan 69 % ni ya ’ ni 101 ta si fuqorolar tomondan shaxsiy uy - joy sifatida foydalanib kelinmoqda , qolgan yodgorliklardan 1 tasi buxoro viloyat inspeksiyasi , 4 tasi diniy tashkilot , 19 tasidan foydanilmadi , 2 tasi buxoro davlat me ' morchilik muzey qo ' riqxonasi , 5 tasi ijaraga berilgan , 1 ta harbiy qo ' mita , 1 ta buxoro shahar elektr korxonasi , 1 ta xalq ta ' limi , 1 ta viloyat ichki ishlar , 1 ta fuqoro tomonidan shaxsiy mulk sifatida foydalanib kelinmoqda , 8 tasi buxoro viloyat klinik boshqarmasi sifatida foydalanib kelinmoqda . 8-diagramma 33

Buxoro viloyatidagi qolgan yodgorliklar tahliliFoydalanmaydi; 43% Foydalanadi; 57% Buxoro viloyatidagi jami yodgorliklar Manba: Buxoro viloyatdagi viloyat inspeksiyasi balansda turuvchi yodgorliklar 31.12.2014 yildagi holat. Buxoro viloyatida umumiy yodgorliklar soni jami: 365 ta shulardan 255 tasi buxoro shahriga to’g’ri keladi. Qolgan 110 tasi buxoro viloyatidagi tumanlarga to’g’ri keladi. Buxoro tumanida jami yodgorliklardan 3 tasi foydalanmaydi qolgan 4 tasi diniy tashkilot bo’lib hisoblanadi. Kogon tumanida esa 45 ta yodgorlik bo’lib shulardan 25 tasi fuqorolar tomonidan uy-joy sifatida foydalanib kelinmoqda. G’ijduvon viloyatida ham 17 ta foydalanmaydigan yodgorliklar bo’lsa, qolgan 5 tasi turli xil maqsadlarga foydalanib kelinmoqda. Shofirkon tumanida 2 ta foydanilmaydi, 1 ta diniy tashkilot hisoblanadi. Peshku tumanida esa jami yodgorliklar 12 tani tashkil etadi shulardan 10 tasi foydanilmaydi. Qorovulbozorda jami 2 ta yodgorlik bo’lsa shulardan hammasi ham foydanilmaydi. Vobkent tumanida esa jami 10 ta yodgorlik bo’lsa shulardan 6 tasi foydanilmaydi. Romitan tumanida ham jami 5 ta yodgorlik, shulardan 3 tasi foydanilmaydi. Jondor tumanida esa jami yodgorliklar 4 ta bo’lsa shulardan 4 tasi ham hozirgacha foydanilmasdan xaroba holicha turibdi. Qorovulbozor tumanida 2 ta sardoba mavjud bo’lib unda hozirgi kunda biror maqsadga foydalanmasdan kelinmoqda. Bu sardobalar Sardobayi Qaravulbozor bilan Bo’zachi sardobalardir. Hozir kunda bu sardobalar kundan-kunga xaroba holicha 34

turibdi. Bu sardobalarning 1 tasi yo’l bo’yicha bo’lsa 2 chisi qaravulbozor markazidan 21 km uzoqlikda joylashgan edi. U yerda yo’l infratuzilmasi yo’lga qo’yilmagan va hozirgi kunda juda og’ir ahvolda yastanib yotibdi. (1-ilova. Qaravulbozordagi bo’zachi sardobasi hozirgi ko’rinishi. Ilovada ko’rsatilgan.) Agar bu 2 ta sardobani yo’l infratuzilmasini qayta tiklab, 2 ta sardobani ham qayta tiklansa, ikkala sardobalarda ham turistlar e’tiboridan qolmaydi degan umidaman. Sardobalarning vazifasi qadimda cho’ldan o’tayotgan karvonlar uchun suv vazifasini bajargan. Agarda hozir qayta tiklab avvalgidek tiklansan chet el sayyohlar e’tiboridan qolmaydi degan mulohazada keldim. 2.3 Buxoro darvozalari, hovuzlari va Buxoro minoralari XX asr boshlaridan olib borilgan arxeoloik tadqiqotlar Buxoro tarixining qator mavhum sahifalarini ochib berdi. Jumladan, 1935-1936 yillarda V.A.Shishin tomoidan 35

Mag’oki Attori masjidi, Ismoil Somoniy maqbarasi hamda Chashmai Ayyub yodgorliklari atrofida olib borilgan arxeologik qazilma ishlari uhbu binolar haqida ma’lumot beribgina qolmay, Buxoroning Eski Qal’a devorlari qoldiqlarining bir qismi topilishiga sabab bo’ldi. 1970-yilda Ya.G’ulomov, A.Axrorov va A.Muhammadjonov rahbarligida Ark va Zindon yaqinida, Mir Arab madrasasi hamda Toqi Zargaronning shimoliy tomonida shurflar qazilib, arxeologik tadqiqotlar o’tkazilgan. Bu arxeologik tadqiqotlarda “Buxoro maxsus ilmiy-ishlab chiqarish ustaxonasi”ning o’sha paytida rahbari, me’mor- muhandis I.Muhsinov ham qatnashdi. Ushbu tadqiqotlar natijasida qadimiy shaharning 3 ta pasxa devorli qal’a bilan o’ralganligi ma’lum bo’ldi. Tarix esa bu ma’lumotlarni yana bir karra isbotlaydi. Jumladan, S.Tolstovning “ Древний Харезм ” kitobida hamda L.Rempelning “ Далекое и близкое ” kitobida bu ma’lumotlar tasdiqlanadi. Birinchi qal’a devoir shimol tomonidan Zindon binosidan, sharq tomonidan esa Madrasai chuqur yodgorligi o’rtasidan boshlanib, janubdan Toqi tlpakfuro’shon, g’arbdan Ark yonidan o’tib, yana borib Zindon yaqinidagi qismga qo’shilgan. Bu qal’a devorlari 849-850-yillarda qurilgan bo’lib, yettita darvozasi bo’lgan. Darvozalar quyidagicha nomlangan: 1. Temir darvoza 2. Ko’handiz darvozasi 3. Binni Asad darvozasi 4. Binni Sa’d darvozasi 5. Attorlar darvozasi 6. Nur (Nav) darvozasi 7. Haqroh darvozasi XIII asrning yarmiga kelib, Chingizxon tomonidan buzilgan Ark va qal’a devorlari, mo’g’ullarning o’zi tomonidan qayta tiklangan. XVII asrda aholi soni ko’payib, shahar kengayadi hamda, qadimgi qal’a devorlarishahar ichida qolib ketadi. Abdulazizxon davrida shaharning g’arbiy qal’a devorlari qayta barpo etilib, 11 ta darvoza barpo qilingan. Ular quyidagicha nomlangan: 1. Samarqand darvozasi 2. Hazrati Imom darvozasi 36

3. O’glon darvozasi 4. Shergiron darvozasi 5. Qorako’l darvozasi 6. Shayx Jalol darvozasi 7. Xo’ja Ismat (Xo’jayon) darvozasi 8. Namozgoh darvozasi 9. Sallaxona darvozasi 10. Qavola (Qarshi) darvozasi 11. Mozori Sharif darvozasi Abdulazizxon barpo ettirgan qal’a devorlarini Abdullaxon g’arbga tomon kengaytirib, “xiyobon” hosil qiladi. Maydoni kengaygan shahar ning darvozasi ham bittaga ko’payadi. O’g’lon darvozasidan kyin shimoli-g’arb tomonda Xorazmga yo’nalgan Talipoch darvozasi quriladi va drvozalar soni 12 taga yetadi. Darvozalar soni va ko’rinishi XIX asrgacha shu holaticha saqlangan. Qadim darvozalarning qurilishi, nomlanishi ham o’ziga xos tarixga ega. Mazkur inshootlarning asrlar sinovidan eson-omon o’ta olishi uchun dastlab qurilish materiallariga, texnologiyasiga alohida e’tibor qaratilgan. Chunonchi, qurilishda ishlatilgab birgina loyni tayyorlash uchun ko’mir kukuni, qamish kuli, ohak-ganch, qum va suvdan iborat qorishma o’n ikki soat qaynatilagan. Tayyor qorishma darvoza devori mustahkamligini ta’minlash bilan birga, o’zidan nam o’tkazmagan va shu orqali yemirilishning oldini olgan. Shuningdek, asos (fundament) bo’yra yoki qamish bilan yopilib, uning ustidan ikki qator 25x25 sm. o’lchamdagi g’ishtlar terilgan. So’ng ikkita “guldasta” yasalib, arka, timpan, kitoba, dandonalar qal’a devori balandligiga tenglashtirib yasalgan. Lekin, har bir darvozaning tashqi ko’rinishi, me’moriy yechimi bir biridan farq qilgan. Quyida Buxoroning o’n ikki darvozasi haqida qisqacha ma’lumot beramiz. 1. Talipoch darvozasi . Bugungi kunga qadar saqlangan mazkur inshoot 1557-1598 yillarda Abdullaxon II davrida bunyod etilgan. Bu darvoza orqali Amirobod, Chorbakr, Jondor, Xorazmga borilardi. Darvoza 1960 yilda usta Aminjon Salomov, 2005 yilda esa me’mor Tuyun Boboev rahbarligida qayta ta’mirlandi. H ozirgi va q tda Talipoch 37

