Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4678.685546875 KB

Ko'chirib olish

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………. I. Bob. Turizm bozorida ichki turizmning nazariyasi va uning xususiyatlari …. 1.1. Turizm bozorida ichki turizmning tushunchasi o’rni va ahamiyati…………... 1.2.Ichki turizmning o’ziga xos xususiyatlari va ko’rinishlari……………… 1.3. Xalqaro turizm bozorida ichki turizmning rivojlanish istiqbollari…………. II.Bob. O’zbekistonda ichki turizmni rivojlantirish istiqbollari 2.1. O’zbekistonda ichki turizmni rivojlanish yo’nalishlari tahlili........................... 2.2. O’ zbekistonda ichki turistik ma h sulotni rivojlantirishda xorijiy mamlakatlar tajribasidan foydalanish imkoniyatlari............................................................. 2.3. O’zbekiston turizm industriyasida ichki turizmning statistik tahlili………….. III.Bob . Buxoro hududida ichki turizmni rivojlantirishda mavjud resusrslar…………………… 3.1. Hududning ichki turizmdagi mavjud resurslaridan foydalanishda inovatsion loyihalarni qo’llash (Mahmud-Torobiy qal’asi).……………………………….. 3.2. Buxoro hududida ichki turizmni rivojlantirish imkoniyatlari Qizbibi ziyoratgohi misolida XULOSA ………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati ……………………………. Ilovalar………………………………………………... ANNOTATION………………………………………………………………….

Kirish Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. XXI-asr turizm asri bo’ladi deb mutaxassislar tomonidan bashorat qilinmoqda. Shunday ekan turizmni rivojlantirishga extiyoj oshishi sabab bu sahani o’rganib, tahlil qilib qilinishi lozim bo’lgan chora-tadbirlarni ko’rish lozim. Turizm XXI-asrda jahon iqtisodiyotiga juda katta ijobiy ta'sir qiluvchi ijtimoiy-iqtisodiy soha bo'lib kirib keldi. “Buxoro viloyati turizm resurslarida, ichki turizmni rivojlantirishda foydalanish yo’llari”-bu mavzu hozirgi kunda juda bir ahamiyatli vazifa bo’lib turibdi. Buning natijasida qanchadan-qancha resurslarni qayta tiklash, ular safini kengaytirish, byudjetga pul oqimlarini ko’paytirish mumkin. XXI-asrda turizm o‘zining salmoqli hissasi bilan r е spublika budj е tida katta o’rin egallashi kutilmoqda. Bunga r е spublikamizda har tomonlama imkoniyatlar va asoslar y е tarli. Faqat zamonaviy milliy turizmni rivojlantirish strat е giyasini hayotga tatbiq etib, turizm sohasini yuqori pog‘onalarga ko‘tarish imkoniyatini yaratishimiz k е rak. O‘zbekistonda turizm yangi soha hisoblanmaydi, bu soha qadimdan mavjud bo‘lgan, faqat bizning oldimizda turgan vazifa milliy turizmni yangicha strat е giya asosida rivojlantirish va istiqbolini b е lgilashdir. Ichki turizm rivojlanishi natijasida transport, bozor infratuzilmasi, savdo-sotiq, oziq-ovqat tarmoqlari, qurilish, hunarmandchilik va boshqa xizmat ko‘rsatish tarmoqlari ham rivojlanib boradi. Turizm, bu mintaqalarda ishga oid faollikka yordam b е radi, jamoat ishlab chiqarishida band bo‘lmagan m е hnatga layoqatli aholini jalb qiladi, m е hnatni tatbiq qilish sohasini k е ngaytiradi. Turizm sohasida hamkorlik qilish iqtisodiyotning rivojlanishini faollashtiradi, mintaqaviy r е surslardan samarali foydalanishga hamda xizmat ko‘rsatish sohasi xodimlarining malakasini oshirishga yordam b е radi. Bitiruv malakaviy ishning obyekti: Ichki turizmni rivojlantirishdagi turizm sohasidagi korxonalar, ishning predmeti esa ushbu korxonalardan turizm

maqsadida foydalanish yo’nalishlaridir. Bitiruv malakaviy ishning m aqsadi : Buxoroda ichki turizm sohasida bundanda yuqori cho’qqilarga erishishi va iqtisodiy o’sishini ta’minlash da O’zbekiston turizm sohasining asosiy maqsadi bo’lib , ish o’rinlari soni, soliq tushumlari, chet el valyutasi oqimini ko’paytirish hisobiga turizmning Yalpi Milliy Mahsulot ga va M illiy Iqtisodiyotni rivojlantir i shga katta hissa qo’shishini ta’minlaydigan raqobatbardosh turistlik bozorini shakllantirish va rivojlantirish yo’nalishlari borasida tahlillarni amalga oshirish hisoblanadi . Bundan tashqari, ichki turizmning infratuzilmasini rivojlantirish, ularga nisbatan ma’lum standartlar joriy etish, xizmat ko‘rsatish sohasini yanada yaxshilash masalalari oldimizda turibdi. Bitiruv ishning tarkibi. Qo’yilgan maqsad va vazifalar izlanishning mantig’ini aniqlashda, bitiruv malakaviy ish tarkibida o’z aksini topdi . Bitiruv malakaviy ishi kirish, 3ta bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, uning o’rganilganlik darajasi, ishning ilmiy tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi, ob’ekti bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobidа O’zbekistonning turizm resurslari va Buxorodagi turizm resurslarining o’ziga xosligi haqida fikrlar keltirilgan. Ikkinchi bobda turizmni rivoji qisqacha O’zbekiston bo’yicha tahlili, resurslarni shakillantirish imkoniyatlari va istiqbollari keltirilgan. Bitiruv ishning uchinchi bobida esa Ichki turizmni rivojlantirish imkoniyatlari, bu boradagi muammolar, ularni hal etish imkoniyatlari, istiqbollari, rivojlangan mamlakatlarning ichki turizmni rivojlantirish tajribalari, iqtisodiyotga ta’siri, mehmonxonalar uchun ahamiyati, barqaror turizmni shakllantirishida davlat siyosatining mohiyati, bu siyosatning tarkibi, o’ziga xosligi o’rganilib chiqilgan. O’zbekistonda ichki turizmni rivojlantirish borasida davlat olib borayotgan va qilishi zarur bo’lgan ishlar o’rganilib chiqilgan. Shular asosida xulosalar qilingan. Ishning xulosa va takliflar qismida tadqiqot jarayonida olingan asosiy xulosa va takliflar berilib, so’nggi qismida foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatini ko’rishingiz mumkin.

I bob. Turizm bozorida ichki turizmning nazariyasi va uning xususiyatlar i 1.1. Turizm bozorida ichki turizmning tushunchasi o’rni va ahamiyati Mamlakatimizda turizm faoliyatiga, mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq, asosiy davlat siyosati darajasida qaraldi. Soha rivoji uchun barcha zarur tashkiliy- huquqiy mexanizm vujudga keltirilib, muhim me’yoriy hujjatlar qabul qilingan va qabul qilinmoqda. Mamlakatimizda turizmning ravnaqi, uni yangi pog’onalarga ko’tarish, yurtimizni jahon turizm markazlaridan biriga aylantirish uchun avvalo huquqiy zamin yaratish lozim edi. Shu tufayli O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining mazkur yo’nalishga taa’lluqli qonun va kodekslari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining turizmga oid qator Farmonlari, Respublika Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Adliya vazirligining va boshqa mutasaddi davlat idoralarining yo’riqnoma, ko’rsatma va tartiblari ishlab chiqilib, hayotga tadbiq etilmoqda. Agar qabul qilinayotgan asosiy qonun hujjatlarini o’rganadigan bo’lsak, ularning asosini turizm to’g’risidagi qonun tashkil qiladi. U 1999 yil 20- avgustda qabul qilingan bo’lib, 22 moddadan iborat. Unda asosiy umumiy qoidalar aks ettirilgan bo’lib, barcha farmoyish va qarorlar shu asosda ishlab chiqiladi. Bundan tashqari unda turizmning asosiy tushunchalari (kategoriyalari) ga to’xtalib o’tilgan. Masalan 3-modda asosiy tushunchalar deb nomlangan. Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo’llaniladi: 1 turizm — jismoniy shaxsning doimiy istiqomat joyidan sog’lomlashtirish, ma’rifiy, kasbiy-amaliy yoki boshqa maqsadlarda borilgan joyda (mamlakatda) haq to’lanadigan faoliyat bilan shug’ullanmagan holda uzog’i bilan bir yil muddatga jo’nab ketishi (sayohat qilishi); turist — O’zbekiston Respublikasi hududi bo’ylab yoki boshqa mamlakatga sayohat qiluvchi (doimiy istiqomat joyidan turizm maqsadida jo’nab ketgan) jismoniy shaxs; 1 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1999 y., 9-son, 227-modda; O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami, 2006 y., 14-son, 113-modda

turistik faoliyat — ushbu Qonun va boshqa qonun hujjatlari talablariga muvofiq sayohatlarni va ular bilan bog’liq xizmatlarni tashkil etish borasidagi faoliyat; ekskursiya faoliyati — turistik faoliyatning tarixiy yodgorliklar, diqqatga sazovor joylar va boshqa ob y ektlar bilan tanishtirish maqsadida oldindan tuzilgan yo’nalishlar bo’yicha ekskursiya yetakchisi hamrohligidagi 24 soatdan oshmaydigan ekskursiyalarni tashkil etishga doir qismi; turistik resurslar — tegishli hududning tabiiy-iqlim, sog’lomlashtirish, tarixiy-madaniy, ma’rifiy va ijtimoiy-maishiy ob y ektlari majmui; turistik faoliyat sub y ektlari — belgilangan tartibda ro’yxatga olingan va turistik xizmatlar ko’rsatish bilan bog’liq faoliyatni amalga oshirish uchun litsenziyasi bo’lgan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar; turistik industriya — turistik faoliyatning turistlarga xizmat ko’rsatishni ta’minlovchi turli sub’ektlari (mehmonxonalar, turistik komplekslar, kempinglar, motellar, pansionatlar, umumiy ovqatlanish, transport korxonalari, madaniyat, sport muassasalari va boshqalar) majmui; tur — muayyan yo’nalish bo’yicha turistik xizmatlar majmui (joy bandlash, joylashtirish, ovqatlantirish, transport, rekreatsiya, ekskursiya xizmatlari va boshqa xizmatlar) bilan ta’minlangan aniq muddatlardagi turistik sayohat; turistik xizmatlar — turistik faoliyat sub y ektlarining joylashtirish, ovqatlantirish, transport, axborot-reklama xizmatlari ko’rsatish borasidagi, shuningdek turistlarning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan boshqa xizmatlari; turistik guruh rahbari — turistik faoliyat sub y ektining vakili bo’lgan va uning nomidan ish ko’rib, turistlarga hamrohlik qiluvchi, turistik xizmatlar ko’rsatish shartnomasi shartlarining bajarilishini ta’minlovchi jismoniy shaxs; gid (ekskursiya yetakchisi) — tur qatnashchilariga turistik xizmatlar ko’rsatish shartnomasi doirasida ekskursiya-axborot, tashkiliy yo’sindagi xizmatlar va malakali yordam ko’rsatuvchi jismoniy shaxs;

turistik faoliyatni amalga oshirish uchun litsenziya — turistik faoliyatni amalga oshirishga bo’lgan huquqni tasdiqlovchi maxsus ruxsatnoma; sertifikat — turistik xizmatlar sifatini va ularning muayyan standartga yoki boshqa me ’ yoriy hujjatga muvofiqligini tasdiqlovchi hujjat . Turizm kategoriyalari esa turizm turlarining birikuvi asosida kelib chiqadi Keyingi 4-moddada esa Turizm sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari ko’rsatilib o’tilgan: Turizm sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat:  turizm va turistik industriyani rivojlantirish;  fuqarolarning sayohat qilish paytidagi dam olish, erkin harakatlanish va boshqa huquqlarini ta’minlash;  turistik resurslardan oqilona foydalanish va ularni saqlash;  turizm sohasidagi normativ bazani takomillashtirish;  bolalar, yoshlar, nogironlar va aholining kam ta’minlangan qatlamlari turizmi (ekskursiyalari) uchun sharoit yaratish;  turistik industriyani rivojlantirish uchun investitsiyalar jalb etish;  tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun turistik xizmatlar bozorida teng imkoniyatlar yaratish;  turistlarning xavfsizligini, ularning huquqlari, qonuniy manfaatlari va mol-mulki muhofaza qilinishini ta’minlash;  turizm sohasining ilmiy ta’minotini tashkil etish va rivojlantirish;  kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;  chet mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni rivojlantirish. Davlatning turizm sohasidagi siyosati davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosat ko’rinishlaridan biri hisoblanadi. Davlatning turizm sohasidagi siyosati – bu turizm industriyasini va turizm bozori subyektlarini (turoperatorlar va turagentlar) rivojlantirish, fuqarolarga

turizm xizmat ko’rsatish shakllarini takomillashtirish hamda shu asosda siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy salohiyatini mustahkamlash bo’yicha davlat faoliyatidir. Turizm siyosati O’zbekiston Respubikasining barcha hududida amalga oshiriladi, avvalombor mintaqa alohida subyektlar darajasida, undagi mavjud bo’lgan turizm bilan mintaqa iqtisodiyoti o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf etish maqsadida amalga oshiriladi. Davlatning turizm siyosati xalq xo’jalik kompleksini rivojlantirish va aniq maqsadlarga erishish uchun turizm sohasi faoliyatiga davlat ta’sirining shakllari, usullari va ta’sir qilish yo’nalishlari yig’indisidan iborat. Turizmni rivojlantirishda boshqarish strategik tizimi samaradorligini oshirishga muayan choralarning kompleks ishlatilishini qo’llash orqali erishish mumkin. Hozirgi paytda respublikada 20 dan ortiq mahalliy va respublika darajasida turizm rivojlantirish dasturlari amalga oshirilmoqda va yirik loyihalar qabul qilinmoqda. Davlatning turizm siyosatini amalga oshirish mexanizmi quyidagilarni o’z ichiga oladi:  turizm soxasining rivojlanish konsepsiyasini ishlab chiqish;  mintaqa darajasida va Respublika miqyosida turizmni rivojlantirish bo’yicha maqsadli dasturlarni ishlab chiqish;  qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqish;  turizm faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish; Turizm faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish quyidagi yo’llar bilan amalga oshiriladi:  turizm industriyasi sohasidagi munosabatlarni takomillashtirishga yo’naltirilgan me’yoriy-huquqiy hujjatlarni yaratish;  ichki va jahon turizm bozorlarida turizm mahsulotini siljitishga hamkorlik qilish;  turistlar huquq va manfaatlarini himoya qilish, ularni ng xavfsizligini ta’minlash;

 turizm industriyasida standartlash, litsenziyalash, turizm mahsulotini sertifikatlash;  turizmni rivojlantirish manfaatlarini hisobga olgan holda O’zbekiston Respublikasiga kirish, O’zbekiston Respublikasidan chiqib ketish va O’zbekiston Respublikasi hududiga tashrif buyurish tartiblarini belgilash;  turizmni rivojlantirish respublika maqsadli dasturini ishlab chiqish va amalga oshirishga bevosita byudjet ajratmalarini ko’paytirish;  turizm industriyasiga investitsiyalar kiritish uchun qulay sharoitlarni yaratish;  soliq va bojxona tizimini tartiblashtirish;  O’zbekiston Respublikasi hududida turizm faoliyati bilan shug’ullanuvchi va O’zbekiston Respublikasi hududida turizm bilan shug’ullanish uchun chet el fuqarolarini jalb etuvchi turoperator va turagentlarga imtiyozli kreditlar taqdim etish, soliq va bojxona imtiyozlarini berish;  turizm faoliyatida kadrlar tayyorlashga hamkorlik qilish;  turizm industriyasi sohasidagi ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish;  xalqaro turizm dasturlarida O’zbekiston turistlari, turoperatorlari, turagentlari va ularning birlashmalari ishtirokiga hamkorlik qilish;  kartografik mahsulotlar ta’minoti;  O’zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda qo’llaniladigan boshqa usullar. Turizm sohasiga oid ishlab chiqilgan ilk me’yoriy hujjat bu - O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992-yil 27-iyuldagi «O’zbekturizm» MKni tashkil etish to’g’risida»gi Farmoni va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining shu yil 20-oktyabrdagi «O’zbekturizm» MK faoliyatini tashkil etish masalalari haqida»gi qaroridir. 2 Mamlakatimizda jahon andozalariga javob beradigan turizm tizimini barpo etish, ushbu soha boshqaruvini takomillashtirish, uning iqtisodiy samaradorligini oshirish, shuningdek, mamlakatimizda mavjud bo’lib kelgan va sobiq ittifoqqa bo’ysingan turistik 2 http://lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=514856 , 05.01.2016y

