O`zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirishning istiqbolli jabhalari - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

O`zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirishning istiqbolli jabhalari

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120.0830078125 KB

Ko'chirib olish

O`zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirishning istiqbolli jabhalari M U N D A R I J A Kirish ………………………………………………………………………………. I-bob. Ekologik turizm rivojlanishining nazariy asoslari 1.1. Ekologik turizmning ijtimoiy-iqtisodiy va nazariy asoslari………………………………………………………………………………. 1.2. O’zbekistonda turizm taraqqiyot kontseptsiyasida ekologik turizmning tutgan o’rni va o’ziga xos xususiyatlari………………………….......................... 1.3. O’zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirishning tashkiliy-huquqiy asoslari……………………………………………………………………………… II-bob. O’zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari va istiqbollari 2.1. O’zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish strategiyasi va uning asosiy yo’nalishlari…………………………………………………………………………. 2.2. Qo’riqlanadigan tabiiy hududlarda ekologik turizmni rivojlantirish yo’llari …………………………………………………………………………………….. III-bob. O`zbekistonda ekoturistik kalatogini yaratish va uni xalqaro bozorga taqdim etish chora-tadbirlari(Buxoro viloyati misolida) 3.1. O’zbekiston mintaqalarida ekologik turizm rivojlanish istiqbollari…………………………………………………………………………. 3.2. Buxoro viloyatining imkoniyatlarini ochib beruvchi yangi marshrutlar…… 3.3. Buxoro turistik salohiyatini namoyish etuvchi ekoturistik dastur………….. XULOSA …………………………………………………………………………… ANNOTATSIYA …………………………………………………………………. ADABIYOTLAR RO’YXATI ……………………………………………………. ILOVALAR ……………………………………………………………………….

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekistonda ekoturizmning rivojlanishi uning ma’naviyat, ilm-fan, madaniyat, ma’rifat, tabiatni muhofaza qilish, ekoturistlarning ona tabiatimizga qiziqishini oshirish, noyob o‘simliklar va hayvonot dunyosini saqlash va muttasil boyita borish muammolarini hal qilish imkoniyatlarinigina emas,balki iqtisodiy masalalarni mahalliy aholining turmush darajasini yaxshilash, ularni ish joylari bilan to‘laroq ta’minlash, xorijiy sayohatchilarni o‘ziga jalb qiluvchi dunyoga mashhur qadimiy shaharlarimiz, tarixiy yodgorliklarimiz asrab avaylanishini, Vatanimiz yanada gullab yashnab, yurtdoshlarimiz farovonligini tobora oshira borishga salmoqli hissa qo‘shish imkoniyatlarini ham kengaytiradi. Turizm dunyoda jadal sur’atlarda rivojlanib borayotgan sohalardan biri hisoblanadi. 2012 yilda turizm industriyasida 350 mln. dan ortiq ishchi xizmat qildi va undan olingan daromad 720 mlrd. AQSh dollarini tashkil etdi. Dunyo turizmi oqimi rivojlangan mamlakatlardan rivojlanayotgan mamlakatlarga tomon yo‘nalmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarning turizm industriyasi asosan shu jabha ,ya’ni ekologik turizm hisobiga amalga oshirilmoqda. Ekspertlarning ma’lumotlariga qaraganda ekoturizm sayyohlik bozorining 10-20 foizni qamrab olgan, o‘sish sur’ati esa turizm industriyasining umumiy o‘sish sur’atidan bir necha marotaba yuqori. Vatanimizning ekoturizmga bog‘liq, betakror go‘zal tabiati, o‘ziga xos landshaftlari, xilma-xil noyob o‘simlik va hayvonot dunyosi, nodir, jahonshumul ahamiyatiga ega bo‘lgan arxeologik topilmalari, poleontologik qoldiqlari ham, yer yuzida kam uchraydigan geologik kesimlar, yuzlab tabiiy yodgorliklari ham xorijliklar e’tiborini tortishi tabiiy. O‘zbekiston Markaziy Osiyo hududidagi davlatlar orasida katta ekoturistik imkoniyatlarga ega va bu borada raqobatbardoshligi yuqori mamlakat. Biroq, Respublikada bu imkoniyatlardan to‘la-to‘kis foydalanish omillari mukammal ishlab chiqilmaganligi tufayli xududga turistlar kelib-ketishi qabul qilish salohiyatiga nisbatan bir necha barobar kam. Ta’kidlash lozimki, bunga jahon

moliyaviy-iqtisodiy inqirozining xalqaro turizmga ko‘rsatgan salbiy oqibatlari ham sabab bo‘lgan. Inqiroz sharoitida xalqaro turistlar harakati ham ma’lum darajada chegaraladi. Bunday sharoitda mamlakat iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish uchun O'zbekiston Respublikasi 1- Prezideni I.Karimov ta’biri bilan aytganda, «... xizmat ko‘rsatish va kichik biznes sohasini aholi bandligini ta’minlash va hayot darajasini oshirishning eng muhim omili sifatida yanada jadal rivojlantirish-ustivor vazifa» bo‘lib qolishi lozim. Shuni ta’kidlash joizki, ekoturistik resurslarga juda boy bo‘lgan respublikamizda ekoturizmning rivojlanishi talab darajasida emas. Fikrimizcha, bunga to‘sqinlik qilayotgan asosiy omillardan biri - muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar hamda milliy tabiiy bog‘larimizda Markaziy Osiyoda kamyob hayvonlar erkinlikda yuzlab, minglab yashashi uchun yetarli darajada moddiy-texnika bazasining yaratilmaganligidadir. Bu ekoturistlarni juda qiziqtiradi. Qolaversa, jahon talablariga javob bera oladigan yangi milliy tabiiy bog‘larni yaratish uchun birinchi navbatda ekoturizmning O‘zbekistondagi salohiyat ko‘rsatkichlari, maqsadi, tashkiliy-huquqiy, ekologik ta’lim-tarbiya va ijtimoiy-iqtisodiy xizmat va servis sohasini rivojlantirish masalalari bo‘yicha omillar tizimi puxta ishlab chiqilishi lozim. Shu munosabat bilan, tabiatni muhofaza qilish Davlat qo‘mitasi «O‘zbekiston Respublikasida ekologik turizmni rivojlantirish kontseptsiyasi va uning yaqin kelajakdagi istiqbollari»ni ishlab chiqdi. Unda mamlakatimizda ekoturizmni bosqichma-bosqich rivojlantirish uchun bu yo‘nalishdagi tashkiliy-huquqiy jihatlar, ekologik ta’lim-tarbiya va ijtimoiy- iqtisodiy masalalari bo‘yicha tadbirlar belgilab berilgan. Ekoturizmning maqsadi - hozirgi va kelajak avlodlarning ekologik xavfsizligi va barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun tabiatdan turistik yo‘nalishda oqilona foydalanishdir. Demak, mamlakatimiz iqtisodiy rivojlanishida ekoturizmning iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyatini aniqlash, rivojlanish parametrlarini tahlil qilib, uni respublikamiz turizmiga tatbiq etish, ekoturizm faoliyati bozorini tashkil qilish

hamda uning istiqbolli yo‘nalishlarini ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Sohada yechimini kutayotgan dolzarb muammolar ko‘p. Ularni chuqur o‘rganish, ilmiy tahlil qilish orqali olingan xulosalar hamda sohada to‘plangan bilimlarni umumlashtirishga doir takliflar kiritish zarurligi tanlangan mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Ekoturizm jahon turizmi industriyasiga o‘tgan asr oxirlaridan asta-sekin kirib kela boshlagan. Ekoturizm endilikda jadal sur’atlarda rivojlanayotgan sohalardan biriga aylandi. Eslatib o‘tish kerakki, Yevropa va Osiyoning turizm rivojlangan mamlakatlaridagi ekoturistik tashkilotlari erishgan yutuqlar sohaning ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlari ilmiy tadqiqotlar, maxsus adabiyotlarda o‘rganilgan. O‘zbekistonda esa bu masalaga yetarli darajada o‘rganilmagan. O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishgandan keyin mamlakat iqtisodchi olimlari va amaliyotchilari tomonidan turizmning iqtisodiyotda tutgan o‘rni va roli, iqtisodiyotga ta’siri, tashkiliy-iqtisodiy muammolari ma’lum tomonlari o‘rganilmoqda. Lekin xorijiy mamlakatlar turizmining boy tajribasi, xususan, ekoturistik faoliyati respublikamizda endi o‘rganilmoqda. Buning ustiga ularda tarmoq faoliyatining ba’zi jihatlarigina o'z aksini topgan, ekoturizmning umumiy turizmdagi va mamlakat iqtisodiy rivojlanishidagi o‘rni esa haligacha yetarli darajada o‘rganilmagan. Endilikda iqtisodiyotning muhim bo‘g‘inlaridan biri hisoblangan ekoturistik tashkilotlar faoliyatini ilmiy o‘rganish, tahlil qilish, sohadagi yutuqlarni, shuningdek, turistik korxonalarga, turfirmalarga, xususiy sektorlarga jumladan, ekoturizm bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarga tatbiq etish zarur. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Ekoturizmning barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun tabiatdan turistik yo‘nalishda oqilona foydalanish va respublikamizda ekologik turizmni rivojlantirishga qaratilgan ilmiy-nazariy asoslarni va amaliy tadbirlarni ishlab chiqish, bitiruv malakaviy ishining maqsadini tashkil etadi.

Shuningdek, turizm sohasini isloh qilishda ekoturizm faoliyati va uning bozorini tashkil etishni takomillashtirish, uning umumiy turizmdagi o‘rnini, aniqlash xalqaro turizm bozorida milliy turistik mahsulotlar raqobatbardoshligini va turmahsulotlar eksportini oshirishni ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni zamon talablariga mos holda o‘rganib, ekoturistik faoliyatni boshqarishni takomillashtirishda ilmiy-amaliy yo‘nalishlarni ishlab chiqish ham ana shu maqsadga xizmat qiladi. Qo‘yilgan maqsadga muvofiq tadqiqotda quyidagi vazifalarni bajarish belgilangan: -ekoturizm industriyasini rivojlantirishni bir butun iqtisodiy-ijtimoiy tizim sifatida o‘rganib bu jarayonga tegishli qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni takomillashtirish bo‘yicha takliflar berish; -ekoturizmni mahalliy uyushma (birlashma) darajasida rivojlantirish orqali mahalliy aholining ijtimoiy muhofazasini yaxshilash yuzasidan takliflar ishlab chiqish; -ekoturizmning rivojlanish shart-sharoitlari va tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini baholash; -ekoturizmning rivojlanish strategiyasi va istiqbolini belgilashni prognozlashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish; -milliy davlat hududini ekoturizm bo‘yicha rayonlashtirishni takomillashtirish va uning istiqboldagi rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini aniqlash. Bitiruv malakaviy ishi ob’ekti sifatida ekoturizm tizimidagi mulkchilikning shakllariga mansub korxona va tashkilotlar xususan, O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish uchun mas’ul bo‘lgan “O‘zbekturizm” milliy kompaniyasi O‘zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, shuningdek, ekoturizmni rivojlantirish bilan bog‘liq boshqa mahkama va idoralar hamda turistik tashkilotlar tanlandi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti ekologik turizmning O‘zbekiston Respublikasi turizm xizmati bozoridagi o‘rni va ahamiyatini ochib berish bilan

bog‘liq munosabatlar hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy-uslubiy asoslariniO‘zbekiston Respublikasining Qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Statistika, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitalari, Jahon turizm tashkiloti, “O‘zbekturizm” milliy kompaniyasi hujjatlari hamda chet el va respublikamiz iqtisodchi olimlarining o‘rganilayotgan muammolarga doir asarlari tashkil etadi. Tadqiqot uchun shuningdek, turistik korxona va firmalarning hisobotlari, va shuningdek, muallifning maxsus izlanishlari asosida aniqlangan materiallar ham statistik asos bo‘lib xizmat qildi. Tadqiqot jarayonida iqtisodiyot nazariyasi, marketing, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi, xalqaro turizm biznesi, turmahsulotlar marketingi, turizmning kelajakdagi rivojlanishini prognozlashga bag‘ishlangan iqtisodiy adabiyotlar, bu mavzuda vaqtli matbuot nashrlarida berilgan maqolalar ham batafsil o‘rganildi. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining amaliy ahamiyati. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundaki, uning natijalaridan ekologik turizmni rivojlantirish bo‘yicha aniq tavsiyalar ishlab chiqishda, bu yo‘nalishning turizm infratuzilmasidagi o‘rnini aniqlashda, turmahsulotlar raqobatbardoshligini kuchaytirishda va ularning eksportini oshirish yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqishda, shuningdek, O‘zbekistonda ekoturizm rivojlanishi muammolarining kelib chiqishini aniqlashda, ular turizm rivojlanishiga ko‘rsatadigan ta’sirini hisoblashda, ekoturizmning samarali rivojlantirish yo‘llarini ko‘rsatib berishda va shu orqali kelajakdagi istiqbollarini bashoratlashda foydalanish mumkin.

I-bob. Ekologik turizm rivojlanishining nazariy uslubiy asoslari 1.1.Ekologik turizmning ijtimoiy-iqtisodiy va nazariy asoslari Tabiat quchog‘iga sayyohat qilishni tashkillashtirish to‘g‘risida fikr yuritganda, ko‘pincha “ekoturizm” atamasi tilga olinadi. Aslida ekoturizm, bir tomondan, turistik bozorda jadal o‘sib kelayotgan tarmoq, ikkinchi tomondan esa insoning tabiatga ijobiy ta’siriga asoslangan tizim. Qolaversa, u turizm infratuzilmasining ajralmas qismi bo‘lib, faqat g‘oyagina emas, balki, umumiy turizmning aniq turi, hisoblanadi. Uning atrof-muhitga ta’siri turlicha (salbiy, neytral va ijobiy) bo‘lishi mumkin. “Ekoturizm” qo‘riqxona hududlari va tabiiy bog‘larning zamonaviy ish yuritish faoliyatida keng qo‘llanilmoqda. Bu sayyohat turining dunyo miqyosida jadal o‘sishiga sabab faqat atrof-muhitning ahvoli yomonlashishigina emas, balki, hordiq chiqariladigan mashhur joylar-tog‘ bag‘ridagi kurortlar, suvi iliq dengizlarning qirg‘oqlari, tekisliklar va o‘rmonzorlar borgan sari ko‘proq o‘zlashtirilayotganligi hamdir. “Ekoturizm” atamasi o‘rniga ko‘pincha boshqa atamalar, ya’ni, “tabiiy turizm”, “barqaror turizm”, “yashil turizm”, “mas’uliyatli turizm” va “hayriya turizmi” kabi atamalar ham ishlatiladi. Ba’zi unsurlari bir xil bo‘lsa ham, Ular aslida bir-birining sinonimi hisoblanmaydi va biri ikkinchisining o‘rnini egallamaydi. Ekoturizm - tabiiy turizm (tabiatga sayyohat) ning bir turi. U tabiiy turizmning ba’zi bo‘laklarini, masalan, sarguzashtli turizm-otda sayr qilish yoki kanoeda suzish kabilarni o‘z ichiga olishi mumkin. Ekoturizmning quyidagi ta’rifi ko‘proq ishlatiladi: “Ekoturizm” tabiiy turizm bo‘lib, tabiat muhitini hosil qilish va tushinishni o‘z ichiga oladi. Uning menejmenti shunday amalga oshiriladiki, natijada bu faoliyat ekologik, ijtimoiy va madaniy jihatdan barqaror bo‘lib, “tabiiy muhit” madaniy tarkiblarni, “ekologik barqarorlik” mahalliy aholi uchun tegishlicha daromadni va foydalanilayotgan resurslarning uzoq muddatli muhofaza qilinishini o‘z ichiga oladi. Ekoturizm turizmning boshqa turlari kabi ekologik barqaror bo‘lishi, sayyohlarga zavq-shavq baxsh etishi va mahalliy aholiga daromad keltirishi lozim. Bundan tashqari, tabiiy

va madaniy muhitga “mos tushishi” kerak. “Mos tushishi” degan so‘zlarning ma’nosi shuki, bu faoliyatning uslubi, hajmi va xili landshaftning ko‘lami va xarakteriga, mahalliy aholining urfodatlariga to‘g‘ri kelishi zarur. Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi ta’rifiga ko‘ra, “ekologik turizm yoki ekoturizm tabiat muhitiga nisbatan mas’uliyat bilan sayohat qilishga, hududlarni tabiatiga ziyon yetkazmagan holda o‘rganish hamda betakror, go‘zal joylaridan zavq olish maqsadida tabiatni muhofaza qilishga ko‘maklashadi, atrof- muhitga “yumshoq” ta’sir etadi, mahalliy aholining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitinifaollashtiradi va shu faoliyatdan ularning imtiyozlar olishini ta’minlaydi” Turizm jamiyati esa “ekoturizmni tabiiy hududlarga mas’uliyat bilan sayohat qilish natijasida tabiatni muhofaza etishni ta’minlaydi va mahalliy xalqning turmush darajasini yaxshilaydi” 1 , deb hisoblaydi. “Ekologik turizm” tushunchasining alomatlaridan iloji boricha ko‘prog‘ini chuqurroq tushunish uchun I. Zorin va V. Kvartalnov o‘zaro bog‘langan “ekotizim”, “ekologiya”, “ekologik sayyohat etikasi” kabi tushunchalar tizimini taklif qilishadi. Ayniqsa, oxirgi tushuncha ahamiyatga molik. Uni jonli tabiatga, borilayotgan landshaftlarga, u yerda yashovchi kishilarga nisbatan hurmat kodeksi, deb sharhlanadi. Qozog‘istonlik yana bir mutaxassis R.Xabibraxmonovning ta’kidlashicha, “ekoturizm alohida soha bo‘lishi, uning rivojlanishi uchun esa alohida ko‘riladigan hududlar va ob’ektlar, aynan qo‘riqxonalar, milliy va tabiiy bog‘lar, tabiat yodgorliklari, tarixiy-memorial bog‘lar bo‘lishi lozim” J. Alieva ham ekoturizm o‘z rivojida alohida qo‘riqlanadigan hudud resurslariga tayanishi lozim, deb hisoblaydi. Uning fikricha, “ekoturizm” noyob va yo‘qolib borayotgan hayvonlar, o‘simliklar, ekotizimlar va tabiiy komplekslarni muhofaza qilishni; inson salomatligini ruhan va jismonan tiklashni; ekologik bilim va tarbiyani o‘z ichiga oladi. J.Alievaning fikricha, ekologik turizmga ko‘pincha ommaviy turizmning muqobili sifatida qaraladi, hozir u turistik faoliyatning eng istiqbolli va dinamik rivojlanuvchi shakllaridan hisoblanadi. “Ekologik turizm” tushunchasi ta’riflari tahlili ko‘rsatadiki, umumlashtirgan holda uning quyidagi belgilarini 1