darvozasi yonida Buxoro markaziy bozori q ad rostlagan. (Talipoch darvozasi ilovda ko’rsatilgan.) 2. Samarqand darvozasi shayboniy hukmdor Abdulazizxon (1541-49) tomonidan qurdirilgan bo’lib, 1557-60 yillarda Abdullaxon tomonidan qayta ta’mirlangan. Samarand yo’li orqali keladigan G`ijduvon, Toshkent, Qo’qon va boshqa shaharlardan, uzoq xorijdan kelgan mehmonlar, savdogarlar shu darvozadan shaharga kirishgan. Darvoza yaqinida aravasozlik, yog`och materiallari, eshik, deraza bozori bo’lgan. Keyinchalik amir Abdulahad, Olimxon davrida yozgi saroy - Sitorai Moxi Xosaga eltuvchi yo’l shu darvoza orqali o’tgani bois, bu maskan savdogarlar uchun juda ahamiyatli hisoblangan. O’tgan asrning 60-yillarida shahar kengayishi bahonasida buzilgan inshoot o’rnida hozir darvoza asl qiyofasi asosida qayta bunyod etilmoqda. 3. Darvozai Hazrati Imom VIII asrgacha Darvozai Navs (Yangi darvoza) deb yuritilgan. So’ngra buxorolik mashhur ulamo Abu afs Kabir imom Buxoriy (767-832 yillar) sharafiga Haqroh darvozai imom deb atala boshlangan. Narshaxiyning ma’lumot berishicha, Abu Yafs Kabirning qabrlari ham shu darvoza yonidagi tepalikda joylashgan. 4. Darvozai O’g`lon qadimiy Romitan qo’roniga boradigan katta yo’l yoqasida joylashgan. Shimoliy tomonda O’lon Ato mahallasi, janubda Nog`orachilar mahallasi bo’lgan. Darvoza va unga tutash O’lon Ato madrasasi va masjidi 1948-50 yillarda buzib tashlandi. Ayni paytda bu joyda dehqon bozori qad rostlagan. (Qorako’l darvozasi ilovada ko’rsatilgan ) 5.Q orako’l darvozasi - Buyuk ipak yo’li savdo tarmog`idagi asosiy darvozalardan biri bo’lgan. Eron, Xuroson, Turkiya davlatlaridan keladigan savdogarlar shu darvoza orqali shaharga kirishgan. Darvozaning ichki tomonida katta bozor bo’lgan. Ayni paytda qal’a devorlaridan ajratilgan holda yakka o’zi bo’y cho’zib turibdi. 6. Shergiron darvozasi ham Abdullaxon II davrida qurilgan bo’lib, darvoza joylashgan hududda bir paytlar sherlar saqlanadigan qo’riqxona o’rnashgan. Sherlar xazinani qo’rilash va janglarda foydalanish maqsadida o’rgatilgan. Shu bois ham darvoza "Shergiron" (sher saqlovchi) deb atalgan. XVI asrdan boshlab, ushbu darvozadan Mir Do’stim xonadoniga qadar joyda yopiq bozor faoliyat yuritgan. Ahmad Jomiy qabrlari ziyoratgohi ham shu darvoza yaqinida joylashgan. 38

7. Shayx Jalol darvozasi. Buxoroning eng qadimiy darvozalaridan yana biri shaharning janubida joylashgan Shayx Jalol darvozasidir. XVI asrda hukmdorlik qilgan Abdulazizxon piri Shayx Jaloliddin sharafiga ilgari Bobi Morkushon (ilon o’ldiruvchilar darvozasi) deb yuritilgan darvozani Shayx Jalol deb atashga farmon beradi. 1549-1550 yillarga oid hujjatlarda Shayx Jalol darvozasi hamda shu nom bilan ataluvchi mahalla haqida ma’lumotlar bor. Darvoza yaqinida juda katta bog`lar, jumladan Xoja Ismatulloy Buxoriy bog`lari va maqbaralari bo’lgan.Istiqlol sharofati hamda viloyat hokimining tashabbusi bilan ushbu bog`lar, Ismat Buxoriy maqbaralari qayta tiklandi. Ayni paytda bu xayrli ishlar davom ettirilib, xuddi Samarqand darvoza kabi Shayx Jalol darvozasi ham asl o’rnida qaytadan bunyod etilmoqda. 8. Darvozai Mozori Sharif . Abdullaxon Buxoroni kengaytirgan vaqtida Bahouddin Naqshband ziyoratgohiga boradigan yo’lda ushbu darvozani qurdiradi. Darvozaning yonidan Shoxrud arig’i o’tgan. Haftaning har seshanba-chorshanba kunlari, ayniqsa hayit bayramlarida darvoza oldi Markaziy Osiyoning turli shaharlaridan keluvchi ziyoratchilar tashrifi tufayli gavjumlashgan. 9. Darvozai Qavola (Qarshi)ni ba’zi manbalarda darvozai Rangrez deb ham yuritishgan. Shayxi Rangrez matolarga gul bosishda g`oyat hunarmand, karomatgo’y avliyo ham bo’lgan ekan. Uning karomatlarini ko’rgan Shayxul Olam Sayfiddin Boxarziy (XIII asr) shogirdini haqqa etgan deb hisoblab, unga o’z qishloqlaridan birini hadya etgan. Keyinchalik Abdullaxon shaharni kengaytirgani chog`ida ushbu qishloq ham qal’a devori ichida olgan. Unda qurilgan darvoza esa qavola deb yuritila boshlandi. Ammo darvoza asosan qarshi, Kesh aholisining asosiy kirish joyi hisoblangani bois, mahalliy aholi uni qarshi darvoza deya atay boshladi. Shuningdek, sharif shahrimizning o’ninchi darvozasi - Xo’ja Namozgoh va o’n birinchisi Sallaxona darvozasi deb atalgan darvozalari ham o’ziga xos ertalab bomdod namozidan so’ng ochilgan. Darvozalar shaharga kelib ketadigan odamlarni nazorat qilish, aholi xavfsizligini ta’minlash barobarida savdo-sotiq ishlarini yo’lga qo’yishda bojxona vazifasini ham o’tagan. (Shayx Jalol darvozas i ilovada ko’rsatilgan) “Minorasi bor yurtning qaddi hamisha tik bo’lur”, deydilar dono bobolarimiz. Buxoro ham ana shunday maqomga loyiq topilsa arzigulik o’lkadir. Zero, Buxoroda o’n oltita minora bor: 39

1. Minorai Kalon 2. Chorbakr minorasi 3. Hazrati Imom minorasi 4. Vobkent minorasi 5. Vang’ozi minorasi 6. Piri dastgir minorasi 7. Shayx ul-olam minorasi 8. Hazrati Bahouddin minorasi 9. Qasri Orifon minorasi 10. Abduxoliq G’ijduvoniy minorasi 11. Boloi Havz minorasi 12. Govkushon minorasi 13. Soktare minorasi 14. Chor minor 15. Qavola minorasi 16. Hazrati Amir Kulol minorasi Buxoroyi sharifni Minorayi Kalonsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Shaharga qaysi tomondan yaqinlashmang, u ko’z o’ngingizda gavdalanadi. Uning tashqi ko’rinishi kishini hayratga solishi turgan gap. Minoradagi nafislik, geometrik aniqlik, kun davomidagi nur va soyalarning o’yini uning benazirligini tasdiqlaydigandek. Go’yoki minoraning yuqori qismi boshiga kuloh kiyib, salla o’ragan kishini eslatadi, uning g’o’lasimon pastki qismi esa inson qomatiga o’xshab ketadi. Minoraning tarixiga nazar tashlasak, u 1127-yilda qoraxoniy hukmdor Arslonxon farmoniga binoan usta Baqo tomonidan qurilgan. Dastlab minora yog’ochdan qurilgan bo’lib, zilzila oqibatida namozxonlar ustiga qulab tushib, katta talofat keltirgan. Shu tufayli uning ikkinchi marotaba tiklanishi natijasida mustahkamlanganligini e’tirof etishimiz mumkin. Afsonalarga ko’ra, minoraning poydevorini qurgan usta uni bir yil shu tarzda qoldirib ketadi va keyinchalik kelib, uning ustki qismini quradi. Bunga sabab-poydevori mustahkam bo’lmagan bino uzoq yashamaydi. Minorayi Kalonnong poydevori 11,5 metr, balandligi 47,5 metr, diametri esa o’rtacha 9 metrga teng. 40

