O’zbekistonda milliy turizm sohasida bundanda yuqori cho’qqilarga erishishi va iqtisodiy o’sishini ta’minlash - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

O’zbekistonda milliy turizm sohasida bundanda yuqori cho’qqilarga erishishi va iqtisodiy o’sishini ta’minlash

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1820.5 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA: Kirish……………………………………………………………….…………...…… 4 I боб . O`zbekiston iqtisodiyotida turizmning o’rni 1.1. O`zbekistonning ijtimoiy - iqtisodiy hayotida turizmning ahamiyati …...………. 7 1.2. Turizm industriyasi rivojlanishining O`zbekiston iqtisodiyotiga ta`siri …..……. 12 IIbob. O`zbekistonda turizmni rivojlanish holati 2.1. O`zbekistonda turizm industriyasini rivojlanishining xususiyatlari ……………. 17 2.2. Turizm infrаtuzilmаsi ni rivojlanish holati ………………………………...……. 32 2.3.O`zbekistonda turizmni rivojlantirishda davlat tomonidan qo`llab–quvvatlash tizimi ……………………………………………………………………………….... 36 IIIbob. Milliy turizmni tartibga solish va rivojlantirishning ustuvor yo`nalishlari 3.1 . O`zbekturizm milliy kompaniyasining turizmni boshqarish va rivojlantirish roli ………………………………………………………………………………....... 40 3.2. Iqtisodiyotni moderinizatsiyalash sharoitida milliy turizmni rivojlantirishning ustuvor yo`nalishlari va istiqbollari ……………………………………………….... 51 3.3. Milliy turizm taraqqiyotiga salbiy ta`sir etuvchi muammolar va ularni hal etish imkoniyatlari ...................................................................................................... 60 Xulosa va takliflar..................................................................................................... 67 Anatatsiya.................................................................................................................. 71 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati......................................................................... 78 Ilovalar 3

KIRISH Bugungi juda tezlik bilan taraqqiy etib borayotgan dunyoda insonlar fikri, ularning harakatlari, hayotdan zavq olish yo’llari o’zgarib boryapti. Insonlar bo‘sh vaqtlarini samarali o‘tkazib, dam olishga, sog‘ligini tiklashga, dunyoni, xalqlarning urf - odatlari, qadriyatlarini bilishga intilmoqdalar. Bunday xizmatlarni turizm sohasi ko‘rsatadi. Insoniyat har doim o‘zining harakat doirasini o‘zgartirib, yangi y е rlarni kashf qilishga intilgan. So’nggi asrga k е lib bunday intilishlar kuchaydi va turizmning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Ayrim mamlakatlarda turizm sohasi juda ham barqaror rivojlanib bormoqda va ularning har yillik o‘sish sur’ati 8%-10% gacha boradi. Bu esa mamlakat turizm sohasining yoki milliy turizmning qanchalik darajada mamlakatlar iqtisodiyoti tizimida hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligidan dalolat b е radi. Shunisi qiziqki, milliy turizm rivojlanishi natijasida transport, bozor infratuzilmasi, savdo- sotiq, oziq-ovqat tarmoqlari, qurilish, hunarmandchilik va boshqa xizmat ko‘rsatish tarmoqlari ham rivojlanib boradi. O‘zbekiston yangi 21- asrga shaxdam qadamlar bilan kirib k е ldi. 21- asr- turizm va sayyohlik asri bo‘ladi d е b bashorat qilinmoqda. 21- asrda turizm o‘zining salmoqli hissasi bilan r е spublika budj е tida katta o’rin egallashi kutilmoqda. Bunga r е spublikamizda har tomonlama imkoniyatlar va asoslar y е tarli. Faqat zamonaviy milliy turizmni rivojlantirish strat е giyasini hayotga tatbiq etib, turizm sohasini yuqori pog‘onalarga ko‘tarish imkoniyatini yaratishimiz k е rak. O‘zbekistonda turizm yangi soha hisoblanmaydi, bu soha qadimdan mavjud bo‘lgan, faqat bizning oldimizda turgan vazifa milliy turizmni yangicha strat е giya asosida rivojlantirish va istiqbolini b е lgilashdir. Turizm turistlarga xizmat ko‘rsatishda aloqador bo‘lgan tarmoqlar majlisini qamrab oluvchi o‘ziga xos dam olish sanoati hisoblanadi. Turizm sohasidagi hamkorlik xo‘jalik jamoat ishlab chiqarishga aholining band bo‘lmagan, yoki qisman band bo‘lgan qatlamlarini jalb qilib, m е hnat r е surslaridan to‘liq va oqilona foydalanish muammosini hal qilishga yordam b е radi. Bu ayniqsa sanoati yaxshi rivojlanmagan 4

mintaqalar uchun muhimdir. Turizm sohasidagi hamkorlik iqtisodiy imkoniyatlari nisbatan yuqori emasligi bilan farqlanuvchi ayrim mintaqalarni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Turizm, bu mintaqalarda ishga oid faollikka yordam b е radi, jamoat ishlab chiqarishida band bo‘lmagan m е hnatga layoqatli aholini jalb qiladi, m е hnatni tatbiq qilish sohasini k е ngaytiradi. Turizm sohasida hamkorlik qilish iqtisodiyotning rivojlanishini faollashtiradi, mintaqaviy r е surslardan samarali foydalanishga hamda xizmat ko‘rsatish sohasi xodimlarining malakasini oshirishga yordam b е radi. Milliy Turistik xo‘jalik- qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishni rivojlantirishni jadallashtirish va uni yaxshilashga yordam b е radi. K е lajakda aholiga xizmat ko‘rsatish sohasining k е ngayishi munosabati bilan xizmat ko‘rsatish sohasida band bo‘lganlar soni ortib boradi. Turizm sohasida hamkorlik qilish orqali xo‘jalikning jadal rivojlanishi, uning iqtisodiy ahamiyatining o‘sishi turistik xizmat sohasining katta foyda k е ltira olishi, bu sohaga sarmoyalarni ko‘plab sarflanishiga olib k е ldi. Mablag‘ni ko‘p talab qilishiga qaramay, turistik sohaga sarflangan sarmoya juda foydalidir, chunki u o‘zini nisbatan t е z qoplaydi. Xorijiy turistlardan, mahalliy aholidan olinadigan pul tushumlari daromadga aylanadi va milliy iqtisodiyotning turli tarmoqlarida muomalada bo‘ladi. “O`zbekistonda milliy turizmni rivojlanish istiqbollari”- bu mavzu bugungi kunning dolzarb masalalaridan biriga aylanmoqda. Fikrimizning isboti sifatida bugungi kunda turizm sohasida katta yutuqlarga erishilayotganligi, tez sur’atlar bilan o’sib borayotganligi, yangidan – yangi mehmonxonalarning barpo etilayotganligi, ishchi o’rinlari sonining ko’payishi, malakali mutaxassislarning ortib borishi, turistlar oqimining yildan – yilga ko’payayotganligini ta’kidlab o’tishimiz joiz deb o’ylayman. Daromad keltirishi bo’yicha turizm neft va avtomobil sohasidan keyin uchinchi o’rinda turadi. Tabiiyki, valyuta oqimini ko’payishiga olib keladi. Shundan kelib chiqqan holda, madaniy yodgorliklardan turizm maqsadida foydalanish masalalarini, ushbu sohadagi ilg’or tajribani o’rganish zaruriyati ushbu bitiruv malakaviy ishning mavzusi dolzarbligini belgilab beradi. Bitiruv malakaviy ishning obyekti: O’zbekiston turizm sohasidagi korxonalar, 5

ishning predmeti esa ushbu korxonalardan turizm maqsadida foydalanish yo’nalishlaridir. Bitiruv malakaviy ishning m aqsadi : O’zbekistonda milliy turizm sohasida bundanda yuqori cho’qqilarga erishishi va iqtisodiy o’sishini ta’minlash da O’zbekiston turizm sohasining asosiy maqsadi bo’lib , ish o’rinlari soni, soliq tushumlari, chet el valyutasi oqimini ko’paytirish hisobiga turizmning Yalpi Milliy Mahsulot ga va M illiy Iqtisodiyotni rivojlantirshga katta hissa qo’shishini ta’minlaydigan raqobatbardosh turistik bozorini shakllantirish va rivojlantirish yo`nalishlari borasida tahlillarni amalga oshirish hisoblanadi . Bundan tashqari, turizm infratuzilmasini rivojlantirish, sohaga xalqaro standartlarni joriy etgan holda, O‘zbekiston milliy standartlarini ishlab chiqish, xizmat ko‘rsatish sohasini yanada yaxshilash masalalari oldimizda turibdi. Bitiruv ishning tarkibi. Qo`yilgan maqsad va vazifalar izlanishning mantig`ini aniqlashda va bitiruv malakaviy ish tarkibida o`z aksini topdi . Bitiruv malakaviy ish kirish, 3ta bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, uning o`rganilganlik darajasi, ishning ilmiy tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi, ob`ekti bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobidа O’zbekiston iqtisodiyotida turizmning o’rni va ahamiyati haqida fikrlar keltirilgan. Ikkinchi bobda turizmni rivoji qisqacha O`zbekiston bo`yicha tahlil qilingan. Bitiruv ishning uchinchi bobida esa O’zbekistonda turizmni rivojlantirish imkoniyatlari, bu boradagi muammolar, ularni hal etish imkoniyatlari va istiqbollari, barqaror turizm shakllantirishda davlat siyosatining mohiyati, bu siyosatning tarkibi, o`ziga xosligi o`rganilib chiqilgan. O`zbekistonda milliy turizmni rivojlantirish borasida davlat olib borayotgan va qilishi zarur bo`lgan ishlar o`rganilib chiqilgan. Shular asosida xulosalar qilingan. Ishning xulosa va takliflar qismida tadqiqot jarayonida olingan asosiy xulosa va takliflar berilib, so’nggi qismida foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalarni ko’rishingiz mumkin. 6

I-BOB. O`ZBEKISTON IQTISODIYOTIDA TURIZMNING O`RNI 1.1. O`zbekistonning ijtimoiy - iqtisodiy hayotida turizmning ahamiyati Turizm dunyo tamaddumining bosh gultoji bo`lib, hozirgi kunda sayohat insoniyat maqsadlarining asosini tashkil qilib kelmoqda. Ayniqsa, milliy turizmning rivojlantirish istiqbollari, O`zbekistonda turizm industriyasining jahon bozoridagi mavqeini oshirishga ko`maklashadi. Fikrimizning isboti sifatida bugungi kunda turizm sohasida katta yutuqlarga erishilayotganligi, tez sur’atlar bilan o`sib borayotganligi, yangidan – yangi mehmonxonalarning barpo etilayotganligi, ishchi o`rinlari sonining ko`payishi, malakali mutaxassislarning ortib borishi, turistlar oqimining yildan – yilga ko`payayotganligini ta’kidlab o`tishimiz joiz deb hisoblaymiz Albatta O`zbekistonning qulay iqlim sharoitlari va o`ziga xos landshaftini inobatga olganda sport va ekologik turizmning rivojlanishi uchun barcha asoslar mavjud. Farg'ona vodiysi va Toshkent viloyati ajoyib tog' tizimlari, gullagan vodiylar va ajoyib tog' daryolariga boy. Tog'ning toza havosi, yil davomida quyoshli kunlarning ko`pligi, ajoyib tog' manzaralari nafaqat O`zbekiston fuqarolarining, balki Qozog'iston, Qirg'iziston va Tojikiston kabi qo`shni mamlakatlarning aholisi ham tashrif buyuruvchi turizm obyektlariga aylanishiga imkon beradi. O`zbekiston hududida mineral suvlarning turli xil turlari keng tarqalgan, mamlakatdagi 300 dan ortiq shifobaxsh yer osti mineral suv manbalariga ko`plab odam tashrif buyuradi. Hozirgi kunda bu manbalardan 121 tasi faoliyat yuritmoqda. Chimyon va To`rtko`l kabi tog' - chang'i sportini rivojlantirish mumkin bo`lgan bir qancha tog' maskanlari mavjud. Baland qorli tog'lar, alpinizm, speleoturizm, daryo turizmi kabi turli tog' turizmi turlarini amalga oshirish imkonini beradi. Shifobaxsh giyohlarning ko`pligi turli xil ekologik turlar, turli giyohlar va o`simliklar yig'ish uchun turlarni tashkil etishga imkoniyat yaratadi. Bu esa ko`plab chet ellik turistlar orasida qiziqish uyg'otadi. Turizmning hozirgi holatini 7

baholar ekanmiz, shuni qayd etish muhimki, O`zbekistonda infratuzilmaning rivojlanish darajasi chet ellik turistlarning ehtiyojlarini to`liq qondira olmayapti. Infratuzilmaning rivojlanmaganligiga raqobat va takomillashishni rag'batlantirish imkonini bermagan avvalgi ma'muriy-buyruqbozlik tizimi sababchi hisoblanadi. Infratuzilma yetarlicha rivojlanmagan taqdirda turistlar oqimini ko`paytirish va shunga mos ravishda valyuta tushumini ko`paytirish mumkin emas. Bundan kelib chiqqan holda infratuzilmaning ahvoli turizmning rivojlanishi va mamlakat imidjini shakllantirishga bevosita ta'sir ko`rsatadi. Avvalo, shuni alohida qayd etish lozimki, O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishmaguncha turizmga yetarlicha e'tibor qaratilmagan. Respublikaning turistik salohiyati to`g'risda obyektiv ma'lumotlar va reklama umuman bo`lmagan. Turizm, xizmat ko`rsatish va ko`ngilocharlik infratuzilmasi rivojlanmagan, turistlarga xizmat ko`rsatish darajasi past bo`lib, jahonning yetakchi turistik korxonalari bilan aloqalar bo’lmagan desa ham bo’ladi. Hozirda O`zbekiston hududida turizm infratuzilmasi bir tekisda taqsimlanmagan. Toshkent shahri va viloyatida respublika turizm salohiyatining 36 % qismi jamlangan. Yirik infratuzilma salohiyatiga to`rt viloyat (Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xorazm) va Toshkent shahri ega, Farg'ona vodiysi 19% turizm infratuzilmasiga ega. Turizmga faqat bo`sh vaqtida dam olish, uni faol o`tkazish usuli sifatida qaralishi ham uning o`ziga xos xususiyatlaridandir. Ko`p hollarda boshqa hududlarga sayr qilish, tomosha, o`rganish kabi holatlar odamlarni xizmat safariga jo`natganda ham sodir bo`lishi mumkin. Lekin bu yerda maqsad ma'lum ishni bitirishga qaratilganligi tufayli uni turizmga kiritib bo`lmaydi. Bunda bu narsaga urg'u berish kerakki, turizm bilan bog'liq tadbirlar odamlarning bo`sh vaqtida sodir bo`lishi lozim ekan. Xulosa qilib aytganda, odamlarimizning bo`sh vaqtini boshqa joyda o`tkazishi (pul topish maqsadidagi harakat bunga kirmaydi) turizmga kirar ekan. Turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida turistlar qabul qiluvchi mamlakatga daromadni keltiradi, yuqori valyuta tushumini ta'minlaydi, aholini ish bilan bandlik darajasini oshiradi. Turistlarga xizmat qilish uchun mehmonxona kerak bo`ladi. Bu 8

yerda ular ovqatlanishi lozim. Turli tomoshalarga kiradilar va ularda qatnashadilar. Ko`p hollarda agar ular xorijiy turistlar bo`lsa, valyuta tushumining ko`payishini ta'minlaydi. Turizm nafaqat iqtisodiy, balki muhim ijtimoiy soha hamdir. Buning iqtisodiy samaradorligi bilan birga ma'naviy, ruhiy va intellektual ahamiyati ham juda katta. Shu tufayli ushbu sohaga davlat alohida e'tibor berib , ma'lum imtiyozlar ham belgilaydi. Odamlar bu imtiyozlardan faqat turist bo`lganliklari uchun foydalanadilar. Bu ham turizmning o`ziga xos xususiyati va katta ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatidan dalolat beradi. Imtiyozlar turistlarning bojxona postlaridan o`tishda, soliq to`lashda, chetga chiqishda pasportiga ruxsat berishlarida, avia va temir yo`l transportlariga chiptalar olishda, ularni rasmiylashtirishlarda namoyon bo`ladi. Shunday qilib, turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida o`ziga xos xususiyatlarga ega ekan. Bulardan tashqari turizm mamlakat hayotiga sezilarli darajada ta'sir qiladi. Turizmdan birinchi galda turistlar foyda qiladilar, ya'ni ularning dunyoqarashi kengayadi, jismoniy jihatdan sog'lomlashadi va ma'naviy boyligi ko`payadi, atrof muhitni idrok qilish bilan ular ta'sirlanish orqali rohatlanadilar. Turizmning mahalliy aholi uchun ham katta foydasi bor. Ular ish bilan ta'minlanadi, turli millat, elat va xalq vakillari bilan muloqotda bo`ladilar va ularning turli an'ana va qadriyatlari bilan tanishadilar, doimiy daromad olib turish imkoniyati ega bo`ladilar, mahsulotlarni sotish imkoniyatiga ega bo`ladilar, mahalliy aholi imkon qadar o`zlarining an'ana va qadriyatlarini namoyish qilish uchun uni saqlab qoladilar va unitilganlarini tiklaydilar, mehmon kutishning jozibador an'analarini tiklash bilan birga mehmondorchilik an'anlarini takomillashtirib boradilar. Oxir oqibatda mahalliy aholining dunyoqarashi, madaniy saviyasi ham mutassil o`sib boradilar. 9