farqlash lozim: - yovvoyi tabiatdan turistlar tashrif buyuradigan muhit sifatida bilvosita foydalanish; - atrof-muhitga minimal zarar yetkazish; - odamga rekratsion va ijobiy tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish; - yangi landshaft manzillari bilan tanishish, flora va faunalar muhofaza qilinishi uchun ularning namunalarini o‘rganish; - ekoturizmdan tushgan mablag‘lardan dunyodagi barcha hududlar flora va faunasini asrash va tiklash uchun foydalanish; - barcha turistlar va xizmat ko‘rsatuvchi shaxslarning jonli tabiatga va mahalliy aholiga hurmat kodeksiga rioya qilishlari va boshqalar. “Ekologik turizm” tushunchasini umumlashtirish quyidagi xulosalarga asos bo‘la oladi: turizmni tashkil qilishning yuqorida ko‘rsatilgan alomatlarida shakllangan tamoyillar lokal emas, balki, global xarakterga ega. Shuning uchun bu tamoyillar jahonning ayrim qismlari yoki yer, suv va havo bo‘shlig‘ining ayrim qismlarida emas, balki, butun dunyodagi turistik faoliyat sohasiga taalluqli bo‘lishi lozim. Shuningdek, “ekologik turizm” tushunchasini nazariy asoslash mintaqada yashovchi ko‘pchilik aholining ongini ekoturizm talablariga moslashtirishga imkon beradi. Bu esa, o‘z navbatida, tabiiy boyliklarga zarar yetkazmagan holda turistik faoliyatni rivojlantirishning optimal texnologiyasini asta-sekin shakllantira boorish uchun zamin bo‘ladi. Shunday qilib, ekoturizm tizimi asosida turistik faoliyatning turli xillarda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan tamoyillar yotadi. Ular bilimni oshiradigan yoki sarguzasht sayyohatlari (piyoda, otda, suvda, tog‘da, sayr va hokazo), talabalar ta’tillari, ornetologik turlar, ilmiy turlar va ekspeditsiyalar, dam olish ekskursiyalari, bolalar dam olish maskanlari va hokazolarni o‘z ichiga oladi. Ekoturizmga bo‘lgan qiziqish haqiqiy turistik tajribaga hamda tabiatni qo‘riqlashga talab oshib borayotgani tufayli paydo bo‘ldi. Yuqorida berilgan ta’riflarni umumlashtirgan holda aytish mumkinki, ekoturizm - bu, turizmning tabiiy,

madaniy va ijtimoiy qadriyatlar bilan moslashadigan hamda tabiatning tabiiy muhitda uyg‘unlashuvini targ‘ib qiladigan va mahalliy aholining turmush tarzini o‘zgartiruvchi maxsus sohasidir. Ekoturizmni rivojlantirishga sabab bo‘ladigan asosiy omillar tabiatga sayyohat va uni muhofaza qilishni o‘zaro birlashtiradi hamda shu tariqa atrof- muhit himoyasining iqtisodiy rag‘bati bo‘lib xizmat qiladi. Yana bir afzalligi shundaki, u yovvoyi tabiat bilan jamiyatning turli-tuman madaniy qadriyatlari orasidagi munosabatni yaxshiroq tushunish hamda bu haqda ko‘proq axborotlar olish imkoniyatini beradi. Asosiy vazifa ekoturistik soha tijorat jihatidan o‘zini oqlashi, ekologik jihatdan barqaror bo‘lishi va madaniyatga nisbatan mas’uliyat bilan yondashuv mexanizmini yaratishdan iborat. Turizmni rejalashtirishga javobgar shaxslar, turoperatorlar, menejerlar, marketing sohasi xodimlari, ommaviy axborot vositalari “ekoturizm” atamasini ancha keng ma’noda ishlatib kelishdi. Natijada bu tushuncha qator turistik mahsulotlarga nisbatan qo‘llanildi. Afsuski, ular mantiqan yuqorida bayon qilingan ta’riflarga to‘liq mos kelmaydi. “Ekoturizm” atamasining keng ma’noda qo‘llanilishi baxslarga sabab bo‘ldi va boshqa atamalar, masalan, “barqaror turizm”, “minimal ta’sirli turizm”, “hamkorlik asosidagi turizm”, “mas’uliyatli turizm” atamalarining ishlatilishiga olib keldi. Ammo atamalardan hech biri yoki ularning muqobili ekoturizm bilan turizmning boshqa xillari orasidagi chegarani aniq belgilab bera olmaydi. Tabiat turizmi va ekologik turizm, turizmning oddiy turidandan nimasi bilan farqlanadi? Qirg‘izistonlik mutaxassis A. Toktagulovaning fikricha, birinchidan, eng avvalo, ekoturizm-butun dunyoda tavsiya qilingan, yaxshi ahvolda saqlangan tabiat go‘shalari (milliy va tabiiy bog‘lar; rezervatlar va qo‘riqlanadigan boshqa tabiiy hududlar) ga sayyohat qilish va u yerlarga tashrif buyurishdir. Ekoturizm tabiiy muhitga juda kuchsiz salbiy ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni, deyarli zarar qilmaydi. Shuning uchun uni ba’zan “yumshoq turizm” deb ham atashadi. Aynan shu sabab bilan ham u qo‘riqlanadigan hududlarda tabiiy resurslardan

foydalanuvchi yagona turizm bo‘lib qoldi. Ekoturizm qoidalarida ko‘zda tutilishicha, mahalliy aholi faqat xizmat ko‘rsatuvchi xodimlargina bo‘lib qolmay, balki, shu qo‘riqlandigan hududda yashayveradi, oldingi hayot tarzini davom ettiradi, tabiatga zarar yetkazmagan holda o‘z an’anaviy xo‘jalik faoliyatini yuritaveradi. Tabiiyki, bu hol mahalliy aholiga muayyan daromad keltiradi, hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga yordam beradi. Ekoturizm-sayyohatchilar uchun hordiq chiqarishni, ko‘ngil ochishni va ekologik bilimlarni oshirishni uyg‘unlashtirgan turizmdir. Shunday qilib, ekoturizm barqaror turizmga monand bo‘lishi lozim. U uzoq muddatli davrni, ya’ni, hozirgi va kelajak avlodni ko‘zda tutib, aniq etnik va madaniy xususiyatlarga moslashishi, ijtimoiy adolat talabalariga javob berishi, ekologik jihatdan beziyon, iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq va foydali bo‘lishi lozim. Ekoturizmni faqat foyda keltiradigan soha deb hisoblash mumkin emas. Bu faoliyat turi agar maqsadga muvofiq doirada amalga oshirilmasa, uning qoidalari va talabalriga rioya qilinmasa, tabiatga jiddiy salbiy ta’sir qilishi va noxush oqibatlarga olib kelishi tabiiy. Uning salbiy oqibat va natijalari nimalardan iborat bo‘lishi mumkin? Eng avvalo, o‘simliklar nobud bo‘ladi, payxon qilinadi, yer o‘piriladi va tuproq zichlashib ketadi, hayvonlar bezovtalanadi, qochishga tushadi, bola ochishga xalaqit beriladi, ov natijasida yo‘q qilinadi, ovqatlanish tarsi o‘zgaradi, turlari ayniydi, ular notabiiy to‘planadi, suvda yashaydiganlarining hayot tarzi o‘zgaradi, suv o‘simliklariga ziyon yetadi, biotipning buzilishi, oziq moddalarning yemirilishi va yo‘qolishiga olib keladi (tog‘li joylarda, o‘rmon yong‘ini xavfi), suvning ifloslanishi va evtrofikatsiya yuz beradi, noyob turlar kamayadi, hayvonlarning hayot tarzi o‘zgaradi, qoyalar yemiriladi, tashqi qiyofa xunuklashadi, marjon qoyalar shikastlanadi, baliqlar turi kamayadi, suv havzalari qirg‘oqlaridagi o‘simliklar payxon bo‘ladi, qirg‘oqdagi tuproq o‘piriladi, zichlashadi, o‘simliklar nobud bo‘ladi, tasodifan hayvonlar shikastlanadi,

hayvonlar turmush tarzi o‘zgaradi. Demak, ekoturizm doimo davlat, jamoat tashkilotlari nazoratida bo‘lishi, unga doir qonunchilikka og‘ishmay amal qilinishi lozim. Ekoturizmning barcha turlarini ikki asosiy guruhga tasniflash mumkin: Birinchi guruhga qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar va akvatoriyalar chegarasi ichidagi ekoturizm kiritilsa, ikkinchi guruhga qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar va akvatoriyalar chegarasidan tashqaridagi ekoturizm kiritiladi. Birinchi guruhga ekologik turizmning avstraliya modeli to‘g‘ri kelsa, ikkinchi guruhga nemis yoki g‘arbiy Yevropa modeli mos tushadi. Mutaxassislar fikricha, Markaziy Osiyo hududida ekoturizmni amalga oshirishning keng imkoniyatlari mavjud. Bu mintaqada alohida qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar bor, ekosistemalar va landshaftli joylar turli-tuman va estetik jihatdan juda chiroyli, shuningdek, ekologik va bioiqlimiy jihatdan maqsadga muvofiq, transport uchun qulay va infratuzilma mavjud, hududlar va yo‘nalish (marshrut) lar ma’lum va mashhur. Turizmning global axloq kodeksida ta’kidlanishicha, “...turistik infratuzilma ob’ektlari va turistik faoliyat turlarini shunday rejalashtirish kerakki, ekosistemalar va biologik turli-tumanlikni tashkil qiluvchi tabiiy merosni himoya qilishta’minlansin hamda yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan fauna va flora turlari muhofaza qilinsin; turistik jarayonlarning ishtirokchilari va ayniqsa, professional xodimlar o‘z faoliyatlariga qo‘yiladigan ayrim cheklashlar va me’yorlarga ko‘nikishlari lozim. Bu gaplar asosan tabiiy bog‘lar yoki qo‘riqlanadigan qo‘riqxonalar va alohida nozik joylardagi faoliyat turlariga tegishli” 5 . Ekoturizmning maqsadlaridan biri noyob fauna va florani asrab-avaylash, kelgusi avlod uchun saqlashdan iborat. Yo‘qolib borayotgan hayvon turlari, qushlar, reptiliyalar, baliqlar, o‘simliklar va hatto, hasharotlarga bo‘lgan talab, tabiiyki, taklifning shakllanishiga olib keldi. Iqtisodiyotning yangi xufyona sohasi paydo bo‘ldi. Nafaqat an’anaviy soha, masalan, Afrika uchun karkidon shoxi, fil suyagi, sherlarning tishlari, balki, “Qizil kitob”ga kiritilgan to‘tiqushlar, lochinlar,

gekkonlar, ilonlar, tropik baliqlar, shuningdek, o‘rgimchaklar, qo‘ng‘izlar, chayonlar ham kantrabanda ob’ektlari bo‘lib qoldi. Bularning hammasiga yevropa va Osiyodagi ba’zi mamlakatlar kollektsionerlarida ham talab kuchaydi. Ekzotik tovarlarning narxi qora bozorda ancha yuqori: angola pitoni 65 ming AQSh dollari, kamyob afrika qo‘ng‘izi “kolofong” 15 ming dollar va hokazo. O‘rgimchaklar va tropik baliqlarning noyob turlari ham qimmat baholanadi. Mayda reptiliyalar va hasharotlarni kichik idishlarda olib o‘tishga harakat qilishadi, lekin bunda atiga 20-30% “mol” tirik qoladi. Biroq, shuning o‘zi ham katta daromad olish uchun yetarli bo‘ladi. Tabiiyki, bunday maqsaddagi sayohat hech bir mamlakatda ma’qullanmaydi va “turizm”-ning bunday sohasi jinoiy qonunchilik bilan ta’qib qilinadi. Ayrim hayvonlardan ekoturizm ob’ekti sifatida foydalanish ham nobudgarchilikdan ko‘ra samaraliroqdir. Iqtisodchilarning hisob-kitoblari bo‘yicha Amboseli milliy bog‘ida (Keniya) bitta sher har yili 27,0 ming dollar, fillar to‘dasi esa 610 ming dollar turistik daromad keltiradi. Bu mablag‘ hayvonlarning terisi va a’zolari qiymatidan ancha yuqori bo‘lib ularni muhofaza qilish va turlarini tiklash harajatlarini qoplaydi. Shunday qilib , tabiat turizmi va ekologik turizm noyob va yo‘qolib borayotgan turlarni muhofaza qilish bilan uzviy bog‘liq, chunki ularning ko‘pchiligi ekzotik hisoblanadi va ekoturizmning ob’ektlariga aylanadi. Bu faqat hayvon va o‘simliklargagina emas,balki, tabiiy komplekslarga ham taalluqlidir. Boshqa tomondan, noto‘g‘ri rejalashtirish tufayli turistik “yuk” ning oshib ketishi, yovvoyi tabiat “sovg‘alari”ning o‘ziga xosligi va qimmatbaholigi ba’zi turlar yo‘qolishi va tabiat omillari buzilishiga sabab bo‘lmoqda. Hududlarning noyob turlari va ekotuzilmani mahalliy jamoalar uchun hayotiy resurs deb qarash lozim. Shu bois ularning muhofazasi mahalliy madaniyatni himoya qilish bilan uzviy bog‘liq.

1.2.O’zbekistonda turizm taraqqiyot kontseptsiyasida ekologik turizmning tutgan o’rni va o’ziga xos xususiyatlari O‘zbekistonda turizm katta imkoniyatlarga ega bo‘lishiga qaramay, uning yalpi milliy mahsulotdagi ulushi atiga 0,1% ni tashkil etadi. Bu sohada 6 mingga yaqin odam band bo‘lsada, sayyohlarga xizmat ko‘rsatadigan kamida 30 mingta qo‘shimcha ishchi o‘rinlari zarurligini alohida ta’kidlash lozim. Bundan tashqari, mehmondorchilikni o‘rniga qo‘yish uchun sohaga tovarlar yetkazib beradigan va turli xil xizmatlar ko‘rsatadigan boshqa sohalar energetika, kommunal xo‘jalik, yo‘l xizmatlari, jamoat xavfsizligi, tibbiyot, sug‘urta, banklar, savdo, umumiy ovqatlanish, maishiy xizmat, tashqi siyosat, xalqaro aloqlar va hokazolar (xalq xo‘jaligining 20 dan ortiq tarmog‘i) bo‘lishi kerak. Biroq, turizmning o‘ziga xos tomonlari shundaki, unda garchi, xizmat ko‘rsatish darajasi va sifatini baholash mumkin bo‘lsa ham, hech qanday o‘lchovlar bilan baholab bo‘lmaydigan “samaralar” - taassurot, ma’naviy ozuqa, qoniqish, estetik zavq-shavq kabilar o‘ziga xos kasb etadi. Ma’lumki, tovarlar bilan savdo qilish xizmatlar bilan savdo qilishdan farqlanadi. Xizmatlar o‘ziga xos “mahsulotlar” bo‘lib, transport, kommunikatsiya, qurilish, sug‘urta, moliya, kompyuter va axborot xizmatlarini, buxgalterlik hisobi, boshqaruv maslahati va hokazolarni o‘z ichiga oladi. Xizmatlarning narxini belgilash uchun asos bozor hisoblanadi. Uni tomonlar bitim tuzish vaqtida kelishib oladilar. Turizm pravayderlar taklif qiladigan ana shunday xizmatlar majmuidir. Turizmda tovar (ob’ekt, mamlakat) xaridorga olib kelinmaydi, aksincha, xizmatlar iste’molchisi (xaridor) unga keladi. Xizmatlar eksporti, deganda doimiy yashash joyi hisoblanmagan mamlakatga dam olish, xizmat yuzasidan, xususiy ish va boshqa maqsadlar bilan tashrif buyuruvchi shaxslarning xarajatlari tushuniladi. U sayyohat (tur) ga to‘langan haq, tashrif buyurilgan mamlakatda xorijiy turistlarga ko‘rsatilgan pullik xizmatlar haqi, mehmonhonalar va boshqa joylashtirish makonlarida ajratilgan xonalar haqi, sovg‘a (suvenir) tovarlar sotishdan, xalqaro transport xizmatidan ko‘rilgan foydani

o‘z ichiga oladi. O‘z navbatida, mehmonxona xo‘jaligining daromadlari xonalarga to‘lanadigan haq, ovqatlantirish uchun ko‘rsatiladigan xizmatlar haqi, restoranlar, barlar, tungi klublardan foydalanish, banketlar va konferentsiyalar tashkil etish, transport bilan ta’minlash, teatr chiptalari, sovg‘alar sotish va boshqa xizmatlar ko‘rsatishdan tushgan daromadlardir. Turizm importi mamlakat fuqarosining turli maqsadlarda va bir yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga mamlakatdan chiqishi bilan bog‘liq bo‘lgan iste’mol xarajatlari so‘mmasidan iborat. Bu ko‘rsatkichlar safarni tayyorlash va amalga oshirish xarajatlarini, sayyohat vaqtida va tashrif buyuriladigan joylarda paydo bo‘ladigan xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Infratuzilma cheklangan joyda turistlar uchun zarur xizmatlar minimal darajada ko‘rsatiladi. Shu munosabat bilan turoperatorlar bu joylardan ko‘proq tranzit ob’ektlar sifatida foydalanadilar. O‘zbekiston turizmi katta imkoniyatlarga ega bo‘lishiga qaramay, murakkab o‘tish jarayonida bir qator muammolar ham mavjud. Jahon moliyavi-iqtisodiy inqirozi xalqaro turizm bozoriga ham o'z ta'sirini ko'rsatdi.Respublikamiz rahbariyati tomoniday qo'llanilgan tezkor choralar natijasida global inqirozning iqtisodiyotimizga ta'siri sezilarli darajada himoyalandi. O‘zbekistonga turistik yoki xususiy yo‘nalish bo‘yicha tashrif buyuruvchi shaxslardan kamida 10%i o‘z sayyohatlarining ekologik jihatlari bilan qiziqishadi. Ular yoki tabiiy hududlar (bog‘lar, tog‘lar, o‘rmonlar, ko‘llar) ga tashrif buyurishadi, yo bo‘lmasa, yaqinroq qishloq joylarga bir kunlik ekskursiya qilishadi. Ularning kamida 60%i aralash turga ehtiyoj sezishadi, xususan, etnografiya bilan ekologiyaga qiziqadilar. Demak, tashkiliy turistlar ekologik turlarga “ixtisoslashishmoqda” Ekologik turizmning umumiy turizm bozoridagi aniq o‘rnini ko‘rsatish qiyin, albatta. Ko‘pincha uni boshqa turistik xizmat turlaridan ajratish ham qiyin. Lekin turizmdagi bu yangi yo‘nalish hissasining hali juda pastligi aniq. Bu sohaning nisbatan kam o‘rganilganligi va istiqbolli ekanligi uni nazariy-ilmiy tahlil etishning dolzarbligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, ularni turoperatorlar ommaviy iste’molchilarga emas, balki, shaxsiy buyurtmalar

bo‘yicha (ovchilik, gastronomiya, ekologiya, folklor) tavsiya qilishadi. O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat bionazorati "Tabiiy xududlarni muhofaza qilish" bo‘limi Jayron "Ekomarkazi" ning 30 yillik faoliyatiga , jayron, Prejevalsk otlari, qulonlarini saqlash va ko‘paytirish, ularning ekalogiyasi, biologiyasi, fiziologiyasini o‘rganish, hamda ekoturizmni rivojlantirish maqsadida "Jayron" Ekomarkaziga qo‘shni ochiq cho‘l xududida joylashgan 27300 gektar maydonni tashkil etgan markaz tajriba uchastkasini milliy tabiiy bog‘ga aylantirishga bag‘ishlangan buklet-broshyura 3 tilda (o‘zbek, rus,ingliz) chop etdi. Hozirgi kunda, ekologik turizmni rivojlantirish maqsadida ushbu bo‘lim xodimlari "Jayron" Ekomarkaziga qo‘shni bo‘lgan 27300 ga maydonni tashkil etgan xududda Markaziy Osiyoda kam uchraydigan noyob juft tuyoqli xayvonlarni (jayron, Buxoro qo‘yi, Buxoro bug‘isi, yovvoyi echki, burama shohli echki morhur, yovvoyi cho‘chka) kabi xayvonlarni saqlash va ko‘paytirish va ularni himoya qilingan areal xududlariga (qo‘riqxonalar, milliy bog‘lar, muhofaza qilingan tabiiy xududlar) qaytarish, tabiiy milliy bog‘ tashkil qilish borasida ilmiy - iqtisodiy asoslangan loyiha tuzish ishlarini boshlab yubordilar. Qo‘mita tasarrufida "Sayhun" xo‘jaligi Toshkent shahridan 100 km janubiy - sharqda joylashgan bo‘lib, 367 gektar maydonni tashkil etadi. Mazkur maydon shimol, sharq va janub tomonidan 140 gektarni tashkil etgan ko‘l bilan ishonchl i tabbiiy chegaraga ega. Ushbu xududda to‘ng‘iz, yovvoyi cho‘chka, chiya bo‘ri, qushlardan qirg‘ovul, yovvoyi o‘rdak va boshqa suvda suzuvchi yovvoyi qushlar baliqlar mavjud, u yerda ularning yashashi uchun qulay sharoitlar yaratilgan. Yaqin kunlarda "Sayxun" xo‘jaligida Markaziy Osiyoda qurilib ketish arafasida turgan juft tuyoqli xayvonlarni saqlash, ko‘paytirish va ularni tabiatga qaytarish maqsadida parvarishxona qurib bitkazildi, Ushbu maskan mahalliy va chet el ekoturistlarini turizmning tabiatga sayohat va ekosafari turlarini o‘tkazish uchun juda qulay joydir, chunki bu yerda nafaqat yuqorida ko‘rsatilgan hayvonlar, balki Markaziy Osiyoda qirilib ketish arafasida quyi, Buxoro jayronlari, burama shohli