Minora o’rtasida juda katta va qalin ustun bo’lib, yuqori qismida 16 ta bir-biriga qarama-qarshi tarzda fonuslar yasalgan. Fonusning ustki qismi to’rt qator muqannas bilan jilo berilib, bir qator dandona bilan tugatilgan. Birinchi qavat fonus ustida ikkinchi qavatfonusning asosi turibdi. Usta ikkita fonus qurish niyatida bo’lgan. Biroq so’ng negadir qisqartirib, bir yarusli fonus bilan tugatgan. Fonusning shifti jimjimador shtrix terakotdan yasalgan, bir-biriga juft qilib gulli shift bitilgan. Fonusning pastki qismidagi qadimiy kufiy harf bilan ko’k rangda bitilgan koshinlari tushib ketgan. 1925-yildagi ta’mirlash davrida bu koshin yozuvlar Samarqand muzeyiga olib ketilgan. Ammo bitiklarning tarjimasi yo’q. Minoraga Masjidi Kalon yonidagi arka orqali kiriladi va minoraning ichidagi zina katta ustun atrofida-aylanma shaklda qurilgan. Har biri 50 sm.li 105 ta zinapoya orqali yuqoriga ko’tarilish mumkin. Minoraning shuncha asrlardan beri zilzilalar, havo buzulishlari, suv toshqinlariga bardosh berib, shu kunga qadar salobatini saqlab qolganiga sabab uning poydevoridir. 1951-1952-yillarda Sergey yurenev tomonidan 11.5 metrlik shurf qazilib, minora osti aniqlangan. Minora ostida 18 metr, 14 metrga shimoli-sharqiy balandligi 0,5 metr qilinib, mayda tosh ham qirdan asos qo’yilgan. So’ng uning ustida aylanasi 33 sm.li 8 qirrali xarsang ohak toshdan asos o’rnatilgan. Minoraning yer yuzasidan balandligi 47,5 metrni tashkil qilsada, umumiy balandligi 59 metrga teng. Bu minora oktabr to’ntarishi urushi davomida 10 marta to’pga tutilgan. Uning hozirgacha o’zini tik tutib turganiga yana bir sabab, muvozanatli qilib qurilganidadir. Minora qadim zamonlardan karvonlarga mayoq bo’lib xizmat qilgan. Uning ustida kechalari chiroq yoqib qo’yilgan. Karvonlar shu chiroqlarga qarab yurganlar. Chunki Buxoroga keladigan yo’llarning hammasi minoraga mo’ljallab qurilgan. Minora ustidan turib so’fiylar odamlarni namozga chaqirib, azon aytganlar. 1925-yilda buxorolik ustalar bilan birgalikda samarqandlik mashhur usta Hoji Abduqodirov minorani qayta ta’mirlaganlar. 1976-yil 8-aprel va 17-mayda bo’lib o’tgan qattiq zilziladan so’ng, minora muqarnaslari ko’chib ketgan. Bu talofatlar 1980-yilda Ochil Bobomurodov, J.Jo’rayev, Botir, Bahodir va Baxtiyor Bobomurodovlar, usta shogirdlardan Ibrohim Abbosov, Ixtiyor va Rustam Muxsinovlar, Is’hoq Obiddinov, Baxtiyor Muhammedovlar g’ayrati bilan bartaraf qilindi. 41

Buxoro hovuzlari va Buxoro hammomlari. Ko’hna Buxoroning suv ta’minoti katta irrigatsion tarmoqqa asoslangan. Shaharning suv bilan ta’minlovchi asosiy arig’I Shoxrud (qadimgiZarirud) bo’lgan. Shohruddan 10 ta katta ariq suv olgan va Buxorodagi 104 hovuz suv bilan ta’minlangan. Bu hovuzlardan shahar aholisi turli maqsadlarda foydalangan. Faqatgina shahriston, asosan, quduqlardan suv olgan. Shaharning yuqori qismida joylashganligiShohrud suvining ungacha yetib borishini qiyinlashtirgan. Biroq shahristonning shimoliy qismidagi Qozi Kalon va sharqiy qismidagi Xo’ja Kalon hovuzlari Shohruddan suv olgan. Bu hovuzlar qurulishi uchun yer ostidan kanal o’tkazilib, hovuzlar chuqurligi ko’cha qismidan 8-10 metr pastroq qilib qazilgan. Manbalarda qadim Buxoroda quyidagi hovuzlar xalq xizmatida bo’lganligi qayd etilgan: 1. Zinda Fil 2.Ahmad darg’o 3.Qulma xo’ja 4.Oqmachit 5.Nor ko’rcha 6.Qalmoq 7.Poshsho Ismoil Somoniy 8.Ruqiya 9.Do’rmon 10.Bodom 11.Shishaxona 12.Hazrati Ayub 13.Uruson 14.Qozi ayzi 15.Tabion 16.Bolhovuz 17.Mizo G’afur 18.Hzarcha 19.hermuhammad 42

20.Shukurboyi nav 21.Mirdo’stim 22.Qoplon 23. .Dilkushoyi darun 24.Xo’ja Tuyg’un 25.Machiti baland 26.Axtachi 27.Baland 28.Jilovxona 29.Boqixoni naqib 30.Chorsugaron 31 Ko’chabog’ 32.Jilovxona(2) 33.Abdulla Qushbegi 34.Dasturxonchi 35.Aspgardon 36.Arbob 37.Kimzon 38.Farmonqulbek 39.Mirzokeldi 40.So’fiyon 41.Saharsiyon 42.Kosagaron 43.Morkush 44.Poykand 45.Qirg’iz Olim 46.O’rda 47.Mirakon 48.Mirakon(2) 49.Shoh Arab 50.Eshoni imlo 43

51. Qozi Xiyobon 52. Shayx Jalol 53.Havzi Nav 54. Shoh Malik 55.Tolib Xo’ja 56.Chordara 57.Bobo Niyoz 58.Shahri nav 59.Otaliq 60.xo’ja Zayniddin 61.Lesak 62.Qozi Kalon 63.G’oziyon 64.G’aribiya 65.Dutlug’ 66.Shayx Shoh 67. Oybinak 68.Gavkushon 69.Nodir Devonbegi 70.Oybinak (2) 71.Mullaxon 72. Mulla Ashur 73. Poshshoxo’ja 74.Xo’xcha (Ko’rcha) 75.Xalifa Husayn 76.Samat 77.Shayxi Rangrez 78 Dilkusho 79.Qora Kamol 80.Sharifboy 81 Dilkushoyi darun 44

82.Ja’farxo’ja 83.Xo’ja Tabband 84.Korxona Buxoro atrofi suv ta’minotini mirob boshargan. Uning boshqarmasi amir saroyi- Sherbudun oldida, Shohrud tarmog’ining boshida bo’lgan. Suv shahar ichkarisiga oqib kirgani zahoti uni xalifa boshqargan. Xalifaning kuzatish joyi Mozori Sharif darvozasi oldida bo’lib, u shahardagi hovuz va bog’larnig suv ta’minotini amalga oshirgan. Shohrud arig’I Mozori Sharif darvozasidan Xo’ja (madrasasi) bozorigacha ochiq holda oqqan. So’ng usti g’ishtlar bilan yopilgan yer osti kanallar orqali shaxristonning janubiy qismidan o’tib, Gavkushon madrasasi oldidan “Bozori Nav” gacha ochiq holda oqib yo’lning odamlar harakatlanadigan qismida yer ostiga kirgan, so’ng Talipoch darvozasigacha ochiq holda oqib borgan. Shohruddan chiqqan birinchi katta tarmoq shaharning shimoliy-sharqiy qismini suv bilan ta’minlagan. Undan Fazliddin maxsum, Qora Kamol, Dilkushoyi durum, Alimxo’ja hamda tazar(yer osti kanal) lar orqali Istimur, Cho’ppoz, Xo’ja Kalon kabi hovuzlar suv olgan. Ikkinchi kichikroq tarmoq Xo’ja pochcha, Xo’ja Bulg’or, Xalifa Husayn va Shayxi Rangrez hovuzlarini suv bilan ta’minlagan. Uchinchi tarmoq Xo’ja Tabband va Chor baqqoli hovuzlariga tazarlar orqali suv yetkazgan. Oltinchi tarmoq eng katta bo’lib, Jo’ybor tarafga oqqan va o’z yo’lida Kimsan, So’fiyon, G’oziyon, Morkush, Shahri nav, Boboniyoz, Shomalik hamda Abdullo Xo’jayi Joybor hovuzlarini suv bilan to’ldirgan. Buxoroda sardobali hovuzlar ham bo’lib, ular yer osti chashmalari va bahordagi yomg’ir suvlari bilan to’yingan. Bu sardobalar Xalifa Xudoydod masjidi hamda Eshoni Imlo madrasasi oldida bo’lgan. Sallaxona darvozasi oldida shifobaxsh chashmalar bo’lgan. Xo’ja Nurobod, Chashmai Ayyub, Xo’ja ismat, Xo’ja Ishoq Kalobodiy va Hazrati Imom mozorlari yonida bo’lgan ayrim hovuzlar xalq tilida”Xavzi kuldurum” deb yuritilgan. bunga hovuzlarning suv to'ldir’lishi bilan uning yo’qoli qolganlgi sabab bo’lgan. Buxorodagi hovuzlar chuqurda joylashgan bo’lib, suvlari oqib turmaganligi uchun doimiy yangilab turilishi lozim bo’lgan. XIX asr oxiri, XX asr boshlarida yerlar o’zlashtirilib, Shoxrud arig’i Buxorogacha oqibkelolmaganligi sababli hovuzlarning suv 45