Turizmning rivojlanishi davlat uchun ham juda foydalidir. Xususan u turizmni rivojlantirish evaziga o`z iqtisodiyotining yuksalishiga erishadi, davlat byudjetiga tushumlarning ko`payishini ta'minlaydi, tabiiy resurslarni asrab-avaylashga erishadi, mamlakatning ijtimoiy barqarorligini ta'minlashga harakat qiladi va unga erishadi, xalqlararo aloqalarga erishadi, madaniy aloqalar kengayadi, valyuta tushumi ko`payadi va h.k. Atrof muhitga ham turizmni rivojlantirish katta foyda beradi. Xususan, mamlakatning biomaydoni asl holida saqlanishiga harakat qilinadi, ekologik barqarorlikni ta'minlash tadbirlari qo`llaniladi, tabiat resurslaridan turistlarning rohatlanishi uchun foydalaniladi, manzarali maydonlarning yaratilishi imkoniyatini tug'diradi, suv, havo, o`rmonlarning tabiiy holda saqlanishi uchun kuzatiladi. Turizm mahalliy aholi hayotiga ijobiy hamda salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin. Ijobiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:  ish o`rinlarini yaralishi;  daromadni ko`payishi, mahalliy aholini yashash darajasini oshishi ;  urbanizatsiya jarayonini tezlashishi, shaharcha xizmat, infrastruktura, madaniyat tashkilotlarini rivojlanishi;  ijtimoiy va madaniy jarayonlarining tezlashishi;  mahalliy madaniyat o`choqlarning yaralishi, xalq ijodiyoti, an'analari, rusumlarini rivojlanishi;  qishloq xo`jaligi mahsulotlari va mahalliy ishlab chiqarilgan tovarlarga talabni oshishi;  mahalliy madaniy yodgorliklarni tiklanishi va muhofazasi;  tabiiy komplekslarning kengayishi; 10

 mintaqa jozibadorligini oshishi;  mahalliy madaniy hayotni jonlanishi; Salbiy xususiyatlari quyidagilar: - malakasiz mehnat ulushining o`sishi; - umumjamiyat normasini buzulishi oshishi (ichkilik, fohishabozlik, bezorilik); - oila "eroziyasi" (oilaviy ajralishlar, yoshlarni hayotga yengil qarash kelishmovchiliklar va h.k); - mahalliy aholi va turistlar o`rtasidagi a boshqalar. O`zbekistonda turizmning rivojlanish holatlarini tahlil qilar ekanmiz, yurtimizda turizm sohasiga bo'lgan e’tibor oshganini va tashrif buyuruvchilar salmog`i ko’payganini kuzatishimiz mumkin (1.1-jadval). 1.1-jadval O`zbekistonda turizm rivojlanishining iqtisodiy natijalari № Ko`rsatkichl ar 199 5 -y 2000 -y 200 8 -y 20 11 -y 2012-y 2013-y 1 . Turizm xizmati, jami mln.so`m 811.1 6882,1 17549,8 21213.5 27153.3 34756.2 2 . Foyda, jami mln.so`m 236,7 443 58 1 ,3 601.7 794.2 1072.2 3 . Xizmat ko`rsatish, ming turistlar 458,4 770,2 738,7 935.7 909.3 1060.0 Manba: “Turizm infratuzilmasini rivojlantirishning metodologik, uslubiy asoslarini takomillashtirish” mavzusidagi xalqaro ilmiy anjuman materiallari, Samarqand-2014 11

Chimyon Sanatoriyalari 1.2. Turizm industriyasi rivojlanishining O`zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri Mustaqillik sharofati bilan O`zbekiston Respublikasi keng jahonga yuz tutdi va xalqaro aloqalarga kirishib ketdi. O`zbekiston xalqaro aloqalarining rivojlanishida turizm sohasi alohida ajralib tura boshladi. Mustaqillikdan oldin O`zbekiston aholisi sobiq markaz ruxsati bilangina chet ellarda sayohat qilib kelar edi, xorijiy turistlar ham avval Moskvaga kelib, so`ng O`zbekistonga tashrif buyura olishar edi. Buning ustiga, turizmdan olinadigan barcha daromadlarni (shuningdek, valyuta daromadlarining ham hammasini) to’g'ridan-to’g’ri sobiq markazga jo`natish majburiy edi. Xorijiy turistlarga ko’rsatilgan xizmatlar tannarxi O`zbekiston byudjetidan qoplanar, buning evaziga markazdan hech nima olinmas edi. Ya`ni, xalqaro turizmdan O`zbekiston faqatgina zarar ko`rar edi. Mustaqillikka erishgandan so`ng O`zbekiston hukumati birinchilar qatorida turizm sohasining rivojlanishiga alohida e`tibor qarata boshladi va buning uchun mas`ul bo`lgan yagona tashkilotni tuzdi. O`zbekiston Respublikasida turizmning rivojlanishi uchun mas`ul bo`lgan tashkilot - "O`zbekturizm" milliy kompaniyasidir. Kompaniya O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 27 iyuldagi “O`zbekturizm” Milliy kompaniyasining tashkil etilishi to`g'risidagi Farmoni asosida tashkil etilgan. "O`zbekturizm" milliy kompaniyasining tarkibiga alohida- alohida xo`jalik faoliyati yuritgan "Inturist", "Sputnik" va Kasaba ittifoqlarining turizm 12

va ekskursiyalar bo`yicha Kengashi kabi tashkilotlarning mintaqaviy tarkibiy bo`linmalari birlashtirildi. Milliy Kompaniyaning faoliyat yuritishi davomida Respublikamiz turizmida katta o`zgartishlar amalga oshirildi. Oldinlari mehmonxonalar, dam olish uylari, turistik bazalar, kempinglar umuman zamonaviy talablarga javob bera olmas edi. Chunki ularni ta`mirlash, qayta qurish va jihozlash masalalari sobiq Markaz tomonidan ko`rib chiqilgan. Mustaqillikka erishilishi bilan bu holga, shuningdek, turizm sohasidan olingan daromadning barchasini respublika tashqarisiga olib chiqib ketilishiga chek qo`yildi. O`zbekiston turizm sohasida bozor munosabatlari amal qila boshladi, davlatning ko`plab turistik korxonalari xususiylashtirildi, turistik korxonalarga bozordagi talab va taklifdan kelib chiqqan holda turistik mahsulot yaratish, hamda shu turistik mahsulotga mustaqil narx belgilash erkinligi yaratib berildi. Natijada turistik bozorda korxonalar orasida raqobat yuzaga keldi. Raqobat O`zbekiston turistik korxonalarining o`z faoliyatini yanada rivojlantirish uchun yanada sifatli mahsulot ishlab chiqarish va bu bilan umumiy rivojlanishni ta`minlashga undadi. Turizm sohasidagi islohotlarning uchinchi bosqichida, ya`ni, 1999 yil 15 aprelda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "2005 yilgacha bo`lgan davrda O`zbekiston turizmini rivojlantirish davlat dasturi to`g'risida"gi Farmoni e`lon qilindi. Buning asosida turizm sohasidagi bozor munosabatlari uzil-kesil yo`lga qo`yildi hamda dunyo bozori bo`yicha raqobatbardosh turistik mahsulot yaratila boshlandi, turizm tizimini boshqarishning markazlashtirilishiga chek qo`yildi. Ko`pchilik turistik ob`ektlar o`zlarini o`zlari boshqara boshlashdi, bozorda raqobatlasha olmaydigan korxonalar yopilib, samarali ishlovchi yangi korxonalarga o`rin ochib bera boshladi. 2011 yilning oxiriga kelib, mehmonxonalardagi xalqaro talablarga javob beruvchi o`rinlar soni 2004 yildagiga qaraganda 7,4 baravar ortdi. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva shaharlarida yangi zamonaviy mehmonxonalar qurildi, eskilari kapital ta`mirdan chiqarildi, Chimyon bag'rida dam olish-sog'lomlashtirish oromgohlari ishga tushirildi. 13

1.2-jadval O`zbekistonning turistik salohiyati Manba: “Turizm infratuzilmasini rivojlantirishning metodologik, uslubiy asoslarini takomillashtirish” mavzusidagi xalqaro ilmiy anjuman materiallari, Samarqand-2014 14Noyob madaniy-tarixiy meros Xilma xil noyob tabiiy - iqlimiy ko`rkam joylar Jahon sivilizasiya markazlaridan hisoblangan, «Buyuk ipak yo`li»ning markazida joylashganligi sababli buyuk tarixiy merosga ega ekanligi. Samarqand, Buxoro, Xiva kabi tarixiy shaharlarning mavjudligi va boshqalar. Mintaqada tabiatning turli ko`rinishlari – cho`llar, dashtlar, vohalar, tog’ va muzliklarning mavjudligi. Undan tashqari noyob o`simlik va hayvonat olami muhofaza etiladigan milliy bog’qo`riqxona va buyurtma-larning faoliyat ko`rsatayotgani turizmni rivojlantirish resurslari hisoblanadi. Rekreasion-gidromineral resurslar Diniy – tarixiy diqqatga sazovar joylar Mamlakatimiz bir qancha mineral suv manbalariga ega. Bu o`z navbatida sog’lomlashtirishga imkon beradi. Jumladan, Janubiy Olamushuk shaharchasi va Polvontoshda (Andijon viloyati), Buxorodagi “Sitorai Mohi Xossa” Jizzax viloyatidagi Gagarin va G’allaorol shaharlarida, Muborak shaharchasida (Qashqadaryo viloyati), Kattaqo`rg’on shahri Nagorney temiryo`l stansiyasida (Samarqand viloyati) sanatoriya- kurort, profilaktika muassasalarida bu resurs turidan keng foydanilmoqda. Diyorimiz ulug’ Islom dini rivojlanishiga hissa qo`shgan ulamonlar vatani hisoblanadi. Imom Al-Buxoriy, Al-Motrudiy, (Samarqand), At-Termeziy (Surxondaryo), Naqshbandiy (Buxoro) kabi ulug’ qadamjolarning mavjudligi diniy turizmni rivojlanishi uchun asos hisoblanadi Noyob xalq urf-odatlari, marosimlari Boy o`tmishga ega xalqimizning takrorlanmas urf-odat, an’analarga ega. Xalq ijodiyoti namunalari, hunarmandchilik mahsulotlari hech kimni befarq qoldirmaydi. Undan tashqari folkrolshunoslikni rivojlanganligi sayyohlarni o`ziga jalb qiladi.

Ho zirda turizm sohasidagi islohotlarning to`rtinchi bosqichi boshlangan bo`lib, unda xususiy turistik tashkilotlar assotsiatsiyasiga va tashkil etiladigan boshqa turistik assotsiatsiyalarga (masalan, Gid-tarjimonlar assotsiatsiyasi, Mehmonxona egalari assotsiatsiyasi, Transportchilar assotsi y atsiyasi) "O`zbekturizm" milliy kompaniyasining bir qator vakolatlarini o`tkazish ustida izlanishlar olib borilmoqda. Bu o`lkamiz turizm bozorida faoliyat yurituvchi korxonalarimizning yanada tezroq sur`atlarda rivojlanishlariga turtki berishi kutilmoqda(1.3-jadval) 1.3-jadval “O`zbekturizm” MK tomonidan xizmat ko` rsatilgan xorijiy turistlar soni va bundan olingan daromadlar Yilla r Коmpaniya tomonidan xizmat ko`rsatilgan xorijiy turistlar, Ming kishi hisobida Kompaniya bo`yicha turizm sohasidan olingan valyuta daromadlari, Ming AQSH dollari hisobida 1993 92,35 5000 1994 60,9 7363,6 1995 92,02 8000 1996 173,81 14493 1997 252,9 18836 1998 272 20980 1999 274 25525 2000 278 27295 2001 231,43 22215,3 2002 198,15 21546 2003 230,44 23581 2004 262,7 28020 2005 241,9 28134 2006 273,2 42801 2007 343,5 51133 2008 370,1 62812 2009 383,9 79080 2010 401.9 89754 2011 512.7 97866 2012 909.3 82760 2013 1060 109952 Manba: "O`zbekturizm" milliy kompaniyasi Bu jadvalda siz so’ngi yillarda erishilgan turizm sohasidagi rivojlanishni ko’rishingiz mumkin, 2013 yil 2012 ga nisbatan 16,3 foizga o’sish kuzatilgan. Undan 15

tashqari 1993 va 1994- yillar orasida turistlar soni 92.35 ming dan 60.9 ming ga kamaygan bo’lsa ham, daromad miqdori yuqori bo’lgan chunki o’sha davr mamlakat endi mustaqillik yillari, kata islohotlar boshi edi va mamlakatimizga qiziqib boy segmentning tashrifi oshgan va yuqori daromad keltirgan. Yoki 2001 va 2002 yilda turislar sonida kamayish kutilgan, bunga sabab qo’shni mamlakat Avg’onistonda AQSH hukumati tomonidan olib borilgan terrorchilikga qarshi harakatdir, bunda jahon ahli turistlari har ehtimolga qarshi xavfsizlik choralari uchun bronlarni bekor qilishgan. Yutuqli tomoni shundaki keyingi yillar mobaynida tashriflar soni ortib kelyapti va bu rivojlanishdan dalolat beradi. Hozirda turizm sohasidagi islohotlarning to`rtinchi bosqichi boshlangan bo’lib, unda xususiy turistik tashkilotlar assotsiatsiyasiga va tashkil etiladigan boshqa turistik assotsiatsiyalarga (masalan, Gid-tarjimonlar assotsiatsiyasi, Mehmonxona egalari assotsiatsiyasi, Transportchilar assotsiatsiyasi) "O`zbekturizm" milliy kompaniyasining bir qator vakolatlarini o`tkazish ustida izlanishlar olib borilmoqda. Bu o`lkamiz turizm bozorida faoliyat yurituvchi korxonalarimizning yanada tezroq sur`atlarda rivojlanishlariga turtki berishi kutilmoqda. II-BOB. O`ZBEKISTONDA TURIZMNI RIVOJLANISH HOLATI 2.1. O`zbekistonda turizm industriyasini rivojlanishining xususiyatlari Keyingi yillarda respublikamizda turizm infratuzilmasini zamon talabiga moslashtirish maqsadida ko’pgina ishlar qilinmoqda. Ayniqsa, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995 – yil 2 – iyundagi “ Buyuk ipak yo`li”ni qayta 16

tiklashda O`zbekiston Respublikasining ishtirokini avj oldirish va respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora – tadbirlar to`g’risidagi farmoni bu ishni Yuksak darajaga ko`tarish muammolarini hal qilishda o`z o`rniga ega bo`ladi. Farmon g’oyat muhim xalqaro turizm yo`nalishi – “Buyuk ipak yo`lini qayta tiklash, bunga xorijiy sarmoyalarni keng jalb etish, shuningdek, zamonaviy turim siyosatini vujudga keltirishga asosiy maqsadni qaratdi. Buning uchun esa quyidagi o`ta muhim va dolzarb masalalar o`z yechimini topishi lozim. Masalan,”Buyuk ipak yo`li”dagi shaharlar – Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkentda xalqaro turizm bo`yicha maxsus ochiq iqtisodiy mintaqalar tashkil etish, mazkur shaharlarning aeroportlari va temiryo`l vokzallarda turistlar uchun bojxona rasm- rusumlarining xalqaro me’yorlarga mos soddlashtirilgan tartibi, shuningdek, transit turistlar uchun maxsus bojxona joylari joriy qilish ko`zda tutildi. Ushbu shaharlarda yangi tashkil etiladigan turistik tashkilotlar va korxonalar barpo etilgan paytdan boshlab, dastlabki foydani olgunga qadar o`tadigan davrda, lekin ro`yxatga olingan sanadan keyin uzog’I bilan uch yil mobaynida barcha turdagi soliqlardan ozod qilish imkoniyati tug’ildi. Shu maqsadda mazkur tashkilotlar va korxonalar foyda (daromad) olgan birinchi yil foyda (daromad) solig’ining 50% ini, ikkinchiyili 75 % ini, uchinchi yildan boshlab 100% ini to`lashlari belgilab qo`yildi. Shuningdek, turizm sohasida qo`shma korxonalar barpo etuvchi xorijiy sarmoyadorlar, ilgari berilgan imtiyozlarga qo`shimcha ravishda, olib ketadigan foydadan 5 yil muddatga soliq to`lashdan ozod qilinishi bu boradagi imkoniyatlarni yanada kengaytirish uchun muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Ayniqsa, tijorat banklariga tadbirkorlar xususiy mehmonxonalarni va mehmonxona infratuzilmasini inshootlarini barpo etishlari chog’ida ularga kamida besh yil muddatichida to`lash sharti bilan kreditlar berilishi hamda “Ozbekturizm”MK Tashqi Iqtisodiy faoliyat milliy banki bilan birgalikda investitsiya banki – “O`zsayohatinvestbank” ni tashkil etuvchilarni belgilab qo`yilishi soha rivoji uchun olib borilayotgan davlat siyosatining nechog’li to`g’ri ekanligini yana bir bor isbot qildi. 17

Farmonning muhim jihatlaridan biri shuki, unda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida turizm bo’yicha Idoralararo kengash tuzilib, ushbu kengash faoliyatining asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilab beriladi: a) turizm sohasida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish; b) jahon andozalari darajasida kichik va o`rta mehmonxonalar, motellar va kempinglar tarmog’i shakllantirilishini muvofiqlashtirish; c) sayr – tomoshalar zamonaviy industriyasini, madaniy va sport - sog’lomlashtirish markazlarini barpo etishga ko`maklashish; d) noyob turizm imkoniyatlari va tarixiy – madaniy meros keng ko`lamda targ’ib qilinishi va saqlanishini tashkil etish; e) turizm tizimida muvofiqlashtirilgan ilmiy – texnikaviy va investitsiya siyosatini o`tkazish; f) turizm sohasida kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashni ta’inlash. Shuningdek, xalqaro turizmni rivojlantirish bilan bog’liq barcha masalalarini o`z vaqtida hal etish uchun javobgarlik “Ozbekturizm” MK, “O`zbekiston havo yo`llari”, “O`zbekiston temiryo`llari” kompaniyalarining, Ichki ishlar va Tashqi ishlar vazirliklarining, chegara va bojxona xizmatlarining rahbarlari zimmasiga yuklatildi. Mazkur farmonni amalga oshirish yuzasidan Respublika Vazirlar Mahkamasi 1995 – yil 3 – iyunda “Ozbekiston Respublikasida xalqaro turizmning zamonaviy infratuzilmasini barpo etish chora – tadbirlari to`g’risida” gi qaror e’lon qilindi. Qaror president farmonini to`ldirib yana quyidagi muhim masalalar amalga oshirilishi ta’kidlab o`tiladi: tegishli tashkilotlar bilan birgalikda turistlarni avia va temiryo`l transporti orqali tashishda imtiyozlar berish tartibini ishlab chiqish, maxsus bojxona hududlarini tashkil etish, ularni zamonaviy nazorat texnikasi bilan jihozlash vazifasi yuklatiladi. Qarorda turizm tizimidagi xususiylashtirilayotgan obyektlardan tushgan mablag’lar “O`zbekturizm” MK bo’linmalarini qayta qurish va texnika bilan jihozlash maqsadida “O`zsayohatinvestbank”ga o`tkazish belgilab berildi. 18