mashhur echkisi kabi boshqa turlardagi kamyob juft tuyoqli xayvonlarni yashash va ko‘paytirish uchun yetarli ozukaviy resurslar va ximoya mavjud. Surxondaryo viloyati noyob hayvonot va nabotot dunyosini tiklash va ko‘paytirish hamda O‘zbekiston va chet el ekologik turizm sayohatchilarini yovvoyi tabiat bilan tanishtirish, dam olish, ov va baliq ovlash, maskani yaratish maqsadida 2006 yil 9 mart kuni O‘zbekiston Respublikasi Davlat bionazorati nozirligi qoshida Surxondaryo viloyati Jarqo‘rg‘on tumani, Termiz shahridan 30 km shimolisharqida jami 1034 gektar maydonni tashkil etgan Oq tepa suv omborining atrofida joylashgan "Oq tepa" tabiat bog‘i tashkil etildi. Ushbu maskan migratsiya qiluvchi qushlar, yovvoyi o‘rdak va suzuvchi qushlarning vaqtincha dam olib, to‘xtab o‘tuvchi hamda ko‘pgina qushlarning qishlab qolish makoniga aylangan xududlar. Hozirgi kunda "Oq tepa" tabiat bog‘ida o‘rmonzorlar, saksovulzorlar barpo etish tabiiy to‘qayzorlar hamda Markaziy Osiyoda qirilib ketish arafasida turgan noyob o‘simlik dunyosini tiklash va ko‘paytirish borasida ishlar boshlab yuborildi. Jizzax shahridan 65 km shimoliy-g‘arbida joylashgan baliq turlariga boy Aydar- Arnasoy Ko‘llar tizimida ekoturizmning tabiatga sayohat hamda baliq ovlash turlari o‘tkazish uchun jahon talablariga javob bera oladigan mehmonxona qurib bitkazildi. O‘zbekistonga keluvchi ekoturistlarga servis xizmati ko‘rsatilishi sohasiga xozirgi zamon texnologiyalarini jalb qilishga ham e’tibor berilmoqda. Ma’lumki ekoturizm maskanlari, asosan, markazlashgan energiya ta’minoti tizimlaridan chetda, borish qiyin bo‘lgan xududlarda joylashgan. Shuning uchun bu maskanlarni elektr energiyasi (yoritish, TV, radio, aloqa va x.k.) va issiq suv bilan ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat ko‘mitasi tomonidan, halqaro tashkilotlarni jalb qilgan xolda, quyosh fotoelektr stantsiyalari va quyosh kollektorlarini o‘rnatish ishlari amalga oshirildi va oshirilmoqda. 2006 yilda bir qator qo‘riqxonalarda Surxondaryo viloyatidagi "Oqtepa" tabiat bog‘iga, Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimi atrofida, Jizzax viloyatidagi

"Zomin", "Turkiston tog‘ tizmasining fauna, florasini o‘rganish monitoringiva o‘quv Markazi"da, Buxoro viloyatidagi "Jayron" ekomarkazi parvarishxonasiga ekologik toza qayta tiklanuvchi energiya qurilmalari o‘rnatilgan. Shuni ta’kidlash joizki, oxirgi yillarda O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo‘mitasi tomonidan bu borada olib borilayotgan ishlar, chora tadbirlar, albatta yaqin yillarda O‘zbekistonda ekoturizmning sezilarli ravishda ivojlanishi uchun xizmat qiladi. Shunga ko’ra , ekoturizm respublikamizning tabiiy resurslaridan oqilona foydalanish sohasida, nafaqat xorijiy sayyohlarni ona mamlakatimizning landshafti, xayvonot va nobotot dunyosiga boy va betakror tabiati bilan tanishtirish, xalqlar o‘rtasidagi do‘stlik rishtalarini bog‘lash mamlakatlar va turli xalqlarning bir-birini kengroq bilish, balki shu bilan birga O‘zbekiston xududida qirilib ketish arafasida turgan noyob xayvonot va nabotot dunyosini saqlash va ko‘paytirish maqsadida qo‘riqxonalar (Surhon, Nurota, Hisor, Baday-To‘qay, Zarafshon, Qizilqum, Chotqol, Zomin, Kitob) parvarishxonalar ("Jayron" Ekomarkazi, Sayxun xo‘jaligi) tarkibida va atrofida jahon talablariga javob bera oladigan milliy tabiiy bog‘larni yaratish loyihalarini ishlab chiqish, ularni amalga oshirish orqali muhofaza qilinadigan hududlarda ekoturizm ob’ektlarining moddiy- texnika bazasini yaratish uchun qo‘shimcha chet el investitsiyalarini keltirishdan iboratdir. 1.3.O’zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirishning tashkiliy-huquqiy asoslari Mamlakatimizda keyingi yillarda ona-tabiatni asrash, biologik turlarni saqlab qolish borasida bir qator tadbirlar amalga oshirildi. O‘zbekistonda 2001-2005 yillarda G‘arbiy Tyan-Shanning biologik turlarini asrash bo‘yicha xalqaro bank- GEF loyihalari va xalqaro loyiha- Europe Aid loyihasi amalda bo‘ldi. Bu loyihalar atrof-muhitni muhofaza qilish, mahalliy aholini turizmga jalb qilish bilan bevosita bog‘langan.

Iqtisodiy jihatdan murakkab davrda aholi ko‘proq yagona moddiy manba sifatida natural xo‘jalikka suyanadi va shuning uchun ham chorvachilik va dehqonchilikni jadal rivojlantiradi. Tabiiyki, bunday sharoitda shudgor va yaylov uchun davlat muhofazasidagi bog‘lar va qo‘riqxonalardan ham foydalaniladi. Natijada insonning hali o‘zlashtirilmagan hududlarga faol “hujumi” yuz beradi, oqibatda ekologiya buziladi va ba’zi turlar yo‘qolib ketadi. O‘zbekiston Respublikasining “O‘rmonlar to‘g‘risida”gi qonuni 3-modddasiga ko‘ra, o‘rmon massivlari asosan ekologik (suvni asrash, himoya, sanitariya-gigiena, sog‘lomlashtirish, rekreatsion), estetik va foydalanish cheklab qo‘yilgan boshqa vazifalarni o‘taydi. Mahalliy jamoaga muqobil faoliyat sifatida turizm bilan, ya’ni, mahalliy flora va faunaga, landshaftga, xalq tarixi va madaniyatiga qiziqqan xorijiy va mahalliy sayyohatchilarni qabul qilish va ularga xizmat ko‘rsatish taklif etadi. Bu soha mavsumiy bo‘lsa ham, aniq reja asosida, uddaburonlik bilan olib borilsa, mavsumni cho‘zish, daromadni esa yil mobaynida bir xil olish mumkin. Aholi turarjoy, ovqatlantirish, transport, odatlar va hunarlarini namoyish qilish, gidlik, himoya va xavfsizlik xizmatlarini ko‘rsatadi. Bu sohani rivojlantirish milliy an’analar va xalqimizga xos bo‘lgan mintalitetga asoslangan mahalliy hunarmandchilikni rag‘batlantiradi: aholi imkoniyati darajasida hunarmandchilik kasblarini, ovchilikni tiklaydi. Bu unga katta investitsiya talab qilmaydigan qo‘shimcha daromad manbai bo‘ladi. Bundan tashqari, mahalliy aholi boshqa hududlardan keltirib emas, balki, o‘zi yetishtirgan sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan turistlarni ta’minlaydi, ya’ni, yordamchi xo‘jalik (aholi uy-joy tomorqasidagi bo‘sh yerlarga ekilgan sabzavot mahsulotlari) ham daromad keltira boshlaydi. Natijada aholining o‘zi tabiatni faol qo‘riqlay boshlaydi. Chunki, atrof-muhit buzilsa, chet ellik turistlar kelmay qo‘yadi, bu esa mahalliy aholining daromadlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli manfaatdor tomonlar o‘z mablag‘larining bir qismini tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga hamda madaniyat

va san’at yodgorliklarini ta’mirlashga ajratishga majbur bo‘ladi. Muhimi, bu sohani rivojlantirish uchun kommunikatsiyalarni, yangi texnologiyalarni rag‘batlantiradi, yo‘llar qurilishi, aloqa liniyalari o‘tkazilishi, tibbiyot, ichimlik suvi, energiya va hokazolar bilan bog‘liq faoliyat turlari paydo bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida shubhasiz, turizmni rivojlantirish va rekratsion faoliyatni jonlantirishda hukumat yetakchi islohotchi bo‘lishi lozim. Chunki, tabiatdan betartib, aniq rejasiz foydalanish mamlakat uchun katta zararlarni olib kelishi mumkin. Shuning uchun respublikamizda bu sohaga alohida yondoshuv bo‘lib, muhim qarorlar qabul qilinmoqda. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 10 martdagi “Tabiiy boyliklarni saqlash hamda Chimyon-Chorvoq hududini o‘zlashtirishga kompleks va izchil yondashishni ta’minlash to‘g‘risida”gi 83-raqamli qarorida qayd etilishicha, bu hudud o‘z tabiiy iqlimiy sharoitlari bo‘yicha kurort va rekreatsion xarakterdagi alohida qo‘riqlanadigan tabiiy hududga kiradi. Shu munosabat bilan tabiatga sezilarli zarar keltiradigan korxonalar tomonidan bo‘ladigan ekologik tahdidni kamaytirish hamda mahalliy turizmning salohiyatini aniqlash maqsadida bu hududda infratuzilmani restrukturizatsiyalash ishlari o‘tkazildi. Tabiatga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan har qanday sanoat, qishloq xo‘jaligi va boshqa korxonalar qurish taqiqlandi. Hozirgi vaqtda ekoturistik mahsulotga xorijiy va mahalliy turistlar orasida ehtiyoj katta. Mutaxassislar fikriga ko‘ra, Markaziy Osiyo tabiat qo‘yniga qilinadigan sayyohatchilar uchun o‘ziga xos “Makka” bo‘lib qolishi mumkin. Shu munosabat bilan O‘zbekiston Respublikasi 1-Prezidentining 2006 yil 17 aprelda “O‘zbekiston Respublikasi 2006-2010 yillarda xizmat ko‘rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-325-sonli. qarorni amalga tambiq qilish hamda ekoturizmni rivojlantirish maqsadida Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi “O‘zbekiston Respublikasida ekologik turizmni rivojlantirish kontseptsiyasi va uning yaqin kelajakdagi istiqbollari”ni ishlab chiqdi. Respublikada ekoturizmni bosqichma-bosqich rivojlantirish uchun zarur

bo‘lgan shart-sharoitlar, tashkiliy-huquqiy masalalar ko‘zda tutilgan bu kontseptsiya, amalga oshirilgan taqdirda, O‘zbekiston Respublikasi ekologik turizmi taraqqiy etgan mamlakatlar qatorida o‘rin egallashida muhim ahamiyatga ega.Shuni ham eslatib o‘tish kerakki, qo‘riqlanadigan tabiiy hududlardagi ekologik marshrutlarni tuzishda va amalga oshirishdan oldin turistik tashkilotlar shu hududlarning ma’muriyati, O‘zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish davlat Qo‘mitasi” bilan kelishishi hamda “O‘zbekturizm” milliy kompaniyasi yoki “O‘zstandart” agentligidan sertifikat olishi lozim. Bunday ruhsatnomani olish uchun ular quyidagi hujjatlarni taqdim qilishlari lozim: - marshrut sxemasi (unda tegishli joy xaritasida marshrut yo‘li tasviri bo‘lishi, dam olish uchun to‘xtash joylari, ovqat tayyorlash, tunash (qo‘nish) joylari ko‘rsatilishi kerak); - marshrutning bayoni (masofasi, to‘xtash joylari soni, o‘zini tutish qoidalari, mavsumiylik, o‘tish vaqti, marshrutdagi odamlar soni berilishi). Ekologik so‘qmoqlar, odatda, milliy tabiiy bog‘lar va davlat buyurtmaxonalari bufer, rekreatsion hududlarda tashkil qilinadi. Alohida hollardagina bu so‘qmoqlar qo‘riqxonalar orqali o‘tishi mumkin (lekin bunda atrofmuhitga iloji boricha zarar yetmasligi, guruh maxsus gid alohida qo‘riqlanadigan hudud mutaxassisi yetakchiligida yurishi lozim). Turmarshrutni tuzishdagi rasmiyatchilik qoidalari tashkilotchilardan umumiy tabiiy xususiyatlardan tashqari alohida qiziqarli ob’ektlar (g‘orlar, qoyalar, irmoqlar, ko‘llar), flora (dorivor va noyob o‘tlar, zaharli o‘simliklar, lishayniklar olami) va fauna (qizil kitobiga kiritilgan hayvonlar, hasharotlar) to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ham to‘plashni talab qiladi. Shuni aytish kerakki, ekologik yo‘lni tanlashda faqat landshaftning tipigina emas, balki, bo‘lajak rekreatsion ekologik yo‘nalishda tashrif buyurishi mumkin bo‘lgan turistlar sig‘imini ham hisobga olish lozim. Marshrut shunday rejalashtirilishi kerakki, o‘simlik va hayvonot dunyosining noyob turlari, ayniqsa, davlat muhofazasidagi turlari yashaydigan joylar chetlab o‘tilishi zarur. Yo‘lga chiqishdan oldin turistlar xavfsizlik texnikasi,

shu hududlarda o‘zini tutish qoidalari hamda qoida buzilganligi uchun ma’muriy- jinoiy javobgarlik to‘g‘risida yo‘l-yo‘riq olganlari haqida maxsus da^arga imzo chekishlari lozim. Marshrutlarni ishlab chiqishda turoperatorlar tomonidan quyidagilarga alohida e’tibor qaratilishi lozimdir: yo‘llarda, dam olish manzillarida va ovqatlanish shaxobchalarida, albatta, axborot ko‘rsatkichlari qo‘yilgan bo‘lishi lozim. Har bi r marshrutning o‘z raqami, rangi yoki rasmi bo‘lishi maqsadga muvofiq. Shunda turistlar daftarcha yordamida o‘zlarining turgan joylarini xatosiz aniqlay olishadi. Daftarchalarda diqqatga sazovor joylargacha bo‘lgan masofani va 2 ularga yetib borish uchun qancha vaqt sarflanishi aniq ko‘rsatilishi kerak. Tadqiqotlarimiz ko‘rsatishicha, ekoturistik mahsulot boshqa mahsulotlar, masalan, madaniy-bilim, sport mahsulotlaridan o‘ziga xos tomonlari bilan farq qiladi. Bu farqqa sabab shuki, turistlar, ba’zan kam tiklanadigan tabiiy resurslardan foydalanishadi. Eng avvalo turistik mahsulot arzon, barcha mavsumlarga xos bo‘lmasligi, iste’moli cheklanmasligi kerak. Ammo ekosistemalar haqida gap ketganda buning iloji yo‘q va bunday bo‘lmasligi lozim. Sayyohatning faolligi yoki xavfsizligi bilan uyg‘unlashadigan ko‘p kunlik va uzoq masofali omil maqsadga muvofiq, lekin har doim ham shart emas. Biroq, xavfsizlik, saqlangan flora va faunaning mavjudligi, alohida qo‘riqlanadigan hududlarda turistlarning o‘zlarini tutish qoidalari qattiqligi muhim omillardir. Bu omillarni g‘arb turistlari hech qachon inkor qilishmaydi. Ekoturizm resurslaridan foydalanishning boshqa shakllariga nisbatan tabiiy bog‘larni moliyalashning bevosita imkoniyatlari mavjud. Ko‘pchilik mamlakatlarda bu muammo hisoblanadi. Lekin turizmni to‘g‘ri rejalashtirish va boshqarish orqali uni bartaraf etish mumkin. Nepaldagi “Chitvan” va “Poxara” qo‘riqlanadigan tabiiy hududiga TASIS xalqaro loyihasi doirasida ekologik turizmni rivojlantirish va tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini o‘tkazish maqsadida tashrif buyurgan Ugam- Chotqol davlat milliy tabiiy bog‘i vakillari qayd etishicha, birinchi hududda yashaydigan aholi shu yerdagi faoliyati (daromadi) hisobiga ichimlik suvi bilan ta’minlanadi va bolalarini boshlang‘ich maktabda o‘qitish 2

imkoniyatiga ega bo‘ladi. Hududni milliy armiya qo‘riqlaydi. Qo‘riqlash milliy bog‘ daromadi hisobidan amalga oshiriladi. Hududning o‘zida mehmonxonalar, restoranlar, kuzatish maydonchalar bor, ekoturistik yo‘nalishda tashrif buyurgan turistlarga xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar soni 500 kishiga yetadi. Turizmning boshqa shakllariga nisbatan ekoturizmning atrof-muhitga salbiy ta’siri kamroq. Bundan tashqari, turistlar uchun qiziqarli bo‘lgan, alohida qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar o‘z byudjetlarining bir qismini turizmdan tushadigan mablag‘lar hisobiga qoplashlari mumkin. “Mahalliy hamjamiyat + tabiiy hudud + turizm” loyihasini qo‘llab-quvvatlaydigan xomiylar va nodavlat tashkilotlari bundan qisman o‘z-o‘zini moliyalashga erishishlari va rag‘batlantirishlari lozim. Albatta, ekologik yo‘nalishdagi turistik mahsulotlarni tayyorlashda mahalliy hamjamiyatlarda ham, turoperatorlardan ham turli darajadagi qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Shu munosabat bilan har xil xususiyat larga ega bo‘lgan va turli tazyiqlarga uchraydigan alohida qo‘riqlanuvchi tabiiy hududlarda ekologik turizmni rivojlantirishning odatda, ikki modelini xalqaro ekspertlar taklif qiladi. Bular: “A” modeli-nazorat qilinmaydigan tabiat turizmi, “V” modeli-kichik ko‘lamli ekoturizm. “A” tipidagi rivojlanish modelida “V” tipidagi modeldagiga nisbatan ko‘proq tabiiy turli-tumanlik va hammaboplik ko‘zda tutiladi. Bundan tashqari, birinchi model turistik marshrutlarni tashkil qiluvchilar uchun ko‘proq daromad keltiradi. Lekin bunda shuni hisobga olish kerakki, bu amalda nazorat qilinmaydigan turizm joyning ekologiyasiga ancha salbiy ta’sir ko‘rsatadi, mahalliy aholining turmush tarzi va urf-odatlarini o‘zgartiradi. “V” tipidagi model biologik turlarning saqlanishi va ularga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi tufayli bu model afzalroq hisoblanadi. Lekin u ham turoperatorlar va mahalliy aholi uchun uncha katta daromad keltirmaydi. Fikrimizcha, iqtisodiy rivojlanmagan mamlakatlar, shu jumladan, O‘zbekiston uchun ham bu model afzalroq.