ta’minoti qiyinlashgan. Buning natijasida hovuzlardagi suv oqmay qolib hidlangan. Atrofdagi tabiat muhitini buzgan va turli xil xastaliklarning, jumladan,rishta, malyariya, terlama hamda ichak kasalliklarining kelib chiqishiga sabab bo’lgan. Shu tufayi hovuzlar ko’milgan. Shunda asli buxorolik bo’lgan Mirzo Abdulvohid Burhonov bor mol-mulkini sotib, to’plagan mablag’ini Buxoroga suv keltirishga safarbar qilgan. 1920- yilgi to’ntarishdan so’ng, sentabr oyida Buxoro Xalq Respublikasi tashlik etilgach, A.Burxonov Maorif hamda sog’liqni saqlsh noziri vazifalarida ishlab, uning ishtirokida 1925-yilda Ark yonida Shuxov suv minorasi qurilib, shahar quvurlar orqali suv bilan ta’minlana boshlangan. So’nggi yillarda sharif shahrimizdagi ko’hna hovuzlarni asl holiga keltirish yo’lida ham jonbozlik ko’rsatib kelinmoqda. Yuqorida ko’rsatilgan 104 hovuzdan Devonbegi, Xo’ja Zayniddin, Bolohovuz, Hazrati Imom, Ismoil Somoniy, Havzi nav, Piridastgir hovuzlari yangidan ta’mirlanganligi va qayta barpo etilganligi buning yorqin dalilidir. Buxoro hammomlari . Ko’hna va hamisha navqiron Buxoromizning ko’chalarini kezar ekanmiz, ajoyib me’morchilik san’atining mumtoz namunalardan hayratga tushamiz. Tarix qadar ko’hna imoratlar, asori-atiqalarning har bir g’ishtida ota- bobolarimiz, ulug’ ustozlarimizning nafasi sezilib turadi. Asl san’atlorlar ijodi, fantaziyasi, mehnati o’laroq tiklangan bu binolarda muayyan davr madaniyatining aksini ko’ramiz. Nozik did, yuksak mahorat, yorqin fikrlar bilan barpo bo’lgan nodir arxitektura obidalari xalqimizning madaniy boyligi, faxri va g’ururidir. Buxoroda qurilgan qadimi gumbazli hammomlar ham shular jumlasidandir. Ular ham jisman, ham ruhan poklanish maskani bo’lib, nafaqat shahar xalqiga xizmat qilgan, balki mehmonxona vazifasini o’tab, musofir sayyohlar dam olib ketadigan joy ham hisoblangan. Professor O.Suxareva Buxoro ko’chalarini kezganda ikki yuzi anordek qizil ko’rkam nuroniylarni ko’rib: “men dunyoni kezib, birgina Buxoroda juda ko’rkam, sog’lom chollarni ko’rdim va bundan lol qoldim”, degan edi. Bu esa qadimdan buxorolik yoshu keksalar hammomni birdek xush ko’rishi va u yerga muntazam qatnab turishidan dalolat bergan. Ko’hna shaharlarda qurilgan hammomlarning aksariyati to’rt- besh yuz yil ilgari barpo etilgan bo’lib, asl holicha saqlanib qolgan. Biroq o’tmishda 46

hammomlar yerning yuza qismida qurilib, vaqt o’tishi bilan chang, axlatlar yig’ilib,, buning natijasida bir-ikki metr yer ostiga ko’milib qolgan. Hammomlar quduq suvi bilan ta’minlangan va alohida tazar (kanalizatsion truba) orqali suvlar oqizilgan. Hammomlarning isitish usuli ham g’oyat puxta o’ylangan. Ya’ni 800-850 litrlik mis qozondagi suvni qaynatish uchun dimetri bir metrga teng bo’lgan teridan tayyorlangan ichi moy (ot yoki tuya yog’i) to’ldrilgan sham bo’lib,uning piligi maxsus to’qilgan ipdan tayyorlangan. Bu sham uzluksiz yonib turgan va almashtirilgan. Shu bilan birga, bu shamlar hammomni isitish vazifasini ham bajargan. Qadimiy hammomlar kirish xonasi, pul to’lanadigan xona (kassa), baland ayvon, kiyim-kechak yechiladigan va dam olinadigan xona, xontaxtalar qo’yilgan choy ichiladigan xonalardan iborat bo’lgan. Bundan tashqari, ularda zina orqali ikkita kichik gumbazli hujradan o’tiladigan cho’milish xonalari, oyoq yuvadigan xona, issiq xonalar ham bo’lgan. Hammom binosiga qo’shimcha tarzda issiq va sovuq suv olinadigan hujralar hamda uqalash va tozalanish xonalari barpo etilgan. Hammom orqa tomonidan go’lak(pechka) orqali isitilgan va xonaning harorati 30-45°C ga yetgan. Hammomning yer osti qismi spiralsimon zich bo’lib, chuqurligi bir metr, kengligi 40-45 sm qilib qazilgan, yerning ustki qismi esa marmar toshlar bilan yopilgan. Yer osti mo’rilari orqali issiqlik hammomdagi marmar toshlarni isitib turgan. Shundan cho’milayotgan odamning oyoqlari orqali issiqlik butun tanasiga tarqab, badanlari yumshagan. Oyog’i og’rigan odamlarning oyog’i tovuq yog’i bilan, tananing boshqa qismlari esa ot yog’i bilan uqalangan. Hammomga tashrif buyurganlarterlab, uqalanib, barcha g’uborlari chiqib ketib, o’zini yengil his qilgan. Shuning uchun ham insonning salomatligini yaxshilashda hammomlarning ahamiyati katta bo’lgan. Bunday hammomlar Buxoro, Afg’oniston va Eronda ko’p bo’lgan. Hozirgi kunda qadimiy hammomlarni ta’mirlash, ota- bobolarimizning tajribalaridan saboq olib, ko’hna tariximiz durdonalarini saqlab qolish har birimizning muqaddas burchimizdir. Buxoroda hammomlar, g’uslxonalar, bozorlar, masjid-madrasalar ko’p bo’lgan. Hammomlardan bizgacha faqat 19 tasi yetib kelgan. Ular quyidagilar: 1. Toqi Sarrafon hammomi 2. Xo’ja Porso hammoni 3. Gavkushon hammomi 4. Hammomi bozori kard 47

5. Hammomi kavshi olak 6. Hammomi Naqib 7. Qozi kalon hammomi 8. To’qim tikuvchilar hammomi 9. Hammomi kunjak 10. Jo’ybor hammomi 11. Hammomi Muhammad Payk 12. Bibi Hanifa hammomi 13. Poyi ostona hammomi 14. G’oziyon hammomi 15. Domla Sher hammomi 16. Shishaxona hammoni 17. Chashmayi Ayyub hammomi 18. Abdulla Xo’ja hammomi 19. Hammomi obi otasi 48

III-BOB. O’ZBEKISTONDA TARIXIY TURIZMNI RIVOJLANTIRSHDAGI AMALIY ISHLAR 3.1 O’zbekistonda tarixiy turizmni rivojlantirish maqsadida xorij mamlakatlari bilan hamkorlik qilish Hozirgi kunga kelib tarixiy turizmni rivojlantirish uchun O’zbekistonning har bir kadrlari o’z imkoniyatidan kelib chiqib harakat qilmoqda. Shuni aytib o’tish joizki har bir shaxs o’z kasbining mutaxasisi bo’lishni istaydi shu asnoda hozirgi kunga kelib yetuk kadrlar yetishtirilib kelmoqda. Shu bilan birga takidlab o’tish kerakki bizning mustaqil mamlakatimizning rivojlanishi dunyo mamlakatlarida bizga bo’lgan qiziqishni oshirmoqda desak adashmagan bo’lamiz. Shuning yaqqol misoli Xitoy mamlakati bilan biz yaqindan aloqalar olib borish maqsadida yangidan-yangi maqsadlarni ilgari surib yangidan-yangi g’oyalar asosida hamkorlikni yo’lga qo’ydik. Shuning misolida, O‘zbekiston va Xitoy muzeylari o‘rtasida hamkorlik: 2016 yilda mukammal darajada ishga tushirildi, Joriy yilning 18-iyul kunida Xitoy Xalq Respublikasi Shensi provinsiyasining arxeologiya soxasi tadbirkorlaridan iborat bir guruh delegatsiya vakillari Buxoro muzey qo‘riqxonasi bilan arxeologik hamkorlik qilish maqsadida tashrif buyurishdi. Mazkur delegatsiyaga Xitoy Xalq Respublikasi Shensi provinsiyasi gubernatori o‘rinbosari Van Lisya boshchilik qildi. Tashrif munosabati bilan Buxoro Ark qo‘rg‘onida seminar tashkil etilib, ikki muzeyning faoliyati va imkoniyatlari haqida ma'lumot almashinildi. Seminarda delegatsiya a'zolari bilan bargalikda Buxoro davlat badiiy-me'moriy qo‘riqxona ilmiy xodimlari va “O‘zbekturizm” milliy kompaniyasi Buxoro mintaqaviy bo‘limi mutaxassislari ishtirok etishdi. Seminardan so‘ng muzey-qo‘riqxonaga ekskursiya uyushtirilib, delegatsiya a'zolariga badiiy me'moriy muzey quriqxonaning diqqatga sazovor joylari va muzey fondidagi noyob asori-atiqalar haqida muzey ilmiy xodimlari tomonidan ma'lumotlar berildi.Tashrifdan ko‘zlangan asosiy maqsad Da Tansi shaxar muzeyining Buxoro davlat muzey qo‘riqxonasi bilan arxeologik hamkorlikni yo‘lga qo‘yish va kelajakda muzeylar faoliyatining rivojlanishi bilan bog‘liq bir qator shartnomalarni imzolashdan iborat. Hamda tarixiy turizmning asosiy ildizi 49