tashkilotlar va muassasalarni respublika ixtiyoriga o’tkazish ushbu farmon va qarorning bosh maqsadi qilib olindi. Mazkur farmon O’zbekistonda turizm sohasini takomillashtirish, uni yangi bosqichga ko’tarish, «O’zbekturizm» MK ni tuzish uchun dastur bo’lib xizmat qildi. Keyingi yillarda ishlab chiqilgan muhim hujjatlar qatoriga O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995-yil 2-iyundagi “Buyuk Ipak yo’lini qayta tiklashda O’zbekiston Respublikasi ishtirokini avj oldirish va Respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi farmoni hamda mazkur farmonni amalga oshirish maqsadida e’lon qilingan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007-yil 3-iyundagi “O’zbekiston Respublikasida xalqaro turizmning zamonaviy infratuzilmasini barpo etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorini kiritish mumkin. O’zbekiston tarixi uzoq, ajdodlari buyuk, madaniy merosi sermazmun ko’hna yurtlardan biridir. Ayniqsa, mamlakatimizni sharq va g’arbni bog’lab turuvchi «Buyuk Ipak yo’li» dagi belbog’ sifatida yaxshi bilamiz. «Buyuk Ipak yo’li» 2200 ming yillik tarixga ega. Uning boshlanish nuqtasi Xitoy bo’lsa, oxirgi nuqtasi Italiyadir. Bu yo’lni «Ipak yo’li», «Karvon yo’li» deb ham ataladi. Bunday nom berilishiga sabab, ipak mahsulotlari karvonlar orqali tashib o’tilgan, Shuningdek, bronza, chinni, jun xom-ashyolari va ulardan tayyorlangan buyumlar ham olib o’tilgan. «Buyuk Ipak yo’li»da nafaqat savdo-sotiq, shu bilan birga madaniyat, san’at, ilm-fan, ma’naviyat, ma’rifat, odobu-axloq, tinchlik, turizm, targ’ibot-tashviqot (reklama), talab va taklif (marketing) ham muttaasil shakllangan, yuqori darajaga yetgan. «Buyuk Ipak yo’li»da ko’hna Turkiston hududi yetakchi o’ringa, Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz, Xo’jand, Chorjuy kabi shaharlar esa muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Hozirgi O’zbekiston hududi bu yo’lning qoq markazida joylashgan. Sohibqiron Amir Temur davrida «Buyuk Ipak yo’li» keng rivojlangan. Shularni e’tiborga olib, qabul qilingan ushbu hujjatlar g’oyat muhim xalqaro turizm yo’nalishi - «Buyuk ipak yo’li»ni qayta tiklash, bunga xorijiy turistlarni jalb etish, shuningdek, mamlakatimizda

zamonaviy turizm siyosatini vujudga keltirishga asosiy maqsadni qaratdi. Buning uchun esa: «Buyuk ipak yo’li»dagi shaharlar - Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkentda xalqaro turizm bo’yicha maxsus ochiq iqtisodiy mintaqalar tashkil etish, mazkur shaharlarning aeroportlari va temir yo’l vokzallarida xorijiy turistlar uchun bojxona rasm-rusumlarining xalqaro me’yorlarga mos soddalashtirilgan tartibi, tranzit turistlar uchun maxsus bojxona zonalari, turistik tashkilotlar uchun soliq imtiyozlari joriy qilish, imtiyozli kredit berish ko’zda tutildi. Farmon va qarorlarning muhim jihatlaridan biri shu bo’ldiki, unda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida turizm bo’yicha Idoralararo Kengash tuzilib , ushbu Kengash faoliyatining asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilab berildi: a) turizm sohasida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish; b) jahon andozalari darajasida kichik va o’rta mehmonxonalar, motellar va kempinglar tarmog’i shakllantirilishini muvofiqlashtirish; c) sayr-tamoshalar zamona v iy industriyasini, madaniy va sport - sog’lomlashtirish markazlarini barpo etishga ko’maklashish; d) noyob turizm imkoniyatlari va tarixiy - madaniy merosini keng ko’lamda targ’ib qilinishi va maskanlashtirishni tashkil etish; e) turizm tizimida muvofiqlashtirilgan ilmiy-texnikaviy va investitsiya siyosatini o’tkazish; f) turizm sohasida kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashni ta’minlash. O’zbekistonda turizm sohasini yangi bosqichga ko’tarishda Respublika Prezidentining 1999-yil 15-apreldagi “2005 - yilgacha bo’lgan davrda O’zbekistonda turizmni rivojlantirish Davlat dasturi to’g’risida” gi Farmoni alohida ahamiyatga egadir. Ushbu farmon millatlararo aloqalarni kengaytirish va mustahkamlashga ko’maklashish hamda xalqaro turizm bozoriga uzviy qo’shilish, O’zbekistonning madaniy-tarixiy va ma’naviy merosini jahon hamjamiyatiga targ’ib qilish, shuningdek, turistlarga xizmat ko’rsatish sifatini xalqaro andozalar darajasiga kutarish maqsadida qabul qilinib, 2005 - yilgacha

bo’lgan davrda O’zbekistonda turizmni rivojlantirish Davlat dasturi va uni amalga oshirish bo’yicha Muvofiqlashtiruvchi Kengash tarkibi tasdiqlandi. Farmonda mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, turistik tashkilotlar xorijdan keltiriladigan texnologiya va mehmonxona uskunalari, turizm maqsadlariga mo’ljallangan transport vositalari uchun bojxona bojlari to’lashdan uch yil muddatga ozod qilinishi ko’rsatib o’tildi. Shuningdek, «O’zbekturizm» MK tizimidagi korxonalarga xorijiy turistlarga erkin ayirboshlanadigan valyuta hisobidan turistik xizmat va qo’shimcha xizmat ko’rsatish huquqi berilib, buning uchun maxsus kassalar ochilishiga ruhsat berildi. O’zbekiston Respublikasining Tashqi ishlar, Moliya va Madaniyat ishlari Vazirliklarining va «O’zbekturizm» MKning O’zbekiston Respublikasining AQSH, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya va Italiyadagi elchixonalarida madaniyat va turizm masalalari bo’yicha maslahatchi lavozimi birliklarini joriy etishlariga ijozat berildi. Ushbu Davlat dasturi olti bo’limdan iborat bo’lib, 1-bo’limining o’zi: “Turizmning me’yoriy - huquqiy bazasini shakllantirish”,-deb nomlanib, unda O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida» gi Qonunini tayyorlash, fuqarolarimizning xorijga chiqishi va O’zbekistonga xorijiy fuqarolarning kirishi haqidagi takliflarni o’rgangan holda, xorijiy turistlar uchun boj, viza va boshqa hujjatlarni rasmiylashtirish Nizomiga o’zgartirishlar kiritish; Madaniy meros yodgorliklarining to’liq ro’yxatini tuzish va nashr etish; yodgorliklarni noqonuniy tarzda olib chiqib ketgan va ularga ziyon yetkazilgan hollarda davlat, jamoat tashkilotlarining, yuridik va jismoniy shaxslarning javobgarliklari haqidagi tartibni tayyorlash vazifalari belgilab berildi. Mazkur bo’limda belgilab berilgandek “Turizm to’g’risida”gi Qonun 1999-yil 20-avgustda qabul qilindi, boj va viza hujjatlarini rasmiylashtirish Nizomiga o’zgartirishlar kiritildi, xullas barcha vazifalar to’liq amalga oshirildi. Respublikamizda turizm sohasi bo’yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish, turizmning iqtisodiy salohiyatini mustahkamlash va uning samaradorligini yanada oshirish

maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999-yil 30-iyundagi “O’zbekistonda turizm sohasi uchun malakali kadrlar tayyorlash to’g’risida”gi farmoni va mazkur farmon ijrosini ta’minlash uchun O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining shu yil 2-iyuldagi «O’zbekistonda turizm sohasi uchun kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi qarori qabul qilindi. Bu qarorga muvofiq turizm rivojlangan viloyatlarda turizm kollejlari va oliy uquv yurtlarida sohaga mos yo’nalishlar ochilib, bugungi kunda yetuk kadrlar yetishib chiqmoqda. Turizm va turistik infratuzilmani rivojlantirishni yanada qo’llab-quvvatlash, milliy turistik xizmatlarni xalqaro turistik bozorlarda faol kiritib borish maqsadida Vazirlar Mahkamasi 10-oktyabr 2012-yilda “O’zbekiston Respublikasida turizm sohasini yanada qo’llab-quvatlash va rivojlantirish chora- tadbirlari” to’g’risida qaror qabul qilib, unda bir qator tartiblarni belgilab berdi. Unga ko’ra: 2012-yil 15-oktyabrdan boshlab turistik yig’im faqat sayyohlarni joylashtirish xizmatlari ko’rsatuvchi va turistik faoliyatni amalga oshirish huquqi uchun litsenziyaga ega bo’lgan turistik faoliyat subyektlaridan yashalgan har bir kun uchun 2 AQSH dollariga teng miqdorda undiriladi; turistik faoliyatning boshqa subyektlaridan turistik yig’im undirish bekor qilinadi; turistik yig’imdan tushgan mablag’lar O’zbekistonda turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi huzuridagi budjetdan tashqari Turizmni rivojlantirish jamg’armasiga yo’naltiriladi. 3 Shuningdek, 2014-yil 13-martda “Turizm faoliyatini amalga oshirish va litsenziya tartibini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” O’zbekiston respublikasi Vazirlar mahkamasining qarori tasdiqlandi. Qarorga ko’ra O’zbekturizm MKga turistik tashkilotlarga berilgan litsenziyalarni xatlovdan o’tkazish va ular yangi namunadagi litsenziyalar bilan almashtirilishini, turizm faoliyati subyektlari bilan birgalikda litsenziya bitimlarini Turizm faoliyatini litsenziyalash to’g’risidagi Nizomga kiritilgan o’zgartirish va qo’shimchalar 3 http://lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=2064740 , 05.01.2016 y

bilan muvofiqlashtirish vazifalari qo’yildi. Bundan tashqari O’zbekturizm MK si tomonidan turizm tashkilotlari xodimlariga va gidlarga (ekskursavodlarga) malaka sertifikatini berish tartibi to’g’risidagi Nizomni, turizm xizmatlarini sertifikatlash qoidalarini, turizm xizmatlari ko’rsatish qoidalarini ishlab chiqish va tasdiqlash ishlari ham yuklatildi. 4 Shuningdek qarorning 4-bandiga ichki turizm bilan shug’ullanishlari uchun litsenziya berish to’g’risidagi qo’shimcha kiritilgan. Bu qo’shimcha yurtimizda ichki turizm rivojlanish bosqichini yangi darajaga olib chiquvchi ilk qadamlardan biri bo’ldi. 1.2. Ichki turizmning o’ziga xos xususiyatlari va ko’rinishlari Zamonaviy turizmni o‘ziga xos xususiyatlarini belgilash maqsadida uning muhim tasnifiy belgilarini aniqlab olish zarur bo‘ladi. Jumladan, geografik belgilari, turistlik oqim yo‘nalishi, safar maqsadi, harakatlanish usuli bo‘yicha, tashkiliy-huquqiy shakllarini tasniflash maqsadga muvofiqdir. Ichki turizm – mahalliy aholining o’z mamlakati hududiga turistik jozibador joylarga maqsadli ravishda uyushtirgan sayohatini qamrab oladi. Kirish turizmi- mamlakat fuqarosi bo’lmagan shaxslarning mamlakat hududiga turistik maqsaddagi tashrifi, sayohati hisoblanadi. Chiqish turizmi-bir mamlakat hududida doimiy yashovchi shaxsni boshqa mamlakatga to’lanadigan faoliyat bilan mashg’ul bo’lmagan holda, unga sayohati, tashrifi tushuniladi. Turizmning yuqoridagi bu uch turidan quyidagi kategoriyalar kelib chiqadi, bular: Milliy turizm- bu o’zida ichki va chiqish turizmlarini birlashtirib, mamlakat hududida yashovchi fuqarolarning o’z mamlakatlarida yoxud xorijiy davlatlarga turistik maqsadlarda amalga oshirilgan sayohatlari kiradi. Davlat miqyosidagi turizm- bu ichki va kirish turizmlarni birlashtirib, shu mamlakatdagi fuqarolar, shuningdek xorijiy fuqarolarning aynan bir mamlakat hududidagi sayohatlarga aytiladi. 4 http://lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=2359268 , 05..01.2016 y

Ichki Kirish Chiqish Davlat m iqyosida M illiy XalqaroXalqaro turizm, - o’z ichiga kirish va chiqish turizmlarini qamrab oladi, ya’ni vaqtinchalik kelgan joyida faoliyati to’lanmaydigan, doimiy yashaydigan mamlakat chegarasidan tashqariga turistik maqsadlarda safar qilish tushuniladi. 5 (1.1-chizma) 1.1-chizma. Turizmning asosiy kategoriya va turlari Manba: Приложение к постановлению Государственного комитета Республик и Узбекистан по статистике от «18» января 2012 г. № 1 Shuningdek, "turistlarni qabul qilish" va "turistlarni jo’natish", - kabi umumiy tushunchalar ham bo’lib, bular ichki va xalqaro turizm uchun ham taalluqlidir. Turizm statistikasida "turistik kelish" atamasi ham mavjud. Aynan turistik kelish soniga qarab turistik oqim belgilanadi. Turist tushunchasining ichki tabiatidan kelib chiqib aytish mumkinki, turist biror joyga keldimi, demak, 5 https://s3-eu-west-1.amazonaws.com/staticunwto/Statistics/Glossary+of+terms.pdf --UNWTO, Glossary of tourism terms, 2014

u mazkur joydan o’zining mamlakatiga yoki doimiy istiqomat joyiga ketishi ham kerak. U vaqtinchalik kelib - ketuvchidir. Turizm statistikasida tranzit turist tushunchasi ham bo’lib, unda turistlarning o’z davlat hududidan ikkinchi davlat hududiga borayotganda oradagi davlat hududida to’xtab o’tishi tushuniladi. Bunday davlatlararo tranzit turist bo’lish uchun maxsus tranzit vizalar ham bo’lishi lozim. Tranzit turistlarning mamlakatda bo’lish muddatlari chegaralangandir. "Turistlarni qabul qilish" kategoriyasi - mazkur hudud ga yoki turistik markazga turistlarning kelishi va ularga ko’rsatiladigan xizmat faoliyati bo’yicha xarakterlanadi. Ushbu faoliyatdan turizmni tashkil qilish bo’yicha barcha turizm infratuzilmasi - transport yuklarini tashuvchilar, mehmonxonalar va restoranlarni ish bilan ta’minlash kelib chiqadi. Ko’rsatilgan xizmatlar natijasida milliy (xorijiy turizm orqali esa xorijiy) valyuta massasi ko’payadi. Turistlarni qabul qilishda turistik region yoki markazda ishchi o’rinlari tez tashkil etiladi, mahalliy turistik resurslardan foydalanish hisobiga regionda iqtisodiyot rivojlanadi. Ichki va xorijiy turistlarni qabul qilish balansi tarkib topadi. Turizmning rivojlanishi mamlakatning iqtisodiy - siyosiy omillariga bog’liq. Shu bilan birga turizmdan tushadigan xorijiy valyuta davlat iqtisodiyotining o’sishiga ta’sir etadi. Sovet davrida xorijiy turist sayohatlari juda arzon bo’lgan. Shuningdek, sovet fuqarosi bilan xorijiy turistlarga ko’rsatiladigan xizmat turlari o’rtasida ham katta farq bo’lgan. Respublikamiz Mustaqillikka erishgach ular o’rtasidagi farq kamaydi va bir qator tarixiy sha- harlardagi turistik markazlar va firmalar uchun turizm juda katta daromad manbai bo’lib qoldi. "Turistlarni jo’natish" ham muhim kategoriya hisoblanadi. Bunday faoliyat doimo pul massasini boshqa region yoki xorijiy davlatlarga chiqib ketishiga olib keladi. Shu boisdan, turistlarni jo’natish hech qachon mahalliy hudud uchun ham, turistik agentliklar uchun ham ustun soha bo’lmagan. Xuddi mana shuni