Valyuta operatsiyalarida imtiyozlar, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Urganch- Xiva yo`nalishlarida yo`llarni obodonlashtirish, servis xizmatlarini tashkil etish dasturlarini ishlab chiqish, shahardan tashqarida joylashgan turistik obyektlar uchun kommunikatsiya tarmoqlari to`lovi bo`yicha imtiyozlar berish, turistik inshootlar qurilishi bo`yicha tenderlar o`tkazish, turistlar bo`ladigan joylarda amaliy va tasviriy san’at xalq ijodkorligi buyumlari, reklama mahsulotlarini tayyorlash – sotishda shaxobchalar tashkil etish xorijda turistik vakolatxonalar ochish – bular ham mazkur qarorda belgilab qo`yilgan vazifalar edi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti 1999–yil 15 – apreldagi “2005 – yilgacha bo`lgan davrda O`zbekistonda turizmni rivojlantirish davlat dasturi to`g’risida”gi farmoni ham bu yo`nalishga alohida e’tiborni qaratdi. Farmonda mulkchilik shaklidan qat’i nazar, turizm tashkilotlari xorijdan keltiriladigan texnologiya va mehmonxona uskunalari, turizm maqsadlariga mo`ljallangan transport vositalari uchun bojxona “ poshlina” lari to`lashdan uch yil muddatga ozod qilinishi ko`rsatib o`tildi. Quyidagi jadvalda dasturni ko’rib chiqishingiz mumkin (2.1-jadval) 2. 1 -jadval O`zbеkistоn Rеspublikаsidа 2006-2011 yillаrdа хizmаt ko`rsаtish vа turizm sоhаsidаn tushаdigаn fоydаlаrning ko`rsаtkichlаri (mln. so` m hisоbidа) 19

Mintаqаlаr 2005 y 2006y 2008y 2009 y 2010 y 2011 y Jаmi 2006- 2011 y O`zbеkistоn Rеspublikаsidа jаmi 566,4 1712 2000 2440 2976 3869 12997 SHundаn: Qоrаqоlpоg’istоn Rеspublikаsi 1,1 1,1 1,3 1,7 2,5 3,3 9,9 Vilоyatlаr: Аndijоn 3,5 3,5 4 4,9 6 7,8 26,2 Buхоrо 190,8 170 190 231,8 282,8 367,7 1242,3 Jizzах 3 3,6 4,2 5 6,1 7,9 26,8 Qаshqаdаryo 18,1 18,1 21 25 31 40,3 135,4 Nаvоiy 6,4 2,4 2,8 3 4 5 17,2 Nаmаngаn 0,9 2,3 3 4 5 6,5 20,8 Sаmаrqаnd 303,9 304 350 420 504 651 2229 Surхоndаryo 71,6 82 90 95 102,5 126,3 495,8 Sirdаryo 0,2 0,5 0,6 0,8 1 2 4,9 Tоshkеnt 10,7 14,1 16,2 19,8 24,5 31,8 106,4 Fаrg’оnа 7,5 18 21 23 25 26,4 113,4 Хоrаzm -51,3 39 45 55 68 88,5 295,5 Tоshkеnt sh. 0 1053,4 1250,9 1551 1913,6 2504,5 8273,4 Mаnbа: «O`zbеkturizm» MKning 2006-2011 yillаrdа хizmаt ko`rsаtish vа sеrvis sоhаsini jаdаl rivоjlаntirish dаsturi. Dasturning ikkinchi bo ` limi – “ O ` zbekturizm ” MKning 1999 – 2005 yillardagi “ investitsiya dasturi “, - deb nomlanib , unda Samarqand shahrida “ Prezident Otel ” mehmonxonasi qurilishi ( mablag ’ ning 85 % xorij investori , 15% investor “ O ” zbekturizm ” MK hisobidan ), shahardagi “ Samarqand ” mehmonxonasini qayta tiklash (8 mln . AQSH dollari . Xorijiy va mahalliy sarmoya ), Xivada yangi mehmonxona qurilishi ( bu ham 85 % ga 15%), Urganchda “ Xorazm ” mehmonxonasini qayta tiklash (7,5 mln . AQSH dollari - Hindiston krediti ) Toshkent shahridagi “ O ` zbekiston ” mehmonxonasini qayta tiklash (31,2 mln AQSH dollari , xorijiy sarmoya ), shuningdek , 50-60 o ` rinli 2-3 yulduzli mehmonxona qurilishi (20 mln AQSH dollari , 20

xorijiy va mahalliy sarmoya ), Toshkent viloyati Chorvoq suv ombori hududida dam olish zonasi va golf klubi qurilishi (100 mln AQSH dollari , xorijiy sarmoya ), Buxorodagi “ Buxoro ” mehmonxonasini qayta tiklash (8 mln AQSH dollari , xorijiy sarmoya ), Andijondagi 60 o ` rinli yangi mehmonxona qurilishi (12 mln AQSH dollari , xorijiy va mahalliy sarmoya ), shahardagi “ Oltin Vodiy ” mehmonxonasini qayta tiklash (8 mln AQSH dollari , xorijiy va mahalliy sarmoya ), Jizzaxdagi “ O ` zbekiston ” mehmonxonasini qayta tiklash (10 mln AQSH dolari , xorijiy va mahalliy sarmoya ), Termizdagi mehmonxoni qayta tiklash (6 mln AQSH dollari , xorijiy va mahalliy sarmoya ), Shahrisabzdagi “ Shahrisabz ” mehmonxonasini qayta tiklash (6 mln AQSH dollari , xorijiy va mahalliy sarmoya ) kabi juda kata mablag ’ talab etiladigan vazifalar maqsad qilib olingandir . Shuningdek , Avtobus – avtomobil parkini modernizatsiyalashtirish ( zamonaviylashtirish ) uchun 12 mln AQSH dollarida miqdorida sarmoya talab qilinishi belgilab berildi . Dasturlashni quyidagi jadvalda yaqqol ko ’ rishingiz mumkin (2.2-jadval) 2. 2 - jadval O`zbеkistоn Rеspublikаsidа 2006-201 3 yillаrdа turizm sоhаsining 21

rivоjlаnish ko`rsаtkichlаr i 22Ko`rsаt kichlаr 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Jаmi 2006- 201 3 y. J а mi turistl а r s о ni (ming kishi) 621,7 659 699 714 786 870 909.3 1060 6317 Shundаn chеt elliklаr (ming) 241,9 257 272 288 305 339 1461 Хizmаtlаr хаjmi (mln. sum) 39787, 1 4575 5 5490 6 6698 5 8239 2 107110 16960 0 23090 0 757648 Хizmаtlаr ekspоrti (ming АQSH dоll.) 29000 4200 0 4452 0 4719 1 5002 3 53025 236759 Fоydа (mln sum) 566,1 1712 2000 2440 2976 3869 12997

Mаnbа: «O`zbеkturizm» MKning 2006-2013 yillаrdа хizmаt ko`rsаtish vа sеrvis sоhаsini jаdаl rivоjlаntirish dаsturi. Dasturning uchinchi bo`limi – “Marketing tadbirlari” , - deb nomlanib, unda O`zbekistonning diqqatga sazovor joylari haqida turistlarga informatsiya berish va turistik mahsulotlarni taklif etish maqsadida internet, E-mail xalqaro informatsiya tarmoqlaridan foydalanishni rivojlantirish ham asosiy vazifa sifatida qaraldi. Dasturning to`rtinchi bo`limi – “Turistlarga xizmat ko`rsatishni xalqaro andozalar darajasiga ko`tarish, turizm infratuzilmasini har tomonlama rivojlantirish”, - deb nomlanib , unda Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xiva shaharlaridagi turistlarni ijaraga avtomobil vositalari bilan taminlashga e’tibor qaratildi. 23

Dasturning beshinchi bo’limi – “Jahon merosi, madaniyati va tarixiga kiruvchi qo`riqxonalar yodgorlik shaharlarini muhofaza etish va ulardan maqsadli foydalanish bo`yicha tadbirla”,-deb nomlanib unda milliy bog’lar, an'anaviy choyxonalar, xalq amaliy san’ati va ko`rgazmalarni tashkil etish va ularni turizm yo'nalishlariga kiritish, turizm obyektlarini va mamlakatimiz tarixi bilan bog’liq tarixiy va madaniy yodgorliklarni doimiy ravishda qayta tiklashda e’tibor qaratildi. Turizm infratuzilmasini rivojlantirish turistik zaxiralardan rejaviy foydalanish jarayonining asosiy bosqichidir. Turistik zaxiralar qancha maftunkor bo’lmasi, turistning bu tabiat in’omlaridan foydalanishi bularga bemalol yeta olishiga bog’liq, agar mazkur tabiat in’omiga yo`l yoki so`qmoq bo`lmasa ushbu obyektga ko`plab turistlarni jalb qilish qiyin bo`ladi. Bazi hollarda esa buning iloji yo`q. Misol uchun Venesuelladagi Anxel sharsharasiga (Dunyodagi eng kata sharshara, balandligi 140 m) turistlar nisbatta kam boradi. Chunki u yerga borish uchun na yo`l bor na samolyot qo`nadigan maydon. Ushbu shaharchaga katta qiyinchiliklar bilan tez oqar daryo bo’ylab qayiqda borish mumkin. O`zbekistonimizning Qashqadaryo viloyati Yakka bog’ tumanidagi Hisor tog’i etagida joylashgan Toshqo`rg’on qishlog’i va Amir Temur g’origa olib boriladigan Ho`kizburun shaharchasiga turistlar borilishini yo`lga qo`yilsa, ayni muddao bo`lur edi. Ya’ni, bu joylarda turizm infratuzlmasini barpo etish uchun katta sarmoya talab etiladi. Hоzirgi kundа rеspublikаmizdа turizm sоhаsidа 80 0 dаn оrtiq хususiy turistik firmаlаr fаоliyat ko`rsаtmоqdа. Bulаrning dеyarli bаrchаsi kichik vа o`rtа biznеs sub’еktlаri hisоblаnаdi. Ushbu firmаlаr tоmоnidаn ko`rsаtilаdigаn turistik хizmаtlаr, ya’ni turistik mаhsulоt turlаri хususidа hаm аlоhidа to`хtаlib o`tdik. Bоzоr iqtisоdiyoti shаrоitidа hаr qаndаy tаshkilоtlаr bir-biri bilаn o`zаrо intеgrаsiyalаshuvsiz hеch qаndаy rivоjlаnishgа erishа оlmаydilаr. Mаsаlаn, аvtоmоbil ishlаb chiqаrish kоmpаniyalаri bu kоmpаniya mаhsulоtlаrigа хizmаt ko`rsаtаdigаn хususiy аvtоsеrvislаrni аmаliy jihаtdаn qo`llаb-quvvаtlаshi kеrаk. Chunki, аvtоsеrvislаr kоmpаniya tоmоnidаn chiqаrilаyotgаn аvtоmоbillаrni tа’mirlаsh bo`yichа 24

bаrchа qulаyliklаrgа egа bo`lsа, bu аvtоmоbillаrgа bo`lgаn tаlаb tаbiiy rаvishdа оshib bоrаdi. Хuddi shuningdеk, turizm sоhаsidаgi kichik vа o`rtа biznеs sub’еktlаri hаm bir-biri bilаn o`zаrо munоsаbаtdа bo`lishlаri turizm sаnоаtining istiqbоlli rivоjlаnishigа оlib kеlаdi. Shu bilаn birgаlikdа rеspublikаmiz iqtisоdiyotidа o`tgаn yillаr mаbоynidа invеntаrizаsiya nаtijаsidа аniqlаngаn qаriyb 2 mingtа bo`sh bino kichik tаdbirkorlik sub’еktlаrigа ijаrаgа berildi. Bundа binolаrni ijаrаgа bеrish tаriflаri tаdbirkorlik sub’еktlаrining qаyеrdа joylаshgаni vа ulаrning fаoliyat turigа qаrаb 3 bаrobаrdаn 10 bаrobаrgа qаdаr kаmаytirildi. Shuningdеk, o`tgаn dаvr mоbаynidа kichik biznеs vа хususiy tаdbirkоrlik sub’еktlаri uchun quyidаgi imtiyoz vа qulаyliklаr yarаtildi: - mаhsulоtlаrning gigiеnik sеrtifikаtini аmаl qilish muddаti ilgаrigi 3 yildаn endilikdа chеklаnmаgаn muddаtgа o`tkаzildi; - tаshqi rеklаmаni jоylаshtirish tаriflаri o`rtаchа 20 dаn 30 fоizgаchа pаsаytirildi hаmdа аyrim hududlаrning qishlоq jоylаridа hаq оlish bеkоr qilindi. Buning n аtijаsidа tаshqi rеklаmа bеruvchi tаdbirkоrlаrning ulushi 34 fоizgаchа оshdi; - elеktr enеrgiyasini оldi-sоtti shаrtnоmаsidа bеlgilаngаn hаjmgа nisbаtаn kаm sаrflаnishi uchun jаrimаlаr bеkоr qilindi vа оrtiqchа sаrflаsh bo`yichа jаrimаlаr 50 fоizgа qisqаrtirildi . Kichik biznеs vа tаdbirkоrlik sub’еktlаrini mоliyaviy jihаtdаn qo`llаb-quvvаtlаsh tаdbirlаri kuchаytirildi. Хususаn, 2011 yil dаvоmidа kichik biznеs vа хususiy tаdbirkоrlik sub’еktlаrigа 1 trln. 850 mlrd. so`mdаn оrtiq krеditlаr аjrаtildi. Shuningdеk, kichik biznеs vа хususiy tаdbirkоrlik fаоliyatining jаdаl rivоjlаnishidа ungа хizmаt ko`rsаtuvchi infrаtuzilmа muаssаsаlаrining tаshkil etilishi vа хizmаt sifаti dаrаjаsining yaхshilаnib bоrishi sеzilаrli tа’sir ko`rsаtmоqdа(2.3- jadval). 2. 3 -jadval O`zbеkistоndа tаdbirkоrlik sub’еktlаrigа хizmаt ko`rsаtuvchi mаvjud infrаtuzilmа оb’еktlаri (2013 yil hоlаtigа, birlikdа) 25

Manba: “Turizm infratuzilmasini rivojlantirishning metodologik, uslubiy asoslarini takomillashtirish” mavzusidagi xalqaro ilmiy anjuman materiallari, Samarqand-2014 Jаdvаldаn ko`rinаdiki, bugungi kundа mаmlаkаtimiz kichik biznеs sоhаsigа o`ndаn оrtiq turdаgi 8 minggа yaqin infrаtuzilmа muаssаsаlаri хizmаt ko`rsаtib, fаоliyat uchun zаrur shаrt-shаrоitlаrni yarаtib bеrmоqdа. Buning nаtijаsidа kichik biznеs vа хususiy tаdbirkоrlik sub’еktlаrining mаmlаkаtimizdа yangi ish o`rinlarini tashkil qilish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishning muhim оmili sifаtidаgi nаtijаlаri sаlmоqli bo`lib bоrmоqdа. Jumlаdаn, mаmlаkаtimizdа 2011 yildа yarаtilgаn jаmi 950,5 mingdаn оrtiq yangi ish o`rinlаrining 391,8 mingtаsi (41,7 fоizi) kichik biznеs vа хususiy tаdbirkоrlik sоhаsigа to`g’ri kеlmоqdа. Bu o`tgаn yildаgigа nisbаtаn 4,7 fоizgа ko`prоq dеmаkdir. Jаmi yangi ish o`rinlаrining dеyarli 21 fоizi turli shаkllаrdаgi uy mеhnаtini yo`lgа qo`yish, 7,5 fоizi yangi оb’еktlаrni ishgа tushirish, mаvjud ishlаb chiqаrishlаrni qаytа qurish vа 26Infrаtuzilmа оb’еkti nоmi Sоni Tijоrаt bаnklаri filiаllаri 1042 Minibаnk lаr 2318 А х bоrоt - mаslаhаt mаrkаzlаri 262 Kоnsаlting mаrkаzlаri 327 Аuditоr firmаlаri 113 O`quv mаrkаzlаri 917 Bаhоlаsh kоmpаniyalаri 138 Tоvаr хоm аshyo birjаsining sаvdо mаydоnchаlаri 204 Mikrоkrеdit tаshkilоtlаri 3 2 Krеdit uyushmаlаri 103 Biznеs-inkubаtоrlаr 34 S ug’urtа tаshkilоtlаri 32 Brоkеrlik idоrаlаri 1424

kеngаytirish, dеyarli 30 fоizi ish jоylаrini ko`pаytirishning qo`shimchа chоrа- tаdbirlаrini аmаlgа оshirish hisоbigа tаshkil etilgаn. Buning nаtijаsidа, kichik tаdbirkоrlikdа bаnd bo`lgаnlаr sоnining jаmi iqtisоdiyotdаgi bаnd bo`lgаnlаr sоnigа nisbаtаn ulushi 2010 yildа 75,1 fоizni tаshkil etgаn bo`lsа, 2011 yilgа kеlib 77,2 fоizgа еtdi. 2010-yilda Yevropaga sayyohlarning 51% ya’ni 473mln kishi tashrif buyurgan bo`lib butub dunyo bo`yicha sayyohlarning yarmidan ham ko`proqdir. Osiyo tinch okean mintaqasi esa 204 mln kishi bilan 22% ulushga ega bo`lib oldingi yilga nisbatan 23mln kishiga ortgan. Amerika mintaqasi esa 150 mln kishi bilan 16% ulushga ega bo`lsa Yaqin sharq 60 mln kishi bilan 6%, Afrikaka 49 mln kishi bilan 5% ulushga ega bo`lgan(2.4-jadval). 2. 4 -jadval Mamlakatlar qabul qilgan xalqaro turistlar soni(mln) (eng ko’p turist qabul qilgan mamlakatlar 10 taligi) № Davlatlar 2000 -yil 2005- yil 2008- yil 2009- yil 2010- yil 2011- yi l 2012- yil 1 Fransiya 77.2 75.0 79.2 76.8 76.8 81.6 83.0 2 AQSH 51.2 49.2 57.9 54.9 59.7 62.7 67.0 3 Xitoy 31.2 46.8 53.0 50.9 55.7 57.6 57.7 27

4 Ispaniya 46.4 55.9 57.2 52.2 52.7 56.2 57.7 5 Italiya 41.2 36.5 42.7 43.2 436 46.1 46.4 6 Buyuk Britaniya 23.2 28.0 30.1 28.2 28.1 29.3 29.3 7 Turkiya 9.6 20.3 25.0 25.5 27.0 34.7 35.7 8 Germaniya 19.9 21.5 24.9 24.2 26.9 28.4 30.4 9 Malayziya 10.2 16.4 22.1 23.6 24.6 24.7 25.0 10 Rossiya 22.7 25.5 Manba: http//www.unwto.org/facts Quyidagi diagrammada jadvalning diagrammadagi aksini ko’rishingiz mumkin 2.1-diagramma 28