bo’lmish “Buyuk ipak yo’li”ning ham qaytadan marshrutlarini ishlab chiqilishi bu sohaning rivoj topishiga katta hissaqo’shadi. 2016 yilgi “Ipak Yo’lida turizm” Toshkent xalqaro sayyohlik ko’rgazmasi (TXSK-2016) sanasi aniqlandi. Kelasi yilga mo’ljallangan va 22-marta o’tkaziladigan “Ipak Yo’lida turizm” Toshkentxalqaro sayyohlik ko’rgazmasi 5-7 oktabrda “O’zekspomarkaz” milliy ko’rgazmalar majmuasida o’tishi e’lon qilindi.Ushbu ko’rgazma BMTning Xalqaro turizm tashkiloti (UNWTO) ko’magida o’tkazilmoqda.TXSK ko’rgazmasi yurtimizdagi yetakchi turizm forumi bo’lib, sayyohlik sohasi mutaxassislari va yetakchi korxonalari o’zarouchrashuv va hamkorlikni boshlash uchun qulay joy sanaladi. Har yili o’tadigan ko’rgazmada o’nlab chet el kompaniyalari ishtirok etib, mahalliy turizm tashkilotlari bilan hamkorlik o’rnatish uchun tashrif buyuradilar. Hamda muzeylar haqida gap ketarkan ba’zi ishlanmalarimni ko’rsatib o’taman Muzeylar haqida. 2012 2013 2014 2015 Muzeylar(filiallarini qo’shgan holda), birlik 106 106 108 106 Muzeylarning eksponatlari soni, ming birlik 2011.8 2072.5 2167.4 2159.7 Muzeylarda tashkil etilgan ko’rgazmalar soni, birlik 2205 2093 1548 1654 Muzeylarda tashriflar soni, ming kishi 3928.3 4690.2 6016.9 5462.3 Ulardan o’quvchi va talabalar tomonidan 2032.6 2517.8 3043.0 2798.4 Muzeylarda o’tkazilgan 71092 91165 103378 96793 50

ekskursiyalar soni, birlik Muzeylar faoliyatining asosiy ko ’ rsatkichlari : Muzeylar nafaqat Buxoroda yaxshi rivojlantirildi tarixiy turizmni rivojlantirish uchun hamda boshqa regionlarda yaxshi yo ’ lga qo ’ yildi . Misol uchun Toshkentda yana bir muzey tashkil etildi . Poytaxtimizda sayyohlar orasida mashhur bo ‘ lib ulgurgan mavjud muzeylar orasida yana bir muzey tashkil etildi . Mehmonlargabirincha marta o ‘ z eshiklarini ochgan Politexnika muzeyi 2 ta hududdan ya ' ni , ekspozitsion va interfaol hududdlardan tashkil topgan . Ekspozitsion hududda barcha mehmonlar retro - avtomashinalari , qadimiy qishloq xo ‘ jaligi texnikalari bilan tanishdilar . Shuningdek , bu yerda mahalliy avtopromalar « GM Uzbekistan », “ Tiko ” dan boshlab “ Orlando ” ga qadar O ‘ zbekistonning asosiy avtomobil maketlari namoyish qilingan . Asosiysi , O ‘ rta Osiyoda yagona hisoblangan “ Kinetik kichik sharlar ” 3 D - mapping shousi va installyatsiyasi muzeyga tashrif buyurganlarga unutilmas onlarni hadya qiladi . Interfaol hududda namoyish qilingan eksponatlar ham tabiiy fanlarni anglab yetishuchun yaxshi imkoniyat hisoblanadi . Bu yerga tashrif buyurganlar “ Interfaol pol ” va “ X - box ” hududlaridagi kompyuter o ‘ yinlarini o ‘ ziga qamrab olgan oynali labirint Eysma sirli xonasida raqsga tushayotgan robotlarning guvohi bo ‘ lishadi . Yuqorida sanab o ‘ tilganlar muzeydan joy olgan eksponat - attraksionlarning to ‘ liq ro ‘ yxati emas . Muzeyga tashrif buyurgan har bir mehmon unutilmas taassurotlarga ega bo‘lishi aniq. 3.2 Buxoro muzeylarining tarixiy turizmdagi asosiy o’rni Buxoroning qadimiy tarixini, uning moddiy va ma’naviy boyliklarini, avloddan avlodga o’tib kelayotgan o’ziga xos an’analarini saqlash, o’rganish va 51

targ`ib qilish bilan shug`ullanuvchi muassasa. 1922 y.da Buxoro davlat muzeyi sifatida tashkil topgan. Keyinchalik turli nomlar b-n atalgan: Buxoro viloyat o’lkashunoslik muzeyi (1940—45; 1969—83), Buxoro tarixiy o’lkashunoslik muzey i (1945—69), Buxoro tarixiyme’moriy muzeyi (1983—84), 1985 y.dan muzeyqo’rikxona, 1988 yildan hozirgi nomda. Muzey-qo’riqxona tarkibi: Muzey - qo’riqxona tarkibiga quyidagi 12 ta filial kiradi: 1.Ark – o’lkashunoslik muzeyi filiali. 2. Filial. SITORA – MOXI – XOSA xalq amaliy san’ati muzeyi filiali (Moxi - Xosa saroyida joylashgan). 3. Filial. Kamoliddin Behzod nomidagi Buxoro tasviriy san’at muzeyi (Sobiq davlat banki binosida joylashgan) quyidagi bo’limlari bilan: rasmlar galereyasi; "Qadimiy Buxoro zargarlik san’ati" va Nodir Devonbegi xonaqosidagi ko’rgazma - sotuv filiali. 4. Abu Ali Ibn Sino muzeyi filiali: Ibn Sino tavalludining 1000 yilligi tufayli Peshku tumanidagi Afshona posyolkasida 1980 yilda tashkil topgan. Davlat byudjeti shuningdek muzey izlab topayotgan maxsus mablag’’ hisobidan ta’minlanmoqda. 5. Romitan tuman O’lkashunoslik muzeyi filiali. 6. Fayzullo Xo’jayev uy - muzeyi filiali. 7. Muzey tarikati «Naqshbandiya» filiali: 1993 yil tangashunoslik va epigrafika bo’limi tarkibida tashkil topdi. Davlat byudjeti shuningdek muzey izlab topayotgan maxsus mablag’’ hisobidan ta’minlanmoqda. 8. Qadimiy Poykent shaharchasi tarixi muzeyi filiali: Qoraqul tumanida 2002 yilning oxirida mustaqil filial sifatida tashkil etilgan . 2003 yilning martida ochilgan. Davlat byudjeti shuningdek muzey izlab topayotgan maxsus mablag’ hisobidan ta’minlanmoqda. 9. «Buxoro suv tarixi va ta’minoti» muzeyi filiali: 2004 yilning aprel oyida filial sifatida Ark o’lkashunoslik muzeyi tarkibidan ajralib chiqdi. Davlat byudjeti shuningdek muzey izlab topayotgan maxsus mablag’ hisobidan 52

ta’minlanmoqda. 10. Zindon - XVII -asr oxiri - XX asr boshi qamoqxonasi muzeyi filiali: 1957 yili tashkil etilgan. Davlat byudjeti shuningdek muzey izlab topayotgan maxsus mablag’ hisobidan ta’minlanmoqda. 11. Temirchilik tarixi muzeyi – ustaxonasi filiali: 2004 yilning aprel oyida filial sifatida Ark o’lkashunoslik muzeyi tarkibidan ajralib chiqdi. Davlat byudjeti shuningdek muzey izlab topayotgan maxsus mablag’ hisobidan ta’minlanmoqda. 12. Imom al - Buxoriy xotira – majmuasi: 2001 yilning 28 avgustida shahar hokimi qaroriga asosan muzey-qo’riqxonaga berildi. 2002 yilda mustaqil filial sifatida ajralib chiqdi. Ark qal’asi haqida ma’lumot hamda takliflar: Ark qal`asi yuz yillar davomida Buxoro hukmdorlarining rasmiy yashash joyi bo`lgan. U balandligi 16-20 metr bo`lgan sun`iy tepalikda qurilgan. Qal`a maydoni qariyb 4 gektar. Odamlar ko`pincha uni “shahar ichida shahar” deb atashgan, chunki unda odatdagi shaharning hamma narsalari: ko`chalar, tor ko`chalar, saroy, masjidlar, ustaxonalar bor bo`lgan. Qal`a bir necha bor vayron qilingan, ta`mirlangan va tiklangan. Afsuski, hozirgi paytga kelib, o`tmishdagi hashamatli Arkdan ozginasi qolgan. Ko`plab binolar 1920 yilgi istibdod voqealari davrida buzilib ketgan. Lekin, shunga qaramasdan Ark borib ko`rishga arziydi. Arkda joylashgan o`lkashunoslik muzeyida siz shahar tarixi, miliy urf-odatlar va an`analar to`g`risida ko`p qiziqarli narsalarni eshitasiz. Bundan tashqari qal`aning baland devorlari ustidan turib siz Buxoroning chiroyli qiyofasini tomosha qilishingiz mumkin. Ark — O’rta Osiyo ko’hna shaharlaridagi hukmdorlar qarorgohi joylashgan qal’a band o’rda. Yozma tarixiy manbalarda ko’handiz, diz, koh, qasr, qal’a, hisor nomlari bilan ham tilga olinadi. Tabiiy baland tepa yoki maxsus yaratilgan baland do’nglik ustiga qurilib, atrofi baland devor bilan o’ralgan, bir yoki ikki darvozasi bo’lgan. Ark ichida podshoh va amirlarning, amaldor va lashkarboshilarning uy- joylari, davlat devonlari. zarbxona, masjid, sardoba va boshqa binolar bo’lgan. Buxoro arki, Qo’qon o’rdasi. Ko’hna ark tashqi qal`aband devorlari. ichkaridagi 53