e’tiborga olib, davlatlar ichki turizmni rivojlantirishga va turistlarni jo’natishga to’sqinlik qiluvchi qattiq iqtisodiy to’siqlarni o’ylab topishadi. Shularni esdan chiqarmaslik kerakki, turistlarni jo’natish ham, yoki turistlarni qabul qilish ham mahalliy xazinani soliq bilan to’ldirish imkonini beradi. Ichki va kirish turizmning rivojlanishidagi ayrim muammolar va ko’rsatkichlar: Rivojlangan mamlakatlarda turizm uyg’un holatda taraqqiy etadi, ichki va qabul qilish turizmida balans mavjud. Ichki turizm milliy turistik resurslardan unumli foydalanish va turizm industriyasi va infratuzilmasini rivojlantirishga yordam beradi. Ammo, amaliyotda hamma mamlakatlar ham bunga qodir emaslar. Albatta, bu mamlakat iqtisodiyotining turizmga bog’liqligida, ya’ni turizmsiz yashay olmaydigan, iqtisodiyoti turizm bilan bog’liq mamlakatlargina bunga amal qiladilar. Ayrim mamlakatlar ichki davlat tuzumi bahonasida fuqarolarining xorijga chiqishini chegaralab qo’yishadi yoki turistik faoliyatni davlat tomonidan boshqarish uchun choralar kiritishadi. Ya’ni, davlatning ruxsatisiz biror yerga chiqish juda qiyinlashadi, turizmni boshqarish roli davlat qo’liga o’tadi. Yer yuzidagi juda ko’plab davlatlarning aholisi turizm maqsadida xorijga chiqishga qodir emaslar. Asosiy sabab olinadigan maoshning kamligi yoki aholining kambag’alligidir. Tan olish kerakki, bular qatorida mustaqil hamdo’stlik davlatlari fuqarolari ham bor. O’zbekiston ulkan tabiiy va madaniy - tarixiy resurslari bilan xohlagan turistlar talabini qondirishi va kelajakda ulkan turistlar oqimini kutib olish imkoniyatiga egadir. Lekin, turizm industriyasini yanada rivojlantirish, turizm infratuzilmasini yuqoriga ko’tarish, turizmga investitsiyalarni ko’proq jalb etish, turizmda servisni zamon talablariga moslashtirish, xizmat ko’rsatuvchi subyektlardagi xizmat narxini pasaytirish, ularda o’zaro raqobat muhitini yaratish, xorijga chiqish va xorijdan kelish vizalarini olishdagi mexanizmni soddalashtirish, malakali kadrlarni yetishtirish

bilan bu ishga yanada ko’proq hissa qo’shgan bo’lamiz. To’g’ri, keyingi yillarda Toshkent, Samarqand, Buxoro shaharlariga hukumatimiz va xorijiy investorlar tomonidan turizm infratuzilmasi uchun mablag’lar ajratildi Yirik mehmonxonalar qurildi, modernizatsiya qilindi, yangi zamon talabidagi avtobus va avialaynerlar sotib olindi. Yirik turistik markazlar, yodgorliklar ta’mirlandi, yo’llar barpo etildi. Xususiy mehmonxonalar va milliy uylar bunyod etilib, mahalliy va xorijiy turistlarni qabul qilib bormoqda. Rekreatsion hududlar, masalan, Chorbog’ - Chimyon hududiga respublika byudjetidan katta mablag’ ajratildi. Madaniy - tarixiy yodgorliklarni ta’mirlash ishlari davom etmoqda. Lekin, bulardan mustasno respublikamizda ichki turizm masalasi ko’ngildagidek emas. Hatto, respublikamiz aholisining aksariyat qismi butun dunyoga mashhur Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz kabi tarixiy shaharlarni biror marotaba bo’lsa ham ko’rish imkoniyatiga ega bo’lmaganlar. Bunga sabab faqatgina ularning iqtisodiy cheklovlari emas, balki sayohat qilish madaniyatini bilmasligida va uning qanchalik inson hayotida muhim o’rin egallashi kabilarni his qilmasligidadir. Bunday tajribaga ega bo’lish uchun esa aholimiz albatta soha mutaxasislari, turoperatorlar ko’magidan foydalanishlari shart, chunki ular sayohat qilish etiketidan xabardor bo’lib, uni yuksak darajada ko’rsata olishadi. Shu bois, ichki turizmni rivojlantirish, aholimizning turizm va dam olish ehtiyojlarini to’laroq qondirish uchun turistik resurslardan maksimal tarzda foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, mustaqil respublikamizga xorijiy turistlar kelishiga ham katta e’tibor berishimiz kerak. Shundagina, davlatimiz xazinasi va turoperatorlarning banklardagi hisob - raqamlariga milliy va xorijiy valyuta kelib tushishiga erishamiz. Buning oqibati esa ravshan - iqtisodiyotimiz rivojlanishiga ko’maklashgan bo’lamiz, tadbirkorlik subyektlarining farovonligi ortadi, turmush tarzi ko’tariladi. Bu jarayonda sayyohlik sohasining huquqiy asosini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 10-oktabrda qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasida turizm sohasini yanada qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish

chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori turizm va turistik infratuzilmani rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash, milliy turistik xizmatlarni xalqaro sayyohlik bozorlariga faol kiritishga xizmat qilishi shubhasiz. Ushbu tadbirlar har bir hududning o’ziga xos jihatlari va ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda belgilangan. Masalan, tarixiy va me’moriy obidalar nisbatan kamroq hududlarda faol turdagi turistik xizmatlarni yo’lga qo’yish, shuningdek, tog’li zonalar, qishloq joylarga mo’ljallangan alohida turdagi turistik xizmatlarni tashkil qilish kabi vazifalar nazarda tutilgan. “O’zbekturizm” milliy kompaniyasi tomonidan tegishli idora va tashkilotlar bilan hamkorlikda mazkur tadbirlarni amalga oshirish yuzasidan muayyan ishlar olib borilmoqda. Bunday sa’y-harakatlar samarasida Qoraqalpog’iston Respublikasi, Navoiy, Jizzax va Xorazm viloyatlarida bir qancha o’tov oromgohlari, kempinglar, dam olish va sog’lomlashtirish maskanlari barpo etilib, sayyohlar uchun turli turistik xizmatlardan foydalanish imkoniyatlari yaratildi. Samarqand, Buxoro, Toshkent, Xiva, Shahrisabz, Marg’ilon singari shaharlarimizda xalqimizning boy tarixi haqida hikoya qiluvchi qadimiy obidalar avaylab saqlanayotganligi hamda milliy hunarmandlik markazlari faoliyat ko’rsatayotgani mazkur hududlarda nafaqat xalqaro, balki ichki turizmni ham jadal rivojlantirishda muhim omil bo’lmoqda. Xususan, Buxorodagi madaniy va tarixiy yodgorliklar, jumladan, Masjidi Kalon va Chor Bakr majmualari, Bahouddin Naqshband, Abduxoliq G’ijduvoniy kabi buyuk ajdodlarimizning qadamjolarini ziyorat qilish maqsadida minglab hamyurtlarimiz mazkur viloyatga sayohat qilmoqdalar. Tegishli tashkilot va o’quv muassasalari bilan hamkorlikda ichki yo’nalishlar bo’yicha safarga chiqish istagida bo’lgan yurtdoshlarimiz uchun avtobuslarda imtiyozli narxlarda sayohatlar uyushtirilmoqda. Bu yurtdoshlarimizning o’lkamiz boy madaniy merosi va qadimiy tarixi, shuningdek, istiqlol yillarida shahar va qishloqlarimizda amalga oshirilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlari bilan yaqindan tanishishida muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Mamlakatimizning chekka hududlari, xususan, Orolbo’yida ham ichki turizmni rivojlantirish ishlari doirasida yangi sayyohlik yo’nalishlari tashkil etilmoqda. Qoraqalpog’iston Respublikasi hududidagi qadimiy qal’alar hamda diqqatga sazovor joylar bo’ylab uch yo’nalishda sayohatlar taklif etilmoqda. Xususan, Quyi Amudaryo davlat biosfera rezervati, Ustyurt kengliklaridagi sayg’oqlar yaylovi, Sudoche ko’lining saqlanib qolgan akvatoriyasiga sayohatlar uyushtirilmoqda. “Sahrolar ichra o’tmish sadolari”, “Orolga sayohat”, “Tilaklar qudug’i”, “Ipak ipi mo’jizasi”, “Qoraqalpog’istonning qadimiy qal’alari” kabi dasturlardan iborat yo’nalishlar sayyohlarga ko’proq ma’qul kelmoqda. O’lkaning boy tarixiy va madaniy yodgorliklari haqidagi ma’lumotlarni o’zida mujassam etgan Nukus shahridagi I.Savitskiy nomidagi san’at muzeyida to’qson mingdan ortiq eksponat saqlanadi. Qoraqalpoq elining milliy bezaklari, xalq amaliy san’ati namunalari, kashtachilik buyumlari, milliy liboslari sayyohlarning e’tiborini tortmoqda. Orolbo’yiga sayyohlarni yanada ko’proq jalb etish maqsadida mintaqaning tabiiy iqlim sharoitidan oqilona foydalanilib, yangi loyihalar ishlab chiqilmoqda. Misol uchun, tabiiy suv havzalarida baliq, o’rdak ovlash bo’yicha yangi sayyohlik yo’nalishlari tashkil etilgan. Shuningdek, “Mizdaqxon qal’a”, “Tuproqqal’a”, “Ayozqal’a”, “Chilpiq” kabi qadimiy yodgorliklar, Amudaryo sohili bo’ylab ekologik turlar tashkil etilmoqda. Mamlakatimizda BMT Taraqqiyot dasturi bilan hamkorlikda amalga oshirilayotgan "Mahalliy boshqaruv tizimini qo’llab-quvvatlash: fuqarolik ishtiroki va hamkorlik" loyihasi olti yo’nalishdan iborat bo’lib, ulardan biri hududlarning turistik salohiyatidan samarali foydalanishga qaratilgan. Bu borada ikkita boshlang’ich hudud: Jizzax viloyatining Zomin hamda Namangan viloyatining Chortoq tumanlari tanlab olingan. Mazkur tumanlar ichki turizmni rivojlantirish uchun qulay hudud hisoblanadi. Xususan, Zominda rekreatsion – dam olish va sog’liqni tiklash maqsadlariga xizmat qiluvchi ko’plab resurslar mavjud. Hududning tog’ ekotizimi, arxeologik yodkorliklari u yerda ekologik, speleologik (g’orlarga sayohat qilish), tarixiy, qishloq va sport turizmi –

chang’ida uchish, piyoda sayohat, tog’ velosipedini rivojlantirish imkonini beradi. Loyiha ijrosi doirasida Zominda mahalliy va xorijiy sayyohlar uchun qiziqarli ikki turistik yo’nalish ishlab chiqildi. Sayyohlarga yuqori darajada xizmat ko’rsata oladigan transport kompaniyalari, ovqatlanish shoxobchalari bilan aloqalar yo’lga qo’yildi. Arxeologik yodkorliklarga eltuvchi avtomobil yo’llarida o’zbek, rus va ingliz tillarida yo’l ko’rsatkichlar o’rnatildi. Mamlakatimizda ichki turizm infratuzilmasini rivojlantirish borasida olib borilayotgan keng ko’lamli ishlar sayyohlarga qulay sharoit yaratish va ularning o’z sayohatlarini mazmunli o’tkazishiga xizmat qilishi bilan bir qatorda O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ham munosib hissa bo’lib qo’shilmoqda. 1.3. Xalqaro turizm bozorida ichki turizmning rivojlanish istiqbollari Hozirgi kunda O’zbekiston R e spublikasida turizmni isloh qilish, uni shakllantirish jarayoni amalga oshmoqda. Ushbu jarayon mamlakatda rivojlantirilayotgan turistik bozor boshqa har qanday bozorlar kabi mamlakatning ijtimoiy – siyosiy va iqtisodiy vaziyatiga ta’sir ko’rsatadi. U mamlakatlar o’rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish hamda invistitsiya va kapital oqimini ta’minlash darajalarini aniqlashda muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda, asosan, xususiy va tijorat kompaniyalari turistlarga xizmat ko’rsatadilar. Biroq, har qanday sharoitda ham davlat optimal iqtisodiy va huquqiy zaminni yaratgan taqdirdagina turizm rivojlanadi. Davlat kadrlarni tayyorlash masalasi, tabiiy va madaniy muhitni muhofaza etish, axborot - reklama faoliyati bilan jiddiy shug’ullanib, rasmiyatchilikni soddalashtirish evaziga turizmdan kutilgan rivojlanish darajasiga erisha oladi. Bunda davlat tomonidan turizmni rivojlantirish, turistik xizmatlar bozorini shakllantirish, iqtisodiy tartibga solish usullari va richaglarini qayta isloh etish, turizmni tashkiliy boshqaruv tizimlarini takomillashtirish, uning eksport salohiyatini oshirish va eng asosiysi, xorijiy

investitsiyalarni jalb qilish kabilarga tegishli uslubiy va amaliy yondashuvlarni ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi boshlanishiga qadar turizmning barqaror taraqqiy etayotganligi va uning istiqboli, ushbu sohani “kelajak industriyasi” sifatida e’tirof etishga asos bo‘lgan edi. Mamlakatimizda turizm faoliyati mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq iqtisodiy taraqqiyotning ustuvor yo‘nalishi sifatida talqin qilinib, unga e’tibor davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan. Soha rivoji uchun zaruriy tashkiliy-huquqiy mexanizmlar vujudga keltirilib, hukumat tomonidan tegishli me’yoriy hujjatlar qabul qilindi va bu boradagi ishlar hozir ham davom etmoqda. Hozirgi paytda turizm sohasining umumiy rivojlanishi va raqobatbardosh turistlik mahsulot yaratish maqsadida, tarmoqda zaruriy islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda. O‘zbekistonning turizm sohasidagi islohotlarni shartli ravishda ilmiy adabiyotl ar to‘rt bosqichga ajrat iladi. Ularga ko’ra: Birinchi bosqichda tarmoqda yangi boshqaruv tizimini shakllantirish, turistlik biznesni yuritishga yordamlashadigan qo‘shimcha biznes turlarini yaratish, sohaga xizmat qiladigan bank, audit, maslahat xizmatlarini tashkil etish, viloyatlarda turizm tarmog‘ining mintaqaviy bo‘linmalarini tuzish, xalqaro miqyosda turizm mahsulotini reklama qilish, xususiylashtirilgan turistlik korxonalarni litsenziyalashtirish kabi masalalarga alohida e’tibor berildi. 1992 yilda respublikada O’zbekistonda turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi tashkil etildi va turizm sohasida barcha tashkiliy, boshqaruv hamda muvofiqlashtirish funksiyalarini amalga oshira boshladi. 1993 yilda O’zbekistonda turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi Butunjahon turistlik tashkilotga (BTT) haqiqiy a’zo bo‘lib kirdi va bu o‘z navbatida xalqaro turizmni rivojlantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qildi. 1994 yilda BMT ning YUNESKO tashkilotining hamda O‘zbekiston hukumatining tashabbusi bilan Samarqand shahrida Buyuk Ipak yo‘lidagi shaharlarda xalqaro turizmni rivojlantirish bo‘yicha Samarqand deklaratsiyasi qabul qilindi.