Turist soni (2011) mln 020406080100120140Dunyo mamlakatlari turizm ko'rsatkichlari (2011 -2012) Turist so ni (2011) mln Turizmdan t ushgan d aro mad(2011) mlrd AQSH $ Turistlar son i(2012) mln Turizmdan t ushgan d aro mad(2012)mlr d AQSH $ Manba: Izlanishlar natijasida muallif ishlanmasi. Jadvaldan ko’rinib turibdiki AQSH, Fransiya, Ispanya, Italya Xitoy kabi davlatlar turizmda yetakchi o`rinlarda turadi va juda katta daromad oladi. Quyidagi diagrammada daromadlar holatini o’rinlarda ko’rishingiz mumkin: 29

Stаtistik mа’lumоtlаrdаn ko`rinib turibdiki, хоrijiy turistlаrning аsоsiy qismi Yapоniya, Frаnsiya, АQSH vа Gеrmаniyagа to`g’ri kеlаdi. 2008-yil “O`zbеkturizm” MK tоmоnidаn ishlаb chiqilgаn vа tаklif etilgаn turistik mаrshrutlаr shuni ko`rsаtаdiki, хоrijiy turistlаr quyidаgi yo`nаlishlаr bo`yichа ko`prоq sаyohаt qilmоqdаlаr vа хоrijiy turоpеrаtоrlаr hаm ushbu mаrshrutlаrgа tаlаbgоr bo`lmоqdаlаr(2.5-jadval). 2. 5 -jadval O` zbеkistоndаgi turistik mаrshrutlаr T-S* T-S-B- T S-B-Х-T T-S-B-U-T T-S-SH-B- U-T T-Х-B-S-T-F Ukrаinа Itаliya Аngliya Grеtsiya I srоil Frаnsiya Аngliya Gеrmаniya Y a pоniya S h vе t sаriy a Grе ts iya Bеlgiya Pоkistоn Gеrmаniya АQSH Itаliya Gеrmаniya Shvе t sаriya Frаnsiya Аngliya Isrоil Frаnsiya Gоllаndiya Izоh: T–Tоshkеnt, S–Sаmаrqаnd, Х–Хivа, B–Buхоrо, U–Urgаnch, SH– S h аhrisаbz, F–Fаrg’оnа. Mаnbа: «O`zbеkturizm» MK 20 10 y. Jаdvаldаn k o `rinib turibdiki tаdbirkоrlаr kеlgusidа o ’z yo’nаlishlаrini qаndаy bеlgilаb оlishlаri bоzоrlаr sig’imigа bоg’likdir. Tаdbirkоrlаr intеrnеt tаrmоg’igа to`g’ridаn–to`g’ri ulаnаdigаn, yangi хоrijiy hаmkоrlаr tоpish imkоniyatini o'zlаri yarаtishlаri lоzim. Ulаr vеb-pоrtlаrini vujudgа kеltirish bоrаsidа hаr qаndаy to'si q lаrni y еngib o'tishlаri lоzim vа ingliz, nеmis, frаnsuz vа yapоn tillаridаgi ахbоrоt uslubiy mа’lumоtnоmаlаrni uzаtishlаri mаqsаd sаri intilishgа yordаm bеrаdi. 30

Yuqоridаgi bo`limlаrimizdа аytib o`tgаnimizdеk, turizm sоhаsidа fаоliyat ko`rsаtаyotgаn kichik vа o`rtа biznеs sub’еktlаri mоs rаvishdа bеvоsitа vа bilvоsitа firmаlаrgа bo`linаdi. Bеvоsitа tаdbirkоrlik sub’еktlаri turizm sоhаsigа to`g’ridаn- to`g’ri аlоqаsi bo`lgаn hаr хil turistik sаyohаtlаrni uyushtiruvchi аgеntliklаr, turizm оpеrаtоrlаri, хususiy mеhmоnхоnаlаr, kеmpinglаr, хususiy sаnоtоriyalаr vа pаnsiоnаtlаr, хususiy ijаrа uylаri vа umumаn оlgаndа, turistik хizmаtlаrni ko`rsаtuvchi bаrchа firmаlаrni o`z ichigа оlаdi. Bilvоsitа tаdbirkоrlik sub y еktlаri esа, mаmlаkаtimiz ichki bоzоrlаridа chеt ellik turistlаr ehtiyojini qоndirаdigаn, rаqоbаtbаrdоsh mаhsulоtlаr ishlаb chiqаrishgа iхtisоslаshgаn kichik vа o`rtа biznеs kоrхоnаlаrini o`z ichigа оlаdi. Mа’lumki, hоzirgi kundа mаmlаkаtimizdа хаlqаrо turizmning jаhоn аndоzаlаrigа mоs kеlаdigаn jihаtlаri endiginа rivоjlаnаyotgаnligi bоis turistlаrgа turistik хizmаtlаrni ko`rsаtish bоrаsidа tаlаyginа qiyinchiliklаrgа duch kеlinmоqdа. Bulаr bеvоsitа turizm sоhаsidа fаоliyat ko`rsаtаyotgаn kichik vа o`rtа biznеs sub’еktlаri o`rtаsidаgi o`zаrо munоsаbаtning yaхshi o`rnаtilmаgаnligigа bоrib tаqаlаdi. Biz quyidа аnа shu muаmmоni hаl etish yo`llаri хususidа o`z fikr-mulоhаzаlаrimizni bildirib o`tmоqch iman . Mа’lumki, O`zbеkistоn Rеspublikаsi o`zining ko`plаb tаriхiy qаdаmjоlаri vа ziyorаtgоhlаri, ko`хnа vа nаvqirоn buyuk shаhаrlаri bilаn birgа go`zаl vа хushmаnzаrа tаbiаti, sеrjilо dаryolаri-yu ko`llаri, аjоyib hаyvоnоt оlаmi, dаshtu-cho`llаri, bеpоyon tеkisliklаri-yu tоg’u-tоshlаri, o`rmоnzоrlаri kаbi bоyliklаrigа hаm egаdir. Hоzirgi kundа mаmlаkаtimizgа tаshrif buyurаdigаn chеt ellik turistlаrning sаyohаtlаrini tаshkil etish bоrаsidа fаоliyat ko`rsаtаyotgаn turistik аgеntliklаr o`z fаоliyat dоirаsini mаnа shundаy turizm rеsurslаri hisоbidаn kеngаytirishgа hаrаkаt qilishmоqdа. Birоq, bu bоrаdа turistik аgеntlаr bilаn bоshqа shu sоhаgа tааlluqli kichik vа o`rtа biznеs subеktlаri o`rtаsidаgi o`zаrо munоsаbаtning zаmоn tаlаblаrigа mоs rаvishdа shаkllаnmаgаnligi nаtijаsidа ko`plаb to`siqlаrgа duch kеlinmоqdа. Buning uchun, birinchidаn , mаrkеting tаdqiqоtlаrini аmаlgа оshirаdigаn kichik хususiy kоmpаniyalаr 31

bilаn turistik аgеntlаr o`rtаsidаgi o`zаrо munоsаbаtni qаrоr tоptirish kеrаk. Turistik аgеntliklаr yangi tаshkil etilgаnligi bоis ulаrdа хizmаt ko`rsаtuvchi pеrsоnаl miqdоrining kаmligi vа bundаn tаshqаri tаjribаli mаrkеtоlоglаrning y еtishmаsligi tufаyli ulаr turistlаr uchun qаndаy turistik mаhsulоtlаrgа ehtiyoj bоrligini, shuningdеk, bu turistik mаhsulоtlаrni turistlаrgа rеklаmа qilish bоrаsidа qiyinchiliklаrni bоshidаn kеchirishmоqdа. Mаrkеting tаdqiqоtlаrini o`tkаzuvchi аgеntliklаr esа o`zlаridаgi mаrkеting хizmаtlаrini turistik аgеntliklаrgа tаklif etishsа, bu muаmmо hаl bo`lаrdi. Ulаr hаm mаhаlliy, hаm chеt ellik turistlаrning qаndаy turistik mаhsulоt turlаrigа ehtiyojlаri bоrligini to`liq o`rgаnish imkоniyatigа egаdirlаr. Bundаn tаshqаri, bu аgеntliklаr mаmlаkаtimizning хushmаnzаrа hududlаrini chеt ellаrgа rеklаmа qilishlаri hаm turistik аgеntliklаrgа qаrаgаndа оsоndir. Buning sаbаbi, mаrkеting tаdqiqоti o`tkаzuvchi аgеntliklаrdа hаm tаdqiqоt o`tkаzish, hаm rеklаmа uyushtirish uchun y еtаrli dаrаjаdаgi mоddiy-tехnik bаzаning shаkllаngаnligidа o`z ifоdаsini tоpаdi. S h uni аlоhidа tа’kidlаb o`tish jоizki, аgаrdа turistlаrgа mаmlаkаtimizdа mаvjud turizm rеsurslаri еtаrli dаrаjаdа rеklаmа qilinsа, u hоldа turistlаrning mаmlаkаtimizgа bo`lgаn qiziqishi yanаdа оrtаdi. Bu esа turizm sоhаsidа fаоliyat ko`rsаtаdigаn kichik vа o`rtа biznеs sub’еktlаri sаlmоg’ini оshishigа оlib kеlаdi. Ikkinchidаn , turistik аgеntlаr bilаn dаm оlish sаnоtоriyalаri, mеhmоnхоnаlаr vа kеmpinglаr bеvоsitа аlоqа o`rnаtishi kеrаk. Mаsаlаn, Jizzах vilоyatidа Zоmin tоg’ tizmаsidа Zоmin dаm оlish sаnаtоriyasi jоylаshgаn bo`lib, bu sаnаtоriyaning аtrоfidа ko`plаb dаm оlish pаnsiоnаtlаri fаоliyat ko`rsаtishаdi. Birоq, аchinаrli tоmоni shundаki, sаnаtоriyagа hаm, pаnsiоnаtgа hаm chеt ellik turistlаr dеyarli tаshrif buyurmаydi. Vаhоlаnki, Zоmin tоg’ tizmаsi ikkinchi S h vе t sаriya dеb yuritilаdi. Turistlаrning bu dаm оlish zоnаsigа kаmdаn-kаm tаshrif buyurishlаrigа аsоsiy sаbаb quyidаgilаrdа o`z ifоdаsini tоpgаn. -Zоmin tоg’ tizmаsi mаnzаrаlаri y еtаrli dаrаjаdа rеklаmа qilinmаydi; -Zоmin tоg’ tizmаsigа еtib bоrish uchun аvtоtrаnspоrt yo`llаri jаhоn sifаt 32

аndоzаlаri tаlаblаrigа jаvоb bеrmаydi; -Sаnаtоriya vа pаnsiоnоtlаrdаgi shаrt-shаrоitlаr hаm jаhоn sifаt аndоzаlаrigа mоs kеlmаydi. Bu kаbi muаmmоlаrni хаl etish uchun sаnаtоriyalаr vа pаnsiоnоtlаr turistik аgеntlаr bilаn muntаzаm rаvishdа o`zаrо аlоqаni o`rnаtishlаri kеrаk. Sаnаtоriyalаr vа pаnsiоnоtlаr mа’muriyati аvtоmоbil trаnspоrt yo`llаrini jаhоn sifаt аndоzаlаrigа jаvоb bеrаdigаn dаrаjаgа kеltirish uchun tаshаbbus ko`rsаtishlаri, turistik аgеntlаr bilаn kеlishgаn hоldа o`z binоlаridаgi shаrt-shаrоitlаrni yaхshilаshlаri, shuningdеk, dаm оlish zоnаsi bilаn vilоyat mаrkаzlаri o`rtаsidаgi zаmоnаviy trаnspоrt vоsitаlаri qаtnоvini to`g’ri yo`lgа qo`yishdа tаshаbbus ko`rsаtishlаri kеrаk vа хоkаzо. 2.2. Turizm infrаtuzilmаsi ni rivojlantirish holati Sаrmоya mа’lum muddаt ichidа ishlаb chiqаrilgаn mаhsulоt vа хizmаtlаrning хususiy vа dаvlаt sеktоri tоmоnidаn tugаtilmаgаn vа ekspоrt qilinmаgаn shаklidir. Turizm sаrmоyalаrining хususiyatlаri sаbаbli bаrqаrоr sаrmоya tushunchаsini mikrо iqtisоdiy dаrаjаdа hаm ko`rib chiqish kеrаk bo`lаdi. Bu pаytdа bаrqаrоr sаrmоya tоvаrlаri, inshооt sаrmоyalаri, аsbоb-uskunа, yеr vа binо оlish 3 bo`limdаn hоsil bo`lmоqdа. Fаqаt, turizm sеktоri sаrmоyalаri hаm inshооt, uskunа vа еr vоsitаlаrini o`z ichigа оlаdi. Turistlаrning tunаsh, оvqаtlаnish, hоrdiq chiqаrish vа tоmоshа qilish ehtiyojlаrini оlаdigаn muаssаsа, binо vа uskunаlаrning hаmmаsigа аjrаtilgаn mаblаg’lаrgа turizm sаrmоyasi dеyilаdi. Bu tushunchа bilаn аsоsаn, yuqоri tuzilish sаrmоyalаri qilib nоmlаntirilgаn tunаsh kоrхоnаlаri (mеhmоnхоnа, mоtеl, оb’еkt, kеmping, dаm оlish jоyi, pаnsiоnаt, аpоrt-mеhmоnхоnа) nаzаrdа tutilаdi. Sаrmоya lоyihаsi аsоsi tushunchаsidаn turizm sаrmоya lоyihаsi quyidаgi shаkldа izоhlаnаdi. Mаvjud vа kеlgusidаgi turizm tаlаbining bir qismini qоndirish uchun, kirishuvchаn vа jаmiyat fоydаsigа, iqtisоdiy tаmоyilgа mоs qilib tаyyorlаngаn vа fоrmulаgа sоlish, iqtisоdgа turizm bilаn bоg’liq mаhsulоt vа хizmаt tаklif qilish mаqsаdini аnglаtgаn lоyihаlаrgа “turizmdа sаrmоya lоyihаsi” dеyilаdi. Turizmdа sаrmоya lоyihаsi mаvjud 33

turizm sаlоhiyatini bаhоlаsh, mаhаlliy vа хоrijiy turist tаlаblаrini qоndirish, yangi tаyyorgаrlik imkоniyatlаrni yarаtish, mаmlаkаtgа vаlyutа kirishini ro`yobgа chiqаrib milliy rivоjlаnishgа yordаmchi bo`lish, tijоriy jоydа fоydа оlish kаbi mаqsаdlаrdаn bir nеchtаsini ro`yobgа chiqаrish yuzаsidаn, tоvаr vа хizmаtlаrni ishlаb chiqаrib sоtish uchun turizm bo`limlаrining qurilish vа qo`llаnilishigа qаrаtilgаn lоyihа ishlаrining yig’indisidir. Turizm sеktоridа sаrmоya lоyihаlаri bеvоsitа turizm muаssаsаsi vа kоrхоnаlаri, bоshqа iqtisоdiy kоrхоnаlаrdаn fаrqli bo`lgаn mа’lum хususiyatlаr tаshiydi. Sаrmоya bеruvchi shахs yoki kоrхоnаlаr bilаn lоyihа tuzuvchi vа bаhоlаntiruvchi mutахаssislаr sеktоrning bоsh хususiyatlаrini yaqindаn bilishlаri, sаrmоya qаrоrlаrining оlinishidаn unumli hаrаkаt qilib qоlmаsdаn, eng mоs qаrоrlаrgа erishishdа аsоsiy unsurni hоsil qilаdi. Turizm sеktоrining tuzilishidа mаvjud bo`lgаn dаlillаrning ko`pchiligi yuqоri sаviyalаrdа fоydа оlishning ro`yobgа chiqishigа mоnеlik qilmоqdаdir. Turizm sаrmоyalаri ichidа tunаsh kоrхоnаlаri bаrqаrоr sаrmоya miqdоrining bоshqа industriyalаrgа qаrаgаndа judа ko`p аjrаtilаdigаn sаrmоyalаrdir. Turizm sаrmоyalаridаgi bu bаrqаrоr sаrmоya bаhоlаr ko`pligi, хususаn sаrmоyaning rеntаbеlligi jihаtidаn vа sаrmоya аylаnish tеzligi jihаtidаn аhаmiyatli оmildir. Bаrqаrоr хаrаjаtlаrning yuqоri bo`lishi. Turistik kоrхоnаlаrdа, хususаn sаrmоya qilingаndаn kеyin bоshqаrish jаrаyonidа, bаrqаrоr хаrаjаtlаr аsоsiy хаrаjаtlаrning 70- 80% nisbаtigаchа ko`tаrilаdi. Buning аsоsiy sаbаbi, enеrgiya, tа’mirlаsh, pеrsоnаl, аmоrtizаsiya, fоiz vа shungа o`хshаsh хаrаjаtlаrning chiziq to`liqligidаn mustаqil bo`lgаn dаvоmiyligini ko`rsаtish kеrаk. Bаrqаrоr хаrаjаtlаrning yuqоriligi, rеntаbеllik jihаtidаn аhаmiyatli rаqаmdir vа fоydаgа o`tish nuqtаsining ijrо vа hаjmi fоydаlаnish miqdоri munоsаbаtini оg’irlаshtirmоqdа. Turizm sаrmоyasi оqimidа eng аhаmiyatli хususiyat vа kritik оmil аlоqаdir. Quyi tuzilish muаssаsаlаri (yo`l, suv, elеktr - enеrgiya, kаnаlizаsiya, tеlеfоn vа h.k). butunlаy bo`lmаgаn jоylаrdа qilingаn turizm sаrmоyasining fоydаli bo`lishi mumkin emаs. 34