serhasham saroy binolari saqlanib qolgan. Samarqanddagi Amir Temur bunyod etgan Arki Oliy va Chaqartosh qo’rg’on binolarining qoldiklari. tashqi qal`a devorlari 19-asrda mustamlaka ma’muriyati tomonidan atayin buzib tashlangan. Ark hozirgi kunda ancha yaxshi saqlanib kelinmoqda. Tarixiy turizmni rivojlantirish uchun biz shunga o’xshash muzeylarni dunyoga tanitishimiz kerak. Buning uchun alohida bu masalaga to’xtalib o’tsam. Buning yechimi oddiy biz kores seriallarida ko’rganmiz ular o’tgan o’tmishni hozirgi kunga kelib juda mukammal darajada yoritib berishadi lekin asli oladigan bo’lsak bizning Amir Temur bobomiz sal qolgan deyarli butun dunyoni buysundirishiga. Demak biz ham tarizimizni dunyoga tanitish uchun o’zimizning qadimiy shaharchalarimizda o’z bobokalonlarimizni qaysidir kinolarni yaratish bilan aks ettirib berishimiz mumkin. Demak ark qal’asiga kelsak uning ichki ko’rinishi xuddiki bir avvalgi zamondagi shaharchalardan birini ko’rsatib turadi. Shu joyda yaxshi bir kino yaratsak hamda buni dunyo bozoriga olib chiqsak biz kattagina xissamizni qo’shgan bo’lamiz tarixiy turizmimizni rivojlantirishga. Nafaqat kino olamida undan tashqari har bir keladigan turistlarga shu tarixiy madaniy obidalar oldida tarixiy hayotiy namoyishlar uyushtirishimiz kerak. Bu xuddiki teatrdagi spektaklning o’zi degani. Bunda har bir kelgan turist bizning boy tariximizni qanchalik yuksaligini tushunib yetishadi. Men shu ishni amalga taqbiq etish uchun o’zbek film tashkilotiga taklifim bilan murojat qilmoqchiman hamda tarixning eng esga qolarli jabhalarini yoritib berish uchun harakat qilaman. Arkning qadimiy kiyim-kechaklaridan nusxa qilib aynan man aytgan darajada spektakl hamda seriallar yaratish mumkin. XULOSA Mamlakatimizda turizm rivojlanishi jamiyatning yangilanish davriga to`g`ri kelib, u asta-sekinlik bilan sodir bo`layotgan o`zgarishlar jarayonini hisobga olgan 54

holda, uning sifatini yanada yaxshilashga qaratilgan. O`zbekiston sharoitida tarixiy turizmni hozirgi zamon talablariga javob bera oladigan darajada rivojlantirish uchun y etarlicha turistik resurs imkoniyatlari mavjuddir. Tarixiy turizm obidalaridan samarali foydalanish imkoniyatlarini tadqiq etishda, ulardan foydalanishning samaradorligini oshirish yo`llari, ularga ta`sir etuvchi omillar va ularni aniqlash, hamda turistik resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini baholash, iqtisodiy samaradorligini oshirishning nazariy va amaliy jihatdan o`rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi va tavsiyalar ishlab chiqildi: O`zbekistonda tarixiy turizm inshoatlari salohiyatini yuqoriligi, ya`ni bu yerda madaniy – tarixiy yodgorliklarning mavjudligi, boy tarixiy merosi, diniy, ekologik, ilmiy, hamda o`ziga xos an`analari va boshqa xislatlari tarixiy turizmni rivojlanishini zamon talablari asosida yo`lga qo`yishni taqozo etadi. Ayniqsa tarixiy turizm salohiyatidan samarali foydalanish, iqtisodiy jarayonning faol kechishiga sababchi bo`lib, uning imkoniyatlari respublikamiz olimlari tomonidan yetarli darajada o`rganilgan. Shunga qo’shimcha ravishda, respublikamizda ushbu mavzuda ilmiy – tadqiqot ishlarini olib borish, uning ko`plab nazariy va amaliy masalalari bo`yicha tegishli taklif va tavsiyalar ishlab chiqilishi lozimdir. Ayni vaqtda milliy iqtisodiyotimizda turizmning o`rniga nazar tashlaganda, shu narsa ko`rinadiki, mavjud resurslardan har doim ham samarali foydalanishga erishilmayapti. Mamlakatimizda tarixiy turizm rivojlanishi jamiyatning yangilanish davriga to`g`ri kelib, u asta-sekinlik bilan sodir bo`layotgan o`zgarishlar jarayonini hisobga olgan holda uning sifatini yanada yaxshilashga to`g`ri kelmoqda. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma`lumki, iqtisodiyotning rivojlanishi turizm sohasi bilan ham bog`liq. Shuning uchun ham, bozor iqtisodiyoti asosida xo`jalik yuritishga o`tayotgan mamlakatlarda halqaro turizmga katta e`tibor qaratish muhim ahamiyatga ega. Tarixiy turizm muhim ijtimoiy – iqtisodiy ahamiyatga ega bo`lib, ayniqsa ulardan samarali foydalanish mahalliy aholi hayotiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Bu ijobiy xususiyatlar quyidagilar orqali asoslanib berildi: 55

 ish o`rinlarining yaralishi;  daromadning ko`payishi, mahalliy aholini yashash darajasini oshishi;  ijtimoiy va madaniy jarayonlarn i ng tezlashishi;  mahalliy madaniyat o`choqlarning yaralishi, xalq ijodiyoti, an`analari, udumlarining rivojlanishi;  qishloq xo`jaligi mahsulotlari va mahalliy ishlab chiqarilgan tovarlarga talabning oshishi;  mahalliy madaniy yodgorliklarni tiklanishi va muhofazasi;  tabiiy komplekslarni ng kengayishi ;  mintaqa jozibadorligining oshishi;  mahalliy madaniy hayotning jonlanishi va boshqalar. O`zbekistonning turistik salohiyati dunyo mamlakatlari orasida o`rtacha ko`rsatkichdan baland hisoblanadi. Demak, mamlakat eksportida va YAIMda turizmning ulishi yuqori bo`lishi kerak. Lekin hozirgi kunda O`zbekiston YAIMda turistik xizmatlarning ulushi kam. Bu ko`rsatkich ham mavjud turistik resurslardan samarali foydalana olmayotganligimizni bildiradi. Tadqiqotlar natijasi ko`rsatdiki, turistik resurslar ga boy bo`lgan mintaqa iqtisodiyotida turizm boshqa tarmoqlar bilan bir qatorda rivojlanib, boshqaruvchi, yetakchi tarmo qqa aylanish imkoniyatlari bor. Milliy iqtisodiyotda tarixiy turizm imkoniyatlaridan yetarlicha foydalanish samaradorligini oshirishda tabiat resurslaridan oqilona foydalanish lozim. Tabiatdan hamda milliy merosdan foydalanishda va muhofaza qilishda turli shakllardan foydalanish samarali hisoblanadi. Masalan, AQSHda 20 xil kategoriyadagi muhofaza qilish hududlari ajratilgan. Ularga milliy bog`, milliy tarixiy joy, milliy yodgorlik, milliy tarixiy bog`, milliy tarixiy yodgorlik va boshqalar kiradi. Shu kabi bizda ham ayrim milliy madaniy boyliklarni tarixiy turizm faoliyatida rivojlantirish lozim. Hozirgi kunda turizm infratuzilmasi jahon iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biri bo’lib, mamlakat iqtisodiy rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Bu sohada rivojlangan davlatlarda juda katta bunyodkorlik ishlari amalga 56

oshirilmoqda. Shu sababli turizmni rivojlantirishda ilg’or mamlakatlar modelidan foydalanish va ular erishgan yutuqlarni respublikamiz turizmiga tatbiq etish yo’llarini o’rganish lozimdir. Shundan kelib chiqqan holda turizm sohasida davlat boshqaruvi funksiyasi sifatidagi rejalashtirishning samaradorligi, uni tuzishda quyidagi tamoyillardan foydalanganligiga bog’liq bo’ladi:  Turizmda xususiy sektor rolini oshirish;  Xususiy mehmonxonalarni ishga tushirish uchun kreditlar ajratish;  Xalqaro yarmarkalarda surunkali qatnashishni ta’minlash;  Rejalashtirishning aniqligi, reja tuzishda istiqbolni aniqligini ta’minlavchi zomanaviy metodlar, vositalar, taktika va jarayonlardan foydalanish;  Rejalashtirishning uzluksizligi - bu bir marta bajariladigan emas, balki uzluksiz jarayondir. 60-yillarda jahon turizmida operativ tadqiqot degan uslub keng tapqalgan edi. Bu erda zamonaviy turizm modellarini (navbatlar, o’yinlar nazariyasi, imitasia modellari) muammoni tahlil qilish va qarop qabul qilish uchun foydalanish nazarda tutiladi. U yoki bu modelni tatbiq qilish jarayonida qo’llanilishi ob’ektiv axborotning to’planganligi va tahliliga bog’liq. Turizmda eng dolzarb muammolardan biri, axborot boshqaruv kanallariga yetarli hajmda va kerakli vaqtda kelishi zarurdir. Bu eng muhim erishuv hisoblanadi. Agarda axborot kerakli vaqtda etib kelmasa bozorda katta yo’qotishlarga olib kelinishi mumkin. Turizmning milliy modelini yaratishda boshqaruv asosiy o’rin tutadi. Shuning uchun ham menejmentni jahon talablari darajasiga yetkazishda quyidagi omilar dolzarb hisoblanadi:  turizmda kichik va xususiy tadbikorlik faoliyatini to’g’ri yo’naltirish;  O’zbekistoning turistik imkoniyatlari bilan chet ellik investorlarni tanishtirish va ulardan unumli foydalanish;  ichki turistik bozorda o’zaro raqobatni yanada kuchaytirish;  jahon bozorida talab katta bo’lgan xalqaro turistik yo’nalishlarni yo’lga qo’yishda va ishlab chiqishda qatnashish: 57