Bu bosqich mobaynida, ya’ni 1994 yilda ishlab chiqilgan «Turistlik korxonalarni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish dasturi» chuqur tizimli - institutsional o‘zgarishlarni amalga oshirishda juda katta ahamiyat kasb etdi. 1994-1995 yillar mobaynida O’zbekistonda turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi 87,8% turistlik ob’ektlari xususiylashtirildi va davlat tasarrufidan chiqarildi. Amalga oshirilgan o‘zgarishlar turistlarni qabul qilish shaklini jadallik bilan rivojlantirdi. 1995 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Buyuk Ipak yo‘lini qayta tiklash va xalqaro turizmni rivojlantirish» to‘g‘risidagi Farmoni 6 Buyuk Ipak yo‘lida turistlik mahsulotni tiklash borasida strategik harakterga ega bo‘ldi. Bu o‘z navbatida O‘zbekiston turizmi sohasidagi islohotlarning ikkinchi bosqichini boshlab berdi. Natijada Buyuk Ipak yo‘lidagi shaharlar va turistlik manzillar ro‘yxatga olindi, Imom al- Buxoriy, Bahouddin Naqshband, Abduholiq G‘ijduvoniy, Ahmad al-Farg‘oniy, Imom al-Motrudiy, Mahmudi A’zam, Hakim at-Termiziy, Hazrati imom, Shayx Shamsiddin Kulol, Burxoniddin Marg‘unoniy, Buxorodagi Chor Bakrlari kabi allomalarimizning maqbaralari ta’mirlandi va ziyoratgoh majmualarga aylantirildi, Toshkent shahrida muntazam ravishda xalqaro turistlik yarmarka tashkil etila boshlandi, mehmonxonalardagi xalqaro talablarga javob beruvchi o‘rinlar soni 4,8 barobarga ko‘paytirildi. O‘zbekistonda 2014 yil holati ma’lumotlariga ko‘ra, jami turistlik faoliyat bilan shug‘ullanadigan mehmonxonalarning soni 426 tani tashkil etgan. Shuningdek, 534 ta turfirma va turistik tashkilotlar mavjud. 1.2-chizma. O’zbekiston Respublikasi 2016-yilda xizmat ko’rsatgan turistik firmalarning hududlar bo’yicha taqsimlanishi 6 “Xalq so`zi” gazetasi , 1995 yil 3 iyun

Manba: O’zbekistonda turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi tomonidan olingan ma’lumotlar asosida muallif tomonidan tayyorlandi . Hozirda yurtimizdagi turoperatorlarning asosiy qismi Toshkent shahrida faoliyat yuritadi va foydaning katta qismi ham shu shahar budjetidan o’rin egallaydi. Hozirda Samarqand va Buxoro shaharlarida ham xalqaro va ichki turizm bilan shug’ullanuvchi turistik operatorlar oshib bormoqda. Bu esa o’z navbatida bozorda raqobatning vujudga kelishi va turmahsulot sifati oshishi uchun xizmat qiladi. Turizm sohasidagi islohotlarning uchinchi bosqichida , ya’ni, 1999 yil 15 aprelda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «2005 yilgacha bo ’ lgan davrda O’zbekiston turizmini rivojlantirish davlat dasturi to‘g‘risida»gi Farmoni e’lon qilindi. Buning asosida turizm sohasidagi bozor munosabatlari uzil-kesil yo’lga qo‘yildi hamda dunyo bozori bo’yicha raqobatbardosh turistlik mahsulot yaratila boshlandi, turizm tizimini boshqarishning markazlashtirilishiga chek qo’yildi. Ko’pchilik turistlik obyektlar o’zlarini o’zlari boshqara boshlashdi, xizmat bozorida raqobatlasha olmaydigan korxonalar yopilib, samarali ishlovchi yangi korxonalarga o’rin ochib berildi. 2000 yildan boshlab, Respublikamiz turizmi yuqori sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Turizmdan olinayotgan daromadlar yiliga 30 va undan ortiq foizlarda o’sdi. 2001 yil oxirida Afg’onistondagi tolibonlarga qarshi harakatlarining boshlanishi O’zbekistonga kelayotgan turistlar oqimini ikki yil davomida ancha 3% 3% 4% 1% 2% 1% 0% 14% 1% 1% 1% 1% 1%67% Qoraqalpog'iston Respublikasi Andijon Buxoro Jizzax Qashqadaryo Navoiy Namangan Samarqand Surxondaryo Sirdaryo Toshkent viloyati Farg'ona Xorazm Toshkent shahri

kamaytirib yuborganidan so’ng, 2003 yilning 2-yarmiga kelib o’lkamiz turizmi yana o’zini o’nglab oldi. Sharqiy Osiyoda o’tgan yillarda tarqalgan odatdan tashqari Pnevmaniya (Sars) va Parranda grippi kabi kasalliklar O’zbekiston turizmiga 2001 yil 11 sentyabr voqealaridek kuchli ta’sir ko’rsata olmadi. Hozirgi paytda turizm sohasidagi islohotlarning to’rtinchi bosqichi boshlangan bo’lib, unda xususiy turistlik tashkilotlar assotsiatsiyasiga va tashkil etiladigan boshqa turistik assotsiatsiyalarga (masalan, Gid—tarjimonlar assotsatsiyasi, Mehmonxona egalari assotsatsiyasi, Transportchilar assotsatsiyasi) «O’zbekturizm» Milliy kompaniyasining bir qator vakolatlarini o‘tkazish ustida izlanishlar olib borilmoqda. Bu o’lkamiz turizm bozorida faoliyat yurituvchi korxonalarimizning yanada tezroq sur’atlarda rivojlanishlariga yordam beradi. Har qanday sharoitda, xususan, bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida turizm infratuzilmasini rivojlantirishda davlat muhim o’rin egallaydi. Deyarli barcha davlatlar milliy iqtisodiyotida turizm sohas ining ahamiyatini oshirishga harakat qilishadi. Chunki, turizm milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda quyidagi ustuvorliklarga ega: a) mahalliy ishchi kuchlarini malakali mehnat va yashash sharoitlari bilan ta’minlash manbai; b) turizm bozorni shakllantirish hamda kapital investitsiyalarning oqib kelish mexanizmi, bu sohada raqobatbardoshlikni kuchaytirib, turizmni rivojlanitiradi; c) qurilish (mehmonxonalar, kempinglar, motellar), kommunikatsiya (uyali aloqa, telefon va optik aloqa), transport (avtomobillar, avtobuslar, xalqaro andozolardagi temir yo’l vagonlari, samolyotlar), shuningdek xizmat ko’rsatish infratuzilmasi (avto yoqilg’i quyish shahobchalari) kabi sohalarga yangi texnologiyalar va nou-xau joriy etish vositasi; d) milliy xalq hunarmandchiligini rivojlantirish vositalari; e) mamlakatda va hududda siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy holatni barqarorlashtirish omillari; f) tarixiy yodgorliklar va madaniy merosni asrash usullari;

g) davlatga valyuta tushumlarini samarali oshirish vositalari. Yuqoridagi ustuvorliklar bilan birga boshqa sohalar rivoji uchun ham turizm ahamiyatli hisoblanadi. Mustaqilligimizdan so’ng hukumatimiz buni anglagan holda turizm rivojlanishi uchun birin-ketin imkoniyatlar eshigini ochib bergan bo’lib, bu chora tadbirlar o’z ijobiy natijasini bermoqda. Shu o’zgarishlarning asosiy qismini xalqaro turizmda kuzatish mumkin bo’lsa, so’ngi yillarda nafaqat xalqaro, balki milliy turizmda ham katta o’zgarishlar kuzatilmoqda.(1-diagrammaga qarang). 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 201405000001000000150000020000002500000 559460 903114 933358 1294429 1055453 1472245 1946607 2028620 1861961 169.50% 161.40% 103.30% 138.70% 81.50% 139.50% 132.20% 104.20% 91.80%1.3-chizma. O`zbekistonga tashrif buyurgan xorijiy sayyohlarning soni Manba: O’zbekistonda turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi tomonidan olingan ma’lumotlar asosida muallif tomonidan tayyorlandi . O’zbekistonda turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi ning ma’lumotlariga qaraganda agar 2006-yilda 559460 xorijiy sayyoh O’zbekistonga tashrif buyurgan bo’lsa, 2014 yilga kelib turistlar soni 1.900.000 ga yetgan. Diagramma yurtimizda turistlar oqimi va sonining oshayotganligidan darak beradi. Bu esa iqtisodiyotimiz rivoji, shaharlar-tumanlarning obod bo’lishi va kishilarning ish bilan band bo’lib, turmush darajasi ko’tarilishiga juda katta hissa qo’shadi. T urizm industriyasi O’zbekiston ning jahon bozoridagi mavqeini oshirishga ko’maklashadi. Fikrimizning isboti sifatida bugungi kunda turizm sohasida katta yutuqlarga erishilayotganligi, tez sur’atlar bilan o’sib borayotganligi, yangidan –

yangi mehmonxonalarning barpo etilayotganligi, ishchi o’rinlari sonining ko’payishi, malakali mutaxassislarning ortib borishi, turistlar oqimining yildan – yilga ko’payayotganligini ta’kidlab o’tish joiz deb hisoblaymiz. Albatta O’zbekistonning qulay iqlim sharoitlari va o’ziga xos landshaftini inobatga olganda sport va ekologik turizmning rivojlanishi uchun barcha asoslar mavjud. Farg’ona vodiysi va Toshkent viloyati ajoyib tog’ tizimlari, gullagan vodiylar va ajoyib tog’ daryolariga boy. Tog’ning toza havosi, yil davomida quyoshli kunlarning ko’pligi, ajoyib tog’ manzaralari nafaqat O’zbekiston fuqarolarining, balki Qozog’iston, Qirg’iziston va Tojikiston kabi qo’shni mamlakatlarning aholisi ham tashrif buyuruvchi turizm obyektlariga aylanishiga imkon beradi. O’zbekiston hududida mineral suvlarning turli xil turlari keng tarqalgan hududlardan biridir . Chimyon va To’rtko’l kabi tog’ - chang’i sportini rivojlantirish mumkin bo’lgan bir qancha tog’ maskanlari mavjud. Baland qorli tog’lar, alpinizm, speleoturizm, daryo turizmi kabi turli tog’ turizmi turlarini amalga oshirish imkonini beradi. Shifobaxsh giyohlarning ko’pligi turli xil ekologik turlar, turli giyohlar va o’simliklar yig’ish uchun turlarni tashkil etishga imkoniyat yaratadi. Bu esa ko’plab chet ellik turistlar orasida qiziqish uyg’otadi. Turizm nafaqat iqtisodiy, balki muhim ijtimoiy soha hamdir. Buning iqtisodiy samaradorligi bilan birga ma’naviy, ruhiy va intellektual ahamiyati ham juda katta. Shu tufayli ushbu sohaga davlat alohida e’tibor berib, ma’lum imtiyozlar ham belgilaydi. Odamlar bu imtiyozlardan faqat turist bo’lganliklari uchun foydalanadilar. Bu ham turizmning o’ziga xos xususiyati va katta ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatidan dalolat beradi. Imtiyozlar turistlarning bojxona postlaridan o’tishda, soliq to’lashda, chetga chiqishda pasportiga ruxsat berishlarida, avia va temir yo’l transportlariga chiptalar olishda, ularni rasmiylashtirishlarda namoyon bo’ladi. Shunday qilib, turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bulardan tashqari turizm mamlakat hayotiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Turizmdan birinchi galda turistlar foyda qiladilar, ya’ni ularning dunyoqarashi kengayadi, jismoniy

jihatdan sog’lomlashadi va ma’naviy boyligi ko’payadi, atrof muhitni idrok qilish bilan ular ta’sirlanish orqali rohatlanadilar. Turizmning mahalliy aholi uchun ham katta foydasi bor. Ular ish bilan ta’minlanadi, turli millat, elat va xalq vakillari bilan muloqotda bo’ladilar va ularning turli an’ana va qadriyatlari bilan tanishadilar, doimiy daromad olib turish imkoniyati ega bo’ladilar, mahsulotlarni sotish imkoniyatiga ega bo’ladilar, mahalliy aholi imkon qadar o’zlarining an’ana va qadriyatlarini namoyish qilish uchun uni saqlab qoladilar va unitilganlarini tiklaydilar, mehmon kutishning jozibador an’analarini tiklash bilan birga mehmondorchilik an’anlarini takomillashtirib boradilar. Oxir oqibatda mahalliy aholining dunyoqarashi, madaniy saviyasi ham mut t assil o’sib boradi. Yuqoridagi fikrlarimiz isboti sifatida 2014 yilda turizm sohasida ish bilan doimiy band bo’lgan ishchilar soni 118500 kishiga yetgan va bu umumiy ish bilan band aholining 0,8 % ni tashkil qiladi. Bu ko’rsatkichlar esa yildan yilga ijobiy tomonga o’zgarib bormoqda. Shuningdek, turizmni rivojlantirish evaziga o’z iqtisodiyotining yuksalishiga erishadi, davlat byudjetiga tushumlarning ko’payishini ta’minlaydi. Masalan, aniq misol qilib budjetimizga turizmdan tushayotgan tushumlar 2014- yilda 1,317.1 mlrd so’mni tashkil qilganligida ko’rishimiz mumkin, bu ko’rsatkich YaIM ning 0.9% ni tashkil qiladi 7 . Tabiiy resurslarni asrab-avaylashga erishadi, mamlakatning ijtimoiy barqarorligini ta’minlashga harakat muvofoq bo’linadi, xalqlararo aloqalarga erishadi, madaniy aloqalar kengayadi, valyuta tushumi ko’payadi va h.k. Atrof muhitga ham turizmni rivojlantirish katta foyda beradi. Xususan, mamlakatning biomaydoni asl holida saqlanishiga harakat qilinadi, ekologik barqarorlikni ta’minlash tadbirlari qo’llaniladi, turistlarning tabiat resurslaridan rohatlanishi uchun foydalaniladi, manzarali maydonlarning yaratilishi imkoniyatini tug’diradi, suv, havo, o’rmonlarning tabiiy holda saqlanishi uchun asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. 7 World travel and tourism council, Travel and tourism: economic impact 2015 Uzbekistan

2011 2012 2013 2014 2015020000040000060000080000010000001200000 273270.3 341608.7 567930.3 1112287.3 10522001.4-chizma. O`zbekiston Respublikasida 2011-2015-yillarda turizm eksporti (mln dollar hisobida) Manba: O’zbekistonda turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi tomonidan olingan ma’lumotlar asosida muallif tomonidan tayyorlandi . 2-diagramma orqali 2010-2014-yillarda turistik xizmatlarning eksportidan tushgan mablag’ dinamikasini kuzatish mumkin. Bunda 4 yilni ichida turizm eksporti qarib 4 marta oshganini ko’ramiz. 2013-yilga nisbatan 2014-yil ko’rsatkichlarining 5.5% ga kamayganiga quyidagi sabablar mavjud: bular jahonda yuz berayotgan jahon moliyaviy inqirozining haligacha ta’siri; qo’shni mamlakatlardagi notinch siyosiy ahvol; terror xavfi; turli xil vabo va kasalliklarning tarqalishi; raqobatchilarning kuchli narx siyosati. Hozirgi kunda turizmning iqtisodiy jihatdan muhimligini anglagan ko’pgina davlatlar turistlar oqimini jalb qilish maqsadida mahalliy, milliy va xalqaro darajalarda raqobat yuritmoqdalar. Biz ham yurtimizda destinatsion marketing va 6A modeli asosida raqobatbardosh turizm bozorini shakllantirishimiz zarur. Ya’ni, access- mavjud diqqatga sazovor joyga ortiqcha to’siqlarsiz (transport bilan bog’liq) yetib kelish; attractions -diqqatga sazovor joylar; accomodation -turar-joy maskanlari; amenities -sayohat qilish mobaynida turistik dastur bilan birga uyg’unlashgan qulayliklar va xizmatlar

(restoran, savdo markazlari, teatr, kino, sport va boshqalar); ancillary services - turistik sayohatlarni, ekskursiyalarni tashkil qilish jarayoni uchun doimiy muhim sanaladigan tashkilotlar (aloqa kompaniyalari, pochta, ichki ishlar vazirligi, davolanish maskanlari va boshqalar); assemblage -tur mahsulotni yaratishda qatnashadigan, xususan turoperator va destinatsion marketing tashkilotlari, barcha korxonalarning vertikal, gorizontal va bevosita, bilvosita aloqalarini nazarda tutadi. 8 Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, yurtimizda olib borilayotgan siyosat turizmni sohasini qo’llab quvvatlamoqda. Bugungi kundagi turizmga bo’lgan ehtiyoj ortib borib, infratuzilma rivojlanib, shaharlar ko’rkamlashib, zamonaviy bilimga ega kadrlar yetishib chiqmoqda, kishilarning madaniy ehtiyojlari qonmoqda. Bu imkoniyatlar turizm bozorida raqobatning kuchayishi va raqobatbardosh turmahsulotlarning yaratilishiga sabab bo’lib, madaniyatimiz, tariximiz, urf-odatlarimizni dunyoga tanitmoqda. 8 Nutfillo Ibragimov, Ortiqjon Xurramov, Types of competition in destination marketing and 6A model of competitiveness,The current global trends, 28.11.2015 y

II.Bob. O’zbekistonda ichki turizmni rivojlantirish istiqbollari 2.1 . O’zbekistonda ichki turizmni rivojlantirish yo’nalishlari Ichki turizm - O'zbekiston Respublikasida doimiy yashaydigan fuqarolarning O'zbekiston xududi bo 'ylab qiladigan turistlik faoliyati. Ichki turizm davlat chegaralarini kesib o'tish bilan va turistlik rasmiyatchilik bilan bog'liq emas. Milliy valyuta, til, hujjatlar oldingidek o'zgarmasdan qoladi. Ichki turizm faoliyati mamlakat qonunlariga va xalqaro me'yorlarga zid bo'lmagan ichki nizom va boshqa tartibga soluvchi me'yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Mamlakatimizda ichki turizmni tashkil qiluvchi jismoniy va yuridik shaxslar tegishli ruxsatnomaga (litsenziyaga) ega bo'lishlari lozim. Ichki turizm sohasidagi bu xususiyati, ta'kidlanganidek, qisqa muddatliligi, ko'p hollarda bu 2-3 kun bo'lib, asosan, dam olish kunlariga to'g'ri keladi. Ta'til davrida bir haftalik, o'n kunlik turistlik sayohatlar ham bo'lishi mumkin. Ichki turizmning mavsumiyligi shundaki, ko'p hollarda tabiat qo'yniga sayohat qilish bahor, yoz va kuz oylarida amalga oshiriladi. Ayrim turistlik ekskursiyalar qish manzarasini tamosha qilishga qaratilgan bo'ladi. Ichki turizmda bahor, yoz oylari sayohat uchun qulay fasllar bo'lib hisoblanadi. • ichki turizmning o'ziga xos xususiyatlarini qo'yidagicha izohlash mumkin: • ichki turizmning iqtisodiyotdagi salmog'ining oshishi;