Turizmdа sаrmоya lоyihаlаrini rivоjlаntirish bоsqichlаrning hаmmаsidа bo`lmоqdа. Bu еrdа eng muаmmо quyi tuzilmаning qаysi nisbаtidа turizm sаrmоyasi bilаn to`g’ridаn-to`g’ri bоg’lаnishdа bo`lgаnidir. Birоr turistik jоy uchun qilingаn hаvо mаydоni (аerоpоrt) ning kеngаytirilishi, yangi bir quruqlik yo`lining qurilishi аyni vаqtdа hаmmа mintаqа trаnspоrtigа vа bоshqа sеktоrlаrgа fоydаli bo`lmоqdа. Mаsаlаn: turistik muаssаsаlаr kоmplеksi uchun ro`yobgа chiqаrilgаn suv vа kаnаlizаsiya kаnаllаridаn, kоmplеksning jоylаshish nuqtаsidаn shаhаr, tumаn yoki qishlоq аhоlisi hаm fоydаlаnаdi. Turistik muаssаsаlаr bаrpо qilish uchun qilingаn quyi tuzilmа sаrmоyasi bоshqа sеktоrlаrdа vа qo`shni tumаnlаrdа hаm fоydаlаnilgаnidаn turistik muаssаsаlаr qurilish sаbаbi bilаn ro`yobgа chiqqаn quyi tuzilmа sаrmоyasi tаnnаrхini fаqаt muаssаsаlаr bilаn bоg’liq qurish vа u muаssаsаlаrning tаnnаrхigа qo`shish, tаnnаrх hisоblаrini bungа ko`rа yuritish, хususаn, nоto`g’ridir. Аksinchа, turistik muаssаsаlаr аsоsаn shаhаr mеhmоnхоnаlаri, shаhаrning mаvjud hаmmа quyi tuzilish imkоnlаridаn fоydаlаnmоqdа. Fаqаt bu fоydаlаnish mаvjud bir dаvlаt хizmаti sаrmоyasidаn fоydаlаnish chеgаrаsidаn o`tmаydi. Turizm tаlаbining sаrmоyagа tа’siri, hаr qаnchа sаrmоya lоyihаlаrining tаyyorlаnish bоsqichidа bоzоr vаzifаlаrining ichidа o`rgаnilgаn bo`lsа-dа ko`pinchа unumli bo`lmаgаn оmillаrgа bоg’liq bo`lgаni uchun o`lchаsh vа bаhоlаsh hаm mushkul. Ichki vа tаshqi turizm tаlаbi fаqаt dаrоmаd kаbi iqtisоdiy оmillаrning rоli bir sоhа bo`lmаy mоdа, ko`rgаzmа, istе’mоl hаvоsi, snоbizm, ijtimоiy-psiхоlоgik оmillаr kаbi bir nеchtа оmil hаm turizm tаlаbining tа’siridir. Turizm bоzоrini mukаmmаl o`rgаnish, hаvаs аnkеtаlаrini qo`llаsh, dаvоmli bоzоr nаzоrаtini аmаlgа оshirish lоzim. Turizm sеktоridаgi lоyihаlаrning hаr bir sеktоr lоyihаsi kаbi оddiy bir shаkldа qo`lgа оlinmаsligini bilish lоzim. Shu sаbаbli sеktоrlаrаrо аltеrnаtiv sаrmоya lоyihаsini muhоkаmа qilish murаkkаb. Turizm sаrmоyasi lоyihаlаrining milliy iqtisоdiyotgа tа’siri yuqоri, kоrхоnа fоydаsining bоshqа sеktоrlаrgа qаrаgаndа judа kаm qаnоаtlаntiruvchi bo`lgаni tufаyli bu 35

lоyihаlаrni bаhоlаshdа аltеrnаtiv lоyihаlаr аsоsiy o`rin egаllаydi vа lоyihаlаrning rаg’bаtlаntirish tаdbirlаridаn kеrаklichа fоydаlаnish аsоs qilib оlinаdi. Rivоjlаnаyotgаn mаmlаkаtlаr uchun jismоniy rеjаlаshtirish ishlаri yuritilishidа hisоblаnmаydigаn fоydаlаr bo`lmоqdаdir. Turizmdа sаrmоya lоyihаlаrini mоliyalаshtirish mаnbаlаri turizm sаrmоya lоyihаlаri bаjаrilishining tеkshirilishi uchun sаrmоya lоyihаsi tаhlil qilinаdi. Rivоjlаntirish ishlаrining nаtijаlаrini mа’lum mеzоnlаr jihаtidаn mеzоnlаshtirish tаhlili tоbе tutilаdi. Sаrmоya lоyihаlаrining mоliyalаshtirilishi yakunlаngаn lоyihаlаrning tаtbiq qilish sоhаsigа qo`yilish yoki qo`yilmаsligi qаrоr qilingаch, sаrmоya аltеrnаtivlаri tаnlаnishidа mаkrо vа mikrоiqtisоdiy yo`nаlishdаn mаnfааtli bo`lishi аniqlаngаn bo`lаdi. Lоyihаni mоliyalаshtirish оpеrаsiyasining mа’lum mеzоnlаrgа аsоslаnib yuritilishi, chiqаrilаdigаn qаrоrning to`g’riligi vа mаnbа tа’minlаnishidа eng sаmаrаli sоhаlаrning bеlgilаnishi mаjburiydir. Lоyihаni tаyyorlаgаn kishi yoki guruh mаvzugа оdаtlаngаnligi sаbаbli qilingаn хаtоlаrni аynаn qаbul qilish vа yangilаsh pаyidа bo`lаdi. SHu sаbаbli, sаrmоya lоyihаlаrini mоliyalаshtirаdigаn kishi yoki guruh bilаn tаyyorlаngаn kishi yoki guruhning fаrqli bo`lishi mаvzusi tаlаbchаnlik bilаn yoritilishi lоzim. Turizmdа bаzа yarаtish, vаlyutа kirimini yarаtish kаbi funksiyalаrgа egа bo`lsа- dа, bu хususiyatlаr turizm sоhаsidа qilinаdigаn hаr sаrmоyaning munоsib bo`lish yoki bo`lmаsligini qаrоr qilish uchun еtаrli sоliqlаr emаs. SHu sаbаbli turizm sаrmоya lоyihаlаrining hоsil qilаdigаni fоydаlаr bilаn kеltirаdigаni tаnnаrхlаrning qiyoslаnish yo`ligа kеtilishi kеrаk. Industriya lоyihаlаrining mоliyalаshtirilishidа qo`llаnilgаn uslublаr turizm sаrmоyasi lоyihаlаrini mоliyalаshtirish uchun hаm jоriy qilinаdi. Turizm lоyihаlаrining mоliyalаshtirilishi uchun kеrаkli mа’lumоtlаr. Turizmdа sаrmоya lоyihаlаrining mоliyalаshtirilishi uchun оldin bоzоr izlаnishlаri аniqlаngаn to`liqlik nisbаtlаri bilаn lоyihаdа qo`llаnilаdigаn nаrхlаrning sоg’lоm vа ishоnchli sоliqlаrgа tаyanib - tаyanmаsligi nаzоrаt qilinishi kеrаk. Turizmdа sаrmоya lоyihаlаri mа’lum mаhsulоt 36

yoki хizmаt ishlаb chiqаrilishigа nisbаtаn tа’minlаnishi ko`zlаngаn mаnbаlаrning iqtisоdiy vа mоliyaviy jihаtdаn аvаntаjli tа’minlаnish bo`lish - bo`lmаsligini ko`rsаtishi yuzаsidаn ro`yobgа chiqаrilmоqdа. 2.3. O`zbekistonda turizmni rivojlantirishning davlat tomonidan qo`llab – quvvatlash tizimi O`zbekiston juda katta turistik potentsialiga ega. Mamlakatimiz nafaqat Markaziy Osiyoda, balki butun jahonda ham turizmning markazlaridan biri hisoblanadi. Turistlarni jalb etuvchi qadimdan Xitoy va Evropa mamlakatlarni bog`lab turuvchi Buyuk Ipak yoli o`tgan katta miqdordagi me’moriy haykallar va tarixiy davrga ega bo`lgan shaharlardan: Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Qoqon, Termizdir. O`zbekistonning qadimgi shaharlarda zamonaviy me’morchilik O`zbekiston uchun o`zigacha hususiyatga ega bo`lgan o`tgan asrlar milliy binokorlikning xaykallari bilan bog`liqdir. O`zbekiston xorijiy mehmonlarni jalb qilishda ham boshqa zahiralarga ega: (gohida faqat O`zbekistonda uchraydigan) hayvonot va o`simliklar olamiga boy bo`lgan cho`l va qo`riqxonalar, turizmning faol ravishda rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo`lgan tog` qirralar va daryolar, dunyoda uchramaydigan shifobahsh suvning mineral manbaalar, faqat O`zbekistonda uchraydigan amaliy san’atning an’anasi va o`zga xos madaniyati va yildan-yilga o`sayorgan mamlakatdagi iqtisodiy potensiali. Davlat hukumati unvoniga ko`tarilgan turizmni rivojlanishini qo`llab- quvvatlashda turizm hukumat, xususiy shaxslar va turizm sohasi bilan shug`ullanadigan tashkilotlar uchun daromadlarning asosiy manbaasi bo`lmoqda. Hozirgi kunda O`zbekistonda 397ta xususiy turistik firmalar foaliyat ko`rsatib kelmoqda, ulardan 214 poytaxtda, 183-barcha viloyatlarda asoslanmoqda. Mehmoxonalarning 120tasi Toshkent shahrida, respublikaning hududlarida esa -88 joylashgan. 2011 yili statistikaga muvofiq, turistlarning 312 ming nafariga xizmat 37

ko`rsatilgan. 2010 yilda turistik xizmatlarni ko`rsatishda tarmoqlar oxirgi uch yil ichida 73 % o`sishni tashkil etgan 17,5 mlrd so`m miqdordagi mablag`lar qo`lga kiritildi. Xususiy tadbirkorlarning ulushlari umumiy xajmdagi xizmatlar 90 % o`sdi. Ko`rsatkichlarga muvofiq, 2010 yilga 2,1 ming joylar sig`imi bilan 1,07 ta xonalardan iborat 56 ta mehmonxonalarni qurish shuningdek, “Buxoro”, “Ziyorat” va “Kumushkon” sayohat bazasini qayta ta’mirlash rejalashtirilmoqda. Turizm sohasida davlat siyosatining asosiy yo`nalishlari quyidagilardan namoyon bo`lmoqda: - respublika iqtisodiyotining asosiy tarmog’i bo`lmish turizmni rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratish; - turizm sohasida bir qancha qulayliklarni ta’minlash; - turizm sohasida huquqiy va normativ bazalar yaratish; - turizmda raqobatni takomillashtirish; - keng qamrovdagi turizm potensialini yaratish va targ’ibot ishlarini olib borishdan iborat. Turizm korxonalarini qonuniy aksiyalashtirish amalga oshirildi. Misol tariqasida “O`zbekturizm” milliy kompaniyasining bir qator obyektlarini xususiylashtirishni olishimiz mumkin. Yuqorida qayd qilinganidek, davlat siyosatining asosiy yo`nalishlaridan biri – turizm faoliyatini amalga oshirish va raqobatni kuchaytirishga qaratilgan. Shu tufayli, turizm iqtisodiyotida xususiy tarmoqni rivojlantirishga keng yo`l ochib berildi. Respublika hukumati turizm sohasida tadbirkorlik faoliyatini rag’batlantirmoqda. Bundan tashqari, turizm sanoatida xorijiy investitsiyalar uchun barcha qulayliklar yaratilmoqda. Jumladan, O`zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligiga binoan xorijiy investitsiyalarga bir qancha qulayliklar berilgan. Ularga quyidagilar kiradi: 1. Davlat ahamiyatiga ega investitsiyalar hukumat tomonidan kafolatlanadi. Ta’kidlash lozimki, bu turizm sohasining barcha tarmoqlarida tadbirkorlikni iqtisodiy barqarorlashtirishning baquvvat dastagi hisoblanadi. 38

2. Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xiva shaharlari hududida yangidan tashkil topgan turizm korxonalari birinchi foydani olguncha barcha soliqlardan ozod qilinadi. Fiskal imtiyozdan tashqari, turizm biznesini rivojlantirish uchun moliyaviy rag’batlantirish stavkali imtiyozli kreditlar berish, yangi turizm obyektlarini ko`rish uchun ssudalar berish yo`lga qo`yilgan. Ta’kidlash lozimki, davlatning asosiy kapital qo`yilmalari turizm sohasi rivojining zahirasi hisoblanadi. Buxoro va Xiva shaharlarining 2500 yilligini nishonlash jarayonida “O`zbekturizm” milliy kompaniyasi 100 dan ortiq turizm obyektlarini ta’mirladi va zamonaviy ko`rinishga keltirdi. Ushbu obyektlar saqlash va xorijiy sayyohlarga ko`rsatish uchun hokimiyatlarga ijaraga berilgan. O`zbekiston Respublikasi hukumati rahbarligida “O`zbekturizm” milliy kompaniyasi Butun jahon turizm tashkiloti bilan birgalikda va BMT rivojlanish dasturi ko`magida “O`zbekistonda turizmni barqaror rivojlantirish” milliy proyektini ishlash uchun xalqaro ekspertlar guruhini tuzdi. Ushbu guruhga Maykl Jozef Mak Nalti boshchiligida O`zbekiston, Buyuk Britaniya, Irlandiya, AQSH va Hindistonlik yuqori malakali mutaxassislar kirdi. Loyihaning asosiy maqsadi – mamlakatga ko`p miqdorda xorijiy sayyohlarni jalb qilish, turizm tadbirkorligini daromadli tarmoqlardan biriga aylantirish, mutaxassis kadrlar tayyorlashni takomillashtirish, raqobatbardosh va kuchli turizm sohasi bilan jahon bozoriga chiqishdan iborat. Xorijiy ekspertlarning baholashicha, O`zbekistonda turizmning yillik o`sishi 7 % ni tashkil qiladi. Shunday qilib, turizm sohasida davlat siyosatini asosiy yo`nalishi turizmni respublika iqtisodiyotining daromadli tarmog’iga aylantirish, turizm sohasida huquqiy va normativ bazasini shakllantirish uchun qulay sharoit yaratishga qaratilgan. O`zbekiston rahbariyati turizm faoliyatini amalga oshirish, raqobatni takomillashtirish uchun barcha qulaylik va imkoniyatlarni yaratmoqda. Davlat siyosati turizm sohasini rivojlantirish uchun diqqat – e’tibori servis xizmat ko`rsatish sifatini oshirish, zamonaviy turizmni yaratish, keng qamrovdagi turizm potensialini yaratish va targ’ibot ishlarini olib borishga qaratilgan. 39

III-BOB. MILLIY TURIZMNI TARTIBGA SOLISH VA RIVOJLANTIRISHNING USTUVOR YO`NALISHLARI 3.1. “O`zbekturizm” milliy kompaniyasining turizmni boshqarish va rivojlantirish roli 40

O`zbekiston Respublikasing “Turizm to`g’risidagi” qonunning qabul qilinishi respublika hukumati ushbu sohaga kata e’tibor qaratilayotganini ko`rsatadi. O`zbekiston respublikasi prezidentining 1992-yil 27-iyuldagi “O`zbekturizm” milliy kompaniyasing tashkil etish to`g’risidagi farmoni, shuningdek, O`zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining 1993- yil 3- iyundagi O`zzbekiston Rspublikasida xalqaro turizmning zamonaviy infrastrukturasini barpo etish chora tadbirlari miqyosidagi” qarori, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2013-yil 11-noyabrdagi “Turizm faoliyati to`g’risidagi meonini tasdiqlash xususida” gi qarori, O`zbekiston Respublkasida 2006-2010-yillarda xizmat ko`rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora tadbirlari to`g’risidagi yaqool fikrimizning dalilidir. Hozirgi kunda O`zbekiston Respublkasida turizmning milliy modelini shakllantirish jarayoni amalga oshirilmoqda. Ushbu modilda ta’kidlanishicha mamlakatda rivojlantirilayotgan turistik bozor boshqa har qanday bozorlar kabi mamalakatning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyatga ta’sir ko`rsatadi. U mamlakatlar o`rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish hamda invivsitsiya va capital oqimini ta’minlash darajalarini aniqlashda muhim vosita bo`lib hisoblanadi. Ma’limki bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda asosan, xusisiy va tijorat, kompaniyalar turistlarga xizmat ko`rsatadi. Biroq har qanday sharoitda ham davlat optimal iqtisodiy va huquqiy zaminni yaratgan taqdirdagina turizm rivojlanishi mushkul, agarda davlat kasbiy tayyorgarlik masalari, tabiiy va madaniy muhitni muhofaza qilish axborot reklama ishlari va rasmiyatchilikni soddalashtirish kabilar bilan shug’ullanmasa u holda turizmni kutilganidek rivojlantirish darajasiga olmaydi. Bunda davlat tomonidan turizmni rivojlantirish turistik xizmatlar bozorini shakllantirish, iqtisodiy tartibga solish usullari va chegaralarini qayta isloh qilish, turizmni tashkiliy boshqaruv tuzilmalarini takomillashtirish, uning eksport salohiyatini oshirish va eng asosiysi xorijiy 41

invistitsiyalarni jalb qilish kabilarga tegishliuslubiy amaliy yondashuvlarni ishlab chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston turizm infratuzilmasiga sobiq ittifoq davridan asos qilingan edi. Biroq bu sohada qilingan daromadlarning qayta taqsimlash muammosi odatdagidek markaz tomonidan hal etilar edi. 1985-1989-yillarda O`zbekistonda ichki va hududiy turizmning hajmi 1.4-1.6 mln. chet elliklarning miqdori atiga 130- 180 ming kishini tashkil etgan xolos. Mamlakatimiz mustaqilikga erishgandan so`ng Prezidentimizning bevosita tashabbuslari bilan turizmni rivojlantirish ustuvor masalaga aylandi Umumman olganda, O`zbekiston Respublkasida turizm infratuzilmasini rivojlantirishni beshta bosqichga bo`lish mumkin: Birinchi bosqich (o`z ichiga 1992-yilni oladi) ushbu bosqich Respuplikamizda milliy turizmning dastlabki shakllantirish bilan xarakterlanadi, bu bosqichda turizm infratuzilmasidayetakchi hisioblangan “O`zbekturizm” Milliy Kompaniyasiga asos solindi. Ikkinchi bosqich (1993-1995-yillar). Bunda turizmning milliy rivojlanish modeli ishlab chiqildi. Ushbu bosqich turistik xizmatlar ko`rsatish hajmining oshib borishi bilan birgalikda yangi turistik yo`nalishlarni ishlab chiqish xizmat ko`rsatishni yangilash, yaxshilash, turizmning moddiy-texnika bazasini kenggaytirish, boshqaruvning tashkiliy tuzilishini mukammallashtirish va boshqa shu kabi vazifalar bilan bog’liq bo`lgan bir qator muammolarni yuzaga keltirdiki ularni faqatgina “O`zbekturizm” milliy kompaniyasi kompaniyasi doirasida hamjihatlikda hal qilish mumkin bo;ib qoldi. Kompaniya turistik operatorlar bilan to`gridan-to`gri aloqa qilish maqsadida Germaniya(Frankfurt-Main), Angliya(London), AQSH(Nyu-York), BAA(Sharma) va Rossiya (Moskva) kabi bir qator mamlakatlarda o`zining vakolatxonalarini ochdi. 42