II-bob. O’zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari va istiqbollari 2.1. O’zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish strategiyasi va uning asosiy yo’nalishlari Respublikamiz xalqaro turizm sohasidagi imkoniyatlarining kattaligi bilan qo‘shni mamlakatlardan tubdan farq qiladi. O‘zbekistonning geografik o‘rni nihoyatda qulay, ajoyib tabiiy - iqlim sharoitiga egaligi insoniyat madaniy taraqqiyotida ham katta o‘rin tutadi. O‘zbekiston nodir tarixiy arxitektura yodgorliklariga, shirin-shakar mevalar, xilma-xil taomlar, ajoyib milliy an’ana, urfodatga ega, halqi esa mehmondo‘st. Bularning barchasi chet ellik turistlar e’tiborini tortadi va turistik sayohatlarga chiqishga undaydi. Xalqaro turizmni rivojlantirishda O‘zbekistondagi iqtisodiy barqarorlik ham muhim o‘rin tutadi. Ta’kidlash joizki 2014 yilda 1mln.ga yaqin ish o'rinlari tashkil etildi, shundan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida 480 mingdan ortiq, ularning 60 foizi qishloq joylarda yartilgan. Jumladan, xizmat ko‘rsatish sohasining tarkibiy qismi bo‘lgan turizm tarmog‘ini rivojlantirishga e’tibor ko‘payib bormoqda. O‘zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish har jihatdan muvofiqlashtirilgan kompleks yondashuvni talab qiladi. Bu ishga aloqador barcha manfaatli tamonlarni jalb qilish lozim. Shundangina ekoturizmni rivojlantirish jarayonida yuz berishi mumkin bo‘lgan xatoliklarning oldi olinadi va salbiy oqibatlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Ayniqsa, asosiy faoliyati turizm bo‘lgan, mahalliy uyushmaga alohida e’tibor berish lozim. Shuni ta’kidlash lozimki, mahalliy uyushmaga asoslangan ekoturizmni yo‘lga qo‘yish hali O‘zbekiston sharoitida to‘liq sinalmagan, mahalliy jamoa va tashkilotlar jalb qilingan yangi tuzim hisoblanadi. Hozirga mahalliy uyushmani qo‘llab-quvvatlash uchun maxsus kredit sxemalari ham mavjud emas. Turarjoylarni mablag‘ bilan ta’minlash mahalliy hokimiyat organlari orqali amalga oshiriladi. Chotqol vohasida va ekoturistik rayonlarda investitsiyalar borasida muayyan qiyinchiliklarga duch kelinmoqda, chunki, moliyaviy foyda istiqboldagina kela boshlashi mumkin. Mahalliy uyushmani rivojlantirish davlat

vajamiyat tomonidan qo‘llabquvvatlanishi zarur. Bu masala, ayniqsa, yerdan foydalanish, soliqqa tortish, xo‘jalik faoliyatlarini litsenziyalash va ro‘yxatga olish, chegara muammolarini hal qilishga tegishli. Amaldagi qonunchilikdan kelib chiqqan holda ekoturizmni rivojlantirishning bir necha ko‘rinishni taklif qilish mumkin: - ekologik turizmni rivojlantirish va qo‘llab-quvatlash markazini tuzish (alohida qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar, manzillar, ekoturistik rayonlar turizmi to‘g‘risida qonunlar yaratish va h.k); - ekologik turizm infratuzilmasini yaratish (erkin turistik hududlar, turistik ob’ektlarni barpo qilishga jalb etilayotgan chet el investitsiyalarini kafolatlash, turizmda shaxsiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risidagi qonunlarni yaratishva h.k). O‘zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar mavjud. Jozibali tog‘lar va daryolar, go‘zal manzarali landshaftlar, an’anaviy turmush tarzi, tarixiy-diniy markazlar ekologik turizm uchun eng zarur omillardir. O‘zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish respublikadagi barqaror turizm taraqqiyoti strategiyasining uzviy qismiga aylanishi lozim. Shuni ta’kidlash joizki, sarguzashtli joylar hozircha ekoturistlar uchun unchalik jozibali emas. Shuning uchun asosiy e’tiborni turizmning tabiiy go‘zallikdan baxra olish imkonini beruvchi shakliga qaratish lozim. Ehtimol, ma’lum muddatgacha xalqaro (g‘arb) turizm O‘zbekiston ekoturizmi uchun jozibasiz bo‘lishi mumkin. Lekin yaqin kelajakda ekoturizm uchun salohiyatli uchta hudud (Chimyon, Xumson va Burchmulla)ning katta sanoat shaharlariga (Toshkent viloyati) yaqinligi ularning bu boradagi imkoniyatini oshiradi. Agar chegara muammosi, ya’ni, chegarani kesib o‘tish masalasi soddalashtirilsa, O‘zbekistonga yaqin joylashgan respublikalar - Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Rossiya va Ukrainadan bu hududlarga turistlar oqimi kuchayadi va O‘zbekiston barqaror rivojlanish yo‘liga o‘tadi. Biroq, bu hududlarning shahar markazlariga yaqinligi turistlar tabiatdan noto‘g‘ri foydalanishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ba’zi joylarga borish qat’iy

nazorat ostiga olinishi va hatto, taqiqlab qo‘yilishi lozim. Hududlardagi ekoturizmning rivojlanish xolatiga ta’sir ko‘rsatadigan eng muhim omillarni ana shu nuqtai nazardan kelib chiqqan holda ko‘rib chiqish zorur. Transport xizmatlarini yaxshilash va chegara hududlari borasida quydagi tadbirlarni taklif qilish mumkin: 1. Kutib olish va tashishga doir xizmatlar. Jamoat transportida keluvchi turistlar uchun kutib olish, tashishga doir xizmatlar Chimyon-Beldorsoy, Xumson-Oqtosh va Burchmulla-Nanay hududlari yo‘nalishi uchun Toshkent va G‘azalkentda tashkil qilinishi mumkin. Tashish xizmatlarini mahalliy uyushma guruhlari yoki shaxsiy taksi haydovchilari ko‘rsatadi. 2. Chegarani kesib o‘tish. G‘arbiy Tyan-Shan hududiga tashrif buyuradigan turistlarning chegarani kesib o‘tishi bilan bog‘liq muammolarni hal qilish uchun quyidagilarni bajarish juda muhim: Transchegara biosfera rezervatini yaratish to‘g‘risidagi bitimga tegishli ishlarni davom ettirish, O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston orasida transchegara turizmni rivojlantirishga imkon beradigan tadbirlar, ya’ni, chegarani kesib o‘tish uchun eski nuqtalarni tiklash yoki yangilarini ochish tadbirlarini bajarish lozim. 3. Kirish cheklangan hududlarni kesib o‘tish. Turistlarning harakatlanishi tartibini huquqi tartibot va xavfsizlik organlari bilan kelishib olish, ular bo‘lishi mumkin bo‘lgan joylar va taqiqlangan hududlar chegarasini belgilash zurur. Manfaatdor turistik firmalar va mahalliy shaxslar bilan uzviy hamkorlikda hududdagi qiziqarli joylar (madaniyat ob’ektlari, tabiat, landshaft) ni hisobga olgan holda marshrutlar va turlarni aniqlash va harakat sxemasini ishlab chiqish lozim. Mahaliy uyushma guruhlari bilan uzviy hamkorlikda hozirgacha bir nechta marshrutlar aniqlangan. Mavjud marshrutlarni takomillashtirish va yangilarini yaratish uchun quyidagi tadbirlar taklif qilinadi: 1. Turistik yo‘nalishni ishlab chiqish. Ugam-Chotqol tabiiy bog‘i va Chotqol vohasi hududida tarixiy so‘qmoqlar bo‘yicha hamda turistlar va turoperatorlarning qiziqishlarini hisobga olib, mavjud va bo‘lajak marshrutlarni aniqlash.

Marshrutlarning bayonini va zarur bo‘lsa, belgilarni (masalan, ko‘priklar, ko‘rsatkich shitlari, so‘qmoqlar ochish va mavjudlarini tiklash) qog‘ozga tushirish. Marshrutlarning boshlanishi mahalliy uyushmadagi uchta qishloq, Ugam-Chotqol tabiiy bog‘idagi qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar, marshrutlar esa yarim kunlik, bir kunlik va bir necha kunlik bo‘lishi mumkin. Ularning turlari-piyoda sayohatlar, ot bilan qilinadigan turlar. Ekoturizmning turli qismlarini bir-biriga bog‘lovchi davlatlararo marshrutlar ham ishlab chiqilishi mumkin. Bular O‘zbekiston doirasida: • O‘zbekiston-Qirg‘iziston; • O‘zbekiston- Qozog‘iston; • Ugam-Chotqol tabiiy bog‘i, Nurota-Qizilqum biorezervati; • Toshkent viloyati-O‘zbekistoning boshqa hududlari. Qirg‘iziston doirasida: • Talos (Qora-Bura) -Chotqol vohasi; • Chotqol vohasi-Sari Chelak; • Jalolobod viloyati doirasidagi diniy turizm (muqqadas joy bilan bog‘lovchi marshrutlar). Uch respublika orasidagi transchegara marshrutlariga muqobil marshrut aniqlanishi lozim. Bu muammolarning hal etilishi chegarani kesib o‘tish bilan bog‘liq muammolar qanday hal qilinishiga bog‘liq. 2. Turlarni ishlab chiqish va harakatlanish. Qirg‘iziston va Qozog‘iston mahalliy uyushma tarmoqlari va turoperatorlar bilan hamkorlikda tanlab olingan marshrutlarga asoslangan turlarni o‘z ichiga olgan marshrutlar paketlarini ishlab chiqish, o‘sha tarmoqlar orqali maqolalar e’lon qilish va reklamalar berish. Turistik xizmat ko‘rsatishga doir professional sektor turizmni rivojlantirish borasidagi dastlabki qadam bo‘ladi. Hozirgi vaqtda ekoturizmni rivojlantirish uchun ajratib olingan yerlar doirasida professionallik ko‘nikmalari, ya’ni, turistlarni joylashtirish, gidlarni tayyorlash, otda sayr qildirish xizmatlarini tashkil qilish, turistlarni ovqatlantirish, ularga transport xizmati ko‘rsatishga doir ko‘nikmalar

juda past darajada. Xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarni yaxshilab tanlash, ularni o‘qitib-o‘rgatishni tashkil qilish juda muhim. Lekin, bu borada hozircha sifat standarti va o‘qitish hajmi jihatdan turistik bozor sig‘dira oladigan ko‘lamda ishlar amalga oshirilgani yo‘q. Shuning uchun keyinchalik afsuslanib qolmaslik va investitsiyani noto‘g‘ri yo‘naltirmaslik maqsadida, mahalliy uyushmani rivojlantirish dasturi marketing strategiyasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lishi, ya’ni, xizmatlar provayderlar sektorini jalb qilish zarur. Turistlarni joylashtirish bo‘yicha ba’zi xizmatlar Ugam-Chotqol tabiiy bog‘ida amalga oshirilmoqda. Joylashtirishga doir ba’zi xizmat turlarini rivojlantirish va professionallik darajasiga ko‘tarish zaruriyati mavjud (masalan, qishloqlarda mehmonxona, uylarda xizmat turlarini ko‘paytirish, turistlarni talabiga ko‘ra, tabiat quchog‘ida mavsumiy joylashtirish va h.k). Joylashtirish xizmatlarini takomillashtirish borasida quyidagi tadbirlar taklif qilinadi: 1. Xususiy mehmonxona-uylarni ko‘paytirish. Joylarda mehmonxonalar yo‘qligini hisobga olib, xususiy mehmonxona-uylar ularga muqobil bo‘lishi, buning uchun esa ular turistlarga qulay va real shart-sharoitlar yaratishi lozim. Xususiy mehmonxona-uylar kichik investitsiyalar qo‘yish yo‘li bilan yaratilishi hamda mahalliy oilalar va uyushmalar uchun iqtisodiy ko‘mak bo‘lishi mumkin. Eng muhimi, xususiy mehmonxona-uylar bu yerda yashagan turistlar mahalliy aholi turmush tarzi va madaniyati bilan bevosita va shaxsan tanishishlariga imkon tug‘diradi. Turistlar tashrif buyuradigan har bir qishloqda 1-3 ta xususiy mehmonxona-uy tashkil qilinsa va bu yangi turistik “mahsulot” - ning sifati a’lo darajada, foyda keltiradigan va barqaror bo‘ladigan qilib tanlansa, maqsadga muvofiq bo‘lardi. Turistlar joylashtiriladigan bunday manzillar hududda turistlarni joylashtirish sektorining keyingi rivojlanishi uchun namuna bo‘lishi lozim. Quyidagi omillar xususiy mehmonxona-uylarni tanlash uchun muhim mezon bo‘lishi mumkin: - Atrof-muhit havosi toza, tinch va osoyishta bo‘lishi; - xonalar ozoda, gigenik jihatdan qulay va saranjom-sarishta bo‘lishi;

- xonadon egalari turistlar bilan mehmonnavozlik munosabatida bo‘lishlari; - xonadon egalari “nonushtani joylashtirish” biznesini yo‘lga qo‘yishlari; - bozor salohiyatining ochiqligi; - xizmatlar provayderi raqobat va sifatga bardosh berish uchun tegishli shart sharoitlarni yaratishga qodir bo‘lishi lozim. 2. Turistlarni tabiat quchog‘ida joylashtirish. Toki, ekoturizm rivojlanishning boshlang‘ich bosqichini boshidan kechirar ekan, turistlarni tabiat quchog‘ida joylashtirish masalasi hal qilinishi lozim. Buning uchun har bir vaziyatdagi ahvoldan kelib chiqqan holda, masalan, joylardagi cho‘ponlar yoki qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar boshqaruvchilari bilan kelishib ish yuritish lozim. Shuning uchun tavsiya qilinayotgan marshrutdagi mavjud yarim muvaqqat o‘tovli lagerlar va boshqa joylashtirish shakllari (masalan, lagerlarning uylari), shuningdek, hatto, xavfsiz g‘orlar ro‘yxatini tuzish juda muhim. Turistlarni joylashtirish bilan sho‘g‘illanish uchun tanlab olingan xizmatlar provayderlari birlashtirilishi va mahalliy uyushma guruhi bilan, o‘tovlarning provayderlari esa Shepherd’s Life kontsentsiyasi bilan bog‘lanishi lozim. Ugam-Chotqol tabiiy bog‘ida turistlarni ovqat bilan ta’minlaydigan qayd qilingan va rasmiy faoliyat yuritadigan ob’ektlarning ulushi juda kam. Rasmiy ob’ektlarning ko‘pchiligi katta yo‘l yoqalarida va xususiy turar -joylar sektorida joylashgan bo‘lib, deyarli hammasi mavsumiy (bahor-yoz-erta kuz) ishlaydi. Ular asosan meva va sabzavotlar, sut mahsulotlari, issiq ovqat (go‘shtli ovqatlar, suyuq taomlar), yopilgan non, patir, mahalliy mahsulotlardan tayyorlangan chanqov bosar (kampot, sharbat) bilan savdo qiladi. Bunday ob’ektlarning xizmatlaridan avtotransport haydovchilari, turistlar, dala havlilar egalari foydalanishadi. Mahsulotlar va ovqatlarning sifatini hech qanday rasmiy tashkilot nazorat qilmaydi. Ekoturistik hududlarda turistlarni ovqatlantirish bo‘yicha quyidagilarni tavsiya qilamiz: 1. Kafe - restoran. Turizmni rivojlantirish mo‘ljallanganga har bir qishloqda turistlarning katta (15-20 kishilik) guruhiga xizmat ko‘rsatadigan xodimlari maxsus o‘qib-o‘rgatilgan hech bo‘lmasa 1 ta ovqatlanish nuqtasi bo‘lishi lozim. Bu

nuqta kafe yoki restoran yoki turistlarga xizmat ko‘rsatish mas’uliyatini zimmasiga olgan mahalliy provayderlar ishlaydigan “qo‘lbola restoran” bo‘lishi mumkin. 2. Trening. Har xil toifadagi turistlarga xizmat ko‘rsatish uchun ularning o‘ziga xos istak-xohishlarini (masalan, vegetarian taom yeyishlarini, cho‘chqa go‘shti yeyish- emasliklarini va h.k) bilish lozim. Nazarimizda, ovqatlantirish bo‘yicha xizmat ko‘rsatadigan shaxslar (mahalliy “restoranlar” sifatida xizmat ko‘rsatadigan xususiy mehmonxona-uylar egalari ham) KATOS taklif qiladigan “Xalqaro oshxona” trekingidan o‘tishi maqsadga muvofiq. Bunday o‘qitib-o‘rganish dasturining asosini an’anaviy mahalliy taomlar hamda chet el taomlarini tayyorlash sirlari bilan tanishtirish tashkil qiladi. 3. Mahalliy mahsulotlar. Mahalliy iqtisodiyotga ko‘maklashish hamda yangi va turistlarni ekologik sof taomlar bilan ta’minlash maqsadida provayderlar mahalliy taomlar turlari (masalan, sut mahsulotlari, sariyog‘, yangi yopilgan non, go‘sht va h.k) dan iloji boricha ko‘proq foydalanishlari lozim. Shu jihatdan ovqatlantirish provayderlar va taom tayyorlovchilar o‘rtasidagi hamkorlikni yaxshi yo‘lga qo‘yish lozim. Ma’lumki, taklif qilinayotgan ko‘pchillik piyoda va otli marshrutlar kuzatuvchilar hamroxligini talab qiladi. Hozircha Ugam-Chotqol tabiiy bog‘ida professional gidlar yo‘q. Chimyon-Beldorsoy hududida chet el turistlariga xizmat ko‘rsatadigan sanoqli shaxslar bor. Gidlar uchun treningdan tashqari, qo‘riqlanadigan hududlarning xodimlarini ham o‘qitib-o‘rgatish zarur. Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyoda ixtisoslashtirilgan trening va sertifikatsiya yo‘q. Gidlarni tayyorlashda asosiy e’tiborni mahalliy maktablarning o‘qituvchilariga, xususan, geografiya, tarix, biologiya, jismoniy tarbiya bo‘yicha dars beruvchi o‘qituvchilarga qaratish zarur. Butun Ugam-Chotqol tabiiy bog‘i hududida bunday nomzodlar soni kamida 30 nafarga yetadi. Ularni marshrutlarning xaritalari bilan ta’minlash, yo‘lning o‘ziga xos tomonlarini (piyoda yoki otliq, velosopedda yoki qayiqda ekanligini) hisobga olgan holda shu marshrutlardan o‘tkazib ko‘rish lozim. Ekoturizm yo‘nalishida tashrif buyurgan turistlar uchun gidlar va yo‘l boshlovchilarni tayyorlash yuzasidan quyidagi tadbirlarni taklif qilamiz.