• chekka joylarda turizm infratuzilmaning yaratilishi; • aholining ish bilan ta'minlanganlik darajasining oshishi; • ichki turizmni rivojlantirishda qishloq turizmni rivojlantirish ham o'ziga xos xususiyatlarga ega 9 . Bular quyidagilar hisoblanadi: a) qishloq joylarida joylashish va ovqatlanish shaharga nisbatan 2-2, 5 marotaba arzonligi; b) qishloq joylarining ekologik jihatdan tozaligi; v) ekologik toza ovqat turlarining mavjudligi; g) etnografik turizm ob'ekti sifatida, qishloq joylarida milliylikni ko'proq saqlanib qolganligi;  ijtimoiy va madaniy jarayonlarini tezlashishi;  mahalliy madaniyat markazlarining alohida yaralishi;  xalq ijodiyoti, an'analari, rusumlarini rivojlanishi;  mahalliy madaniy yodgorliklarni tiklanishi va muhofazasi va boshqalar. Ichki turizm iqtisodiyotning o'ziga xos bo'lgan sohasi, bo'lib boshqa sohalar singari mamlakat iqtisodiyotiga, uning yalpi ichki mahsulotiga o'zining salmoqli hissasini qo'shadi. Ammo hozirda bu ko'rsatkich sezilarli emas. Lekin respublikamizdagi mavjud turistlik resurslar, ichki turizm rivojlanishini yuqori darajaga ko'tarish imkoniyatiga ega. Ichki turizm iqtisodiyotning ko'pgina jabhalarini rivojlantirishga imkoniyat yaratadi. Jumladan, transport tarmoqlari, aloqa, yo'l qurilishi, mehmonxonalar, umumiy ovqatlanish korxonalari, kammunal xo'jaligi, maishiy xizmat ko'rsatish, servis sohasi, savdo tarmoqlari va h.k. Ichki turizmni rivojlantirish bir vaqtning o'zida o'ziga xos dam olish, hordiq chiqarish, ko'ngil ochar maskanlar industriyasini tashkil etib, o'z o'rnida sayyohlarga sifatli xizmat ko'rsatish bilan bog'liq bir qator sohalarni qamrab oladi. Ayrim ko’rsatkichlar bo’yicha JTT Markaziy Osiyo davlatlari reytingi (2015) 9 N.E.Ibodullayev «0'zbekistonning turistik resurslari» (ma'ruzalar matni) Sam 2013

O’zbekiston Qozog’iston Qirg’iziston Turkmaniston Tojikiston Diqqatga sazovor joylarning sifati 4,7 3,0 4,0 3,4 4,0 Infrastruktura 3,1 3,0 3,0 3,5 3,5 Joylashuv 3,2 3,0 2,9 3,6 4,0 Xizmat ko’rsatish 3,4 3,5 3,5 3,3 4,0 Mehmondo’stlik 4,1 3,5 3,3 3,5 4,0 Ekologiya 3,4 3,0 3,0 3,3 4,0 Yuksalish 2,4 2,5 2,5 2,5 3,0 Masaniy merodni qo’riqlash 3,3 2,5 2,8 3,0 4,0 Davlat ko’magi 2,9 2,5 2,0 2,5 3,0 Havfsizlikni saqlash 3,3 4,0 3,3 3,3 3,0 2.1- jadval . Manba : Mirzo Ulug ’ bek nomidagi O ’ zbekiston Milliy Universiteti Qosimov Abduvoxid Abdullaevichning “ Xalqaro turistlik va rekreasion zonalar tajribasini respublikamizda tadbig ’ i ” nomli Geografiya magistri akademik darajasini olish ichun Dissertasiyasi . Jadvalga qaraydigan bo’lsak, O’zbekistonning imkoniyatlari reytingi aksariyati ustunlik bilan ko’zga tashlanib turibdi. Bizdan talab qlinadigani ularni yanada rivojlantirish, yaxshilash hisoblanadi. Shu yo’llar bilan reytingimizni yanada ko’targan bo’lar edik. Mamlakatimizda yangi ichki turistlik marshrutlarni ishlab chiqish, dam olish bog'larni barpo etish, qishloq joylarda turizm va turistlik xizmatlarni rivojlantirish, avtomagistral yo'llar, servis xizmati ko'rsatish majmualarini barpo etish borasida amalga oshirilayotgan izchil ishlar yurtdoshlarimizning mamlakatimiz bo'ylab sayohat qilishi uchun qulay sharoit yaratish imkonini beradi. Buning iqtisodiy samaradorligi bilan birga ma'naviy, ruhiy va intellektual ahamiyati ham juda katta. Shu tufayli ushbu sohaga davlat alohida e'tibor berib ma'lum imtiyozlar ham belgilaydilar. Odamlar bu imtiyozlardan faqat turist bo'lganliklari uchun foydalanadilar. Bu ham ichki turizmning o'ziga xos xususiyati va katta ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatidan dalolat beradi.

Ichki turizmning mahalliy aholi uchun ham katta foydasi bor. Ichki turizmning rivojlanishi birinchi navbatda qishloq joylardagi mahalliy aholining dunyoqarashini kengaytiradi va an’anaviy boyligini oshiradi, atrof muhitni idrok qilish, turli an'ana va qadriyatlarning tiklanishigi, doimiy daromad olib turish imkoniyatiga ega bo'ladilar, shu yerda o'zlarida ishlab chiqarilgan hunarmandchilikka oid mahsulotlarni sotish imkoniyatiga ega bo'ladilar, mahalliy aholi imkon qadar o'zlarining an'ana va qadriyatlarini namoyish qilish uchun uni saqlab qoladilar hamda unitilganlarini tiklaydilar, mehmon kutishning jozibador an'analarini tiklash bilan birga mehmondorchilik an'analarini takomillashtirib boradilar. Turizmdagi maxsus turlarning geografiyasi № Turizmdagi maxsus turlar. Turizmda qiziqish foydalanish ob’ekti. Ommaviy rivojlangan, joylashgan tumanlar. 1. Milliy madaniyatga qiziqish turizmi Urf-odatlar, oila hayoti, milliy etiket, kattalar va yoshlar munosabati, uy tutish,kelin to’y, sunnat to’yi, mehmon kutish va mehmondorchilik marosimlari O’zbekiston Respublikasining barcha viloyatlari shaharlari, tumanlari, qishloqlari. 2. Qishloq va fermer hayoti turizmi Qishloqlarning turli tumanligi va tabiiy- tarixiy davrga yuzaga kelishi, qishloq aholisi hayoti, fermerlar hayoti va faoliyati Respublikamiz hududlaridagi qishloqlar, tog’dagi qishloqlar, suv havzalaridagi qishloqlarga qiziqish. 3. Etnik va sog’inish turizmi Xalqlar, ellar, urug’lar, ularning yashash tarzi, millatlarning urf-odatlari, kelib chiqishi tarixiy joylashishi, o’zaro aloqalari. Xalqlarning millatlarning har xil sabablar bilan dunyo bo’ylab tarqalib ketishi,ularning bir-birlariga intilishi, sog’inish O’zbekiston va dunyo mamlakatlari doirasida O’zbekiston Respublikasi va qo’shni M.O. davlatlari. 4. Sarguzasht turizmi Tabiiy mintaqalarga, uzoq yurtlarga, ellarga, tog’larga reja asosida piyoda yoki transportda yo’lga chiqish O’zbekistonda rivojlantirishga qiziqish juda kam. 5. Milliy san’at turizmi Milliy san’at, qo’shiqchilik, raqs, rassomchilik, baxshilar hayoti, askiyalar, laparlar, milliy folklor. O’zbekiston Respublikasining hududlarida 5.1. Qo’shiqchilik 5.1.Xorazm usuli Xorazm, Buxoro, Qoraq. A.R. 5.1.2.Samarqand usuli O’rta Zarafshon vodiysi Farg’ona vodiysi. Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. 5.2. Qo’shiqchilikda baxshilar faoliyati. 5.2.2.Zarafshon-Nurota usuli. Samarqand va Navoiy viloyatlari. 5.2.3. Xorazm usuli. Xorazm, Buxoro viloyatlari. 5.3.2.Qoraqalpoqcha usuli. Qoraqalpog’iston. 5.3. Raqqoslik 5.3.3 Buxorocha usul. Buxoro viloyati, Tojikiston Respublikasi.

5.3.4. Farg’onacha usul. Farg’ona viloyati, Toshkent viloyati. 5.4. Askiyalar va aytishuvlar 5.4.1.Askiyalar. Farg’ona vodiysi. 5.4.2. Aytishuvlar. Qoraqalpog’iston, Xorazm. 5.5. Milliy rassomchilik va haykaltaroshlik. 5.5.2.Haykaltaroshlik. Samarqand shahri, Toshkent shahri. 5.6.Milliy folklorlar san’ati. 5.6.1.”Boysun” folklorlari Surxondaryo viloyati Boysun tumani 5.6.2.”Lazgi” folklorlari. Xorazm viloyati. 5.6.3.”Beshqarsak” folklorlari. Samarqand viloyati Urgut tumani. 5.6.4”Oyguloyim” folklorlari. Qoraqalpog’iston. 6. Tabiiy-tarixiy tasvirlar turizmi. 6.1.1. Sharsharalar. 6.1.2. Qadimiy buloqlar. “Arslonbobo”-Farg’ona. “Baxmal”, “Forish”, “G’allaorol” tumanlarida. Jizzax viloyati,Nurobod tumani,Navoiy viloyati va h.k.6.1 Tabiat muzeylari. 6.2 Qayotoshlardagi qadimiy rasmlar. 6.2.1.Tabiat haykallari, rasmlar. Urgut tumani, Nurobod tumani, Samarqand viloyati, G’allaorol tumani, Navoiy viloyati. 6.3. Hayvonot bog’lari. 6.3.1.Noyob hayvonlar yashash tarzi. Toshkent shahri, Termiz shahri. 6.4. O’lkashunoslik muzeylari. 6.4.1. Dunyo tabiatidagi hayvon va parrandalar tabiati. Viloyat markazi shaharlari. 7. Milliy hunarmandchilik turizmi. 7.1. Duradgorlik va uning maktablari. 7.1.1. Yog’ochga o’yib shakl berish. Xorazm usuli, Urgut usuli, Samarqand usuli, Buxoro usuli, Farg’ona usuli. 7.1.2Sovg’alar, shkatulkalar. Buxoro usuli, Samarqand usuli. 7.2Kulolchilik va uning maktablari. 7.2.1. Sopol buyumlar yasash. Xorazm usuli, Buxoro usuli,Samarqand usuli, Fag’ona usuli 7.3.Kashtachilik. 7.3.1.Matoga rangli gul solish. Buxoro usuli,Samarqand usuli, Jizzax usuli, cho’lliklar usuli, 7.3.2.Zardo’zi kashtachilik. Urgut usuli, Samarqand usuli, Buxoro usuli, F’arg’ona usuli, 7.4.Milliy liboslar. 7.4.1.Milliy do’ppi. Farg’onacha, Namangancha, Buxorocha, Xorazmcha, Qahqadaryocha. 7.4.2.Milliy to’n. Xorazm viloyati,Surxondaryo viloyati, Toshkent viloyati, Farg’ona viloyati, Jizzax viloyati, 7.4.3.Atlas va beqasam buyumlar. Marg’ilon shahri. 7.4.4.Baxmal buyumlar. Samarqand shahri. 7.5.Milliy ustachilik. 7.5.1.Temirchilik, qadimiy asboblar. Respublikadagi tumanlar. 7.5.2.Misgarlik. Samarqnd, Buxoro, Xorazm, Xiva. 7.5.3. Musiqasozlik. Samarqand, Xorazm, Farg’ona vodiysi. 7.5.4.Beshiksozlik. Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi, Urgut. 7.5.5. Aravasozlik. Qo’qon. 7.5.6.Sandiqsozlik. Urgut, Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi.

7.5.7.Egarsozlik. Baxmal tumani, Jizzax viloyati, Qashqadaryo vodiysi. 7.5.8.Maxsido’zlik Namangan. 7.5.9.Gilamchilik. Xorazm viloyati, Jizzax viloyati, Nurota tumani, Navoiy viloyati. 7.5.10. Polos to’qish. Cho’l xalqi, Jizzax va Navoiy viloyati. 8. Milliy o’yinlar turizmi. 8.1.Ko’pkari-uloq. 8.1.Chavandoz ot ustidagi tortishuvda marraga uloq olib borish-ko’pkari Qashqadaryo, Jizzax, Navoiy. Milliy kurash. 8.2.Polvonlar milliy kurashi. Buxoro viloyati, Surxondaryo viloyati, Qashqadaryo viloyati, 8.3.Qo’chqor urushtirish. 8.3.Qo’chqor urushtirish musobaqasi. Xorazm, Buxoro,Qoraqalpog’iston viloyatlarida. 8.4.Xo’roz urushtirish. 8.4.Xo’rozlar jangi tomoshasi. Samarqand shahri, Buxoro shahri, Farg’ona vodiysi shaharlari. 8.5. Bedana urushtirish. 8.5.Bedanalar jangi tomoshasi. Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysidagi shaharlar. 8.6.Dorbozlik. 8.6.Baland tortilgan arqondan yurish va o’yin ko’rsatish. Toshkent viloyati,Farg’ona viloyati, 9 G’orshunoslik turizmi. 9.Tabiatdagi yer osti karerlariga sayohat. 9.1.Amir Temur g’origa qiziqish. O’zbekiston hududidagi g’orlar. Qashqadaryo viloyati. 10 Agroturizm. 10.Xalqimizning dehqonchilik usullariga qiziqish (xalqaro turizm uchun). O’zbekistonning sug’oriladigan yerli hududlarida. 11 Xalqaro polvonlar bellashuvi turizmi. Xorij mamlakatlarida. Xorij mamlakatlari. 12 Hayot uchun xavfli sport o’yinlari turizmi. Xorij mamlakatlarida. Xorij mamlakatlarida. 2.2- jadval . Manba : bitiruvchi 4- kurs talabasi qurbonov rahmatjonnnig « jizzax viloyatida turizmning maxsus turlarini rivojlantirish imkoniyatlari » mavzusidagi bitiruv malakaviy ishi . jizzax 2013 yil . 18-bet. Bunday turizm turlarini rivojlantirib, ularni imkoniyat darajasida taqdim etish hozirgi zamon talablaridan biridir. Bu turlarni taqdim qilaversak turizm resurslarini yanada boyitgan bo’lardik. E’tibordan chetda qolayotganlarini qayta tiklash, ularni jamlab namoyishlar o’tkazish milliylikni yanada kuchaytirgan, aholining bir-biriga munosabatini yaqinlashtirilgan bo’lardi. Buning natijasida esa xorijiy hamda ichki turizmni ko’rsatkichlarini ko’tarish uchun katta ish bo’lardi deb hisoblayman.

Atrof muhitga ham ichki turizmni rivojlantirish katta foyda beradi. Xususan - quyidagi jarayonlar bo'yicha ijobiy o'zgarishlar qilish imkonini beradi, ya'ni: mamlakatdagi bioxilmaxillikning asl holida saqlanishiga harakat qilinadi; ekologik barqarorlikni ta'minlash tadbirlari qo'llaniladi va tabiat resurslaridan turistlarning rohatlanishi uchun foydalaniladi; manzarali maydonlarning yaratilishi imkoniyatini tug'diradi; suv, havo, o'rmonlarning tabiiy holda saqlash imkonini beradi. O'zbekistonda ichki turizm rivojlantirishda tarixiy obidalar ayniqsa Samarqand, Xiva, Buxoro shaharlari misilsiz turistlik imkoniyatlarga ega. Agar Buxoro viloyatini aytadigan bo'lsak, hozircha turizm faqat shahar obidalarigagina qaratilgan va shu tufayli uning infratizilmasi ham faqat shaharda rivoj topgan. Masalan, Buxoroning xushmanzara joylari shuncha ko'pki, ulardan hali ichki turizm bo'yicha deyarli foydalanilmayapti. Turizmni ommaviy rivojlantirish uchun katta salohiyat va imkoniyatga ega bo’lgan turizmning maxsus turlarning istiqboldagi o’rnini belgilash uchun albatta tashkiliy harakat dasturini turizm soha uchun zaruriy, majburiy talab ekanligini hozirdanoq anglamog’imiz lozim. Bizningcha turizmdagi maxsus turlarni rivojlantirish quyidagi reja “Dastur” asosida bajarilsa to’g’ri bo’ladi. 2.2. O’ zbekistonda ichki turistik ma h sulotni rivojlantirishda xorijiy mamlakatlar tajribasidan foydalanish imkoniyatlari Mamlakatimizda turizmni rivojlantirish imkoniyatlari bo’yicha Markaziy Osiyo davlatlari ichida etakchi hisoblanadi. Respublikamiz tarixiy, arxeologik, arxitektura, san’at, musiqa va boshqa turistlik resurslarga boy hisoblanadi. Bundan tashqari mamlakatimizning betakror tabiati, tog’ va tekislik, daryolari, cho’l va vaholari, ko’p va turli landshaft zonalari asosiy rekreatsiya resurslaridir. Mamlakatimizda yosh tarmoq hisoblangan turizm, kundan kunga rivojlanmoqda. Bu esa, ko’pgina ish o’rinlari ochish imkoniyati mavjudligini bildiradi.