Uchinchi bosqich (1995-1997) da xususiylashtirish jarayoni boshlandi 1996- yilning boshlarida “Ozbekturizm” Milliy kompaniyasi tizimidagituristik obyektlarumumiy miqdorining 90% ga yaqini davlat tasarrufidan chiqarildi. To`rtinchi bosqich (o`z ichiga 1998-yilni oladi bu bosqichda eksport salohiyatini oshirish, invistitsiyalar oqimini barqarorlashtirish imkoniyatlari yaratildi. Respublikamizda milliy turizmni jahon andozalari darajasida shakllantirish turizmga bevosita tegishli bo`lgan xizmat ko`rsatish infratuzilmasini xususan turistlarni xorijdan kutib oladigan chegara bojxona xizmatini qayta shakllantirish boshlandi. Beshinchi bosqich,(1999-yil may oyidan keyingi davrlar) ushbu bosqichda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining turizimni rivojlantirishning davlat dasturi to`g’risidagi farmoni nafaqat mamlakatdagi milliy va xalqaro turiamning tutgan o`rnini mustahkamlash uchun siyosiy asosini shakllantirdi balki uning iqtisodiy asoslarini mustahkamlash imkoniyatini berdi. Ushbu me’yoriy hujjat asosida turistik korxonalarga qo`shimcha boj imtiyozlari berildi. Bundan tashqari O`zbekistonning xorijiy mamlakatlardagi diplomatic vakolatxonalarida turizm bo`yicha maslahatchi lavozimi joriy etildi. O`zbekistonda milliy turizm rivojlanishi haqida gapirar ekanmiz mamlakatning asosiy turizm mintaqalariga bo`linishi xususida to`xtalib o`tish muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda respublikada 5 ta asosiy mintaqa mavjud bo`lib ular: -Farg’ona -Samarqand -Buxoro -Toshkent -Xorazm mintaqalaridir. Farg’ona turizm mintaqasi Farg’ona vodiysini o`z ichiga oladi. 43

Uning turistik resurslari arxeologik qazilmalar va me’morchilik obidalari. Qulay tabiiy sharoitlar, an’anaviy xalq hunarmandchiligi va san’at maxsulotlari , sanoat va agrar kompleks lardan iborat. Toshkent turizm mintaqasi kelgusida turizmning barcha turlarini rivojlantirish uchun universal imkoniyatlarga egadir. Mazkur turizm mintaqasida madaniy yodgorliklari poytaxt viloyatining bugungi hayoti qurilishlar , yangi shahar va qishloq;ar zamonaviy madaniyat mintaqasining tabiati diqqatiga sazovor bo`lishiga sabab bo`ladigan muhum omildir. Avtomabil va temir yo`llari tarmog’i turizm mintaqasining turizm markazlarini bir biri bilan bog’laydi hamda shahar temir yo`l avtomabil turizmining rivojlanishiga imkon beradi. Samarqand, Buxoro turizm mintaqasi Samarqand , Buxoro, Navoiy viloyatlarini o`z ichiga oladi. Bundan tashqari Zarafshin Daryosi orqali o`tuvchi temir yo`l keng tarmoqdagi yo`llari Zarafshon tog’ tizmasi orqali o`tgan, unchalik baland bo`lmagan davonlar mintaqada turizmni rivojlantirish uchun qulay onil hisoblanadi. Xorazm turistik mintaqasining salohiyati asosan Xivaning ichan qal’a qo`riqxonasida joylashgan va jahonda misli yo`q nihoyatda boy tarixiy me’morchilik yodgoriklarga tayanadi. Kelajakda bu mintaqalarda mavjud imkoniyatlarning rivojlantirishni mamlakatimizda turizm xizmatlari bozorini yanada kenggayishiga olib kelishi mumkin. Albatta Milliy turizmni rivojlantirish uchun uni tartibga solish boshqarishning bozor mexanizmini yaxshilash kerak. Hozirda turizm bozori mexanizmi muayyan kamchiliklarga ega bo`lib bu kamchiliklarni yo`qatish uchun davlat turistik siyosatni amalga oshirish va turizm sohasini tartibga solish zarur davlatning turizm borasidagisiyosati bu davlatning turizm industriyasi va turistik bozor subyektlarini rivojlantirish fuqarolarga turistik xizmat ko`rsatish shakllarini takomillashtirish 44

davlatning siyosiy iqtisodiy va ijtimoiy salohiyatidan kelib chiqqan holda ularni mustahkamlash faoliyatidir. Davlatning turizm sohasidagi siyosatini amalga oshirish meznizmi quyidagilar; - Turizmni rivojlantirish kombinatsiyasini ishlab chiqish - Turizmni rivojlanirishning maqsadli dasturlarini ishlab chiqish - Turistik faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish Sayohatchilarning huquqlarini milliy turistik mahsulotlar ishlab chiqaruvchilarning manfaatlarini himoya qilish ichki va chiqish turizmini har tomonlama qo`llab quvatlash turizm borasida siyosatning asosiy yo`nalishlari hisoblanadi. Bunday qo`llab quvatlash ilmiy va reklama ta’minoti kadrlar tayyorlashga xarajatlar, invisitisiyalar oqimini rivojlantiruvchi soliq va bojxona imtiyozlari. Respublikamizda turizm bozori rivojlanishida muammolardan biri turizm sohasida davlat boshqaruvi ta’sirining va davlat korxonalarining mavjudligidir . Turizm sohasida asosiy mulk davlat korxonalari mavjudligidir. Turizm sohasida asosiy mulk davlat korxonalari va y=tashkilotlari qo`lida. O`zbekturizm strukturasini nazorat qilish vakolatiga ega bo`lgan holda turistik bozorda raqobatchi sifatida maydonga chiqadi. Tahlillaring ko`rsatishicha ko`pincha turizmning holati va rivojlanishi mahalliy hokimiyat organlari belgilab beradi. 45

3.1-chizma Turizm rivojlanishining iqtisodiy mexanizmi Manba: “Turizm infratuzilmasini rivojlantirishning metodologik, uslubiy asoslarini takomillashtirish” mavzusidagi xalqaro ilmiy anjuman materiallari, Samarqand-2014 Bundan tashqari sayyohlik infratuzilmasi takomillashayapti, mehnat bozorining tegishli segmenti shakllaniyapti. Turistik faoliyatdan davlat tomonidan tartibga solishning yangi turizm yaratilyapti “O`zbekturizm” milliy kompaniyasi 1992-yil 22- iyulda O`zbekiston Republikasi Prezidentining 2003-yil 9-dekabrdagi “respublika davlat boshqaruv organlari tizimini takomillashtirish to`g’risidagi PF-3358-son 46Turizm siyosati Turizmdan tushum Turizmning iqtisodiy mexanizmlari Soliq va To’lovlar Servis sifati Turizm infratuzilmasiTurizm imtiyozlari

farmonni bajarish va turizm sohasini boshqaruvini samarali tizimini ta’minlash maqsadida “O`zbekturizm” milliy kompaniyasi qayta tashkil etildi. Kompaniya turizm sohasida vakolatli davlat organi hisoblanadi va o`z faoliyatida O`zbekiston Respublikasi VaZirlar Mahkamasiga hisobot beradi. Kompaniya O`zbekiston Respublikasi hududidagi turizm sohasisa yagona davlat siyosatini ishlab chiqishni ta’minkaydigan asosiy muvofoqlashtiruvchi organdir. “O`zbekturizm “ M/K tizimiga quyidagilar kiradi; -Samarqand, Buxoro, Xorazm mintaqaviy bo`limlari -O`zbekiston Respublikasi viloyat markazlarida sayyohlar va ekskursiyalar buyrolari -Respublika o`quv konsalting markazi -Dispechirlashtirish va xizmat ko`rsatish markaziy boshqarmasi -Boshqa idoraviy tashkilotlar Kompniya o`z faoliyatini davlat boshqaruvi va boshqa organlari , mahalliy davlat hokimiyati organlari, jamoat birlashmalairi va boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda amalga oshiradi. KOMPANIYANING ASISIY VAZIFALARI QUYIDAGILARDAN IBORAT: -Turizm sohasida yagona davlat siyosati o`tkazilishini ta’minlash -Sayyohlik xizmatlari infratuzilmasini shakllantirishga ko`maklashish -Turizni rivojlantirish davlat dasturlari muhofazasi va xavfsizlikni ta’minlash dasturlari sayyohlik faoliyatini tarmoqlar aro mintaqalar aro muvofoqlashtirishni amalga oshirish -Sayyohlik xizmatlarini sertifikatlashtirish -Turizm sohasida reklama axborot siyosatini amalga oshirish -Turizmni rivojlantirish sohasida xorijiy kriditlar va sarmoyalarni jalb etish, xorijiy davlarlar va ularning kompaniyalari bilan hamkorlik qilishning uzoq muddatli dasturlarini rivojlantirish 47

-Turizm sohasi uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish bp’yicha chora tadbirlar kompleksini amalga oshirish tarmoq va sayyohlik fanini rivojlantirishga ko`maklashish. Zimmasiga yuklangan vazifalarga muvofiq kompaniya quyidagi funksuyalarni amalga oshiradi;  O`zbekiston Respublikasida turizmni rivojlantirishning asosiy strategic yo`nalishlarini ishlab chiqadi  Turizm rivojlantirish bo`yicha me’yoriy huquqiy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etadi  Sayyohli faoliyatni litsenziyalash bo`yicha ishchi organ funksiyalarini amalga oshiradi  Turizm to`g’risidagi qonunga muvofiq turistik xizmatlarni sertifikatlashni amalga oshiradi  Turizm sohasida statistik hisobot tizimini takomillashtirish bo`yicha takliflarni ishlab chiqadi  Turizm sohasida marketing tadqiqitlarini tashkil qiladi  Tahliliy ish o`tkazadi, O`zbekiston Respublikasida turizmning rivojlantirishning asosiy tamoyillari a prognozlarini belgilaydi.  Turizmni rivojlantirish bo`yicha maqsadli tarmoq va mintaqaviy dasturlar to`g’risida takliflar tayyorlaydi hamda ular bajarilishini muvofiqlashtiradi  Sayyohlik xizmatlarini reklama axborot bilan ta’minlash faoliyatini amalga oshiradi  Xorijiy davlatlarning milliy sayyohlik ma’muryatlari va ularni O’zbekiston Respublikasidagi vakolatxonalari bilan hamkorlikni amalga oshiradi  Xorijiy turistik tashkilotga va turizm bilan bog’liq boshqa xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni ta’minlaydi, ularning manfaatlarini Respublikamizda himoya qiladi  Sayyohlik industriyasini rivojlantirishga sarmoyalarni jalb etishda ishtirok etadi. 48

Bundan tashqari turistlar oqimini ko’paytirish, O’zbekiston Respublikasida turizmni rivojlantirishga ko’maklashadigan barqaror vaziyat to’g’risida ishonchli axbarotlar tarqatish maqsadida “O’zbekturizm” Milliy Kompaniyasi delegatsiyasi turli yirik turistik ko’rgazmalarda ishtirok etib kelyapti. Bundan tashqari, delegatsiya Londondagi WTM-2013, Berlindagi ITB-2014 va Tokiodagi JATA-2013 ko’rgazmalarida “O’zbekiston turizmi kunlari”ni o’tkazdilar. Jumladan, “O’zbekturizm” Milliy Kompaniyasi Avstriyaning “Anabasis” davlat turistik kompaniyasi o’rtasida har yili o’tkaziladigan Berlindagi turistik yarmarkada birgalashib qatnashishi haqida shartnoma tuzdi. 2012-yil mobaynida 50 ga yaqin korxonaga turizm sohasida faoliyat ko’rsatish uchun ruxsat beruvchi litsenziyalar berildi. Natijada 423 ta ish o’rinlari barpo qilindi. Milliy turistik tashkilotlarni moliyaviy qo’llab-quvatlash borasida quyidagi ishlar olib borilmoqda: Turizm sohasida kamaytirilgan foiz stavkalari bilan imtiyozli kreditlar, turizm obyektlarini qurish bilan bo’gliq tashkiliy ishlarga ssudalar berish ham keng yo’lga qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasiga ko’proq chet el turistlarini jalb qilish maqsadida turistik tashviqot ishlari boshlab yuborilgan. Bunda axbarot materiallarining soni va sifatini oshirish kata ahamiyatga ega. Hozirda “ Туризм ревю ” va “Dunyo bo’ylab” televizion ko’rsatuvlarini muntazam ravishda tashkil qilish to’g’risida O’zteleradiokompaniya bilan shartnomalar tuzilgan. Xalqaro turizm ko’zgazmalarida namoyish qilish uchun O’zbekistonda turizmning rivojlanishi to’grisida vidioroliklar tayyorlangan. O’zbekiston Respublikasi Bosh Vazirining 2001 yil 16-martdagi 261- sonli farmoyishiga muvofiq O’zbekistonning turistik imkoniyatlariga bag’ishlangan sohalar bo’yicha biznes-qaydlar nashr etilib, tarqatilmoqda. Turistlarni yanada ko’proq jalb qilish uchun mehmonxonalarda ko’rsatiladigan xizmat sifatini jahon andozalariga darajasiga ko’tarish kerak, buning uchun esa turistik soha mutaxasislarini tayyorlashni yo’lga qo’yish va kata ahamiyat berish kerak. Ushbu 49

vazifani samaradorligini ta’minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi manfaatdor idoralar bilan birgalikda respublika hukumati huzurida oliy o’quv yurtlarini tamomlagan yosh mutaxasislar va oliy o’quv yurtlarida tayyorgarlikdan o’tgan yoshlar to’g’risida maxsus ma’lumotlar bankini yaratish va ular yuzasidan manitoringni amalga oshirish tashkil etilgan. Turistik biznesni tanlagan zamonaviy yoshlar bu serdaromad sohaning ertangi kunini ko’zlab, O’zbekistonning kelajakda rivojlangan mamlakatlar qatoridan o’z o’rnini egallashga hissa qo’shadilar. O’zbekiston Respublikasi turizmni rivojlantirishning istiqboldagi maqsadi respublikaning milliy madaniy tiklanishi, milliy iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlaridan biri sifatida turizmni rivojlantirish borasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va xo’jalik masalalarini hal qilishdir. Quyidagi jadvalda hududiy boshqaruv bo’linmalarni ko’rish mumkin. 50

3.1-jadval Quyidagi jadvalda O’zbekturizm Milliy Kompaniyasining hududiy bo’linmalari Manba: “Turizm infratuzilmasini rivojlantirishning metodologik, uslubiy asoslarini takomillashtirish” mavzusidagi xalqaro ilmiy anjuman materiallari, Samarqand-2014 51

3.2. Iqtisodiyotni moderinizatsiyalash sharoitida milliy turizmni rivojlantirishning ustuvor yo`nalishlari va istiqbollari Turizm iqtisodiyotning yuqori daromad keltiruvchi jadal rivojlanayorgan yirik tarmoqlaridandir. Ayni paytda tarmoq dunyo mamlakatlari va xalqlarining ma’daniyat sohasidagi muloqotida o’ziga xos aloqa vazifasini o’tamoqda. Milliy turizmni rivojlantirishning monetar konsepsiyasini amalga oshirishning birinchi bosqichida xorijiy turizmni respublikamizga jalb qilishning iqtisodiy korxonalarni tashkil qilishni, xorijiy kredit va turizm bo’yicha texnalogyalardan foydalanishni talab qiladi. Respublikamizda turizmni yo’lga qo’yish uchun turizmning monetar modeli rivojlangan davlatlar tajribasidan foydalanish kerak. Respublikamizda turizmni rivojlantirish iqtisodiy samara beradi, chunki u tashqariga resurs chiqarmay valyuta olish imkonini beradi. Tahlil shundan dalolat beradiki, ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda turizmdan keladigan daromad boshqa tovarlarni sotishga qaraganda ancha ko’proq valyuta tushumlarini keltiradi. Masalan Turkiya yiliga 4-5 mlrd.AQSH dollarlik Tovar eksport qilsa, turizmdan 10 mlrd dollardan ortiqroq daromad oladi. Angliya, Italiya, Fransiya, Ispaniyalarda ham xuddi shunday ko’rsatgich mavjud. Hisob –kitoblarga ko’ra O’zbekistonda turizmni bozor iqtisodiyotiga muvofiq rivojlantirishdan 2015-yilga kelib tushadigan tushun yiliga 5.5 mlrd so’mga yetishi kutilmoqda. Markaziy osiyo davlatlarida turizmni rivojlantirishning haqiqiy istiqbollari borligini mutaxasislar ta’kidlashmoqda. Respublikamizda joylashgan Samarqand, Buxoro, Termiz, Xiva va Shahrisabz kabi tarixiy shaharlarimiz butun dunyoga mashhur bo’lib, dunyo xalqlari bu shaharlarimizni ko’rib ziyorat qilishni orzu qiladilar. Respublikamizdagi turistik obyektlar, ayniqsa Samarqand, Buxoro, Xivani reklama qilish, turizmni rivojlantirishning istiqbolli yo’nalishlaridan biridir. Turistik xo’jalik jahon iqtisodiyotining eng serdaromad tarmog’i hisoblanadi. Hozirgi kunda jahon savdo aylanmasining 7% i xalqaro turizmga to’g’ri keladi. Jahonning ko’p mamlakatlari uchun turizm tashqi savdo aylanmasining 44%, 52

Portugaliya 28%, Avstriyaga 23%, Italiyaga 41% beradi. Xalqaro turizm sohasining yetakchi kichik tarmog’i bo’lib, ichki infrastruktura, servis va ko’rsatiladigan xizmatlar sifatiga bog’liq bo’ladi. Turizmning makroiqtisodiy ko’rsatgichlari xalq xo’jaligining darajasi bilan belgilanadi, bu sotilgan xizmatlarning umumiy hajmi, asosiy fondlar qiymati va barcha xodimlar soni bilan baholanadi. Bu ko’rsatgichlar umumiylashtirilgan tarzda turli o’lchamlarda baholanadi. Respublikamizda turizmning bugungi kundagi ahvoli shuni ko’rsatadiki , uning noyob salohiyat va noyob imkoniyatlaridan g’oyatda kam foydalanilmoqda. O’zbekiston xalqaro turizm biznesida ancha orqada qolib kelmoqda. Bunga sabab avvalo shuki, respublika iqtisodiyoti va shu jumladan turizm sohasi islohotlarining dastlabki bosqichidan qiyin ahvolda qoldi. Chunki hukumatimizning boshlang’ich iqtisodiy holati Sobiq Ittifoq yillarida tang ahvolda edi, hozirda bu kundan kunga yaxshilanib bormoqda va bu tarmoqda rivojlanishiga olib keladi albatta. Milliy turizmning yana bir muhim tarmog’i bu ichki turizmni rivojlantirish sohasidir. Bu yo’nalishda biz albatta turizmning barcha sohalarini rivojlantirayotgan davlatlarning xalqaro miqyosda tan olingan tarixiy tajribalarini mukammal o’rganishimiz zarur bo’ladi. Turizm rivojlangan mamlakatlar va xalqaro turizm tajribalaridan ma’lumki, turizmni rivojlantirishda bu davlatlar birinchi navbatda ichki turizmni rivojlantirishga alohida e’tibor berishgan. Bu yo’nalishda davlatlar o’z xalqini turizm sohasiga o’rgatishgan, tayyorlagan. Amerika Qo’shma Shtatlarida amerikaliklarning 95% i o’z davlatlari hududlarida turistik faoliyatda bo’lishadi, 5% chet davlatlarga chiqishadi. 53