1. Gidlarga nomzodlarni tanlash va treking o‘tkazish. Hududning o‘ziga xos jihatlarini bilish, muomala, tajriba nuqtai nazaridan gidlikka nomzodlarni tanlash. Bunday tanlovlarga, ehtimol, turoperatorni ham jalb qilish kerakdir. Chunki, ular bo‘lajak gidlar bilan hamkorlik qilishadi. Uyushmadan mahalliy qishloq gidlari va qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar hodimlari uchun treking materialini ishlab chiqish maqsadida mavjud tajribalardan foydalanish tavsiya qilinadi. Trekinglarni tajribali turoperatorlar o‘tkazishi mumkin. 2. Hudud haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan qo‘llanma. Hudud, xususan, Ugam-Chotqol tabiiy bog‘i hamda Bo‘stonliq tumani, Chotqol vohasining tarixi to‘g‘risidagi bilimlar bilan tanishish va ularni keng yoyish maqsadida gidlar va bu sohaga qiziqadigan mahalliy aholi uchun hudud haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan qo‘llanma nashr qilish lozim. 2.2. Qo’riqlanadigan tabiiy hududlarda ekologik turizmni rivojlantirish yo’llari Ekoturizm mahalliy iqtisodiyotga daromad keltirishi va tabiatni muhofoza qilishga doir tadbirlarga ko‘maklashishi lozim. Biroq, agar ekoturizm yomon boshqarilsa, atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatishi hech gap emas. Shuning uchun turistlarning ehtiyojlarini qondira oladigan va tabiatni muhofaza qilishga faol moliyaviy ulush qo‘shadigan barqaror ekoturizm shaklini rivojlantirish lozim. Ugam-Chotqol tabiiy bog‘iga ekoturistlarni ko‘proq jalb qilish uchun tabiatni muhofaza qilishning muayyan bir maqomi belgilab qo‘yilgan tabiat manzillarining asosiy sharti bo‘lib qolishi zarur. Shu munosabat bilan ayni hudud uchun qo‘riqlanadigan hududlarning ko‘lamini kengaytirish va sifatini oshirish juda muhim. G‘arbiy Tyan-Shanda rejalashtirilayotgan Transchegaraviy biosfera rezervati turizm bozorida ushbu hududni reklama qilishga o‘z hissasini qo‘shadi. Qo‘riqlanadigan hududda ekoturizmni rivojlantirish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir: 1. Qo‘riqlanadigan tabiiy hududlarda barqaror turizmni shakllantirish uchun

standartlar kiritish. Yevropark, MSOP va WWF pankparklari tayyorlagan xalqaro standartlarga asoslanib, ZTShSB Markaziy Osiyoning qo‘riqlanadigan hududlari doirasida turizmni rivojlantirish uchun standartlar va mezonlarni ishlab chiqish lozim. Standartlar qo‘riqlanadigan tabiiy hududlarning bashqaruvchilari uchun tavsiyanomalarni ham o‘z ichiga olishi lozim. 2. Hududni guruhlashtirish va tashrif buyuruvchilarni boshqarish. Qo‘riqlanadigan tabiiy manzillarni rejalashtirish, demarkatsiyalash va guruhlashtirishda turizmni rivojlantirish ehtiyojlarini hisobga olish va bunda tabiatni muhofaza qilish maqsadlariga halaqit bermaslik lozim. Qo‘riqlanadigan tabiiy hudularda quyidagilar amalga oshirilishi kerak: - turizmni rivojlantirish ehtiyojlarini baholash; - turistlarni qabul qilish salohiyatini baholash; - turizmni rivojlantirish ehtiyojlarini rivojlantirish va turistlarni qabul qilish salohiyatini hisobga olgan holda taklif qilinadigan guruhlashtirish loyihasi; - guruhlashtirish sistemasi to‘g‘risidagi bitim. Mohiyatan Ugam-Chotqol tabiiy bog‘i va Besh-orol qo‘riqxonasi faqat bir maqsadni, ya’ni, biologik xilma - xillikni saqlash maqsadini ko‘zda tutgan hudud hisoblanadi. Biroq, bu joy inson tabiatga ham ijobiy, ham salbiy ta’sir ko‘rsatadigan joy hamdir. Hududning ba’zi joylari borki, ularga kirishni butunlay cheklab qo‘yish yoki muayyan ruxsatnomali tartibni o‘rnatish lozim. Ular qo‘riqxona markaziga olib boruvchi, otda yoki piyoda sayr qilish uchun mo‘ljallangan yo‘laklar, havoskorlar va professionallar uchun bilimlarni oshirish maqsadi ko‘zlangan botanik, ornitologik, entomologik turlar bo‘lishi, chet mamlakatlarning talabgor guruhlari va yakka tadqiqotchilari qo‘riqxonaga ilmiy tadqiqotlar va o‘rganish uchun tashrif buyurishlari mumkin. 3. Qo‘riqlanadigan tabiiy hududlarga tashrif buyuruvchilarning kirishi va haq to‘lash tizimi. O‘zbekiston va Qirg‘izistondagi qo‘riqlanadigan tabiiy hududlarga kirish uchun haq to‘lash tizimi turoperatorlar va yakka tashrif buyuruvchilar uchun hozircha aniq emas. Milliy darajada haq to‘lash tizimi o‘yg‘unlashtirilishi va

aniqlashtirilishi lozim. G‘arbiy Tyan-Shandagi bo‘lg‘usi Transchegaraviy biosfera rezervati doirasida joylashgan har bir qo‘riqlanadigan tabiiy hudud bo‘yicha tashrif buyuruvchilar uchun axborot lifleti ishlab chiqishni tavsiya qilish lozim. Unda haq to‘lash tizimi bayon qilinadi. Bundan tashqari, kirish haqini qabul qiladigan qo‘riqchilar tashrif buyuruvchilarni qabul qilish tartibiga o‘rgatilishi zarur. Chotqol vohasi aholisi uchun ham kirish haqi belgilashni ko‘rib chiqish kerak. Mahalliy aholi uchun kirish haqini minimal darajada belgilagan ma’qul. Loyihaning O‘zbekiston qismini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, Chotqol qo‘riqxonasiga kirish haqi mahalliy aholi uchun bir xil ta’rif (arzonlashtirilgan), xorijliklar uchun ikkinchi ta’rifga asoslanishi maqsadga muvofiq. Turistlarni qabul qilish va menejment O‘zbekistondagi qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar xodimlari uchun nisbatan yangi vazifa. Demak shu hududlar menejerlari hamda boshqa xodimlari uchun trening mashg‘ulotlarini doimiy ravishda olib borish va ularning salohiyatini oshirish juda muhim. Xodimlarning xizmat ko‘rsatish saviyasini oshirish borasida quyidagilarni amalga oshirish kerak: - qo‘riqlanadigan hududlarning menejerlari uchun trening mashg‘ulotlari, qo‘llanma va seminarlar tashkil qilish, ZTShSB doirasida qo‘riqlanadigan hududlardagi turizm bo‘yicha xodimlarga qo‘llanma ishlab chiqish lozim. Barqaror turizmni rivojlantirishga doir taklif qilingan mezonlar va standartlarga hamda Yevropadagi mavjud qo‘llanmalarga asoslanib, qo‘llanmada quyidagi masalalar yoritilishi maqsadga muvofiq: - guruhlarga ajratish; - turistlarni qabul qilish salohiyatini baholash; - tashrif buyuruvchilarni boshqarish; - kirish haqi tizimi; - turistlarga yo‘l boshlash (hamrohlik qilish); - marshrut bo‘yicha ko‘rsatgichlar o‘rnatish; - mahalliy uyushmalar bilan hamkorlik qilish;

- xorijiy turistlar uchun tarjimani yo‘lga qo‘yilgan. Hozirgi vaqtda Ugam-Chotqol tabiiy bog‘iga va Chotqol qo‘riqxonasiga kirish unchalik qiyin emas. Shuning uchun bu borada ham moliyalashni yaxshilash, ham tashkiliy muammolarni hal qilish maqsadida tegishli tadbirlar o‘tkazish talab qilinadi. Chotqol qo‘riqxonasiga qaerdan kirish mumkinligini rasman aniqlab olish lozim. Kirish chiptalari uchun yagona va standart narxni belgilab qo‘yish kerak. Kelgusida, tashrif buyuruvchilar soni ortgan sari, tashrif buyuruvchilarning ma’muriy bino markazidan qo‘riqxona ichkarisiga borishlari uchun kichikroq avtobus yoki mashina sotib olishga investitsiya jalb qilish imkoniyatini ko‘rib chiqish lozim. Bir kunlik turlar uchun ikkala qo‘riqxona ma’muriy binosidan toki qo‘riqxona ichkarisiga olib boradigan va aniq belgilab qo‘yilgan so‘qmoqlar tizimini ishlab chiqish kerak. So‘qmoqlarning kerakli joylariga shiyponchalar qurilsa yaxshi bo‘ladi. Gidlar shu shiyponchalarda turistlarga tabiat haqida gapirib beradi, bu yerga ichimlik suvi va boshqa zarur narsalar qaerdaligini bildiruvchi ko‘rsatkichlar va belgilar o‘rnatiladi. Tashrif buyuruvchilarni zarur ma’lumotlar bilan ta’minlash va tarjima ular o‘zlarining tushinishlari va mas’uliyatni his qilishlari uchun juda muhim omil bo‘ladi. Bu esa, qo‘riqlanadigan hududlarni qo‘llab-quvvatlashga qo‘shilgan hissa hisoblanadi. Bu omillarni rivojlantirish quyidagi tadbirlar orqali amalga oshirilishi mumkin: - Axborotlar va ko‘rsatkich taxtasi. Qo‘riqlanayotgan hududning kiraverishiga axborotlar taxtasi (shchiti) o‘rnatiladi; - Tashrif buyuruvchilar uchun ahloq kodeksi. Halqaro ahloq normalari tamoyillariga va mavjud ahloq kodekslariga asoslanib, qo‘riqlanadigan hududlarga tashrif buyuruvchilar uchun Ahloq kodeksi ishlab chiqilishi lozim. Bu kodeksni turoperatorlar, qo‘riqxonalar ma’muriyati va mahalliy uyushma provayderlari orqali tarqatish mumkin; - Tashrif buyuruvchilar markazi. Besh-Orol qo‘riqxonasida tashrif buyuruvchilar uchun muzey markazi, Ugam-Chotqol tabiiy bog‘ida o‘lkashunoslik muzeyi ochish lozim;

- Ugam-Chotqol tabiiy bog‘i hamda O‘zbekistondagi uchta turistik hududning o‘ziga xosligi to‘g‘risida qo‘llanmalar chiqarish. Hududning o‘ziga xos barcha afzalliklaridan foydalanish uchun bog‘ va maskanlar tashrif buyuruvchilar uchun hududlarning tarixi yoritilgan oddiy broshyura, marshrutlar belgilangan turistik xarita, taklif qilinadigan xizmatlar, ularning narxi (kirish haqi) ko‘rsatilgan ro‘yxat va Ahloq kodeksi bilan ta’minlanishi lozim. Broshyurani o‘zbek, rus va ingiliz tillarida chiqarish mumkin. Hozirgi vaqtgacha Chotqol vodiysiga tashrif buyurgan turistlar soni unchalik ko‘p emas. Keyingi yillarda Ugam-Chotqol tabiiy bog‘iga keluvchi turistlar soni ancha ko‘payadi (lekin har qaysi manzilda har xil bo‘ldi). Ekoturizmning imkoniyatlari maqsadli turistik bozorlarga ma’lum. Biroq, yakka turistlar uchun ham, turoperatorlar uchun ham keng ko‘lamli ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan axborotnomalar yo‘q, ayrim turistik kompaniyalargina o‘z tadbirlarini o‘tkazishadi, xolos. Mahalliy uyushma doirasidagi turizm birgalikdagi reklama kompaniyasiga muhtoj. Lekin turistik loyihalarning provayderlari, bog‘ menejmenti yoki mahalliy hokimiyat turistik bozor uchun o‘z strategiyalarini yaratishlari va o‘zlarining reklama materiallarini ishlab chiqishlariga imkon berilsa, yaxshi bo‘lardi. Ommaviy talab sharoitida bular ham o‘z natijasini berishi mumkin. Internet ekoturizm bo‘yicha zarur ma’lumotlar to‘plangan eng muhim axborot vositasiga aylanib bormoqda. Internetda uchta hudud bo‘yicha ekoturizmga bag‘ishlangan sahifalar, yaratish muhim ahamiyatga ega. Shu bois o‘rganilayotgan uchta hudud - Xumson, Chimyon, Burchmulla Internet orqali reklama qilinadigan bo‘lsa, uning sahifalarida quyidagi ma’lumotlar bo‘lishi lozim: - qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar to‘g‘risida; - hududning madaniyati va tarixi to‘g‘risida; - ayni hudud doirasida transport (tashish) variantlar to‘g‘risidagi; - uyushma mahalliy guruhlari va turoperatorlar taklif qilayotgan turlar va paketlar to‘g‘risida; - joyning xaritasi;

- mumkin bo‘lgan marshrutlar; - mahalliy xizmatlar provayderlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar; Bu masala IREX ning tashkiliy yordamida “Rabat Malik” sayohatchilar assotsiatsiyasi tomonidan qisman bajarilgan. Ushbu vebportallar: http ;//humsan.freenet.uz, http ;//chimgan.freenet.uz, http;//brichmulla.freenet.uz veportallarda uchta hudud - Xumson, Chimyon va Burchmulla hududlari to‘g‘risidagi qisqacha axborotlar qo‘yilgan. Chimyon-Beldorsoy hududining xizmatlar provayderini xususiy sayyohlik uyushmasi milliy yo‘l ko‘rsatkichiga kiritish: - xususiy sayyohlik uyushmasi milliy va hududiy axborot markazlari orqali reklama qilish; - ZTSh/SWOTning turistik mahsulotlarini mahalliy uyushma milliy kitobiga kiritish; - Chotqol xizmatlar provayderlarini KATOS milliy yo‘l ko‘rsatkichiga kiritish; - Chotqol xizmatlar provayderlarini KATOS internet sahifasiga kiritish; - tegishli hududlarni Toshkentdagi 21 ta milliy sheriklik turoperatorlari orqali reklama qilish ( www.cbtkurgyzstan.kg ); - sayohatchilar uchun xalqaro yo‘l ko‘rsatkichlar (trevel servayvl kit, Odissey yo‘l ko‘rsatkichi Kadogunbuk va h.k); - ZTSh xizmat provayderlarining bronlash tizimida ishtirok etishi (O‘zbekiston turoperatorlari bilan hamkorlikda). Tabiatni muhofaza qilish maqsadidagi yerlar jumlasiga davlat qo‘riqxonalari yerlari, milliy va dendrologik bog‘lar, botanika bog‘lari, buyurtmaxonalar (ovchilik buyurtmaxonalaridan tashqari) yerlari kiradi. Ularda muhofaza maqsadlaridan boshqa ishlar taqiqlanadi. Sog‘lomlashtirish maqsadidagi yerlarga tabiiy davolash xususiyatlariga ega bo‘lgan, profilaktika va davolash ishlarini tashkil qilish uchun qulay, muayyan muassasalar va tashkilotlarga doimiy foydalanish uchun berilgan yerlar kiradi. Rekreatsion maqsaddagi yerlar aholining ommaviy dam olish va turizm uchun muassasalar va tashkilotlarga biriktirib

qo‘yilgan yerlardan iborat. Qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar (ba’zi hollardan tashqari) fuqarolar uchun umumiy kirish mumkin bo‘lgan joylar hisoblanadi. Kirish yoki tashrif buyurish mumkinligi darajasi bog‘ning yoki uning ayrim hududlari, qismlari, ob’ektlarining belgilangan maqomiga to‘g‘ri mutanosib bo‘ladi. Biorezervatni tashkil qilishda belgilab qo‘yilgan umumiy tartibdan tashqari, noyob va yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan o‘simliklar va hayvonlar turlarini, ular o‘sadigan va yashaydigan muhitni muhofaza qilish maqsadida hududlarning ayrim yerlariga fuqarolar kirishi cheklangan bo‘lishi yoki tegishli davlat organlari, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan taqiqlab qo‘yilishi mumkin. Ekoturizm yordamida sezilarli daromad ko‘rish uchun mahalliy hokimiyat organlarida mulkdorlik tuyg‘usini rivojlantirish lozim. Shuning uchun ularni barcha muhim masalalarni hal qilishga jalb qilish kerak yoki bu masalalarni ularning o‘zlari hal qilishlari lozim. Biroq, turizmni rivojlantirishga doir muhim masalalarni hal qilish yoki turistik kompaniyani aniq boshqarish to‘g‘risida gap ketganda, hozir rivojlantirish va hamkorlikka doir tashkilotlarda keng tarqalgan aloqadorlik tamoyilini amalga oshirishda har gal turizmda professional mahorat zarurligi tufayli muayyan cheklashlarga duch kelinadi. Bunda butun “sir-asror” shundaki, bir tomondan, professional konsaltingni o‘qitib- o‘rgatish, moliyaviy subsidiyani optimal joriy qilish, ikkinchi tomondan, shaxsiy tashabbus aloqadorlik hissini uyg‘otish va joylarda xizmatlar ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yish uchun bu aytilganlarni yaxlit holda uyg‘unlashtirish lozim. Ko‘pchilik ishtirokchilarning kuchlarini birlashtirib amalga oshiriladigan turistik loyihalar joylardagi yakka- yakka tashabbuslardan ustun qo‘yilishi zarur, shundagina maksimal ijtimoiy samara beradigan daromad darajasiga erishiladi. Biroq, samaradorlikni oshirish maqsadida qishloq ma’muriy organining sezilarli qo‘llab-quvvatlashiga suyana oladigan kichik-kichik operativ guruhlarni ham tuzish lozim. Ularni bir-birlariga qarama-qarshi qo‘ymaslik lozim. Bundan tashqari, turizmdan tushadigan daromadning ma’lum bir ulushini qishloqdagi o‘zini-o‘zi boshqarish organlari

hisobiga ham o‘tkazish maqsadga muvofiq, chunki, mahalliy aholi ham ayrim turistik xizmatlarni ko‘rsatishi lozim. Mahalliy tashabbuslar hududiy assotsiyasini tuzish ham zarur. uning doirasida turistik bozorga olib chiqish va ijtimoiy manfaatlarni ilgari surishga qaratilgan qo‘shma dasturlarni amalga oshirish mumkin. O‘zbekiston xududining muhofaza etilayotgan tabiiy hududlar tarkibida 2164 km 2 maydonni tashkil etgan 9 ta davlat qo‘riqxonasi, 6061 km.kv maydonni tashkil etgan 2 ta milliy bog‘ va noyob turlari kiruvsi xayvonlarni ko‘paytirish Respublika markazi ("Jayron", Ekomarkazi), 12186 km2 maydoni tashkil etgan 11ta davlat buyurtmaxonalari mavjud 2.2.1-jadval O’zbekiston Respublikasi muhofaza etiladigan tabiiy hududlari ro’yxati № Toifa Muhofaza maskani Maydoni, ga Tashkil etilgan yil I II III IV V Davlat qo'riqxonalari 175536 1 Baday to'qay Amudaryo pasttekisliklari to'qay ekotizimlari 6462 1971 2 Hisor Hisor tizmasi tog' 80986 1983 3 Zomin Turkiston tizmasi tog' ekotizimlari 21735 1959 4 Zarafshon Zarafshon daryosi o'rta oqimi to' qay ekotizmari 2352 1875 5 Qizilqum Amudaryoo ' rtaoqimivaqo ' shn isahrolarto ' qayekotizimlari 10311 1971 6 Nurota Nurota tizmasi tog' 21137 1975 7 Surxon Qo ' hitongtizmasitog ' ekotizmlarivaAmudaryoo ' rtao qimito ' qayekotizimlari 26895 1987 8 Kitob Noyob geologik kon 3938 1979 9 Ugom-Chotqol davlat tabiat milliy bog'i G'arbiy Tyanshon ekotizimi 57590 1990 10 Xalq bog'i (Zomin) Turkiston tizmasi ekotizimi 24110 1977 Davlat tabiat yodgorliklari 3058 1 Yozyovon sahrosi Noyob tabiiy qum massivi 1962 1994 2 Mingbuloq tumani tabiat yodgorliklari O' simlik va hayvonot dunyosi 1000 1991 3 Chust tumani tabiat yodgorliklari O' simlik va hayvonot dunyosi 96 1990 Manba: Jizzax viloyati hokimligi rasmiy veb sahifasi

2.2.2-jadval Alohida tabiiy ob'ektlar va komplekslarni saqlash, ko'paytirish va tiklash uchun hududlar № Toifa Muhofaza maskani Maydoni, ga Tashkil etilgan yil I II III IV V Buyurtmaxonalar 1503206 1 Oqtog' Noyob va yo'qolib borayotgan hayvon va o'simliklar 15400 1997 2 Dengizko'l Hayvonot va o' simliklar olami 50000 1990 3 Karnabcho'l Hayvonot va o' simliklar olami 40000 1992 4 Koraqir Hayvonot va o' simliklar olami 30000 1992 5 Qo'shrfbot Hayvonot va o' simliklar olami 16300 1992 6 Muborak Noyob va yo'qolib borayotgan sut emizuvchilar va qushlar 264469 1997 7 Sarmish Hayvonot va o' simliklar olami 5000 1997 8 Sayg'ochi Yovvoyi hayvonlar 1000000 1997 9 Sechanko'l Baliqlar 7037 1998 10 Sudoche Yovvoyi hayvonlar 50000 1991 11 Xubara Tuvaloq va uning yashash joylari 25000 1998 Manba: www.profkur.uz sahifasidan olingan ma’lumotlar asosida muallif tomonidan tayyorlangan Muhofaza etiladigan tabiiy xududlarning umumiy maydoni 20520 km2, yoki O‘zbekiston xududining 5,2 % ini tashkil etadi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Markaziy Osiyoning o‘rtasida ekoturizmning rivojlanishi uchun qulay transport - geografik arealda joylashgan, rivojlangan turli xildagi trasport hamda transport kommunikatsiya aloqa yo‘llari bilan bog‘langan bo‘lib, o‘zining xalqaro turizm salohiyati bo‘yicha jahonda oldingi o‘rinlarni egallaydi. Yuqorida qayd etilgan turistik ko‘rsatkichlar Vatanimizda ekoturizm imkoniyatlari nihoyatda katta hamda salohiyati bo‘yicha dunyo ekoturizm industriyasida yuqori o‘rinlarni egallasada, lekin amalda O‘zbekiston bu salohiyat va imkoniyatlardan to‘la-to‘kis foydalanish uchun chora va tadbirlar yetarli darajada amalga oshirilgan emas.