Hozirgi vaqtda mamlakatimizda turizmni iqtisodiyotning muhim tarmog’i sifatida shakllantirish uchun hozirgi kundagi qilinadigan xarajatlar albatta kelajakda o’z samarasini beradi. B unda O’zbekistonga keladigan sayyohlarning qancha vaqt turishi yoki davomiyligi ham katta ahamiyatga ega. Shuning uchun turistlik resurslarni aniqlash va undan samarali foydalanish turistlik infratuzilmani shaklantirish va turistlik marshrutlarni kengaytirish, turistlik xizmatlarni yaxshilash kabi ko’plab muammolarni hal etishimiz kerak. Albatta, bu resurslar asosida turmahsulotlarni shakllantirish va tayyor turmahsulotlarni iste’molchilarga etkazish bu sohada band bo’lgan turoperatorlarning faoliyatiga ham bog’liq bo’lib, hozirgi kunda mamlakatimizdagi turoperatorlik firmalari asosan jo’natish (shop- tur) bilan shug’ullanishi ular faoliyatidagi samaradorlikni etarli darajada ta’min eta olmayapti. Mamlakatga turistlar oqimini kelishini ko’paytirish iqtisodiyotni rivojlanishiga ijobiy ta’sir etishini hisobga olsak, turoperatorlarning asosiy vazifasi tashqaridan keladigan potentsial turistlar uchun barcha imkoniyat va qulayliklarni yaratish va shu orqali ular sonini ko’paytirishga erishishlari lozim. Viloyatda turizmning rivojlanishi undagi mavjud salohiyatni yanada oshirish bilan bog’liqdir. Turizm sohasida ish o’rinlarini ochishning yana bir asosiy manbai tadbirkorlikdir. Hozirgi kunda respublikamizda tadbirkorlikni rivojlantirishga katta e’tibor berilmoqda. Turizmda tadbirkorlikni rivojlantirishda ko’pgina jihatlarga e’tibor qaratish lozim. Bunda:  bozor munosabatlari sharoitida turizmda tadbirkorlikni rivojlanishi uchuns haroit yaratish;  xizmat turlari shu jumladan, auditorlik, konsalting, turagentlik, turoperatorlik faoliyati bilan bog’liq xizmat turlarini hajmini oshirish;  ko’p mablag’ talab qilmaydigan xizmat ko’rsatish tarmoqlarini yo’lga qo’yish;  kichik va xususiy firmalarni ishga tushirish kerak bo’ladi. Tizimning isloh qilinishi tufayli ko’plab yangi ish o’rinlari ochiladi,

hamda turizm industri ya si rivojlanadi. Hozirgi davrda turizm jahon iqtisodiyotida juda tez va jadal sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan so h alardan biri bo’lib hisoblanadi. Mamlakatimizda bu sohaga e’tibor yildan – yilga oshmoqda. Shuning uchun respublikamizda turistlik bozorni shakllantirish o’ta muhim hisoblanadi. Turistlik resurslardan samarali foydalanishning ikkinchi jihati bu, turistlik bozor ni shakllantirish hisoblanadi. Ma'lumki, hozirga kelib O'zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimovning va O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining farmonlari va qarorlarida turizmni rivojlantirishning huquqiy me'yorlari ham, tashkiliy,iqtisodiy mexanizmlari ham, yo'1-yo'riqlari ham to'liq yaratilgan. Ichki turizmni rivojlantirishda eng muhimi qayd etilgan hujjatlar viloyatlar hokimliklarining viloyatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish rejalariga kiritilishi kutilgan maqsadlarni berishi aniq. Lekin qayd qilish lozimki, bu muhim masala hozirgacha e'tibordan chetda qolmoqda. Ichki turizmni rivojlantirishda eng muhim yo'nalishlar o’ta darajada oddiy bo'lishiga qaramasdan mamlakatimizda turizmni rivojlantirishda tarixiy shaharlarimizga taklif qiluvchi turmahsulotlarni ishlab chiqish va turizm bozoriga chiqarishga kuch berilmoqda. Vaholanki xalqimizning barcha iqtisodiy qatlamlariga, aholi yosh tarkiblariga mos keluvchi turistlik mahsulotlar ishlab chiqish va ichki turizm bozoriga chiqarish vaqti kelgan. Ma'lumki, xalqimiz azaldan vatanimizdagi barcha ziyoratgohlarni aziz va muqaddas bilib kelishadi. Eng muhimi, dastlab yashab turgan manzilimiz atroflaridagi muqaddas ziyoratlarga, so'ngra esa boshqa tumanlardagi va boshqa viloyatlardagi aziz joylarga safarlar uyushtiramiz. Ichki turizmni rivojlantirishda xalqimizdagi bu ulug' odatni va xususiyatlarni etiborga olishimiz, foydalanishimiz lozim. Shuning uchun ham turizm mutaxassislari, turizmdagi tadbirkorlar ichki ziyorat turizmini rivojlantirishda har bir viloyatlardagi va har bir tumanlardagi ziyoratgohlarning ro'yxatini, manzilini va ziyorat qilish xususiyatlari haqidagi axborot ma'lumotlarini puxta ishlab chiqishi talab qilinadi.

Ikkinchidan, ichki turizmni shaharliklar qishloqlarga va qishloqliklar shaharlarga shiori va dasturi asosida rivojlantirish Yevropa davlatlarida o'tgan asrning 80 yillaridan mukammal amalga oshirilib kelinmoqda. Ayniqsa, qishloqlardagi maktab o'quvchilarini shaharlar hayoti va diqqatga sazovor joylari bilan tanishtirish ekskursiyalarini muntazam tashkil qilish va aksincha shaharlik maktab o'quvchilarini qishloq hayoti bilan tanishtirish, dam oldirish ekskursiyalarini muntazam tashkil qiluvchi turistlik firmalarga ko'plab imtiyozlar yaratish Yevropa davlatlarida ichki turizmni rivojlantirish dasturlariga kiritilgan. Uchinchidan, viloyatlar va tuman hokimliklari o'z hokimliklari tasarrufida yangi ish o'rinlarini yaratish, aholining dam olish tizimini samarali tashkil qilishda ichki turizmni rivojlantirish imkoniyatlaridan unumli foydalanish salohiyatlari juda katta ekanliklarini e'tiborga olishlari lozim (ziyoratgohlarda ziyorat va dam olish infratuzilmalarini yaratish, ishlamayotgan va tamir talab ziyoratgohlar va rekreatsiya ob'ektlarini tadbirkorlarga berish, vatanimizni o'rganamiz dasturlarini yaratish va boshq). To'rtinchidan, maktablarimizdagi yozgi ta'til vaqtida shaharlarga, tog'larga, tabiatning so'lim maskanlariga, tabiiy geografik mintaqalarga o'quvchilar ekskursiyalarini tashkil qilishda viloyatlar va tumanlar, shahar hokimliklarining mablag'larini jalb qilishning huquqiy me'yorlarini ishlab chiqish vaqti keldi. Buning uchun birinchi navbatda ushbu yo'nalishda turistlik faoliyat ko'rsatuvchi 14 turistlik firmalarga bir qator moliyaviy yordam va imtiyozlar tizimini ishlab chiqish zarur bo'lmoqda. Albatta, bu resurslar asosida turmahsulotlarni shakllantirish va tayyor turmahsulotlarni iste’molchilarga etkazish bu sohada band bo’lgan turoperatorlarning faoliyatiga ham bog’liq bo’lib, hozirgi kunda mintaqadagi turoperatorlik firmalari asosan jo’natish (shop- tur) bilan shug’ullanishi ular faoliyatidagi samaradorlikni etarli darajada ta’min eta olmayapti. Mintaqaga turistlar oqimini kelishini kupaytirish iqtisodiyotni rivojlanishiga ijobiy ta’sir etishini hisobga olsak, turoperatorlarning asosiy vazifasi tashqaridan keladigan

potentsial turistlar uchun barcha imkoniyat va qulayliklarni yaratish va shu orqali ular sonini ko’paytirishga erishishlari lozim. O’zbekistonda turizmning rivojlanishi undagi mavjud salohiyatni yanada oshirish bilan bog’liqdir. Respublikamizda turizm sohasini samarali rivojlantirish, turistlik xizmatlarning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushini ko’paytirish, turistlik xizmatlar sohasida yangi ish o’rinlarini ochish, sohaga xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish choralarini ko’rish, istiqbolda ilmiy jihatdan asoslangan istiqboldagi ko’rsatkichlarini aniqlash juda muhim masalalardan biridir. 2. 3 . O’zbekiston turizm industriyasida ichki turizmning statistik tahlili Statistik to’plam O’zbekiston Respublikasida ichki turizmning rivojlanishini o’z ichiga olgan. Tashrif maqsadlari bo’yicha va mamlakatlar kesimida xalqaro turizm oqimlari to’g’risida malumotlar; respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy indikatorlari; turistik firmalar, mexmonxona va shunga o’xshash joylashtirish vositalari sanatoriya kurort muassalari, dam olish muassalari, turistik bazalar, ko’ngil ochar muassalar, turizm xizmatlarining narx va tariff indekslari.Ko’rsatilgan turistik xizmatlar bo’yicha malumotlar turizm sohasi bilan bog’liq.

tur. Firma va tash. Tomonidanmehmonxona va shunga o'xshash joylashtirish vositalari san. Kurort muassasalari tomonidandam olish tashkilotlari va turistik bazalar tomonidan 0 500000 1000000 1500000 2000000 25000001894996231120 46206268224667 1968650225790 4669903404 4473 1861961227475 4644363669 5448 1917714191143 42464546664222Kiruvchi turizm turlari bo'yicha tahlil 2012 2013 2014 2015 2.3- jadval. Manba:O’zbekiston respublikasi davlat statistika qo’mitasi, “O’zbekistonda turizm 2016”, Tosh. 2016, 144 bet Kiruvchi turizm misolida shuni tahlil qilib o’tsak 2012-yildagiga qaraganda 2013-yil 3foizga kupaygan, lekin 2014 yilda esa oldingi yildagiga qaraganda 7 foizga kamaygan. 2014 va 2015 yillarni farqiga qaraydigan bo’lsak 2015 yilda baland natijaga ega bo’lgan.

Turistik firma va tashkilotrar tomonidanmex. va shunga o'xshash joy. Vositalar soni sanatoriya-kurort muas.tomonidandam olish tash. Va bazalar tomonidan Tashrif buyuruvchilar soni 0 2000000 4000000 6000000 8000000511596 1189593256971215720 6027685 505395 1216424265516252035 6587494 514107 1271951291602264587 6219271 560406 1325240310241 7176204Turistik industriyasining asosiy ko'rsatkichlari 2012 2013 2014 2015 2.4-jadval. Manba:O’zbekiston respublikasi davlat statistika qo’mitasi, “O’zbekistonda turizm 2016”, Tosh. 2016, 144 bet Turistik industriyasining asosiy ko’rsatkichlarida statistik tahlilini ko’radigan bo’lsak bunda kurib turganinggizdek kursatkichlar o’zgaruvchan bo’lib turibdi. 2012 yildagi kursatkichlar 2013 yildagi natijalar yoki bo’lmasa oxirgi 4 yildagi aniqliklar bir biridan farq qiladi. Natijaning yaxshi tomonini ham ko’rsak bo’ladi yomon tomonini ham lekin turizmda yomon tomonini ko’rish bu korxona yoki tashkilotning inqiroziga olib kelishi mumkin.

Tur. Fi. Va tash. Tomonidan Mehmonxona va shunga o'xshash vositalar tomonidan san . Kurortmuassalari tomonidan dam olish tash. Va turistik bazalar tomonidan 0 500000 1000000 232868 727531 250149 211053 214357 749434 262112 247562 216877 807515 287933 259159 287225 900595 305575 260759 Ichki turizm turlari bo'yicha tahlil 2012 2013 2014 20152.5-jadval. Manba:O’zbekiston respublikasi davlat statistika qo’mitasi, “O’zbekistonda turizm 2016”, Tosh. 2016, 144 bet Ichki turizmni mehmonxonalar misolida kurib chiqadigan bulsak, 2013- yil 2012- yilga qaraganda 3foizga baland.2014- yil 2013-yilga qaraganda 7foizga baland. 2015 yilda esa har yilgidan ham baland kursatkichlarga ega bulib turiibdi. Shuni aytish joizki natijalar yomon emas yanada harakatda bo’lish kerak.

Chiquvchi turizmturistik firma va tashkilotlar tomonidan0 1000000 2000000 3000000 4000000 271108821516 314537939853 278584635917 350433641313Chiquvchi turizm turlari bo'yicha tahlil 2012 2013 2014 2015 2.6-jadval. Manba:O’zbekiston respublikasi davlat statistika qo’mitasi, “O’zbekistonda turizm 2016”, Tosh. 2016, 144 bet

2012201320142015 0 50000 100000 150000 200000 250000 300000 350000232868214357 216877 287225 21516 3985335917 41313 231120225790 227475191143Turistik firma va tashkilotlar tomonidan xizmat ko'rsatilgan tashrif buyuruvchilar soni dinamikasi kiruvchi turizm chiquvchi turizm ichki turizm 2.7-jadval. Manba:O’zbekiston respublikasi davlat statistika qo’mitasi, “O’zbekistonda turizm 2016”, Tosh. 2016, 144 bet

jamikiruvchi turizmMDH davlatlardan uzoq xorijdanchiquvchi turizmMDH davlatlariga uzoq xorijga ichki turizm 0 50000 100000 150000 200000 250000 300000283179881102094 860161334 41330 193735 249502817021939 797632626 332593 165174 252424826445702 769423222 293193 166558 283102672114918 622932400 1752225 213491Turizmning turlari bo'yicha xizmat ko'rsatilgan bir kunlik tashrif buyuruvchilar 2012 2013 2014 2015 2.8-jadval. Manba:O’zbekiston respublikasi davlat statistika qo’mitasi, “O’zbekistonda turizm 2016”, Tosh. 2016, 144 bet Turizmning turlari bo’yicha xizmat ko’rsatilgan bir kunlik tashrif buyuruvchilar misolida qaraydigan bo’lsak, bunda ichki turizm degan yozuvga bir nazar tashlasak 2013-2014 yillardagi kursatkichlar 2012-yildagiga qaraganda ancha pasayib ketganini guvohi bulamiz. Xizmatni yaxshilash kerak reklamalarni kupaytirish e’lonlarni kupartirish kuchli marketologlarni ishga jalb qilish kerak. 2015-yilga kelib esa o’tgan yillardagiga qaraganda 9 foizga ko’paygan.