3.2-diagramma Manba: Izlanishlar natijasida muallif ishlanmasi. Buyuk Britaniya davlatida xalqaro turizmdan tushgan daromad o’rtacha yillik hisobida 14,2 mlrd £ va ichki turizmdan olinadigan o’rtacha yillik daromad-61,0 mlrd £ ni tashkil qiladi(ikkala holatni yuqoridagi diagrammada ham ko’rishingiz mumkin) 54

3.3-diagramma Manba: Izlanishlar natijasida muallif ishlanmasi. Har bir Yaponiyalik yil davomida o’z mamlakati hududlarida o’rtacha uch marotaba sayohatga chiqishadi. Yevropa davlatlarining barchasi ichki turizmni rivojlantirishning davlat dasturlarini qabul qilgan. Ichki turizm rivojlangan va rivojlanayotgan bunday davlatlar haqida ko’plab keltirish mumkin. Biz mamlakatimizda ichki turizmni rivojlantirish masalalarini tadbiq qilishni boshlashimiz vaqti keldi. Buning uchun dastlab biz turizmning sohalari, yo’nalishlarini aniq qilib bilib olishimiz lozim bo’ladi. Chunki sohani rivojlantirishga kirishilganda albatta uning tarmoqlarini aniqlash talab qilinadi. Butun jahon turizm tashkiloti turizmni quyidagi sohalarga bo’lishni taklif qilgan: 1. Ichki turizm -o’z davlat chegarasida sayohat. Ekspertlar xulosasiga ko’ra turist 40 km dan oshgan masofaga sayohat qilsa, turizm sayohati deyiladi. 2. Kirish turizmi -O’zbekistonga boshqa davlatlardan turistlarning kelishi. 3. Chiqish turizmi -O’zbekistonliklarning boshqa davlatlardagi turistik faoliyati 55

4. Xalqaro turizm -turistlarning jahon davlatlaridagi turistik faoliyati 5. Milliy turizm -ma’lum bir davlatning ichki, chiqish turizmlarini birlashtiradi. Ushbu tizimga muvofiq Yevropa davlatlari o’tgan asrning 70-yillaridan boshlab o’z davlatlarida ichki turizmni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqdi va bu dasturlarda asosiy vazifa aholining bo’sh vaqtlarida o’z davlatlari hududlarida sayr-sayohat qilishi , dam olishni tashkil qilishga qaratilgqan edi. Ikkinchidan, mamlakatlar aholini turizm sohasidagi tadbirkorlikga ko’p yillar davomida bosqichma-bosqich tayyorlab bordilar. Ichki turizmni rivojlantirishda eng muhim omil aholining turistik resurslar, turistik xizmatlar va mahsulotlar, turistik infratuzilmalar haqida axbarotga ega bo’lganligi darajasi hisoblanadi. Ikkinchidan, turistik xizmatlar va turistik infratuzilmalarning narxi aholining barcha qatlamlariga mosligidir. Yevropa davlatlari maktab o’quvchilari, institut, kollejlar va universitetlar talabalariga xizmat ko’rsatish va infratuzilmalar narxini 10% pat belgilagan va bu tarkibda faoliyat yurituvchi turistik firmalarga ko’plab imtiyozlar berishadi. Ana shunday davlat dasturlarini bizning mamlakatimizda ham ishlab chiqishimiz maqsadli bo’ladi. Ma’limki, hozirga kelib O’zbekiston Respublikasi prezidenti I.A Karimovning va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining farmonlari va qarorlarida turizmni rivojlantirishning huquqiy meyorlari ham, tashkiliy, iqtisodiy mexanizmlari ham, yo’l yo’riqlari ham to’liq yaratilgan. Ichki turizmni rivojlantirishda eng muhimi qayd etilgan hujjatlar viloyatlar hokimliklarining viloyatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish rejalariga kiritilishi kutilgan maqsadlarni berishi aniq. Lekin qayd qilish lozimki, bu muhi masala hozirgacha e’tiborda chetta qoldirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezdenti I.A Karimovning “2012-2016 yillarda O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish dasturi to’g’risidagi” qaroridagi “ko’rsatilayotgan xizmatlarning erishilgan darajasi va sifati, ayniqsa qishloq joylarida , iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar darajasiga, respublika 56

aholisining real talablariga , mavjud resurslar hamda imkoniyatlarga hali mos kelmayapti. Xizmat ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish, avalambor qishloq joylarida ko’rsatilayotgan xizmatlarning turlarini kengaytirish hamda sifatini yaxshilash va buning asnosida mamlakat iqisodiyotini barqaror va shiddatli rivojlantirishda, aholining bandligini ta’minlash, daromadini ko’paytirish va farovonligini yuksaltirishda xizmat ko’rsatish sohasining rolini oshirish maqsadida …” kabi muhim ta’kidlarning o’zi ham viloyatlar hokimyatlarining turizmni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishda alohida , ayri holatda emas balki , barcha ijtimoiy-iqtisodiy ishlab chiqarish jarayonlarida birga, qo’shib rivojlantirishni talab qilmoqda. Ma’lumki, xalqimiz azaldan vatanimizdagi barcha ziyoratgohlarni aziz va muqaddas bilib kelishadi. Eng muhimi, dastlab yashab turgan mamlakatimiz atroflaridagi muqaddas ziyoratlarga, so’ngra esa boshqa tumanlardagi va boshqa viloyatlardagi aziz joylarga safarlar uyushtiramiz. Ichki turizmni rivojlantirishda xalqimizdagi bu ulug’ odatni va xususiyatlarni e’tiborga olishimiz va foydalanishimiz lozim. Shuning uchun ham turizm mutaxasislari, turizmdagi tadbirkorlar ichki ziyorat turizmini rivojlantirishda har bir viloyatlardagi va har bir tumanlardagi ziyoratgohlarning ro’yxatini, manzilini va ziyorat qilish xususiyatlari haqidagi axbarot ma’lumotlarni puxta ishlab chiqishi talab qilinadi. Ikinchidan, ichki turizmni shaharliklar qishloqlarga va qishloqliklar shaharlarga shiori va dasturi asosida rivojlantirish Yevropa davlatlarida o’tgan asrning 80-yillaridan mukammal amalga oshirilib kelinmoqda. Ayniqsa, qishloqlardagi maktab o’quvchilarini shaharlar hayoti va diqqatga sazovor joylari bilan tanishtirish ekskursiyalarni muntazam tashkil qiluvchi turistik firmalarga ko’plab imtuyizlar yaratish Yevropa davlatlarida ichki turizmni rivojlantirish dasturlariga kiritilgan. Uchinchidan, viloyatlar va tuman hokimliklari o’z hokimliklari tasarrufida yangi ish o’rinlarini yaratish, aholini dam olish tizimini samarali tashkil qilishda ichki turizmni rivojlantirish imkoniyatlaridan unumli foydalanish salohiyatlari juda katta ekanligini e’tiborga olishlari lozim ya’ni ziyoratgohlarga ziyorat va dam olish 57

infratuzilmalarini yaratish, ishlamayotgan va ta’mirtalab ziyoratgohlar va rekreatsiya obyektlarini tadbirkorlarga berish, vatanimizni o’rganamiz dasturlarini yaratish va boshqalar. To’rtinchidan, maktablarimizdagi yozgi ta’til vaqtida shaharlarga , tog’larga, tabiatning so’lim maskanlariga, tabiiy geografik mintaqalarga o’quvchilar ekskursiyalarni tashkil qilishda viloyatlar va tumanlar, shahar hokimliklarining mablag’larini jalb qilishning huquqiy me’yorlarini ishlab chiqish vaqti keldi. Buning uchun birinchi navbatda ushbu yo’nalishda turistik faoliyat ko’rsatuvchi turistik firmalarga bir qator moliyaviy yordam va imtiyozlar tizimini ishlab chiqish zarur bo’lmoqda. Qayd qilinganlardan quyidagi tavsiyalarga to’xtalish lozim bo’ladi:  Mamlakatimizda ichki turizmni rivojlantirish davlat dasturini yaratish;  Ichki turizmda viloyatlarda va tumanlardagi barcha turistik resurslarning ro’yxati , ta’rif –tavsiflarini yaratish;  Ichki turizmda ko’rsatiladigan xizmatlar va infratuzilmalarning narxini ko’p darajali tizimlarda tashkil qilish, ya’ni arzon, o’rtacha, qimmat;  Ichki turizmda tashabbuskorlik va tadbirkorlikni tashil qilishda davlat datatsiyasini qo’llash;  Ichki turizmni rivojlantirishning davlat hisobidan bepul axborotlar va reklamalar tayyorlash markazlarini tashkil qilish;  Ichki turizmda ijtimoiy turizmni rivojlantirish tizimlarini ishlab chiqish;  Ichki turizmni rivojlantirishda grantlar tashkil qilish;  Har bir viloyatlar va tumanlar hokimliklarida turizm mutaxasisi vazifasini tashkil qilish;  Turizm bakalavrini tayyorlash universitetlari va Samarqand iqtisodiyot va servis institutidagi turizm ta’lim yo’nalishida o’qitilayotgan fanlarga “O’zbekistonda turizmni rivojlantirish” mavzusida maruzalar kiritish lozim. 58

Yana bir muhim turizm bu ya’ni ichki turizm rivojlanishida ham balkikirish turizmiga ham hissa qo’shadigan bu – qishloq joylaridagi resurslaridan samarali foydalanishdir. Ayni vaqtda, qishloq joylarida respublikamizda turizmning rivojlanishi nafaqat amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarga, balki mavjud turistik resurslardan samarali foydalanish darajasiga ham bevosita bo’gliqdir. O’zbekiston mustaqillikga erishgandan keying dastlabki yillardan boshlab iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tub islohotlar va yangilanishlar boshlandi. Shu davrda turizm sohasida ham tub islohotlar olib borildi va davlat tomonidan kata e’tibor berilib, uning rivojlanishi uchun sezilarli imkoniyatlar yaratildi. Jumladan, Vazirlar Mahkamasining 2001-yildagi “Chimyon- Chorvoq kurort zonasida tabiat boyliklarini saqlash, sog’lomlashtirish va dam olishni rivojlantirishni tartibga solishning chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorlari qishloq joylarida turizm sohasining rivojlanishiga katta turtki bo’ldi. Yuqoridagi farmon asosida shu davr mobaynida respublikamizning ko’pgina mintaqalaridagi tarixiy, diniy obidalar, buyuk siymolar qabrlari, daxmalar, masjidu madrasalarni qaytadan tiklash va ta’mirlash ishlari keng miqyosda amalga oshirildi. Buning natijasida turistik resurslarning soni yanada ko’paydi va ularning ahvoli ancha yaxshilandi. Shuningdek, YUNESKOning O’zbekistondagi qarorgohi, madaniyat vazirligi, va fanlar akademiyasi bilan hamkorlikda “Meros” dasturi asosida “Buyuk Ipak Yo’lida” joylashgan tarixiy, arxetuktura, arxeologik va boshqa yodgorliklarni tiklash, ta’mirlash va ilmiy o’rganish bo’yicha amaliy ishlar qilinishi mamlakatimizda turizmni rivojlantirish uchun kata imkoniyatlar yaratdi. Respublikamizni qishloq joylarida turizmni rivojlantirish imkoniyatlari juda keng. Buni bir qancha misollarda ham ko’rish mumkin: - Boy madaniy merosga ega ekanligimiz bu mintaqaning qadimiy rivojlanish markazlaridan hisoblanadi. Buyuk ipak yo’lida joylashgan Samarqand, Buxoro, Xiva kabi shaharlarning qadimiy yodgorliklarga boyligi buning tasdig’idir. 59

- Qulay geografik o’rinda joylashganligi, ya’ni respublikamizning Markaziy osiyoning markazidagi transport tugunida joylashganligi, bevosita turizmni rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. - O’ziga xos tabiiy-iqlimiy resurslarga ega ekanligi mamlakatimizda bepoyon cho’llar, dashtlar, vodiylar hamda tog’liklarning mavjudligidir. Bu hududlar takrorlanmas bio xilma xillikga ega bo’lib, yil davomida turizm faoliyati bilan shug’ullanishga imkon beradi. Ayniqsa sog’lomlashtirish, sport turizmi yo’nalishlari uchun resurslar yetarli. Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarda esa ekozturizmni rivojlantirish imkoniyatlari mavjud. - Mamlakatimiz rekreatsiya-gidromineral resurslarga boy. Bu, o’z navbatida, aholini davolashga, sog’lomlashtieishga imkon beradi. Jumladan, Janubiy olamushuk shaharchasi va Polvontoshda (Andijon viloyati) , Buxorodagi “Sitorai Moxi Xosa”, Jizzax viloyatidagi Gagarin va G’alla orol shaharlarida, Muborak shaharchasida (Qashqadaryo viloyati), Kattaqo’rg’on shahri Nagorniy temir yo’l stansiyasida (Samarqand viloyati) sanatoriya –kurort, profilaktika muassalarida bu resurs turidan keng foydalanilmoqda. Mamlakatimiz bir qancha suv manbalariga ega. Bu o’z navbatida sog’lomlashtirish turizmini rivojlantirish uchun katta imkon beradi. - Mamlakatimiz diniy tarixiy yodgorliklarning . ayniqsa , islom dini rivojlanishiga hissa qo’shgan ulamolar vatani hisoblanadi. Imom Al-Buxoriy, Al- Motrudiy(Samarqand), Al-Termiziy(Surxandaryo), Bahoviddin Naqshband kabi ulug’ zotlarning qadam jolari mavjudligi diniy turizmni rivojlanishi uchun asos hisoblanadi. - Noyob xalq urf -odatlari, marosimlari. Boy o’tmishga ega xalqimizning takrolanmas urf-odat, an’analari mavjud. Xalq ijodiyoti namunalari, hunarmandchilik mahsulotlari hech kimni befarq qoldirmaydi. Undan tashqari, folklorshunoslikning rivojlanganligi sayyohlarni ham o’ziga jalb qiladi. Bu esa ekologik turizmni rivojlantirish imkoniyatlaridir. Turizmning ushbu shakllari bilan birgalikda, uning yangi yo’nalishlarini ham rivojlantirish mumkin. 60

3.3. Milliy turizm taraqqiyotiga salbiy ta’sir etuvchi muammolar va ularni hal etish imkoniyatlari Yuqoridagi boblarda ko’rib chiqganimizdek miliy turizm rivojlanishi bu O’zbekiston iqtisodiyoti rivojlnishi, aholi turmush darajasi yaxshilanishi, atrof muhitga bo’lgan e’tiborni oshirib, mamlakatimiz iqtisodiyotini oldinga olib chiquvchi muhim mashina o’xshatsak xato qilmagan bo’lamiz. Lekin afsuski milliy turizm rivojlanishiga salbiy ta’sir qiluvchi muammolar ham yo’q emas. Agar muammolarni birin ketin tahlil qiladigan bo’lsak Mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishida rivojlanishida ishlab chiqarish korxonalarining yuksalishi bilan bir qatorda noishlab chiqarish sohasining hissasi ham katta o’rinni egallaydi. Bu sohalarda biri turizm sohasidir. Turizm sohasi bugungi kunda butun dunyo bo’ylab keng quloch yoygan va har yili millionlab insonlar uning ishtirokchisiga aylanadi. Turizm ancha vaqatdan beri insonlarning dam olish, sayohat qilish, ko’ngil ochishga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish maqsadida rivojlanib keldi va mo’may daromad topish manbaiga ham aylanib ulgurdi. Dunyoning ba’zi mamlakatlarida davlat budjetining asosiy qismini aynan ushbu soha va unda ko'rs’tilgan xizmatlar evaziga kelgan daromadlar tashkil etadi. Uning yalpi ichki mahsulot (YaIM) dagi o’rni ham sezilarli. Qadimdan jahon sivilizatsiyasi o’choqlaridan bo’lib kelgan O’zbekistonda ham turizm sohasini rivojlantirishga katta ahamiyat berilgan. Turizm industriyasini rivojlantirish yuzasidan davlat siyosatini yuritishda bir qator qonunlar va normativ hujjatlar ishlab chiqilgan. “O’zbekistonda turizm sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat:  Turizm va turistik industriyani rivojlantirish;  Fuqarolarning sayohat qilish paytidagi dam olish, erkin harakatlanish va boshqa huquqlarini ta’minlash; 61