III-bob. O`zbekistonda ekoturistik kalatogini yaratish va uni xalqaro bozorga taqdim etish chora-tadbirlari(Buxoro viloyati misolida) 3.1.O’zbekiston mintaqalarida ekologik turizm rivojlanish istiqbollari Ma'lumki, dunyo mаmlаkаtlаrining ko'pchiligi turizm sоhаsini rivоjlаntirish bilan o'z milliy iqtisоdiyotini taraqqiy ettirmоqda. Hоzirgi kunda, turizm dunyo bo'yicha eng ko'p darоmad kеltiradigan sоhalardan biriga aylangan. Bundan tashqari, turizm mamlakatlar va millatlar o'rtasidagi o'zaro ijtimоiy-iqtisоdiy va madaniy munоsabatlarni yanada barqarorlashtirishning eng muhim hal qiluvchi оmillaridan biri hisоblanadi. Mamlakatimiz turizm sоhasida yеtarlicha darajada va har qanday xоrijiy mamlakatlardan qоlishmaydigan imkоniyatlarga egaligi bu bоrada ko'plab muvaffaqiyatlarga erishishimizni ta'minlоvchi asоsiy manba hisоblanadi. Ana shularni hisоbga оlgan hоlda, mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridan tо hоzirga qadar zamоn talablariga javоb bеradigan turizm infratuzilmasini tarkib tоptirish va rivojlantirish borasida amalga oshirib kelinayotgan islohotlar o'zining ijobiy natijalarini berib kelmoqda. Mustaqil o'lkamizning jahon hamjamiyatida keng miqyosda e'tirof etilishi, dunyoning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlari bilan o'zaro do' stona munosabatlarning yanada barqarorlashib borishi, tashrif buyurayotgan turistlar oqimining yil sayin ortib borishi, yurtimizda mavjud yangidan-yangi turizm imkoniyatlarining kashf etilayotganligi va boshqa shu kabi o'zgarishlar fikrimizning yaqqol dalili bo'la oladi. Jahon Sayohat va Turizm Kengashi (BSTK) ning Sayohat va Turizmning O'zbekistonga iqtisodiy va ijtimoiy ta'siri to'g'risida tayyorlagan ma'lumotiga qarasak, 2015 yilda Turizmning YalM dagi ulushi 3,2%(5,490 mlrd so'm)ni tashkil etgan. Ish bilan bandlik darajasiga qaraydigan bo'lsak 2015 yilda Sayohat va Turizmning O'zbekistonga iqtisodiy va ijtimoiy ta'siri orqali umumiy bandlik nisbatida 2,8%ni tashkil etdi (439500 ish o'rni).

Ushbu raqamlar Turizm-turli xil faoliyat va xizmatlarning murakkab majmui ekanligini isbotlab beradi. Ular hududiy va global darajadagi son- sanoqsiz o'zaro aloqalar bilan uyg'unlashib ketadi. Bu aloqalar boshqa ko'plab iqtisodiy va ijtimoiy sohalarni qamrab oladi. Turizm yordamida muayyan foyda, eng avvalo, iqtisodiy foyda ko'rishga qaratilgan strategiya ekologik va ijtimoiy maqsadlarga erishish uchun bozor mexanizmlaridan foydalanishni ko'zda tutadi. Ana shu jihatdan ekoturizmning asosiy mohiyati, ya'ni birinchi navbatda xususiy firmalardan foydalanish ko'zda tutiladi. Uning asosiy maqsadi va ayni paytda faoliyat yuritish shartlari raqobatbardoshlikni va iqtisodiy manfaatdorlikni ta'minlashdan iborat. Demak, turistik biznes bilan shug'ullanishni istaydigan davlat organlari, qo'riqxona hududlari ma'muriyati, ilmiy jamiyatlar va agrar hududlardagi loyiha ishtirokchilari bundan xabardor bo'lishlari shart. Xalqaro loyihalarning tajribasi shuni ko'rsatadiki, xo'jalik faoliyatlari avvalo tabiiy boyliklardan foydalanishni me'yorga solishdan iborat bo'lgan qo'riqxona hududlari ma'muriyati va tabiatni qo'riqlash bo'yicha mutaxassislar bunday yondoshuvga ya'ni tijoratlashuvga ko'nikib qolmasliklari kerak. Daromad olish va shu yo'l bilan aholi turmush darajasini yaxshilashga urinish agrar hududlarni rivojlantirish loyihalarida iqtisodiy foyda nuqtai nazaridangina yondoshish hollari ko'proq uchramoqda. Loyihalarda asosiy e'tibor tirikchilik vositalari bilan ta'minlashga shuningdek, mahalliy bozorlarga xizmat ko'rsatishga qaratiladi. Agar shu nuqtai nazardan yondoshilsa faqat ekoturizm butunlay boshqa istiqbolni ko'zda tutadi. Ana shu faoliyat bo'yicha rivojlanayotgan mamlakatlarning ko'pchilik agrar hududlarida hech qanday xususiy barqaror model mavjud emas. Shu bilan birga ularning hali shakllanish bosqichida ekanliklarini ham hisobga olish lozim. Bunda mamlakatning o'ziga xos tomonlarini iqlimi, tabiati, resurslari, milliy mentaliteti, moddiy bazasi, qonunlarini ham ko'zda tutish zarur. Turizmga, uning tashkiliy shakli qanday bo'lishidan qat'iy nazar

iqtisodiy tizim sifatida qarash lozim.

Turistning xohishidan va bor imkoniyat-tabiiy muhit, diqqatga sazavor ob'ektlar, iqtisodiy muhitdan kelib chiqib, firmalar turistik mahsulotlar ro'yxatini ishlab chiqadi va bozorlarga taklif etadi. Davlat esa soliq va bojxona siyosati, kreditlar va grantlar, mutaxassislar tayyorlash, investisiya orqali ularni rag'batlantirib boradi. Chunki hukumat turizmga iqtisodiyotning muhim sohalaridan biri, soliqlar orqali byudjetga mablag' tushiradigan va ish bilan bandlikni, xalqaro munosabatlarni yaxshilaydigan yo'nalishlardan biri sifatida qaraydi. Ekologik b о shqa о millar bilan bir qatorda turizm s о hasining muhim о millari jumlasiga kiradi Ek о turizmni riv о jlantirishda mahalliy xalq yoki bir о n bir muayyan manfaatd о r guruhning o'zaro hamkorligi maqsadga muvofiq ( о ptimal) nisbatda bo'lishi lozim. Shu nuqtai nazardan, eng avvalo, iqtis о diy va ijtim о iy ishtirokni yoki hamk о rlikni farqlab о lish k е rak. Siyosiy ishtir о k yoki hamk о rlik d е ganda turizmni riv о jlantirish s о hasida, ek о l о gik turizm bo'yicha qo'riqx о na hududlariga d о ir xalqaro (qo'shma) qar о rlar qabul qilishda ishtirok etish tushuniladi. Shu maqsadda qo'riqx о na hududlarining mahalliy maslahat k е ngashlari, ek о turizmni riv о jlantirish hay'atlarini tuzish va ularning fa о liyatini j о nlantirish l о zim. Iqtis о diy ishtirok d е ganda ek о turizmdan iqtis о diy samara о lishda qatnashish tushuniladi. Bu mahalliy atoli turistik biznеsda mustaqil qatnashishi shart dеgani emas. Iqtisоdiy ishtirоk bоshqacha tarzda amalga оshirilishi ham mumkin. Masalan, tabiatdan bahramand bo'lganlik yoki tommunal оb'еktlardan fоydalanganlik uchun kоmpеnsasiya sifatida qo'riqxоna hududi ma'muriyati hisоbiga ekоturizmdan tushgan darоmaddan ulush o'tkazib turish, foydalanish huquqini mahalliy bоshqaruv оrganlaridan chеt el turistik kоmpaniyalariga оlib bеrish yoki ijaraga bеrish, оziq- оvqat mahsulоtlari, qurilish matеriallari, hunarmandchilik buyumlari bilan ta'minlash, mustaqil tadbirkоrlik faоliyatida qatnashish, prоfеssiоnal turistik kоmpaniyalari bilan haшkоrlikda qo'shma ^i^nlar tuzish va bоshqalar nazarda tutiladi.

O'zbеkistоnga turistik yoki xususiy yo'nalish bo'yicha tashrif buyuruvchi shaxslarni kamida 10% o'z sayyohatlarining ekоlоgik jihatlari bilan qiziqadi: ular yoki tabiiy hududlar (bog`lar, tog'lar, o'rmоnlar, ko'llar) ga tashrif buyurishadi, yo bo'lmasa, yaqinroq qishfoq jоylarga bir kunlik ekskursiya qilishadi. Ularning kamida 60 % aralash turga ehtiyoj sеzishadi, xususan, etrngrafiya bilan etofogiyaga qiziqishadi. Natijada tashkiliy turistlar etofogik turlarga “ixtisоslashishmоqda”. Shunday qilib turizmning yangi shakli-ekоlоgik turizm shakllanmоqda. Ekоlоgik turizmning umumiy turizm bоzоridagi aniq o'rnini ko'rastish qiyin, albatta. Ko'pincha uni bоshqa turistik xizmat turlaridan ajratish qiyin. Ье ^ turizmdagi bu yangi yo'nalish hissasining hali juda pastligi aniq. Bu sоhaning nisbatan kam o'rganilganligi va istiqbоlli ekanligi uni nazariy ilmiy tahlil etishning dоlzarbligini ko' rsatadi. Xulosa qilib aytganda ekologik turizm daromad kеltirishi, bandlikni yaxshilash va shu yo'llar bilan mahalliy ahоlining turmush darajasini yaxshilashdan tashqari tabiatni muhofaza qilish maqsadlarini ham e'tiborga olish lоzim. Ekоlоgik turizmga ta' sir etadigan quyidagi ошШат 1 hisоbga оlish maqsadga muvоfiqdir. Ekоlоgik tоza yuvish vоsitalaridan fоydalanish, suv va eorgiyani tеjash, ichki tartibning mahalliy strukturaga mоsligini ta' minlash, ekоlоgik toza qurilish matеrillarini qo' llash, maishiy, mahalliy mahsufotlar bilan bеvоsita ta' minlash, chiqindilarni kamaytirish orqali qo'llash, mavsumiy оziq-оvqat mahsulоtlarini kоnsеrvasiyalash va ikkilamchi ishlatish, biоlоgik usullarda еtishtirilgan оziq-оvqat mahsulоtlarini ko'paytirish, ekоlоgik mоslashgan takliflar bеrish, muhоfazadagi o'simliklar va xayvоnlami ko'rsatish, bilim va estеtik jihatdan qiziqarli tabiat manzaralarini taklif qilish, mеhmоnlar uchun tabiatni mutofaza qilish musоbaqalarini o'tkazish lоzim. Bundan tashqari mehmonxona, kemping va sport inshootlarini loyihalashda ekologik omillar ta'sirini hisobga olish, velosipedlar va ot- ulov

ijarasini tashkil etish, golf maydoni va boshqa sport ob'ektlari qurishda landshaftlarni asrash, qirg'oq maydonini muhofaza qilish, me'morchilikni turar joy manziliga moslash, ko'kalamzorlashtirish va obodonlashtirish, chekka joylarda avtobekatlar qurish, shahardan tashqari jamoat transporti yo'llarini qurish va ta'mirlashni rejalashtirishda ekologiyani hisobga olish va boshqalarni ham nazardan chetda qoldirish mumkin emas. 3.2. Buxoro viloyatining imkoniyatlarini ochib beruvchi yangi marshrutlar Dunyo mamlakatlarining iqtisodiy potentsiali nafaqat sanoat korxonalarining soni, uning maxsuloti bilan balki mamlakatning tabiati, dam olish maskanlari, tarixiy arxitektura obidalarining xolati bilan bog’liqligi so’nggi yillarda sezila boshladi. Bu esa xalq xo’jaligi tarkibida eng jadal suratlarda rivojlanib borayotgan turizm soxasining tarkibiy qismidir. Shundan bo’lsa kerak, so’nggi yillarda Butunjaxon turizmga a'zo bo’layotgan kishilar soni oldingi yillarda salkam 10%ga ortganligi, yoki 2014 yilda turistik xarakatlarga 760 mln kishini birlashtirganligi ma'lum. Bizga ma'lumki 2012 yilda Yooxannsburg shaxrida bo’lib o’tgan Barqaraor rivojlanish Butunjaxon Sammitida qabul qilingan muhim xalqaro xujjatlardan biri “Barqaror rivojlanish Butunjaxon Sammiti qarorlarini bajarish rejasi”ning 4-bo’limi 24-26 moddalarida milliy davlat chegarasida va uning tashqarisida atrof-muhitni turizm orqali muxofaza qilish masalasi ko’tarildi. Yoki “Xalqaro turizm yili”, “Xalqaro madaniy meros yili” yiliga bag’ishlangan anjuman va uchrashuvlar, Kvebek deklaratsiyasi va Butunjaxon turizm tashkilotining “Global turizm etikasi turizmning eng ommaviylashgan shakli bo’lgan ekoturizmni rag’batlantirish zarurligi ta'kidlab o’tildi va tegishli qarorlar qabul qilindi . Shunday ekan katta va boy iqtisodiy potentsialga ega bo’lgan mamlakatimizda xam bu borada sezilarli ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Sobiq ittifoq davrida mamlakatimizdagi boy tabiiy va tarixiy yodgorliklar uzoq yillar davomida nafaqat chet-ellik mexmonlarga, balki maxalliy xalq e'tiboridan chetda saqlanib kelindi. Qimmatbaxo tarixiy obidalarimiz eskilik sarqiti deb talqin qilish urf bo’ldi.

Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab mamlakatimizda olib borilgan dono siyosat tufayli, turizmning xilma-xil ko’rinishlari qatori ekologik turizm soxasi taraqqiyot yo’liga tushib borayotganligini alohida ta'kidlash lozim. Ekoturizm orqali mamlakatimizga tashrif buyurgan mexmonlar yurtimizning boy va betakror tabiati, uning xilma-xilligi, tarixiy ananalar, urf odatlar bilan tanishish jarayonida mamlakatimizda olib borilayotgan odilona siyosat, xalqimiz farovon xayoti xaqida yanada kengroq tasavvurga ega bo’ladi. Zero mamlakatimiz o’zining turistik resurslar saloxiyoti bo’yicha Markaziy Osiyoda yetakchi o’rinlardan birini, dunyoda yuqori o’rinlarni egallagan 15 mamlakatlar orasida ekanligini ta'kidlash lozim . Respublikamiz xududida turli tarixiy davrlarda kashf etilgan 4000 dan ortiqroq arxitektura, tarixiy va tabiiy yodgorliklar mavjud. Shuningdek, mamlakatimizning turistik jozibadorligini oshiruvchi yana bir jixati, bu uning ekzotik tabiati, boy lanshafti, xayvonot va o’simlik dunyosining rang- barangligidir. Bugungi kunda mamlakatda muxofaza olingan tabiiy xududlar ekologik turizmning asosiy bo’g’ini xisoblanadi. Buxoro viloyati o’zining boy tabiiy va tarixiy obidalari bilan uzoq yillardan beri dunyo ahlini o’ziga jalb qilib qilayotgan ko’hna va navqiron shaxarlardan sanaladi. Viloyatning tarixiy va madaniy yodgorliklari mingdan ortiqligi adabiyotlarda qayd etiladi. Ushbu yodgorliklarning kattagina qismi YuNESKOning butundunyo madaniy va tabiiy merosi ro’yxatiga kiritilgan. Shundan bo’lsa kerak Buxoro viloyatini “osmon ostidagi muzey” shahar deb ham atashadi. Bir necha asrlardan beri Buyuk ipak yo’li utgan muqaddas Buxoro, nafaqat ilmiy-tafakkur va ma'naviyat, xunarmandchilik va savdo sotiq markazi, balki yaxshi niyatli insonlarga mexmondo’st yurt bo’lib tanildi. Viloyatga har yili uzoq va yaqin xorij mamlakatlaridan savdogarlar va tadbirkorlar, muqaddas qadamjoylarni ziyorat qilish va noyob arxitektura yodgorliklarni tomosha qilish xamda sharqning sirli tarixini o’rganish, o’ziga xos madaniyati bilan yaqindan tanishish uchun ko’plab sayyohlar tashrif buyurishadi .

Viloyatda uzoq va yaqin xorijiy sayyohlarni tashrifini yanada jonlantirish maqsadida, ekoturizmning yangi yo’nalishlarini taklif etishimiz lozim. Bu borada bizning shaxsiy taklifimiz 5 kunlik sayoxat marshruti bo’lib uning boshlanishi Buxoro shahridan boshlanib (2 kun) - Jayron ekologik markazi (1kun) - Momojurgoti platosi – To’dakul suv ombori (1kun) - Kogon baliqchilik xo’jaligi - Baxoviddin Naqshband va Mirkulol qadamjoylari ziyorati (1 kun)- Buxoro shahriga yakunlanadi. Ushbu marshrutning taxlil etib chiqsak, bunda, sayyoh Buxoro shahriga kelishi bilan, shaxardagi “Labixovuz” ga yaqin mexmonxonalarning birida joylashtiriladi va kuning ikkinchi yarmidan boshlab shaxarning tarixiy yodgorliklar bilan batafsil tanishtiriladi. Ikkinchi kunda ushbu marshrut yana davom ettirilib Sitorai Moxi Xosa saroyiga sayoxat uyushtiriladi. Kunning ikkinchi yarmida, Gijduvon shaxridagi Xo’jai Jaxon qadamjoyiga sayohat davom ettiriladi, so’ngra Kulolchilik ustaxonalarida olib borilayotgan ishlar bilan tanishtiriladi. Kun oxirida Buxoro shaxriga mexmonxonada dam olishadi. Uchinchi kunda sayohat “Jayron”ekomarkazida olib boriladi. Kun davomida markazdagi Prejval skiy oti, Turkman kuloni, jayron, Buxoro bug’usi, Buxoro quyi, burama shoxli echki kabi nodir xayvonlarning ekologiyasiga doir kuzatuvlar olib boriladi. Agar zaruriyat bo’lsa, shu kabi kuzatuvlarni ekomarkazdagi suvliklar tevaragida ixtiologik yoki ornitologik tadqiqotlarga bag’ishlashimiz mumkin. Chunonchi ushbu suvliklarda baliqlardan katta va kichik kurakburun, qushlardan oqqush, marmar o’rdak, torgok kabi nodir turlar uchraydi. Kechga yaqin ekomarkaz xudududidagi mexmonxonada tunab ertasi kuni sayoxat davom ettiriladi. Sayohatning to`rtinchi kunida Amu-Buxoro kanali yoqalab shakllangan toqayzor va barxanlardagi o`simlik va hayvonot olami vakillarini xilma- xilligi bilan tanishib chiqiladi. Kechga qarab To`dakul suv ombori yaqinida tashkil etilgan “Lazurniy” mexmonxonasida dam olishadi.