III Bob . Buxoro hududida ichki turizmni rivojlantirishda mavjud resusrslar 3.1. Hududning ichki turizmdagi mavjud resurslaridan foydalanishda inovatsion loyihalarni qo’llash (Mahmud-Torobiy qal’asi) Yurtimizda turizmning rivojlanishi oxirgi yigirma yil ichida faqat yuksalish sari bormoqda. Bu davr ichida juda ham ko’plab tarixiy yodgorliklar qayta restavratsiya qilindi, yangi bog’lar, ekologik markazlar, qo’riqxonalar tashkil qilindi. Bu jarayon bilan birgalikda turistik safarlar amalga oshirishning huquqiy ba’zasi shakllantirilib, turistik firma va tashkilotlarning ishi muvofiqlashtirildi. Shu bilan bir qatorda ichki turizmning ham rivoji uchun huquqiy asos yaratilib berildi. 2014-yilning 13-mart kuni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 60-son qarori “Turizm faoliyatini amalga oshirish va litsenziyalash tartibini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi” qarorning 4-bandida ichki turoperatorlarga litsenziyalar berish to’g’risida bo’lib, unda O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek O’zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashaydigan fuqaroligi bo’lmagan shaxslar uchun O’zbekiston Respublikasi doirasida turoperatorlik xizmatlari ko’rsatishiga (keyingi o’rinlarda ichki turizm deb ataladi) beriladi deb o’tilgan. Ichki turoperatorlarning paydo bo’lishi ichki turizm rivojlanishini yanada rivojlatirishi tabiiydir. Chunki sohada faoliyat olib boruvchi raqobatchilarning paydo bo’lishi natijasida sohada o’sish va rivojlanish kutiladi. Bugungi kunga kelib ichki turizm bilan shug’ullanuvchi turistik tashkilotlar orqali sayohatlar tashkil qilinishi oshib bormoqda. O’z navbatida ichki turoperatorlar yangidan- yangi turistik marshrut va dasturlarni ishlab chiqib, ularni yangi bozorda poensial iste’molchilarga taqdim qilmoqdalar. O’z navbatida Kasaba Uyushmalari qo’mitalari bilan ham hamkorlikda ishlar olib borilishi mahalliy aholida sayohatga, dam olishga bo’lgan ishtiyoqni orttirib davlat budjetiga tushumlar tushishi, yangi ish o’rinlari imkoniyati kengaymoqda. Shu ma’noda Kasaba uyushmalari federatsiyasi va O’zbekistonda turizmni rivojlantirish

davlat qo’mitasi faoliyatlari yanada muvofiqlashtirish orqali bugungi kunda tajriba va malakaga ega bo’lib chiqayotgan shu soha yoshlari uchun qulay imkoniyati ochib beriladi. Shu jumladan, Buxoro viloyati, Jondor tumani hududida joylashgan Mahmud Torobiy qal’asini hozirgi kunda foydalanilmayotgan turistik resurs deb qarash mumkin. Qal’a haqida qisqacha ma’lumot beradigan bo’lsak: Mahmud Torobiy qo’zg’oloni — Buxoroda mo’g’ullar zulmiga qarshi ko’tarilgan xalq harakati (1238). Harbiy rahbari — Mahmud Torobiy , g’oyaviy mafkurachisi — Shamsuddin Mahbubiy . Chig’atoy ulusida mo’g’ullar istibdodi ostida ezilgan va zulmidan to’ygan mahalliy aholi qo’zg’olon ko’tarishga bir necha marta harakat qilgan. Buxoro dan 20 km g’arbdagi Torob qishlog’i (hozirda Buxoro viloyati Jondor tumani hududi) da boshlangan qo’zg’olon bu kurashning cho’qqisi hisoblanadi. Torob qishlog’i va uning atrofidagi dehqonlar va hunarmandlar majlislarida o’zaro kengashib, mo’g’ullar zulmiga qarshi ochiq kurash boshlashga qaror qilganlar. Qo’zg’olonchilar Mahmud Torobiy boshchiligida Buxoroga yurishdi va shahardagi Malik Sanjar qasri (1206 yilda Buxoroda ko’tarilgan qo’zg’olon rahbari qurdirgan) ni egallab, uni o’zlariga qarorgoh qilib olishdi. Ular safiga ko’plab tarafdorlar va maslakdoshlar kelib qo’shilgan. Torobiyning opasi ham qo’zg’olonning faol ishtirokchilaridan biri bo’lib, bu tabib va duoxon ayol o’z mardligi, kuch-g’ayrati, jasorati va dushmanga nafrati bilan qo’zg’olonchilar orasida alohida ajralib turgan. Juvayniy ning yozishicha, yirik tasavvuf shayxi va aqoid ulamosi Shamsuddin Mahbubiy qo’zg’olonchilarning g’oyaviy rahnamosi sifatida qo’shin va xalq o’rtasida katta tashviqot ishlarini olib borgan. Ular mo’g’ul bosqinchilari va ular xizmatiga o’tgan mahalliy maʼmurlarni o’ldirib, mol-mulkini beva-bechoralarga taqsimlab berishgan. Buxoro butunlay qo’zg’olonchilar qo’liga o’tgan. Mahmud Torobiy Robia saroyiga joylashib, sulton qilib ko’tarilgan, bosh sadr Burhoniddin uning talabi bilan Shamsuddin Mahbubiyni shahar sadri etib tayinlagan.

Mo’g’ul qo’shinlari va bosqinchilari bu paytda Karmana ga qochib, shoshilinch kuch to’play boshlaganlar. Qo’zg’olonni bostirish uchun Karmanadan yuborilgan mo’g’ul qo’shinlari Buxoro atrofida tormor keltirilgan; jangda 10 ming mo’g’ul askari o’ldirilgan. Qo’zg’olonchilar mo’g’ullarni quvib, Karmanagacha borganlar. Biroq bu jangda Mahmud Torobiy va Shamsuddin Mahbubiy ham halok bo’lishgan. Qo’zg’olonga Mahmud Torobiyning 2 ukasi: Muhammad va Ali rahbarlik qilganlar. Mo’g’ullar ularga qarshi Eldiz No’yon va Chekan Qurchi boshliq yangi kuchlarni tashlashgan. Karmana yaqinidagi Raboti Malik (hozirgi Navoiy tumani markazi Malik rabot)da bo’lgan shiddatli jangda qo’zg’olonchilar mag’lubiyatga uchragan, ulardan 20 ming kishi, jumladan, Muhammad hamda Ali ham halok bo’lgan. Qo’zg’olon shafqatsizlarcha bostirilgan. Mo’g’ullar Buxoroga kirib, shahar va uning atrofidagi kishilarni talashga va o’ldirishga kirishgan. Xo’jandda turgan Maxmud Yalavochning bu yerga kelishi bilan Buxorodagi qirg’in to’xtatilgan. U talangan va vayron etilgan shahardan hech qanday soliq yig’ib bo’lmasligiga Chig’atoynn ishontira olgan. Mahmud Torobiy qo‘zg‘oloni mag’lubiyatga uchrasa ham, u izsiz ketmagan. Mo’g’ul maʼmurlari endilikda mahalliy aholi bilan ehtiyotkorona munosabatda bo’lib, o’lpon va soliqlarni kamaytirishgan. Maʼlum muddat turli o’zboshimchaliklarga chek qo’yilgan. Chig’atoy ulusini mo’g’ul xoqon (qoon)lari nomidan boshqargan Mahmud Yalavoch va uning o’g’li Masʼud Yalavoch bu paytda ham xoqonlar manfaatini ko’zlaydigan, ham mahalliy xalqqa xayrixoh nozik siyosatni yuritishgan. arixdan ma’lumki, XIII asr boshlarida Chingizxon boshchiligidagi mo‘g‘ullar qo‘shini yurtimiz hududlariga bostirib kirib, obod shahar va qishloqlarimizni vayron qilishgan. Bu paytda Buxoro vohasi ham Xorazmshohlar davlatiga qarashli edi. XI – XII asrlarda esa Buxoro Qoraxoniylar va Saljuqiylar davlatlari tarkibida bo‘lgan. Xorazmshoh Alouddin Muhammad tomonidan Buxoro mudofaasi uchun amiroxur Ixtiyoriddin Kushlu va Inonchxon (O’g’ul Hojib) rahbarligi ostida

30000 kishilik qo‘shin ajratilgan. Buxoroda bulardan tashqari Hamid Pur, Sevinchxon va Ko‘kxonlar bor edi. Chingizxon va uning kichik o‘g‘li Tulixon mo‘g‘ullarning asosiy kuchlari bilan Buxoro shahrini 1220 yil fevralda qamal qilishgan. Buxoro amirlari uch kunlik qamaldan so‘ng mo‘g‘ullar halqasini yorib o‘tib, Xurosonga ketishga qaror qilishgan. Biroq mo‘g‘ullar Buxoro qo‘shinini pistirmaga tushirib, tor-mor keltiradilar, faqat Inonchxon ozgina qo‘shin bilan qamalni yorib o‘tishga muvaffaq bo‘ladi. Himoyachilarsiz qolgach, shahar aholisining bir qismi taslim bo’lishga qaror qilib, Chingizxon huzuriga qozi Badriddin boshchiligidagi vakillarini jo’natgan. Biroq shaharliklar va qo’shinning bir qismi (400 jangchi) yana 12 kun davomida Buxoro Arkiga yashirinib, bosqinchilarga qarshi qahramonona kurashni davom ettiradi. Shahar butkul vayron qilinib, yondirib yuborilgach, aholining bir qismi qirib tashlangan, qolganini boshqa shaharlarni olishda qamal ishlarida foydalanish uchun haydab ketishgan. Chingizxon Tovush bosqoqni Buxoro hokimi etib tayinlagan. Movarounnahr va Xorazm bosib olingandan keyin ham o‘zbek xalqining mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi ozodlik kurashi va qo‘zg‘olonlari muttasil davom etib turgan. Shunday kurashlar ichida 1238 yili Buxoroda Mahmud Torobiy boshchiligidagi mo‘g‘ullarga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olon muhim ahamiyat kasb etadi. Dastlab qo‘zg‘olonga rahbarlik qilgan Mahmud Torobiy xususida. U Buxoro yaqinidagi Torob qishlog‘idan (hozirgi Jondor tumani hududida) bo‘lib, hunarmand oilasida dunyoga kelgan. Mahmud Torobiy g‘alvirchilik bilan shug‘ullangan, ayni paytda bemorlarni ko‘chiriq orqali davolaydigan tabib va duoxon ham bo‘lgan. U xalq o‘rtasida kuchli nufuzga ega, tasavvuf g‘oyalari bilan tanish shaxs edi. Buxoroda mo‘g‘ullarga qarshi boshlangan qo‘zg‘olonga mashhur ulamo Shamsuddin Mahbubiyning taklifi bilan rahbarlik qilgan. Uning tabib va duoxon opasi, Muhammad va Ali nomli ikki ukasi bo‘lib, ular ham bosqinchilarga qarshi faol kurashganlar. Qo‘zg‘olonchilar Mahmud Torobiy boshchiligida Buxoroga yurishadi va shahardagi Malik Sanjar qasri (1206 yilda Buxoroda hunarmandlar tomonidan

xorazmshohlarga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olon rahbari bu qasrni qurdirgan)ni egallab, uni o‘zlariga qarorgoh qilib olishgan. Ularning rahbari Mahmud Torobiy iste’dodli tashkilotchi, mohir harbiy qo‘mondon bo‘lib, o‘z dadilligi va jur’ati bilan tarqoq qo‘zg‘olonchilarni ortidan ergashtira olgan. Ular safiga Buxoroda ko‘plab tarafdorlar va maslakdoshlar kelib qo‘shiladi. Alouddin Otamalik Juvayniyning “Tarixi jahonkushoy” (1260) nomli mashhur asarida yozilishicha, yirik tasavvuf shayxi va aqoid ulamosi Shamsuddin Mahbubiy qo‘zg‘olonchilarning g‘oyaviy rahnamosi sifatida qo‘shin va xalq o‘rtasida katta tashviqot ishlarini olib borgan. Buxoro va atrof viloyatlardagi xalq ommasi tomonidan qo‘llab- quvvatlangan qo‘zg‘olon dastlab muvaffaqiyatli davom etadi. Qo‘zg‘olonda Vardona va Tavois aholisi ham faol ishtirok etgan. Qo‘zg‘olonchilar Buxoro shahri shimolidagi Abu Hafs tepaligiga mustahkam o‘rnashib olganlar. Ular mo‘g‘ul bosqinchilari va yog‘iy xizmatiga o‘tgan mahalliy ma’murlarni o‘ldirib, mol-mulkini beva-bechoralarga taqsimlab berishadi. Buxoro butunlay qo‘zg‘olonchilar qo‘liga o‘tadi. Mahmud Torobiy shahardagi Robia saroyiga joylashadi va uni sulton qilib ko‘tarishadi. Bosh sadr Burhoniddin uning talabi bilan Shamsuddin Mahbubiyni shahar sadri etib tayinlaydi. Mo‘g‘ul qo‘shinlari va bosqoqlar bu paytda Karmanaga qochib, shoshilinch kuch to‘play boshlaydilar. Qo‘zg‘olonchilar mo‘g‘ullarni quvib, Karmanagacha boradilar. Karmanada har ikki tomon o‘rtasida shiddatli jang bo‘ladi. Biroq bu jangda qo‘zg‘olonning yo‘lboshchilari: Mahmud Torobiy va Shamsuddin Mahbubiy ham halok bo‘lishadi. Qo‘zg‘olonchilarga Mahmud Torobiyning ikki ukasi: Muhammad va Ali rahbarlik qila boshlashadi. Yangi rahbarlar ham tashkilotchilik va dushmanga nisbatan nafratlarini namoyon qilishadi. Mo‘g‘ullar ularga qarshi Eldiz Nuyon va Chekan Qurchi boshliq yangi kuchlarni tashlashadi. Karmana yaqinidagi Raboti Malik (hozirgi Navoiy viloyati Karmana tumani hududi)da bo‘lgan shiddatli jangda ko‘pchiligi qurol-yarog‘siz bo‘lgan qo‘zg‘olonchilar mag‘lubiyatga uchraydi, ulardan 20000 kishi, jumladan, Muhammad va Ali ham halok bo‘ladi. Qo‘zg‘olon shafqatsizlarcha

bostiriladi. Mo‘g‘ul bosqoqlari Buxoroga kirib, shahar va uning atrofidagi kishilarni talashga va o‘ldirishga kirishadilar. Xo‘jandda turgan mo‘g‘ullar noibi Mahmud Yalavochning bu yerga kelishi bilan Buxorodagi qirg‘in to‘xtatiladi. U talangan va vayron etilgan shahardan hech qanday soliq yig‘ib bo‘lmasligiga Chingizxonning o‘g‘li – ulus hukmdori Chig‘atoyni ishontira oladi. Xullas, Mahmud Torobiy mo‘g‘ullarga qarshi Buxoro va Karmana o‘rtasida bo‘lgan jangda halok bo‘lgan. U tug‘ilgan qishlog‘i – Torobda dafn etiladi. Qabri ustida XIII asrda qurilgan daxma XX asr 80-yillari O‘zbekistonda islom diniga qarshi ommaviy kurash boshlanganda mahalliy sovet idoralari rahbarlarining buyrug‘i bilan buzib tashlanadi. Mahmud Torobiy haqida mashhur yozuvchi Oybek “Mahmud Torobiy” opera librettosi va dostonini (1944), “G‘alvirchi” pyesasini, rus adibi A.Deych bilan hamkorlikda rus tilida “Xalq qalqoni” pyesasini, taniqli adib Mirkarim Osim “Mahmud Torobiy” qissasini, yozuvchi Asad Dilmurod esa “Mahmud Torobiy” tarixiy romanini (1998) yozgan. Buxoro viloyati Jondor shaharchasida Mahmud Torobiyga haykal o‘rnatilgan. Shunday qilib, qadimda va ilk o‘rta asrlarda, shuningdek, Somoniylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar davlatlari davrlarida obod shahar va hayot gavjum bo‘lgan Tavois aynan Chingizxon boshchiligidagi mo‘g‘ullar hujumidan keyin (XIII asrning ikkinchi choragida) tanazzulga yuz tutdi. Temuriylar davrida u o‘zining avvalgi shon-shuhratini tiklay olmadi. Tarixchi va geograf olim Hofizi Abru (1361 – 1430) o‘z asarida bu davrda Tavois shahrining xarobalari saqlanib qolganligini yozadi. Demak, XV asr boshlarida ham (mo‘g‘ullar bosqinidan keyin 200 yilcha vaqt o‘tgach), Tavois tiklana olmagan. Jondor tumanida sarkarda Mahmud Torobiyga atab 1996-yil 11-sentyabrda haykal o’rnatildi.

3.1-rasm. Manba:www.google.com 1996 yil 11 sentyabr – Buxoro viloyati Jondor tumanida 13-asrda yashab o’tgan xalq qahramoni, sarkarda Mahmud Torobiyga haykal o’rnatildi. Mahmud torobiy (?, Buxoroning Torob qishlog’i —1238) — Buxoroda mo’g’ullar zulmiga qarshi ko’tarilgan qo’zg’olon (1238) rahbari. Hunarmand oilasida tug’ilgan. G’alvirchilik bilan shug’ullangan, ayni paytda tabiblik ham qilgan. U kuchli nufuzga ega, tasavvuf g’oyalari bilan tanish shaxs bo’lgan. Buxoroda mo’g’ullarga qarshi boshlangan qo’zg’olonga mashhur ulamo Shamsuddin Mahbubiyning taklifi bilan rahbarlik qilgan. Buxoro atrofida mo’g’ullarga qarshi bo’lgan jangda halok bo’lgan. Qabri ustiga 13-asrda qurilgan daxma vatanimiz mustaqillikka erishgach, qayta ta’mirlandi. Mahmud Torobiy haqida Oybek "Mahmud Torobiy" (1944) opera librettosi va dostonini, Asad Dilmurod "Mahmud Torobiy" (1998) tarixiy romanini yozgan. Buxoro viloyati Jondor shaharchasida Mahmud Torobiyning haykali o’rnatilgan. 10 10 Ma’lumot: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”. T.2005.