 milliy urf -odatlar va tarixiy arxitektura yodgorliklarini asl ko’rinishda saqlab qolishga erishish:  milliy turistik mahsulotlarni yagona markaga birlashtirish:  turizm sohasi uchun malakali mutaxassislarni tayyorlashni takomillashtirishdan iborat bo’lishi kerak. Jahonning rivojlangan mamlakatlari tajribasidan ma’lumki, turizm asosan markazdan va bozor-manitor boshqaruv yo’llari bilan rivojlantirilgan. O’zbekistonda turizmni asosan markazdan boshqaruv ko’rinishda olib borilmoqda. Bu holat normal hisoblanib hozirda dunyo turizmda bunday ko’rinishlar mavjud, lekin zamonaviylashgan boshqaruv bozor-monetar boshqarish va turistik faoliyatni tartibga solish hozirda Yaponiya, Fransiya va Italiya kabi turizmi rivojlangan mamlakatlarda yo’lga qo’yilgan. Turizm sohasida markazlashgan modeldan, bozor-manetar modeliga o’tish uchun birinchi bosqichdan ichki va tashqi turizmda tizimlar yordamida chuqurlashish va makro darajada o’zgarishlar qilish kerak bo’ladi. Tarixiy turizmning shakllanishida malakali kadrlar har doim kerak bo’ladi. Shuni hisobga olgan xolda, oliy o’quv yurtlarida turizm sohasiga mutaxassislar yetkazib berishni ko’paytirish lozim. Yuqorida berilgan har bir taklif va xulosalardan ko’zlanayotgan asosiy maqsad O’zbekistonni ham turizmi rivojlangan davlatlar qatorida ko’rish, xalqaro maydonda O’zbekistonning obro’sini ko’tarish, diplomatik munosabatlarni rivojlantirishdan iboratdir. Annotation OF THE BACHELOR'S GRADUATION QUALIFICATION THESIS OF THE STUDENT OF 3-1TUR-13 GROUP STUDENT RAXIMOV NAVRO’Z 58

Future of developing of the national tourism in Uzbekistan, becoming as one of the hot topics of the present days. Prove of it we can bring facts like: development of tourism rapidly, construction of new modern hotels with high quality services, creation of new workplaces, increasing of qualified professionals in tourism sector, rise of amount of foreign guests and increasing of the domectic travellers. Tourism is in the third place in profitability after oil and car production. On another hand it pulls foreign currencies flow in to our country. Proceeding above information, in the face of this final graduation work, can be as a prove of necessity of research. The main aim of the thesis: To use all potencial resources effectively and reasonably in a touristic way in order to develop of the ancient tourism tourism and continous development of present and future generation Domestic tourism, today it is absent from the network according to their potential benefits, and gives very little effect on the work carried out in this regard, therefore, the development of domestic tourism, tourism firms and companies additional incentives should be given to companies, if you need 5 years of domestic tourist taxes If released, the country would have made great strides in this area in the future. To improve conditions of the national tourism and some suggestions for further development. Object of the final graduation work is touristic companies in Uzbekistan, subject is usage of these companies in tourism field. In addition to the aim of the final graduation work is realization of research output for Uzbekistan future development by workforce creation, extra income from tour-tax, because of foreign currency flow in to budget, building competitive tourism market and the ways of developing it. In addition to, above we can add development of the national tourism infrastructure by setting our own national standards, of course, which will satisfy international standard requirements. During the preparation of the final qualifying work of many analyzes carried out a number of shortcomings in the development of domestic tourism, there are 59

problems and lagging behind in the process of reviewing them for their suggestions. He said the shortcomings listed below: - First of all, to establish a clear strategy for internal tourism in Uzbekistan, the strategy selected to achieve the goals is much easier; - Internal apathy on the tourism potential of the country, been the way. This problem is lack of qualified personnel. Taking their skills to the development of domestic tourism in the direction of all that is; - in order to attract more tourists, piloting of new tourist routes; - The successful implementation of marketing activities, tourism in the country would be carried out by qualified marketing purpose; - Bukhara is a high price to stay overnight in the hotel. These costs must be adapted to the local tourists' pockets; - Bukhara tourists from the Danube to the lack of cheap hotels, hostels, for example. - The lack of attention by the domestic tourist hotels; Domestic tourism infrastructure cost to endure when traveling, for example, the price of air tickets more expensive. Acheivements-performing due to the huge potential of Uzbekistan in the sphere of international and natoinal travel. Passage in II century BC. e ancient caravan route, which went down in history as the Great Silk Road, contributed to the development and interpenetration of traditions, customs, cultures, crafts and religions. At the main crossroads of the Silk Road and was located territory of modern Uzbekistan, and by the way, we went to the Great invaluable material and spiritual heritage. We have something to show than to delight and impress foreign visitors who want to visit our country. The unique monuments of ancient architecture, concentrated in the historic cities of Samarkand, Khiva, Bukhara and Karshi, Tashkent, richness and diversity of nature and centuries-old traditions of craftmanship, the wise customs and festivals of the people. Available in recreational resources of the country can develop all kinds of tourism, to receive visitors year-round. Uzbekistan is able to offer a wide range of 60

services both for lovers of cultural, leisure, and for the extreme. Today, there are widespread business, environmental, health and beauty, folklore-ethnographic, historical, architectural, religious pilgrimage and other types of tourism. Yes, the potential for the development of international tourism in our province is huge. However, only two decades ago Uzbekistan were not famous to the world as a promising tourist destination. Only with independence, Uzbekistan has developed radically new principles of state policy in the sphere of national tourism. July 27, 1992 by the Decree of the President of the Republic of Uzbekistan established the National Company "Uzbektourism", and which have been entrusted with the task of government policy in this regard, the formation of a national model of tourism development. National company coordinates the activities of tourist organizations of the country, encourages the development of all types of tourism, training of staff, promote of investment in the creation of the material-technical base and infrastructure of the sector, without which it is not possible integration into the international tourism community. During the years of independence, carried out extensive work in the area of modernization of the national tourism industry, the improvement of transport and hotel infrastructure in the country, and the development and improvement of the legal framework in the field of tourism - the foundation for the sustainable development of the industry. Thus, regulation of tourist activity in the country is carried out the basis of legal documents - laws "On Tourism", "Insurance", "On certification," "On the state border," government regulations. These documents aimed to be the formation of the investment climate, privatization and privatization in the tourism sector, the construction of road networks, resorts, etc. Work is under way "Uzbektourism" to prepare a new edition of the law "On Tourism", the development of national standards of national tourism and hotel infrastructure in the country because of its climatic, cultural and national characteristics. 61

Many works are doing in the field of improvement of tourism infrastructure. "Uzbektourism" in cooperation with other government bodies and the organization implementing the project for the construction of the "Integrated roadside infrastructure of tourism" along the Uzbek national highway. In order to preserve the unique historical and archaeological territory of Karakalpakstan, the study of the historical and cultural heritage, as well as for the development of domestic tourism is working to establish a National Historical and Archaeological Park in Karakalpakstan. In the field of international cooperation for the period of formation of independent Uzbekistan was signed 45 intergovernmental, interagency 44 and 17 agency agreements. Since 1993, our country is a member of the World Tourism Organization of the United Nations (UNWTO), since 2004 in the "Heart of the Silk Road" - Samarkand acts UNWTO office, coordinating the development of tourism on the transcontinental railway. Uzbekistan is also a regular participant in international trade fairs in the field of tourism. This year's tourism potential has been first presented at a large-scale national stand at fairs in Madrid (Spain) and Berlin (Germany), combining the tourist industry of the country, "Uzbektourism" and NAC "Uzbekistan Airways". In order to promote the country's tourist products to foreign markets is the implementation of a new marketing project study tours - "Mega-info-tours" in Uzbekistan for representatives of foreign travel agencies and the mass media. Such tours can extend the tourist season periods, to optimize the timing of massive flows of tourists to our country and to show that Uzbekistan is equally attractive in all seasons and every season is lovely and interesting in its own way. Significant role in creating and maintaining the tourist image of Uzbekistan plays Annual Tashkent International Tourism Fair "Tourism on the Silk Road", conducted under the auspices of the World Tourism Organization of the United Nations (UN). Fair brings together professionals of the Uzbek and foreign tourist business in pursuit of common goals - to improve and develop the industry by 62

expanding the business partnership. To date TITF acquired the status of one of the largest exhibitions in Central Asia. The development of the tourism industry depends largely on the professionalism of the people working in this industry. In this connection, paid attention to the improvement of training in tourism. Work in this area by the Republican Scientific-Training and Consulting Centre, aimed at improving the training and retraining of personal workers in the field of tourism. After independence, Uzbekistan aimed at strengthening international cooperation in this field, the transformation of national tourism into a competitive export-oriented sector of the national economy that meets international standards. Thus, joint efforts will help to promote the tourism potential of Uzbekistan at the forefront of the world, creating the conditions for a comfortable stay in the country, exploring the rich culture of the Uzbek people, learning the traditions, architecture and history of Uzbekistan. ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining “Turizm to’g’risidа”gi qоnuni – O’zbеkistоnning 63