Beshinchi kuni suv ombor bo’ylab ekologik sayoxat davom ettiriladi. Suv omborning sharqiy qismida ornitologik kuzatuvlar olib boriladi, qarmoqda baliq ovlash tashkil etiladi. Kechda ushbu mexmonxonada dam olib, ertasi kuni Kogon baliqchilik xo’jaligida ornitologik kuzatuvlar tashkil etiladi. Va kunning ikkinchi yarmida “Baxovaddin Naqshband va Mirkulol” qadamjoylariga ziyoratda bo’lib, kechga yaqin Buxoro shaxriga qaytishadi . Xuddi shunday yana bir ekoturistik marshrut yo’nalishi sifatida viloyatning muhim ornitologik xududlarini taklif etamiz. Bunda viloyat xududida faoliyat olib borilayotgan 9 ta ornitologik nuqta nazarda tutilgan. Bular 1.Jayron ekologik markazi - 2.Xadicha va Zikri ko’llari-Z.Dengizko’l ko’li-4.Xujadavlat- 5. Vardonze tabiiy yodgorligi- 6Dorakir ko’li- 7. Kogon baliqchilik xo’jaligi- 8.Tudako’l suv ombori- 9.Sandiqli cho’li kabi nuqtalarni tavsiya etish mumkin. Ushbu nuqtalar nafaqat maxalliy xududning tabiati va uning xilma-xilligi balki xududda uchrovchi Respubikamiz va Xalqaro “qizil kitobi”ga kiritilgan qushlarning, bir qator kam sonli va nodir xayvon turlarining ekologiyasiga doir ma'lumotlar yig’ish uchun eng qulay joy sanaladi . Shu tariqa sayyoh, ushbu marshrut orqali viloyatning o’simlik va xayvonot olamining xilma-xilligi bilan tanishib chiqish orqali tarixiy ansamblarning qurilishi bilan tanishib chiqadi. Yuqorida qayd etilganidek, viloyatimiz tabiati juda serqirra imkoniyatlarga ega. Biz tavsiya etmoqchi bo’layotgan yana bir ekoturistik yo’nalish bu viloyatimizning shifobaxsh maskanlari sanaladi . Chunki ushbu yo’nalishlar bir- biridan birmuncha uzoq masofada joylashganligi, maskanlarga boradigan yo’llarning xalqaro andozalarga to’liq javob bermasligi, ushbu maskanlar tevaragida turli serviz- xizmat imkoniyatlarining xozircha yuqori darajada tashkil etilmagan. Bunday nuqtalor sifatida Xo’jjaubbon qadamjoyi – Xo’jjazafaron qadamjoylari - Buxoro tumanidagi Issiq suvi –og’itma ko’li yaqinidagi Issiq suv - Olot tumanidagi qum va tuz ko’llari. Shuni ham ta'kidlash lozimki, ushbu imkonitlarning ko’pchiligi xozirgi kunda maxalliy aholi tomonidan foydalanilib

kelinmoqda, ammo ushbu joylarga tashrif buyuruvchilarning dam olish imkoniyatlarini yanada yaxshilab, turli serviz-xizmatlarini turli ko’rinishlarini tashkil etish orqali chet -ellik sayyohlarni ushbu soxada jalb etishga erishilsa, maqsadga muvofiq bo’lar edi. Bu kabi sayoxat marshrutlarini viloyatning shimoliy yo’nalishida qizilqum qo’riqxonasiga xam tashkil etishimiz mumkin . Xulosa qilib aytganda, viloyatimiz tabiyati sayyohni qiziqtira oladigan darajadagi imkoniyatlarga ega. Biz ushbu imkoniyatlardan oqilona foydadanishga xar birimiz faol ishtirok etishimiz lozim. 3.3. Buxoro turistik salohiyatini namoyish etuvchi ekoturistik dastur O`zbekistonda xorijiy mehmonlarni jalb qilishda ko`plab resurslar (hayvonot va o`simliklar olamiga boy bo`lgan cho`l va qo`riqxonalar, tog` cho`qqilari va daryolar, 300 dan ortiq shifobaxsh mineral suv manbalari) - turizmni faol ravishda rivojlantirish uchun ahamiyatlidir. Yurtimizning o`ziga xos ekologik potensialidan yetarli darajada foydalanish, ko`plab ekoturistik manzilgohlarning imkoniyatlarini amalda qo`llash va yoshlarda ekologik turizm madaniyatini shakllantirish, tabiatga bo`lgan muhabbatni uyg`otish bo`yicha chora – tadbirlarni ishlab chiqish hozirgi kun talablarining debochasidir. “O‘zbekistonning dam olish va salomatlikni tiklash imkoniyatlari, — degan edi 1-Prezidenti Islom Karimov - sayo h at marshrutlarining xilma – xil turlarini tashkil etishga va sayo h atchilarni butun yil davomida q abul q ilishga sharoit yaratadi”. Ekoturizm – insoniyatning tabiat bilan uyg‘unlikda sayohat qilish va tabiat noz – ne’matlaridan bahramand bo‘lish maqsadida qilgan sayohatidir. Ekspertlar ma’lumotiga qaraganda ekoturizm sayyohlik bozorining 10-20% qamrab olgan, o`sish sur’ati esa umumiy turizm industriyasining o`sish sur`atidan 2-3 marotoba yuqori ekan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 10- oktabrda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasida turizm sohasini yanada

qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori turizm va turistik infratuzilmani rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash, milliy turistik xizmatlarni xalqaro sayyohlik bozorlariga faol kiritishga xizmat qildi. Albatta ekologik turizmning shakllanishi va rivojlanishi turistik resurslarning salohiyatiga bog`liqdir. Mamlakat qanchalik turli – tuman turistik resurslarga ega bo`lsa, ekologik turizmni rivojlanishi shuncha oson kechadi. Turizm respublikamiz iqtisodiyotida qishloq xo`jaligi, sanoat, transport va boshqa makroiqtisodiy tarmoqlar qatori o`zining munosib o`rniga ega bo`lishiga erishishimiz asosiy vazifalarimizdan biri hisoblanadi. Ekologik turizm insonni tabiat bilan hamohanglik sari yetaklab, undagi mo`jizakor dunyo bilan uyg`unlashuviga ko`maklashadi. Ekologik turizmga ixtisoslashgan turoperatorlik xizmatlari esa insonlarning bu ehtiyojlarini amalga oshirishlariga dastak bo`lib xizmat qiladi. Ushbu ilmiy ish aynan shu mavzudagi barcha muammolarning imkoniyatli yechimlari va amaliy natijalariga bag`ishlangan bo`lib, kelajakda yurtimiz bo`ylab ekoturistik dasturlarni rivojlanishiga xizmat qiladi. Ilmiy ishda o‘lkamizga keladigan sayyohlar oqimini keskin ko‘paytirish va barqarorlashtirish uchun ekologik turizmni boshqarish tizimini tubdan o‘zgartirish kerakligini va buning uchun jozibador ekoturistik manzillarni shakllantirish yo`llari, unda mahalliy va milliy turistik manzil boshqaruvini tashkil etish hamda Buxoro viloyati bo`yicha innovatsion ekoturistik marshrutini ishlab chiqish, “Buxoro” ekoturistik mahsulotlarini marketingli boshqaruvini tashkillashtirish, shuningdek ekologik turizmga ixtisoslashgan turoperatorlik katalogi va turli ekoko`rgazmalarga qatnashish bo`yicha amaliy rejalar ishlanmasini joriy qilish bo`yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqi sh , uni yurtimizning Buxoro hududida qo‘llash yo‘llarini ilmiy-uslubiy asoslab ber il gan. Shuningdek, bitiruv malakaviy ishida O`zbekistonda ekoturizmni rivojlantirishning tashkiliy – huquqiy normativlari dasturini, hududdagi milliy va mahalliy ekoturizm resurslaridan foydalanish bo`yicha keng ko`lamli dasturlarni

ishlab chiqish “Buxoro” ekoturistik mahsulotlarini marketingli boshqaruvini tashkillashtirish ishlari mukammal ilmiy tadqiq qilish zarurligini keng e’tirof etilgan. Ekologik turizm bo`yicha yaratilmagan dasturlarni kombinatsion tartibda ishlab chiqish va ekologik katologi va turli ekoko`rgazmalarni yaratish bo`yicha tavsiyalar berilgan. Buxoroning cho`l zonasida joylashganligining yana bir yutuqli tarafi – ayrim noyob hayvonlarning bu hududda yashab ketish imkoniyatining kengligidadir. Bu borada o`zining afsonaviy tarixi, noyob flora va fauna olamiga ega, 16522 gektarlik maydonga yoyilgan “Jayron” ekomarkazi va uning yaqinidagi Milliy bog` misol bo`la oladi . Yana shunday bir ekoturistik manzilgohlaridan biri Qora qir buyurtmaxonasi bo`lib, hudud 30000 gektarlik maydonga ega 1992-yilda tashkil etilgan bo`lib, keng maydonga yoyilgan ulkan qirli vodiy sifatida tanilgan. Shuningdek, Buxoro hududida hali to`liq kashf etilmagan katta ekoturistik bir necha hududlar mavjud bo`lib, ulardagi boy flora-fauna olami dunyo olimlari tomonidan haligacha o`rganilib kelinadi. Bizga ma’lumki, Buxoro hududi cho`l zonasida joylashgan bo`lib, hududda subtropik iqlimiga ega bo`lgan kontinental cho`l iqlimi hukmronlik qiladi. Hududning cho`l zonasida joylashganligi, unda yetishtirilayotgan shirin-shakar mevalar tarkibidagi vitaminlar darajasini yanada oshiradi va sizga bir umrlik lazzat ta’mini in’om etadi. Buxoroga tashrif buyurishingiz bilanoq sizga tabiatimiz ne’mati bo`lgan anor, uzum, anjir, olma, shaftoli, zaldori va boshqa noz – ne’matlardan ulashadilar. Shirmoy nonlar-u shirinliklarni ta’riflamasak ham bo`ladi. Bunday ne’matlardan bahramand bo`lishni istasangiz birgina Buxoroga tashrif buyurishingiz kifoya. Ov turizmining hududimizdagi eng mashhur joyi Dengiz ko`l hududi bo`lib, 1990-yilda tashkil topgan. Dengiz ko`lning bir qismi To`dako`l bilan qo`shilib ketgan bo`lib umumiy maydoni 50000 gektarlik suv va atrofi cho`lli hududdir. Har bir hudud bo`ylab, ekoturistik komplekslarni yaratish va mahalliy sayyohlarni ekoturistik dasturlar orqali jalb qilish lozim. Bunda biz kombinatsion

turlarni taklif etish orqali erishamiz, ya’ni madaniy va ekologik turizm, madaniy va ov turizmi, sport va ekologik turizm kabilar. Bunday kombinatsion dasturlar ichki turizmni rivojlantirishga ham keng imkoniyatlar yaratib, mahalliy aholinining sayohatga chiqish qiziqishlarini bir muncha oshiradi. Ekoturistik cho`l zonalarida yurtalar qurish ham qulay va arzon yotoq bo`lib, u bizning yurtimiz iqlimi uchun juda mos. Ya’ni yoz mavsumida salqin, qishda esa iliq. Sayyohlar uchun esa unutilmas sayohat garovidir. Yuqoridagilarning barchasi sayohatni shakllantiruvchi asosiy tirgak bo`lib xizmat qiladi. Biz faqatgina ekskursion dasturlar bilan emas,balki ov turizmi va kombinatsion turlar bilan ham kelgusida shug`ullanmoqchimiz. Ya’ni yurtimizga sayohat qiluvchi sayyohlarni Buxorodagi sayohat kunlarini uzaytirish maqsadida ularga madaniy va ekologik turlar yig`indisini taklif etmoqchimiz. Buning uchun birinchi navbatda ekomarkaz va xalqaro turoperatorliklar bilan o`zaro hamkorlik shartnomalarini tuzish va sayyohlar segmentiga ko`ra dasturlarga qo`shimcha ekologik turlarni kiritish lozim bo`ladi. Shuningdek, Prezident qaroriga ko'ra, «2017–2019 yillarda Buxoro shahri va Buxoro viloyati sayyohlik salohiyatini jadal rivojlantirish Dasturi» tasdiqlangan va uni amaliy tatbig'ini quyidagi ustuvor yo'nalishlarda samarali tarzda amalga oshirish ta`minlanadi: - yangi mehmonxonalar, madaniy-sog'lomlashtirish va savdo-ko'ngilochar markazlar va turizmni rivojlantirish uchun zarur sharoitlarga ega boshqa sayyohlik infratuzilmalari ob`yektlarini qurish; - umumiy ovqatlanish tizimini takomillashtirish, jumladan, zamonaviy restoranlar qurish, madaniy meros ob`yektlarida o'zbek milliy musiqasi teatrlashtirilgan tomoshalarini o'tkazish, milliy uof-odatlarni namoyish qilish hisobidan sayyohlarning kechki dam olishi uchun sharoitlar yaratish; - transport xizmatini yaxshilash, avia va temiryo'l infratuzilmasini aviareyslar soni va «Afrosiyob» elektropoyezdi reyslari sonini oshirish yo'li bilan rivojlantirish, Buxoro shahrining tarixiy qismi atrofida sayyohlarga xizmat

qiladigan maxsus kompaniya tuzish, sayyohlik namoyishi ob`yektiga olib boradigan avtomobil yo'llarini rekonstruksiya qilish; - Buxoro shahri hududini obodonlashtirish Buxoro shahrining markaziy qismining detallashtirilgan yangi rejasi loyihasini tasdiqlash, shahar markazida suvenir va sovg'alar do'konlarining maxsus tarmog'idan iborat yangi «savdo» ko'chasini yaratish, sayyohlik infratuzilmasi ob`yektlariga bankomat va terminallar o'rnatish, valyuta ayirboshlash shoxobchalari tashkillashtirish, sayyohlar ommaviy yig'iladigan joylarda xalqaro Internet axborot tarmog'iga ulanish imkoniyatini beradigan Wi-Fi zonalar tashkil etish; - «Ipak va ziravorlar», «Qovun sayli», «Shahar kuni», «Sharq taomlari», «Buxoro hunarmandlari» kabi festivallar tashkil etish orqali Buxoro shahri brendini olg'a siljitish va mashhur qilish yuzasidan keng ko'lamli reklama kampaniyasi o'tkazish, xorijiy sayyohlik tashkilotlari va ommaviy axborot vositalari vakillari uchun info-turlar tashkillashtirish, shuningdek, ommabop xorijiy telekanallarda va maxsus veb-saytlar va ijtimoiy tarmoqlarda shaharning tarixi va osori atiqalariga bag'ishlangan ma`lumotlar joylashtirish orqali sayyohlik salohiyatini ilgari surish; - Buxoro shahri va Buxoro viloyati turizm sohasi uchun kadrlar tayyorlash; - yangi sayyohlik yo'nalishlari yaratish va turizmning yangi ko'rinishlarini rivojlantirish, jumladan, Shofirkon tumanidagi «Agutma» ko'li atrofida turizm infratuzilmasini rivojlantirish, «Jayron» ekologik markazi «Tashrif markazi»da kapital ta`mirlash o'tkazish va uning atrofida zoologik bog' barpo etish, Peshku tumanining «Qoraqir» ko'lida ov, plyaj va sport turizmi bilan shug'ullanish uchun zarur sharoitlarni ta`minlash, «Afshona» muzeyi atrofidagi hududni obodonlashtirish hamda maxsus davolash uylari qurish; - 2017–2021 yillar mobaynida sayyohlik xizmatlari hajmini 2,1 martaga, sayyohlar sonini — 1,9 martaga oshirishga erishish. Shularga muvofiq,

Xulosa qiladigan bo`lsak, hozirda yurtimiz bo`ylab ekologik turlarga qiziquvchi sayyohlar soni ancha oshgan, shu tufayli ularni ekomarkaz bo`ylab sayohatga taklif etish eng samarali yo`llardan biri deb hisoblayman. XULOSA O‘zbekistonda ekoturizmni rivojlantirishdan asosiy maqsad-jamiyat ehtiyojlarini qondirish, xizmat ko‘rsatish sifati va hajmini kengaytirilgan holda sohaga bozor iqtisodiyotining dunyo standartlari darajasidagi modeli kirib kelishini ta’minlashdir. Jamiyat ehtiyojini qondirish turistlar talabini ichki va tashqi turizm

xizmatlariga aholining ekskursion xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish shu bilan xizmat importi va eksportiga bo‘lgan xalqaro talabni o‘rganish bilan bog‘liqligi masalaning nechog‘li muhimligini ko‘rsatadi. Shulardan kelib chiqib, O‘zbekiston turizm xizmati bozorida ekoturizmning o‘rni va ahamiyatini tadqiq qilish davomida olingan natijalar quyidagi xulosalarni beradi. 1. Ekoturzm an’anaviy turizmning muhim qismi bo‘lib, shakllanishi jihatidan yangi istiqbolli yo‘nalish hisoblanadi. Hozirgi paytda u umumiy sayyohlik bozorining 10-20 foizini egalladi, o‘sish sur’atlari bo‘yicha esa yilsayin ortib bormoqda. 2. O‘zbekistonda ekoturizmning salohiyati katta bo‘lishiga qaramasdan undan foydalanish darajasi ancha past. Mamlakatning tabiati landshaftlarga, noyob o‘simlik va hayvonot dunyosiga, nodir, xalqaro ahamiyatga molik arxeologik qazilmalar, paleontologik qoldiqlar, geologik kesimlar va tabiiy yodgorliklarga boyligi ekoturizmni keskin rivojlantirish imkoniyatiga egaligidan dalolatdir. 3. Ekoturizmga faqat daromad manbai, ish bilan bandlikni ta’minlash vositasi, kishilarga zavq-shavq, estetik qoniqish bag‘ishlaydigan hordiq omili debgina emas, balki, ekomuhitni asrab-avaylash, parvarish qilish, yaxshilash yo‘llaridan biri sifatida ham qarash lozim. 4. Ko‘pchilik hollarda ekoturizmning muqobili sifatida “tabiiy turizm”, “barqaror turizm”, “yashil turizm”, “mas’uliyatli turizm”, “xayriya turizmi” kabi atamalar ishlatiladi. O‘rtasida umumiylik bo‘lsada, ular bir-birining sinonimi bo‘la olmaydi. Lekin ularning hammasi, mazmunan tabiatga sayohat, tabiatni muhofaza qilish va shu asosda atrof-muhitni himoyalashni maqsadini anglatadi. 5. Ekoturizmning mahalliy uyushma (birlashma) darajasi sayohatni tabiat qo‘ynida tashkil etishning asosiy shakli bo‘lib, bu holatda turizm ustidan asosiy nazorat, uning rivojlanishi va uni boshqarish, daromadning katta qismi uyushmaga tegishli bo‘ladi. Turizmning bu shakli mantiqan fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish shakli hisoblangan “mahalla” tushunchasi bilan uyg‘unlashib ketadi.