3.2-rasm. Mahmut Tarobiy qal’asiga kirish joyi 3.3-rasm. Mahmut Tarobiy qal’asiga kirish joyi

3.4-rasm. Mahmut Tarobiy qal’asining tashqari tomondan ko’rinishi 3.5-rasm. Mahmut Tarobiy qal’asining tashqaridan olingan sur’atlar

3.6-rasm. Mahmut Tarobiy qal’asining g’arbiy tomonidan olingan sur’atlar 3.2. Buxoro hududida ichki turizmni rivojlantirish imkoniyatlari Qizbibi ziyoratgohi misolida Mamlakatning turistik sohadagi imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishda ichki turizmni rivojlantirish muhim o’rin tutadi. Zero, har qanday yangi turistik mahsulotga, avvalo, mahalliy sayyohlarda qiziqish uyg’otib, so’ngra uni xorijiy sayyohlarga taqdim etish samarali yo’l ekanligi xalqaro tajribada tasdig’ini topgan. Qizbibi haqida ma’lumot beradigan bo’lsak, Qizbibi Arabistonning Yaman shahridan bo’lganlar. XV asrda kelib qizlarga ta’lim tarbiya berganlar. U kishining 40 ta qiz o’quvchi shogirtlari bulgan. Qizbibining ta’lim beradigan o’quv maktablari Jondor tumanida joylashgan. Qizlar o’sha yerda yotib turib ta’lim tarbiya olgan. Tarixlarga qaraganda u kishining maktablariga yov bostirib kelganda u kishi 2 ta shogirtlari bilan o’zlarining xonalariga kirib g’oyib bulganlar degan gaplar ham bor. 40 ta shogirtlari ham qochganlar ular ham g’oyib bo’lganlar. Qizbibi haqida to’liq ma’lumot Amerika va Angliyada bor deyiladi. 11 Qizbibining Jome Masjidlari yaqin kunlargacha xaroba holda bo’lgan. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimovning tashabbuslari bilan tamirlangan. 11 Qizbibi ziyoratgihida faoliyat yurituvchi xodim tomonidan olingan ma’lumotlar asosida yozilgan

Hozirgi kunlarda u yerda hayit bayramlari bo’ladi. Shuni aytish kerakki u yerga mahalliy turistlarni jalb qilish.faqatgina Jondor aholisi emas boshqa mahalliy turistlarni ham jalb qilish kerak.

Manba: Muallif tomonidan olingan rasmlar jamlanmasi

Xulosa Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, Buxoro viloyatida ichki turizmni rivojlantirishning birqancha qulay imkoniyatlar berishi, masalan iqtisodning o’sishiga ta’sirini, bir qancha ish o’rinlari shakillanishiga va boshqa tarmoqlar uchun samarasini ko’rdik. Hozirgi davrda iqtisodiyotimizni rivojlantirish, aholini ijtimoiy – iqtisodiy ahvolini yaxshilashda raqobat, sifatli xizmat, ayniqsa, yangi ish o’rinlarini ochish muhim rol o’ynashini bilamiz. Shu sababli har qanday yangi iqtisodiy-ijtimoiy tarmoqlar, yangi ish o’rinlari ochish imkoniyati va undan samarali foydalanish davr talabi bo’lib kelayotgani hech kimga sir emas. Turizm jahondagi eng ko’p foyda keltiruvchi biznes ko’rinishlaridan biriga aylangan. Turizm jahonning qariyib barcha rivojlangan hamda rivojlanayotgan davlatlar bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi bo’lib, dunyoning ko’pgina qoloq mamlakatlarida ham tezkorlik bilan rivojlanib borayotgan tarmoqqa aylandi. Turizm sohasi jahon xo’jaligining transport, aloqa, savdo-sotiq, qurilish industriyasi, qishloq xo’jaligi, iste’mol mollari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlari bilan chambarchas holda rivojlanib, jahon iqtisodiyotida o’z o’rniga ega bo’lmoqda. O’zbekistonda ichki turizmni rivojlantirish yo’llari ko’plab mavjud. Har bir region o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra turistlarni jalb qila oladi. Davlatimizda turistlik yarmarkalarni bo’lib o’tishi ham shundan dalolat beradi. Misol uchun 2017 yil 26-maydan 28-mayga qadar viloyatimizda o’tkazilgan “Silk & Spices” ya’ni “Ipaklar va ziravorlar” yarmarkasi ham bunga misol. Shu yarmarkaning o’zida qanchadan-qancha xorijiy va mahalliy turistlar jalb qilindi. Ko’plab ichki turistlar yoppasiga oqib kelishdi. Bu yarmarka ko’plab turistlik korxonalar bozorini iqtisodiy qo’llab yubordi. Albatta, bunday yarmarkalar ko’plab va tez- tez o’tkazilsa ularning haridori topiladi. Nafaqat ichki turizm vakillarini balki, xorijiy turistlarning ham e’tiboridan chetda qolmaydi. Turizm bozorini esa chaqqonlatib yuboradi. Har bir region o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra turistlarni jalb qila oladi. Bu kabi yarmarkalar Toshkent, Samarqand, Xiva, Farg’ona,

Buxoro viloyati va boshqa regionlar o’z turistlik mahsuloti bilan ajralib turadi va bu regionlar katta potensialga ega. Bunday rivojlanish kelajakda nafaqat davlat mavqeini, balki turistlik bozorda davlatning o’z o’rnini topishiga turtki bo’ladi. Ichki turizimni faolligini oshirishda bahorda va kuzda bolalar uchun lagerlar tashkil qilish. Shu vaqtda ota-onalarga ham ta’til berilsa, ularga sayohat qilishlari uchun turli xil turlarni taklif etsak, albatta e’tibordan chetda qoldirmaydilar. Bu orqali ularni sayohat qilishlari uchun imkoniyat yaratgan bo’lamiz. Xalqimizda ajoyib bir gap bor, uying tinch-sen tinch degan. Uyidan va bolalaridan ko’ngli to’q ota-onalar uchun bu sayohat ayni muddao bo’ladi. Berilgan imkoniyatdan esa ular imkon qadar foydalanishga harakat qilishadi. Ichki turizm, bugungi kunda bu tarmoqdan potensialga yarasha foyda olinmayapti, bu borada amalga oshirilayotgan ishlar juda kam samara beryapti, shu sababli, ichki turizmni rivojlantirish maqsadida turistlik firma va korxonalarga qo’shimcha imtiyozlar berilishi lozim, kerak bo’lsa 3-4 yilcha ichki turizm soliqlaridan firmalar ozod qilinsa, kelajakda mamlakatimiz bu sohada katta yutuqqa erishgan bo’lar edi. O’z bitiruv malakaviy ishim chog’ida ko’pgina tahlillarni olib borar ekanman ichki turizmni rivojlantirishda bir qancha kamchiliklar, muammolar va sustkashliklar borligiga guvoh bo’ldim. Ularni ko’rib chiqar ekanman o’z ornida takliflarimni ham kiritdim. Ularni ko’rib chiqadigan bo’lsak:  Avvalambor, O’zbekistonda ichki turizmning aniq strategiyasini tuzish, aniq strategiya tanlansa maqsadga erishish yo’li ancha osonroq kechadi;  Mamlakatimizda mavjud ichki turizm imkoniyatlarini reklama qilish borasida sustkashliklarga yo’l qo’yilayotgani. Bu muammo malakali kadr etishmasligidandir. Ularni malakasi ichki turizmni rivojlantirishga yo’naltirib oshirilsa hammasi risoladagidek bo’ladi;  turistlarni yanada ko’proq jalb etish maqsadida turizmning yangi yo’nalishlarini yo’lga qo’yish;  Marketing faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish, yurtimizda ham sifatli va malakali marketologlar tomonidan ish olib borilsa maqsadga

muvofiq bo’lardi;  Buxoroda mehmonxonalarning tunab qolish narxlari yuqori ekanligi. Bu narxlarni mahalliy turistlarning cho’ntagiga moslashtirish kerak;  Buxoroga kelgan turistlarning tunashi uchun arzon mehmonxonalarning yo’qligi, masalan hostellar.  Ichki turizmga mehmonxonalar tomonidan etarli e’tibor berilmayotganligi;  ichki turizm sayohatini tashkil qilayotganda infratuzilmalardan foydalanish qimmatga tushayotganligi, masalan avia chiptalar narxi qimmatlik qilishi. Yuqoridagi bir qator kamchiliklar ko’rib o’tildi. Agar bu muammolarga jiddiy qaralib, unga yaqindan yondashilsa, ichki turizm rivoji uchun katta imkoniyat yaratilgan deb hisoblayman. Turizmni rivojlantirish muhim, dolzarb masalalardan biri bo’lib turganda bu muammolar yechimi ijobiy ta’sir o’tkazishiga ishonchim komil. Men yana shunga ishonamanki bu kabi muammolar albatta o’z yechimini topadi. Davlatimiz tomonidan bu kabi muammolarni bartaraf etish borasida ko’plab chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Umuman olganda, ichki turizm kelajakda mamlakatimizning yuqori daromadli tarmoqlaridan biriga aylanadi. Buning uchun mamlakatimizda barcha imkoniyatlar, siyosiy tinchlik va eng asosiysi, xalqimizning insonparvarligi va mehmondo’stligi nixoyatda muhim omil bo’lib xizmat qiladi.

Foydalanilgan аdаbiyotlаr ro’yхаti 1. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezident I slom Karimovning 1995 yil 2 iyundagi 1162 raqamli ”Buyuk Ipak yo’lini qayta tiklashda O’zbekiston Respublikasining ishtirokini avj oldirish va respublikada Xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora –tadbirlar to’g’risidagi” Farmoni. //Xalq so’zi, 1995.3- iyun. 2. “Хizmаt ko’rsаtish vа sеrvis sоhаsini 2006-2010 yillаrdа rivоjlаntirish hаqidа”gi O’zbеkistоn Rеspublikаsi birinchi Prеzidеntining 2006 yil 17 mаydаgi PQ-325-sоnli qаrоri. 3. “O’zbеkistоn Rеspublikаsidа 2010 yilgа qаdаr хizmаt ko’rsаtish vа sеrvis sоhаsini rivоjlаntirishni jаdаllаshtirish bo’yichа qo’shimchа chоrа-tаdbirlаr hаqidа”gi O’zbеkistоn Rеspublikаsi birinchi Prеzidеntining 2007 yil 21 mаydаgi PQ-640-sоnli qаrоri. 4. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 2- dekabrda imzolangan “O’zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora – tadbirlari to’g’risidagi Farmoni. 5. Respublika Vazirlar Mahkamasida tasdiqlangan “Buxoro viloyatida 2011- 2015 yillarga mo’ljallangan turizm sohasini rivojlantirish va turistik mahsulotlarning eksport potensialini oshirish bo’yicha manzilli choralar dasturlar. 6. R.S. Amriddinova « Mehmonxona servis xizmati » Samarqand.:SamISI, - 2008 7. Tu х li е v I.S., H а yitb ое v R., Ib о dull ае v N. Е , А mriddin о v а R.S. Turizm а s о sl а ri: O’quv qo’ll а nm а – S а m а rq а nd: S а mISI, 2010. 8. Mirza е v Q.J., Musa е v B.Sh.. M е hmonxona xo’jaligi m е n е jm е nti. - Samarqand, 2010. 9. F а yzi е v E.S. S е rvis tizimi f ао liyati а s о sl а ri: M а ’ruz а l а r kursi – S а m а rq а nd.: S а mISI, 2007.

10. M а m а tkul о v Х .M. Turizm v а s е rvisg а о id iz о hli lug’ а t. S а m а rq а nd: S а mISI, 2010. 11. M а m а tqul о v Х .M. M е hm о n хо n а v а turistik k о mpl е ksl а rd а х izm а tl а rni t а shkil etish. – S а m а rq а nd, 2011. 12. Fayziyev E.S. Servis tizimi faoliyati asoslari. Ma’ruzalar kursi. – Samarqand.: SamISI, 2007 13. Mamatqulov X.M. Xizmat ko’rsatish sohasiga oid atamalar va tushunchalar izohli lug’ati. SamISI, 2010. 14. Mamatqulov X. M. Turizm infratuzilmasi. Ma’ruzalar kursi. SamISI, 2009. 15. Tuxliyev I . S ., Qudratov G ’. H . Turizm iqtisodiyoti . Samarqand, Sam-ISI, 2007 16. Tuxliyev I.S., Qudratov G’.H., Pardayev M.Q. Turizmni rejalashtirish. Darslik. 2008. 17. Mamatqulov X.M, Bektemirov A.V, Tuxliyev I.S, Norchayev A.N. Xalqaro turizm.–T.: “O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati” nashriyoti, 2009. 18. Abidova D. Mehmonxona xizmatlarining samardorlik ko’rsatkichlarini iqtisodiy baholash mavzusidagi ilmiy maqolasi,” O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani tezislar to’plami – Toshkent .2012. 19. Xusanov D. Mehmonxona xo’jaligini samardorligini aniqlash va oshirish yo’llari mavzusidagi ilmiy maqolasi,” O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani tezislar to’plami – Toshkent,2012. 20. Abidova D.I, Meliboyev U.V M ehmonxonalarda xizmat ko’rsatish sifatini oshirish dasturini amalga oshirilshi mavzusidagi ilmiy maqolasi,” O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani tezislar to’plami – Toshkent .2012.

21. Baybekov A.A. “Rivojlangan mamlakatlarda oilaviy tadbirkorlik asosida turizm sanoatini rivojlanishi” mavzusidagi ilmiy maqolasi,” O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani tezislar to’plami – Toshkent .2012 22. Гуляев В.Г. Туризм: экономика и социальное развитие. –М.: ФиС, 2003. 23. Агамирова Е.В. Управление персоналом в туризме и гостинично- ресторанном бизнесе: Практикум. – М.: Издательско-торговая корпорация Дашков и К, 2006. 24. Сенин В.С, Денисенко А.В. Гостиничный бизнес: класификация гостиниц и других средств размешения: Учебное пособие. - М.: Ф и С, 2006. 25. Дурович А.П. Маркетинг в туризме: Учбное.пособие. 4-е изд.стереотип.-Мн.: Новое знание, 2004. 26. Папирян Г.А. Менеджмент в индустрии гостепримства (отелы и рестораны). -М.: ОАО НПО: Изд-во “Экономика”, 2000. 27. Аliеvа M.T. “Turistlik mаmlаkаtlаr iqtisоdiyoti” dаrslik Toshkent, TDIU 2009 yil . 28. Kamilova F.K. “Mehmonxona va restoran xo’jaligi marketingi” o’quv qo’llanma Toshkent, 2007 yil. 29. Kаmilоvа F.K., Tаishеvа I.M., Sаyfutdinоv SH.S. “Turizm industriyasi”. O’quv qo’llаnmа. Tоshkеnt. TDIU 2007 yil . 30. Safayeva S.R. Servis sohasida dizayn va reklama. O’quv qo’llanma. – Т.: ТDIU, 2009. 31. Eshtayev A . A ., Ahmedov I . A , Aliyeva M . G . “ Turizmni rejalashtirish ” Toshkent , 2007. 32. Hayitboyev R., Amriddinova R.A., “Turizmning maxsus turlari” - Samarqand, 2008.

33. Pardayev M.Q. Ataboyev R. Turistik resurslarni tahlil qilish va baholash. Sam GSI. Samarqand, 2006. 34. Turizm xizmatlar bozorini rivojlantirish istiqbollari». Respublika ilmiyamaliy anjuman materiallari. SamISI, 2014. 35. Turizm infratuzilmasini rivojlantirishning metodologik, uslubiy asoslarini takomillashtirish». Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari. SamISI, 2014. 36. Tuxliyev I.S., Bektemirov A.B., Usmanova Z.I.. Turizmda strategik marketing. O’quv qo’llanma. - Samarqand.: SamISI, 2010. Internet saytlar. 1. www.world-tourism.org , www.unwto.org –Butunjahon turistik tashkiloti 2. www.travel-library.com – Sayyohlik bo’yicha elektron kutubxona 3. www.Uzbektourism.uz – O’zbekiston Turizmni Rivojlantirish Davlat qo’mitasi. 4. www.lex.uz – O’zbekiston milliy qonunchilik bazasi. 5. www.press-service.uz – O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Matbuot Xizmati 6. www.dreambukhara.org - Buxoro viloyatidagi mehmonxonalar haqida ma’lumot . 7. www.stat.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat statistikasi qo’mitasi . 8. www.uza.uz – Milliy axborot agentligi. 9. www.booking.com 10. www.tourism.uz/ 11. www.tour.uz/ 12. www.1001hotels.uz 13. www.buxoro.uz 14. www.tag-group.com 15. www.e-tours.ru 16. www.away travel.ru

17. www.orexsa.com 18. www.infoman.uz 19. www.Uzreports.uz 20. www.tripadvisor.com 21. www.narod.ru - O’zbekistonning tarixiy obidalari veb sayti. 22. www.uzbekistonovozi.uz – O’zbekiston ovozi ijtimoiy siyosiy gazetasi.

O'xshashlar

Mehmonxonada qo’shimcha xizmatlarni tashkil etishning o’ziga xos xususiyatlari

O`zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirishning istiqbolli jabhalari

O'zbekistonda mintaqaviy turizmni rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini, uni takomollashtirish yo’llar

O’zbekistonda milliy turizm sohasida bundanda yuqori cho’qqilarga erishishi va iqtisodiy o’sishini ta’minlash

Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda turistik rekreatsiya resurslaridan samarali foydalanish istiqbollari