yangi qоnunlаri. Toshkent, 2000. 2. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 1995 yil 2 iyundаgi 1162 rаqаmli ”Buyuk Ipаk yo’li”ni qаytа tiklаshdа O’zbеkistоn Rеspublikаsining ishtirоkini аvj оldirish vа rеspublikаdа Хаlqаrо turizmni rivоjlаntirish bоrаsidаgi chоrа – tаdbirlаr to’g’risidаgi” fаrmоni. 3. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining “O’zbеkturizm” MKsining tаshkil tоpishi” to’g’risidаgi fаrmоni № PF – 447. 1992 y il 27 iyul . 4. O’zbеkistоndа turizmni rivоjlаntirishning 2005 yilgаchа bo’lgаn dаvlаt dаsturi O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А. Kаrimоvning 15.04.1999 yildаgi PF – № 2286 fаrmоni. 5. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining №346 1998 yil 8 аvgustdа qаbul qilingаn “Turistik tаshkilоtlаrning fаоliyatini tаkоmillаshtirish” to’g’risidаgi fаrmоyishi. 6. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2006 yil 17 mаydаgi “Хizmаt ko’rsаtish vа sеrvis sоhаsini 2006 – 2010 yillаrdа rivоjlаntirish hаqidа”gi PQ – 325 – sоnli qаrоri. 7. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2007 yil 21 mаydаgi “O’zbеkistоn Rеspublikаsidа 2010 yilgа qаdаr хizmаt ko’rsаtish vа sеrvis sоhаsini rivоjlаntirishni jаdаllаshtirish bo’yichа qo’shimchа chоrа – tаdbirlаr hаqidа”gi PQ – 640 – sоnli qаrоri. 8. “O’zbеkturizm” MKsining fаоliyatini tаkоmillаshtirish chоrа – tаdbirlаri hаqidаgi 360 – sоnli 2004 yil 28 iyuldаgi Vаzirlаr Mаhkаmаsinig qаrоri. 9. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsinig № 346 sоnli 1998 yil 8 аvgustdа qаbul qilingаn “Turistik tаshkilоtlаrning fаоliyatini tаkоmillаshtirish to’g’risidа”gi qаrоri. 10. “Turizm fаоliyatini lisеnziyalаsh to’g’risidа”gi Nizоm 2003. 11. “Mаmlаkаtimizni mоdеrnizаsiya qilish yo’lini izchil dаvоm ettirish – tаrаqqiyotimizning muhim оmilidir” Prеzidеnt I. A. Kаrimоvning O’zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitusiyasi qаbul qilingаnining 18 yilligigа bаg’ishlаngаn tаntаnаli mаrоsimdаgi mа’ruzаsi, 2010 yil 7 dеkаbr. 64

12. Kаrimоv I.А. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent, O’zbekiston, 2009 yil, 56 bet. 13. Kаrimоv I.А. “Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida bartaraf etishn9ng yo’llari va choralari” Toshkent, O’zbekiston, 2009 yil, 89 bet. 14. Kаrimоv I.А. “O’zbekiston mustaqillik ostonasida” Toshkent, O’zbekiston, 2011 yil, 44 bet . 15. I.A.Karimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. /-T.: O‘zbekiston, 2009.-56 b. 16. Sayyohlarining O‘zbekiston Respublikasiga kelishi va ketishi tartibi to‘g‘risidagi nizom. “O‘zbekturizm” MK. 13.09.2004 yil 23-son. 17. “Turizm faoliyatini lisenziyalash to‘g‘risida”gi nizom. 2003 y №-497. 18. Аliеvа M.T. “Turistik mаmlаkаtlаr iqtisоdiyoti” dаrslik, Toshkent, TDIU 2009 yil, 146 bet. 19. Allaberganov A. A. “Turizm industriyasi” Toshkent. 2004 yil, 210 bet. 20. Биржаков М.Б. Введение в туризм: Учебник. – Издание 7-е, – СПб.: «Невский фонд» - «Издательский дом Герда», -М.: 2004. - 448 с. 21. В.С.Боголюбов ва В.П.Орловскаялар (Економика туризма. M.2005,151b.) 22. Самойленко А. А. География туризма : Учебное пособие . – Ростов н Дону : « Феникс ». 2006 . 368 с . 23. Cапожникова. Э. Н. Страноведение : Tео рия и методика туристического изучения стран . –M.: K Н О РУС . 2005. 240 с. 24. Исмаев Д.К. Основы стратегии планирования и маркетинга в иностранном туризме. -М.: ТОО «Луч», 1993. 1 02 c. 25. Ильина Д.К. Туризм – путешествия. Создание туристской фирмы. Агентский бизнес. Учебник. - М.: РМАТ, 1998, 170 с. 26. Kamilova F.K. “Mehmonxona va restoran xo’jaligi marketingi” o’quv qo’llanma Toshkent, 2007 yil, 97 bet. 65

27. Kаmilоvа F.K., Tаishеvа I.M., Sаyfutdinоv SH.S. “Turizm industriyasi”. O’quv qo’llаnmа. Tоshkеnt. TDIU 2007 y il 192 b et. 28. Kоmilоvа F.K “Mukаmmаl turizm g’оyasi”. “Iqtisоdiyot vа tа’lim” № 2, 2003 yil 98 bet 29. Kоmilоvа F.K. “Turizm sоhаsining rivоjlаnish istiqbоllаri”. “Iqtisоdiyot vа tа’lim” № 1, 2004 yil 68 bet. 30. Кабушкин Н.И., Менежмент туризма: Учебник/-3-изд., испр. – Мн.: Новое знание, 2002. – 409с., 31. Кварталнов В.А. Теория и практика туризма: Учебник. – М.: Финансы и статистика, 2003. – 672 с. 32. Козарев В.М. Туристская рента: Методические рекомендации. – М.: Финансы и статистика, 1998 – 78 с. 33. Kозырев В. M., Зорин И. В., Сурин А. И. и др . Mенеджмент туризма. Экономика туризма. Учебник. -M: Финансы и статистика , 2004 . 253 с . 34. Latipov.Sh.K, Yuldashev.K.Sh. “Turizm yo’nalishida kadrlar tayyorlashni takomillashtirish yo’llari” mavzusi, “O’zbekistonda turizmni rivojlantirish” maqolalar jamlanmasi,. 2010 yil, 260 bet. 35. Менеджмент туризма: Учебник для студентов / Авт. Сост. И.В.Зорин. -М.: РМАТ. 1996 – 59 С. 36. Моисеева Н.К. Стратегическое управление туристской фирмой. -М.: «Финансы и статистика», 2001.-208 с. 37. NаzаrоvаG. Kоmilоvа F.“O’zbеkistоndа turizm imkоniyatlаrini kеngаytirish. O’zbekiston iqtisоdiy ахbоrоtnоmаsi. Jurnаl.” 2000 yil 49 bet. 38. Saidov A. F. “Turizm tinchlik va farovonlik timsoli” Toshkent, 2007 y . 245 bet . Web saytlar 39. www.world-tourism.org – Butunjahon Turistik Tashkiloti. 66

40. www.wetpaint.com - Buxoro oqshomi gazetasi. 41. www.jamiyatgzt.uz - Jamiyat ijtimoiy – siyosiy gazetasi. 42. www.uzbekistonovozi.uz – O’zbekiston ovozi ijtimoiy siyosiy gazetasi. 43. www.uza.uz – O’zbekiston milliy axborot agentligi. 44. www.vatandosh.uz – AQSHdagi birinchi o’zbekcha gazeta. 45. www.narod.ru - O’zbekistonning tarixiy obidalari veb sayti. 46. www.infoman.uz – eng so’nggi yangiliklar. 47. www.Uzreports.uz – bussines news of Uzbekistan. 48. www.Uzbektourism.uz – “O’zbеkturizm” MK stаtistik mа’lumоtlаridаn. 49. www.library.uz – Alisher Navoiy kutubxonasi. 50. www.uzbektourism.uz – “O’zbеkturizm MK” veb – sayti 51. www.discovenger.uz – dunyo bo’ylab sayohat 52. www.dreambukhara.org - Buxoro viloyatidagi mehmonxonalar haqida ma’lumot 53. www.tour.uz – O’zbekistondagi mehmonxonalar va turlar sayti 54. www.bukhara.uz – Buxoro viloyati rasmiy veb – sayti 55. www.statistics.uz – yillik statistika ma’lumotlari. 56. www.OrexCA.com – Markaziy Osiyoning turistik onlayn kompaniyasi. 57. Arcachon : http://www.arcachon.com/ ; Biarritz : http://www.biarritz.fr/Website/site/fra_tourisme.php ; Carnac : 58. http://www.ot-carnac.fr/ ; Deauville : http://www.deauville.org/fr/ ; Dinard : http://www.ot-dinard.com/ ; 59. Hossegor : http://www.hossegor.fr/ ; La Rochelle : http://www.larochelle- tourisme.com/ ; Quiberon : 60. http://www.quiberon.com/ ; Saint Jean de Luz : http://www.saint-jean-de- luz.com/ ; Saint Malo : ILOVALAR 67

1-ilova. Qaravulbozordagi bo’zachi sardobasi hozirgi ko’rinishi. 2-ilova 68

3-ilova Buxoro darvozalari 69

4-ilova. 70

5-ilova. 71

6-ilova. 73

7-ilova. 74

O'xshashlar

O’zbekistonda xalqaro turizmi bozorini rivojlantirish yo’llari

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari

Buxoro viloyatida mavjud resurslardan samarali foydalanishning oqilona yo’llari

Region iqtisodiyotini rivojlantirishda turistik resurslardan samarali foydalanish

O`zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirishning istiqbolli jabhalari