6. O‘zbekistonning alohida qo‘riqlanadigan tabiiy hududlari (davlat qo‘riqxonalari, milliy bog‘lar, ixtisoslashtirilgan muassasalar, qo‘riqxonalar, buyurtmaxonalar, tabiat yodgorliklari) ekologik turizmni rivojlantirishga katta sharoit hozirlaydi va soha taraqqiyotiga asos bo‘ladi. 7. Iqtisodiy hudud va ekoturistik rayonlarda ekologik turizmni tashkil etish va rivojlantirish shart-sharoitlari bir xil emas. Ular infratuzilmasining rivojlanishi jihatidan bir-birlaridan jiddiy farq qiladi. Bunday holat xorijiy sayohatchilarning e’tiroziga sabab bo‘lmoqda. Shuning uchun bu jabhaga mahalliy uyushmalar, homiylar mablag‘lari bilan birga davlat byudjetidan ham mablag‘lar ajratilsa, maqsadga muvofiq bo‘lardi. 8. Ekoturizm shakllari xilma-xil bo‘lib, ularning tarkibi doimo o‘zgarib turadi. Ayrim shakllari rivojlansa ayrimlarining ahamiyati pasayish tendentsiyasiga ega. Shuni inobatga olib, ekoturizm shakllarini hududlar bo‘yicha va hudud (mintaqa) rayonlari ichida ixtisoslashtirish zarur. 9. O‘zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish bo‘yicha har jihatdan muvofiqlashtirilgan kompleks yondashuv ijrosini ta’minlash uchun barcha manfaatli tomonlarni jalb qilish lozim. Bu boradagi katta muammolardan biri transchegaraviy muammodir. Bu muammo avvalo, G‘arbiy Tyan-Shan hududiga tashrif buyuradigan turistlarning chegarani kesib o‘tish bilan bog‘liq. Uni hal etish uchun O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston bo‘yicha chegarada kesib o‘tish mumkin bo‘lgan maxsus joylar ochish talab etiladi. 10. O‘zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish respublikaning barqaror taraqqiyot strategiyasidagi uzviy qismga aylanishi zarur. Buning uchun ekoturizm infratuzilmasini yaratish, erkin iqtisodiy hududlar, faoliyatini kuchaytirish, bu maqsadga yo‘naltirilgan chet el investitsiyalarini kafolatlash, ekoturizm yo‘nalishidagi tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida qonunlar yaratilishini taqozo qiladi. 11. Qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar, buyurtmaxonalar negizida ekologik turizmni rivojlantirish ancha istiqbolli hisoblanadi, chunki bunday manzillarda ma’lum

darajada infratuzilma mavjud. Shu tufayli birlamchi investitsiya talab etimasada, sayyohlardan keladigan daromadlarning bir qismini shu sub’ektlarni rivojlantirishga sarflash lozimligi asoslangan. 12. O‘zbekistonda qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar, biologik rezervatlar va milliy tabiiy bog‘larda boshqa mintaqalarda uchramaydigan noyob hayvonot va o‘simlik dunyosi uchun shart-sharoitlar, infratuzilma hamda moddiy-texnika bazasi yetarli darajada rivojlanmagan. Ekoturizm bilan shug‘ullanadigan mas’ul xodimlar va mahalliy aholining sanitariya va kasb madaniyatini takomillashtirish bo‘yicha talaygina tadbirlarni amalga oshirish zarur. Shularga asoslanib quyidagilarni taklif etamiz: - resurslarning samarali ishlatilishi, kichik va xususiy tadbirkorlik keng miqyosda rivojlantirishni; - zamonaviy turistik majmualar bunyod etish, ularni xalqaro standartlarga moslash, xorijiy investitsiya jalb qilishni; - yirik xorijiy firmalar bilan turistik xizmat ko‘rsatishning yangi innovatsion shakllari tashkil qilinishini; - ekoturizmning jahon turistlari talabi katta bo‘lgan ekoturizm yo‘nalishlari bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalar ko‘paytirilishini; - soha uchun yuqori malakali menejer va tadbirkor kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlov yo‘lga qo‘yilishini; - jahon ekoturizmidagi tez o‘zgaruvchan dinamik holatga olgan, moslashish va undan samarali foydalanish choralari ishlab chiqishlishini; - jahon ekoturizm bozoridagi talab va taklif dinamikasini o‘rganib o‘sib borayotgan talabga mos marketing va reklama faoliyati faol yo‘lga qo‘yilishini; - jahon ekoturizmi bozoridagi o‘zgarishlarni, tarixiy turizmga qiziquvchilar talabini hisobga olib tarixiy obidalarga ekoturistik marshrutlar tashkil etilishi uchun reklamaning ommabop shakllaridan foydalanish choralarini ishlab chiqish bo‘yicha xalqaro hamkorlik yo‘lga qo‘yilishini; - jahonning ekoturistik mahsulotlarni reklama qilish bo‘yicha tajribasiga tayangan

holda reklama uzatish kanallarini aniqlash, vakillari ekoturistik safarlarga ko‘p chiqadigan mamlakatlar bozoriga kirib borishga erishish choralari; - jahonda keng tarqalgan internet tarmoqlaridan turmahsulotlarni reklama qilishda unumli foydalanish yo‘llari ishlab chiqish; - rivojlangan mamlakatlarning ekoturistik mahsulotini xalqaro bozorlarda sotish borasidagi tajribasi o‘zlashtirilishi va turmahsulotlar sotuvining istiqbolli yo‘llari tashkil qilinishi. - respublikada ekoturizmning maxsus yo‘nalishlari ishlab chiqilishi va moliyalashtirilishi;

ANNOTATION: Of the bachelor’s graduation qualification thesis of the student of 3-1tur-13 group student Yusupova Malika The abundant resources (such as deserts and national parks with rich flora and fauna, and the mountains and rivers, and over 300 healing mineral water resources) being the main factor to attract foreign visitors, have crucial value to develop the sphere of tourism. The major demands of the present time are to take measures for using ecological potentials properly, making use of as many opportunities of eco touristic locations as possible and to give eco-touristic knowledge, to increase love for nature. 1-President I.A.Karimov stated that “The big opportunities for relaxing and restoring health in our country enable to organize different types of travelling tours and to receive visitors throughout a year”. On April 17, 2006 President of the Republic of Uzbekistan Islam Karimov signed a decree “On measures to further improve the sphere of Service in 2006-2010”. It gave way to many opportunities. According to the statement of experts: “Ecotourism makes up 10-20% of the tourism sphere. And its annual growth rate is high in the industry of tourism. The decree “On measures to further improve the sphere of Tourism”, signed on October 10, 2012 gave way to improve and support tourism and touristic infrastructure and to introduce active national touristic services. Definitely, the improvement of tourism is up to the capacities of touristic resources. The more abundant touristic resources are, the easier the development of tourism is carried out. Ecotourism is about to get an equal place among macro-economical branches such as agriculture, transportation and industry in the Republic . We used all important information in our work and it can be useful for everyone who is interested in eco-tourism. The use of this information will be a good hand to develop the projects which haven’t been introduced in a combinated way and to design the eco-touristic catalogue and to organize an enormous number of eco-exhibitions. Futhermore, several recommendations on the establishment of

the “ecotouristic complex” consisting of two levels: ecotouristic center of travelling and eco-touristic regulations, are also introduced. As we know, Bukhara is situated in the desert zone and the subtropical continental desert climate is dominant in the region. The advantage of being situated in the desert zone is that the survival of rare animals in the area is much more available. “Jayran” eco-centre covering 16 522 hectaresand the National park nearside can be a good example with its mystical legends, unique flora and fauna. The project of “New world in the ancient desert” supported by the proposed innovational idea about the area is based on the experimental expeditions by me. There is as well an ecotouristic destination named “Qora –qir” covering the area of 30000. It is founded in 1992 and well-known as a great valley with lots of hills. As we stated above, there are a great deal of not fully studied complex natures and their flora and fauna are still being studied by the scienticts. It is clear that Bukhara is situated in the desert zone and the subtropical continental desert climate is dominant in the region. The region is well-known for its wonders of nature and unique landscape. The plants and fruits are healing. So I think it is necessary to make use of this fairyland by building eco-parks. As different healing plants and fruitful trees are abundant there , visitors are welcome to taste natural juice and healing tea. While taking a tour it is useful to restore one’s health enjoying the blessings of the nature. The well-known destination for fishing tourism in the city is Lake Dengizkul, founded in 1990. The southern part of the lake is bordered to Tudakul, covering 50000 hectar which is full of water surrounded by the deserted area. The last point is the problem of the infrastructure established in ecotouristic destinations in our country. Not all of the tourists might want to have a long walk as the weather might turn very hot. At the moment the interest in the ecotouristic projects are high, but putting them into practice is not satisfying.

All of the mentioned things were a good support for organizing a successful journey. We are going to work not only with excursion projects, but also fishing and combinated tours. First of all, it is important to have a contract with the eco- centre and international touroperating agencies and to add extra eco-tours into the projects taking into acount the segment of visitors. To sum up, for the time being, the number of visitors interested in eco-tours has noticably increased. Therefore it would be very effective to invite them to an impressive journey throughout the center.

ADABIYOTLAR RO’YXATI I.O`zbekiston Respublikasi qonunlari 1 . O’zbekiston Respublikasining “ Turizm to’g’risida ” giqonuni . – O’zbekistonning yangi qonunlari . Т. 22. -Т.: Adolat, 2000. -131-140 b. 2. 1992-yil 9-dekabrda qabul qilingan va amaldagi O'zbekiston Respublikasi «Tabiatni muhofaza qilish to ’ g'risida»gi Qonunning 4-moddasida 3 . Atrof tabiiy muhitini muhofaza qilish. Qonunlar va normativ hujjatlar. -T.: «Adolat», 2004. II. O`zbekiston Respublikasi prezidenti qarorlari va farmonlari 4.O'zbekiston Respublikasi prezidentining «2017–2019 yillarda Buxoro shahri va Buxoro viloyati sayyohlik salohiyatini jadal rivojlantirish chora- tadbirlari to'g'risida»gi 2980-sonli qarori. III. Darsliklar 5. Азар В.И.,Туманов С.Ю. Экономика туристического рынка.-М., 1998 г. 6.Атышов К., Турдумамбетов Б. Экотуризм.: учебное пособие, Б., 2004 г. 7.Атышов К. Кыргызстандын туризм географиясы., Б.,1996 г. 8. A. Nig`matov, N. Shomurodova - Ekoturizm asoslari - T.: < Toshkent- Iqbol>2007 9.Биржаков М.Б. Введение в туризм. - С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда». 2004. -444 с. 10.Бутуров И.Н. Маркетинг и менеджмент иностранного туризма. - М.: Финансы и статистика. 2003. -107 с. 11. Гостиничный и туристический бизнес. Под ред. А.Д.Чудновского – М.: Тандем, 1998 г. 12.Кабушкин Н. И. Менеджмент туризма. -М.: Новое знание. 2005. - 644 с. 13.Пардаев А., Норчаев А.Н. Халкаро туризм. Дарслик. -Т.: ТДИУ 2010. -320 бет. 14. MurodxonXOSHIMOV . O ’ zbekiston ekologik turizmi - monografiya -2009 y IV . O ` quvqo ` llanma 1 5. Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Экологический туризм: сущность,тенденции и стратегия развития.-Т.:Ўзбекистон миллий энциклопедияси,2006.– 415 стр. 1 6. Александров А.Ю. Международный туризм. Учебное пособие. - М.: Аспект Пресс. 2004. -470 с.

1 7. Балабанов И.Т. Балабанов А.И. Экономика туризма. Учебное пособие. - М.: Финансы и статистика. 2003. - 176 с. 1 8. Биржаков М.Б. Введение в Туризм: Учебник. - СПБ.: «Издательский дом Герда». 2006. - 512 с. 1 9. Гуляев В.Г. Правовое регулирование туристской деятельности. - М: Финансы и статистика. 2006. -304 с. 2 0. Жукова М.А. Менеджмент в туристском бизнесе. Учебное пособие. - М.: КНОРУС. 2005. - 192 с. 2 1. Здоров А.Б.Экономика туризма -М.: Финансы и статистика. 2004. -266 с. 2 2. Козырев В.М., Зорин И.В., Сурин А.И. и др. Менеджмент туризма. Экономика туризма.Учебник. -М: Финансы и статистика, 2004. -253 с. 2 3. Мирзаев. Р. Солнце путешствует по миру чтобы рассеять тени. - Т.: Ипак “Шарк”. 2005. -230 с. 2 4. Норчаев А.Халкаро туризм. Ў кув кулланма.-Т.:ТДИУ.2007. - 235 б. 2 5. Самойленко А.А. География туризма: Учебное пособие. - Ростов на Дону: «Феникс». 2006. - 368 с 2 6. Сапожникова. Е.Н. Страноведение: Теория и методика туристского изучения стран. -М.: КНОРУС. 2005. -240 с. 2 7. Сенин В.С. Организация международного туризма. -М.: Финансы и статистика. 2004. - 400 с. 2 8. Чудновский А.Д. Управление индустрией туризма: Учебное пособие. - М.: КНОРУС. 2005. - 448 с. 2 9. TravelGuideUzbekistan - Tashkent : NationalCompanyUzbekturizm . 2008. -10 р. 3 0. Гостиничный и туристический бизнес. Под ред. А.Д.Чудновского – М.: Тандем, 1998 г. 3 1. Докматов Г.М. Правовые основы туристического бизнеса: учебное пособие. – М.:МЭСИ, 1997 г. 3 2. Егоренков Л.И. Экология туризма и сервиса. – М.: ФиС, 2003 г. 3 3. Жыргалбеков Т.Ж. Туризм Кыргызстана в документах и материалах.– Б., 1998 3 4. Уваров В.Д., Борисов К.Г. Международные туристические организации: справочник. – М., 1990 г. 3 5. Ecotourism. D. Fennel. 1999 3 6. Sustainable tourism management. Swarbrooke. 1998 37. Tourism, ecotourism and protected areas of Cambridge. Lascurain H. 1998

3 8. Murodxon Hoshimov “O`zbekiston ekologik turizmi”, Monografiya , «Zarafshon» nashriyoti DK, Samarqand – 2009---------------------- 39 . A.YU.Aleksandrova.Mejdunarodn iy turizm . Uchebnik.M.Aspek press,2002g,470 s. 40 N.Ahmedova, M.Xoshimov, T.SHaymuratov. Kitob geologik qo`riqxonasi, Samarqand, “Zarafshon”, 1997 y.--------------- 41 . A.T Bannikov. Po zapovedenikam Sovetskogo Soyuza . M oskva , 1974 g. 42 . M.B. Birjakov . Vvedenie v turizm . Izdatel’stvo «Gerda», 2000 g, 192 s. 44 . N.P.Borodin.Oxrana pamyatnikov prirodi. S ankt P eterburg. 1914 g, 97 s. 45 . A.L.Brodskiy.Oxrana prirodi v Turkestane. Toshkent, 1913 g. 46.G.S.Gujin, M.YU.Belikov, B.V. Klimenko. Menedjment v inostrannom i vnutrennem turizma. Krasnodar, Kubanskiy univeristet, 197 7 g . 47 . V.I. Danilov – Danil’yan, V.G.Gorshkov i dr. Okrujayushaya sreda mejdu proshlim i budeshem: Mir i Rossiya . M oskva , VINITI, 1994 g . 48 . S.R. Erdavletov . Kazaxstan turistechiskiy . Alma-Ata, Kaynar, 1989 g. 49.S.R. Erdavletov. Geografiya turizma Kazakxstana. Alma-Ata, Filim, 1989 g. 50 . Zapovedneki SSSR. Zapovedniki sredney Azii i Kazakxstana. M oskva, 1990 g. 51 . I.V.Zorin, YU.A.SHtyumer . Turizm i oxrana okrujayushiy sredi. M oskva, 1996g. 52 . K izucheniyu jivotnogo i rastitel’nogo mira Uzbekistana. Tashkent, 1984g. 53 . Kashkadar’inskaya oblast’. 1-tom. Priroda. Tashkent, 1959 g. 5 4.Krasnaya kniga Uzbekskoy SSR. Tashkent, 1938 g. 5 5. A.B.Kurmangalieva . Trudi zapovodnika Aksu-Djabagli. Alma-Ata, 1973 g. 5 6.M.Mamatkulov, I.Otajanov, M.Xoshimov. Tabiat - arxitektor. Toshkent, “Fan”, 1974 y, 54 b. 5 7. A.G.Nikolaevskiy.Na ts i on al’nie parki. M oskva , Agropromizdat, 1985 g.5 8. Problemi prirodooxrannogo prosvesheniya. Novosibirsk, Nauka, 1975 g.5 9. N.F.Reymers, F.R.SHtil’mark. Osobo oxranyaemie prirodnie territorii. Moskva, Misl’, 1978 g. 60.S.A.Soliev, M.R.Usmonov.Turizm geografiyasi.Samarqand,2005 g. 6 1.M.Xoshimov,V.I.Kucheryavix.Tabiatning nodir sayrgohlari. Toshkent, “Mehnat”,1991 g. 6 2.M.Xoshimov, J.Xoshimov. Hisor bag`riga sayohat.Toshkent,“Fan”, 1979 g. 6 3.V.V.Xrabovchenko. ekologicheskiy turizm. Moskva, Finansi i statis tika, 2003 g.

6 4. A.Xudoyberdiev. Oxrana prirodi v Uzbekistane.Tashkent,1989 g. 65.CHatkal’skaya zapovednik. Tashkent, 1983 g. 66.T.D.SHamshilova organizatsiya turizma v gosudarstvennom zapovednike Aksu-Djabagli. Turkestan, 2001 g. 67.A.S.SHestakov. Namerenie problemi rossiyskogo zakonadatel’stvo ob osobo oxranyaemixprirodnix territoriyax: videnie vesmirnogo fonda dikoy prirodi – Oxrana dikoy prirodi. №3 (14), 1994 g. 6 8. Ekologicheskiy turizm na puti v Rossiyu; printsipi, rekomendatsii, rossiyskiy i zarubejniy opit’. Tula, Grif i K, 2000 g. 6 9. АлкадыровМ . А ., АжибековБ . А ., Сборниклекций « Экотуризм », Бишкек – 2005 70. A. Nig`matov, N. Shomurodova- Ekoturizm asoslari - T.:< Toshkent- Iqbol> 2007 V.Ilmiy maqolalar 71.’’Ipak va ziravorlar’’ maqolalar to’plami-2017 72. . Daryo “Ekoturizm O‘zbekistonga tashrif buyuruvchi sayyohlarning 41 foizini qiziqtirmoqda”, 11.09.2013 73. Daryo “ O`zbekistonning jahon sayyohlik bozoridagi nufuzi oshmoqda”, 21.11.2013 74 . Istam Ibrohimov, “Jayron”da ekoturizm rivojlanadi “Buxoronoma” muhbiri. (№ 73,4-bet.) 14.09.2013 VI.Internet saytlari 75. http://www.tourism.com/ 7 6. www.world-tourism.org 77. . http://www.ecocenter.uz/uz 78. http://www,travelgroup.ru/ecotourismhttp://www.geographia.com/ 79.www.uzbektourism.uz

10 O'bekiston Respublikasining “O'rmonlar to'g'risida —gi Qonuni,-T.: 1999 y 15aprel.

O'xshashlar

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari

O'zbekistonda mintaqaviy turizmni rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini, uni takomollashtirish yo’llar

O’zbekistonda xalqaro turizmi bozorini rivojlantirish yo’llari

O`zbekistonda yoshlar turizmini rivojlantirish imkoniyatlari

O’zbekistonda milliy turizm sohasida bundanda yuqori cho’qqilarga erishishi va iqtisodiy o’sishini ta’minlash