 Turistik resusrslaridan oqilona foydalanish va ularni saqlash;  Turizm sohasidagi normativ bazani shakllantirish;  Bolalar, yoshlar, nogironlar va aholining kam ta’minlangan qatlamlari turizmi uchun sharoit yaratish;  Turistik industriyani rivojlantirish uchun invistitsiyalar jalb qilish;  Tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun turistik xizmatlar bozorida teng imkoniyatlar yaratish;  Turistlarning xavfsizligini, ularning huquqlari, qonuniy manfaatlari va mol- mulki muhofaza qilinishini ta’minlash;  Turizm sohasining ilmiy ta’minotini tashkil qilish va rivojlantirish;  Kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;  Chet mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni rivojlantirish”. O’zbekiston o’zining 22 yillik mustaqil taraqqiyoti davomida yuqorida sanab o’tilgan bir qator yo’nalishlar bo’yicha qanday yutuqlarga erishdi, va aksincha, turizmni rivojlantirish borasida qanaqa muammolar yuzaga kelishi mumkin, ularni bartaraf etish uchun nimalarga e’tibor qaratish lozim? Respublikamizda turizmning rivojlanishi uchun qulay imkoniyatlar mavjud. Birinchidan, mamlakatda hukum surayotgan tinchlik va osoyishtalikning mustahkamligi, ikkinchidan, O’zbekistonning o’ziga xos iqlim sharoiti va go’zal tabiati, uchinchidan, qadim-qadimdan jahon xalqlari e’tiborini o’ziga qaratib kelgan, sharq me’morchiligining durdonalari bo’lgan ko’plab tarixiy obidalar xorijiy sayyohlarning yurtimizga tashrif buyurishlari uchun asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Mamlakatimiz geosiyosiy jihatdan biroz noqulay joylashgan. Negaki, bir necha yillardan beri urush o’chog’i bo’lib kelayotgan Avg’oniston bilan chegaradoshmiz. Bu masala xorijiy sayyohlarning tashrifini salbiy tomonga og’diruvchi, boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, turizm infratuzilmalarining rivojiga to’sqinlik qiluvchi omillardan biri hisoblanadi. Bunday holatni bizning mamlakatimiz 2001-yildan kuzatdi. Ya’ni, o’sha yili qo’shni mamlakatda amalga oshirilgan antitolib harakatlar natijasida ko’plab 62

xorijiy turistik firmalar O’zbekiston mehmonxonalaridagi joy bronlarini zarurat bo’lmasa-da, ehtiyotkorlik yuzasidan bekor qilishdi. Bu esa mamlakatimiz turizm bozori natijalariga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Yuqorida ta’kidlanganidek, mustaqillikga erishganimizga ko’p yil bo’lhan va yurtimiz turizm salohiyati yil sayin oshib borayotgan bo’lsa-da, bu sohadagi mavjud ba’zi kamchilik muammolarni o’z joyida aniqlab, uning maqbul yechimini topish asosiy vazifa hisoblanadi. Bunday muammolar sirasiga yo’l-qurilish sohasidagi muammolar, xizmat ko’rsatishning oqsashi, gid kadrlarning ba’zi holatlarda yetarlicha malakaga ega emasligi, reklama borasidagi muammolar kiradi. Xorijiy sayyohlar bilan muloqotga kirishganimizda ham ularning aksariyati yuqoridagi muammolarga to’xtalishdi. Shaharda harakatlanish uchun sayyohlarga beriladigan xaritalarni ham mukammallashtirish, yo’llardagi belgilar va ko’chalarning nomlarini ko’rinarli va aniqroq qilib joylashtirish maqsadga muvofiqligini ta’kidlashdi. Ko’chalarda paydo bo’layotgan chuqurliklar o’z holiga tashlab qo’yilishi ko’plab muammolar keltirib chiqarishi bilan bir qatorda hududning tashqi qiyofasiga ham sezilarli ta’sir ko’rsatishini aytib o’tishning esa hojati yo’q. Turizmni rivojlantirishda mamlakatimizda birdan bir muammolarning biri orol muammosi. Turizm sohasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayoni eklogik atrof muhit bilan bog’lanmagan holda rivojlanishi mumkin emas. Negaki turistik faoliyat natijasida artof muhitning o’zgarishi sodir bo’ladi. Shuning uchun ham hozirgi kunda atrof muhitni himoya qilish tabiatni saqlash sof ekalogiyani shakllantirishga katta e’tibor berilishi lozim. Turizm rivojlanishini boshqarish vositasi va aniq rejalashtirish asosida atrof muhitga yetkazilgan zararni va salbiy holatlarni kamaytirish imkoniyatlari mavjud. Atrof muhitni muhofaza qilish siyosati uzoq muddatli va har tomonlama o’ylab amalga oshiriladigan turistik mahsulotlarning mavjud bo’lishiga amal qilishi kerak. Lekin mavjud kamchiliklarga qaramasdan yurtimizga tashrif buyuruvchi xorijliklarning safi yil sayin oshib bormoqda. Demak-ki, mehmonlarga ko’rsatiladigan 63

xizmat sifatini oshirish O’zbekiston turizm sayohatining dunyo miqyosida yuqori o’rinda bo’lishiga asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Hozirgi kunda O’zbekistonga tashrif buyurayotgan xorijiy turistlarga asosan madaniy tanishuv turlari taklif etiladi. Bu turlar davomida sayyohlar xalqimizning madaniyati , turmush tarzi, arxitektura yodgorliklari bilan tanishtiriladi. Turli xildagi ko’ngil ochar va rekreatsion turlarni taklif qilish borasida O’zbekiston dunyoning turizm sohasi rivojlangan mamlakatlari bilan teng kurashli raqobatga kirisha olmasada bu borada amalga oshirilayotgan chora tadbirlar ham ahamiyatiga molik. Jahon sayyohlik va sayohat kengashi (World Travel and Tourism Council) tomonidan o’tkazilgan “Sayohat va sayyohlik sanoatining iqtisodiy natijalari- 2013” tadqiqotlariga e’tibor qaratsak unda O’zbekiston turizm sohasi eng jadal rivojlanayotgan 5 ta mamlakatdan biri ekanligi qayd etilgan. Bugun O’zbekistonda 270 dan ortiq xususiy mehmonxona va 450 ta atrofida turoperatorlar faoliyat yuritadi. 2013- yil to’qqiz oy davomida sayyohlik xizmati 230,9 milliard so’mni tashkil etdi. 1060 ming nafar kishi ya’ni sayyoh va fuqarolarga xizmat ko’rsatilgan. Agar bu natijani 2012-yilning shu davridagi natijalari bilan taqqoslaganda 36.1% o’sishga erishilganini ko’rishimiz mumkin. 2012-yilda 909,3 ming kishiga 169,6 mlrd so’mlik xizmat ko’rsatilgan. Quyidagi diagrammada o’sish holatini ko’rishingiz mumkin: 64

3.4-diagramma Manba: Izlanishlar natijasida muallif ishlanmasi. Yana bir narsa aytib o’tilishi lozim ya’ni hududlarda turistlarni ko’proq jalb qilish uchun ba’zi bir muammolar hal qilinishi talab etiladi. Xorijiy turistlarni jalb qilishni kenggaytirish uchun viza bilan bog’liq talablarni yengillashtirish, mehmonxonalarda yaxshi sharoitlar yaratish, ularda xizmat sifatini yaxshilash, xalqaro andozalarga moslashtirish lozim. Barcha tarmoqlar qatori turizm sohasi ham professional kadrlarga muhtoj. O’zbekistonda turizmning rivojlanish modelini tezroq shakllantirishda malakali kadrlarni o’rni katta. Xalqaro andozalarga mos keladigan mutaxassislarni tayyorlash bu soha rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Bundan tashqari hozirgi davrda ichki turizmni rivojlantirish uchun, vatanimiz hududlarida turli xil ishlar amalga oshirilayotgan bo’lsada, o’ziga yarasha kamchiliklar ham mavjud. Bunga sabab mamlakatimiz hududida xizmat ko’rsatish bir xil ko’rinishga ega emas. Qishloq joylarida aholiga xizmat ko’rsatishning rivojlanishi orqada qolmoqda. 65

Agarda 2010-yilda umumiy xizmat ko’rsatish hajmida qishloq joylaridagi xizmat ko’rsatishning ulushi 24 foizni tashkil etgan bo’lsa , 2011 yil yakunlariga ko’ra , ushbu ko’rsatgich sezilarli darajada pasaydi va 23,7 foizni tashkil etdi. Tahlillarimdan kelib chiqqan holda qishloq joylarida rekreatsiya faoliyatining samaradorligini tabiiy omillarning foydali ta’siri va bunday faoliyatni ushbu omillar mavjud hududlarda tashkil etish bilan bog’liqdir. Qishloq joylarida rekreatsiya sohasini rivojlantirish va jonlashtirish, uning samaradorligini oshirish muammolarini hal etishda quyidagi vazifalarni bajarishga alohida ahamiyat berish lozim:  Tumanlar va qishloq hududlarida rekreatsiyada tabiatdan foydalanish imkoniyatlarining optimal strukturasini shakllantirish;  Tabiiy rekreatsiya resurslarini muhofaza qilish, ulardan ratsional foydalanish, ularni takror ishlab chiqarish bo’yicha xo’jalik tadbirlarini baholash;  Tabbiy rekreatsiya resurslaridan foydalanishning samaradorligini baholash. Quyidagi ishlarni asta sekinlik bilan amalga oshirilib e’tibor qaratilsa, yaqin yillarda O’zbekiston milliy turizmiga juda kata ta’sir ko’rsatadi, ayniqsa ichki turizm rivojlanishini yangi bosqichga olib chiqadi. Keyingi dolzarb muammodan biri bu chiqish turizmining O’zbekistonda oqsoqlanayotganligi, turizmning bu yo’nalishi ham milliy turizmning asosiy qismilaridan biri hisoblanadi. Bu turizmdan tushayotgan daromadning atigi 5% ni tashkil qiladi, bunga sabab hali bizda yetarli muammmolar mavjud. Bularni quyidagilar deyish mumkin:  Mahalliy aholining o’rta qatlami daromadlarining pastliligi;  Mamlakatimizda mavjud visa olish protsedurasining qiyinligi;  O’zbekiston havo yo’llari Avia kompaniyasi biletlarining qimmat narxlari aholi daromadlariga mos kelmasligi;  Bundan tashqari chiqish turizmini rivojlantirish uchun hukumatimiz tomonidan yetarli e’tibor qaratilmayapti; 66

 Aholining sayohat qilish yo’llari va imkoniyatlari haqida ma’lumotga ega emasligi. 67

Xulosa va takliflar Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, O`zbekiston Respublikasida turizm sohasini Xalqaro talablarga mos ravishda rivojlantirishda xususiy turistik korxonalarning faoliyat doirasini yanada kengaytirish va ularning samaradorligini oshirish borasida talaygina siljishlarga erishilmoqda. Hozirgi kunda, mamlakatimizda 740 dan ortiq kichik va o’rta biznes subyektlari, 60 ga yaqin xususiy turistik korxonalar turizm sohasida faoliyat ko'rsatayotganligi, turistik maxsulotning yangidan-yangi zamonaviy turlarini kichik va xususiy turistik firmalar tomonidan kashf etilayotganligi va bular doirasida turli xil turistik xizmatlarning ko'rsatilayotganligi, turistik firmalarning tashabbusi bilan mamlakatimizda mavjud turizm resurslarining boshqa turlaridan samarali foydalanishning amalga oshirilayotganligi va boshqa shu kabi o’zgarishlar fikrimizning yaqqol isboti bo'la oladi. O`zbekistonda milliy turizmni rivojlantirish yo`llari mavjud. Har bir region o`ziga xos xususiyatlariga ko`ra turistlarni jalb qila oladi. Davlatimizda turistik yarmarkalarni bo’lib o`tishi ham shundan dalolat beradi. Ayniqsa Toshkent, Samarqand, Xiva, Buxoro, Farg’ona vodiysi va boshqa regionlar o`z turistik mahsuloti bilan ajralib turadi va bu regionlarning katta potensialga ega. Milliy turizm o`zi bilan bog’liq sohalarni ham ijobiy tomonga rivojlanishiga olib keladi. Bunday rivojlanish kelajakda nafaqat davlat mavqeini, balki turistik bozorda davlatning o`z o`rnini topishiga turtki bo’la olishi g’oyasini o`z ichiga olgan. Milliy turizmning mazmuni va ichki tuzilmasi, uni rivojlantirish yondashuvlari, turistik oqimlarini O`zbekistonda destinatsion marketing vositalari orqali o`sish mexanizmini asoslashda o`z ifodasini topadi. O`zbekistonda milliy turizm rivojlantirish va uning muammolarini o`rganish, tadqiq qilish natijalari yuzasidan quyidagi xulosalar chiqarildi: 68

*O`zbekiston turizm sohasining bozor iqtisodiyotiga o`tishning beshinchi bosqichi 2005 yilda boshlanib, nihoyatda boy turistik imkoniyatlardan to`liq foydalanish uchun hukumat tomonidan 2005-2010 yillarga mo`ljallangan "O`zbekistonda turizmni rivojlantirish dasturi" ishlab chiqildi. O`zbekiston turistik taklif sistemasi "paketli" xususiyatga ega bo’lib, turistik oqimlar barqaror bo’lmagan, uni vujudga keltiruvchi bozor subyektlari tomonlaridan shakllantriladigan, faqat "tashkil qilingan turizm" segmentining ehtiyojlarini qondirishga moslashgan infratuzilmaga ega bo’lgan turistik maskanlarga xos bo’lgan xususiyatga ega. O`zbekistonning keng turistik salohiyatidan samarali foydalanish, turistik oqimni keskin oshirish, undan tushadigan daromadni maksimallashtirish, o`lkamizning eksport salohiyatini kengaytirish va yangi ish o`rinlarini yaratishdek mas`uliyatli vazifani amalga oshirish, turistik manzillashtirish siyosatini olib borishni taqozo etadi. *O`zbekistonga yetib keladigan xalqaro turistik oqimlarni barqarorlashtirish, uni mavsumiylik xususiyatidan holi qilish, turistik oqimni ichki resurslar evaziga to`g’ridan-to`g’ri shakllantirish va undan olinadigan daromadni maksimallashtirish maqsadida o`lkamizda "tarmoq" turistik taklif sistemasini joriy qilish kerakki, u milliy, mahalliy turistik manzil boshqaruv organlarini shakllantirishni taqozo etadi. *O`zbekistonga yetib keladigan turistik oqimning katta qismi "tashkil qilingan turizm" namoyandalari bo`lganligi, turistik infra- va infotuzilma "mohir qo’llar turizmi" segmentining ehtiyojlarini qondirishg а moslashmaganligini nazarga olsak, aynan shu potentsial turistik bozor segmenti oqimini oshirishni rag’batlantirish maqsadida, shunday infra- va infotuzilma joriy qilinishi kerakki, ushbu turizm namoyandalari O`zbekiston o’lkasida hech muammosiz o’z turistik ehtiyojlarini qondirishga erishsin. *O’zbekistonda faoliyat ko’rsatadigan, o`z turistik xizmatini internet orqali targ’ibot va tijorat qiladigan korxonalar veb saytlari sifatining uzluksiz takomillashib borishi va zamona talabiga javob berishini ta’minlash zarur. 69

*Yana bir muhim tarmoq bu-ichki turizm hisoblanib, bugungi kunda bu tarmoqdan potensialga yarasha foyda olinmayapti, bu borada amalga oshirilayotgan ishlar juda kam samara beryapti, shu sababli, ichki turizmni rivojlantirish maqsadida turistik firma va korxonalarga qo’shimcha imtiyozlar berilishi lozim, kerak bo’lsa 5 yilga ichki turizm soliqlaridan firmalar ozod qilinsa, kelajakda mamlakatimiz bu sohada kata yutuqqa erishgan bo’lar edi, bu o’zbek milliy turizmini rivojlanishiga olib keladi. Hukumatimiz tomonidan turizm sohasida faoliyat ko’rsatadigan biznes subyektlari faoliyatini har tomonlama qo’llab - quvvatlash va raqbatlantirishni ta’minlovchi bir qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar yaratilgan bo’lib, ulardan amaliyotda keng miqyosda foydalanish natijasida anchagina ijobiy natijalarga erishilmoqda. Biroq, bozor iqtisodiyotiga o’tishdek murakkab davrda mamlakatimizdagi boshqa barcha iqtisodiy tarmoqlarda bo’lgani kabi turizm infrastrukturasida ham bir qator qiyinchiliklarga duch kelinmoqda. Ayniqsa, xususiy turistik korxonalarning faoliyati samaradorligini oshirish borasida ham talaygina muammolar mavjud bo’lib, ular quyidagilarda o’z ifodasini topgan: turizm infrastrukturasida faoliyat ko’rsatadigan yangi turdagi kichik va o’rta xususiy turistik firmalarni boshqara oladigan va ulardagi operatsiyalarni jahon andozalari darajasida bajara oladigan yetuk malakali kadrlarning yetishmasligi; xususiy turistik agentliklar tomonidan mamlakatimizda mavjud turizm imkoniyatlarini reklama qilish borasida sustkashliklarga yo’l qo’yilayotganligi; turizm soxasida faoliyat ko’rsatayotgan kichik va o’rta biznes subyektlari o’rtasida o’zaro munosabatlar tizimini rivojlantirish borasida kamchiliklar yuzaga kelmoqda; mamlakatimizning turistik shaharlari hisoblangan Buxoro, Samarqand va Xiva shaharlarida xususiy kichik mexmonxona va kempinglarning yetarli miqdorda emasligi, shuningdek, katta yo’l trassalari yoqasida bunday obyektlarning deyarli 70

mavjud emasligi yoki mavjudlarida ham jahon sifat andozalari doirasidagi turistik xizmatlar ko`rsatish darajasining pastligi; turizm sohasida faoliyat ko’rsatayotgan turistik agentliklar va turizm operatorlari kabilar bilan mahalliy kichik va o’rta ishlab chiqarish korxonalari o’rtasida o’zaro munosabatning takomillashmaganligi oqibatida mamlakatimiz ichki bozorlarida turistlar extiyoj sezgan maxsulotlar hajmining kamligi yoki umuman mavjud emasligi va boshqalar. Sayohatni tashkil qilayotganda ichki mahalliy aholiga infratuzilmalardan foydalanish qimmatga tushayotganligi, masalan avia chiptalar narxi, viza olish muammolarining mavjudligi, mamlakatimizda chiqish turizmining rivojlanishiga katta to’siq bo’lyapti. Bu o’z-o’zidan milliy turizmni rivojlanishini orqaga tortadigan muammolardir. Yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, davlatimiz tomonidan bu kabi muammolarni bartaraf etish borasida ko’plab chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Biroq, murakkab o`tish davridagi keskin o`zgarishlar natijasida bunday muammolar hali ham o’zining to’liq yechimini topa olmagan. Umuman olganda, milliy turizm kelajakda mamlakatimizning eng yuqori daromadli tarmoqlaridan biriga aylanadi. Buning uchun mamlakatimizda barcha imkoniyatlar, siyosiy tinchlik va eng asosiysi, xalqimizning insonparvarligi va mehmondo’stligi nixoyatda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. 71

ANNOTATION OF THE BACHELOR'S GRADUATION QUALIFICATION THESIS OF THE STUDENT OF 3MX-10 GROUP student Qilichov Muhriddin Title of the thesis : Future of developing of the national tourism in Uzbekistan . Future of developing of the national tourism in Uzbekistan, becoming as one of the hot topics of the present days. Prove of it we can bring facts like: development of tourism rapidly, construction of new modern hotels with high quality services, creation of new workplaces, increasing of qualified professionals in tourism sector, rise of amount of foreign guests and increasing of the domectic travellers. Tourism is in the third place in profitability after oil and car production. On another hand it pulls foreign currencies flow in to our country. Proceeding above information, in the face of this final graduation work, can be as a prove of necessity of research. The main aim of the thesis: To use all potencial resources effectively and reasonably in a touristic way in order to develop of the national tourism industry and continous development of present and future generation To work out requests and suggestions for the improvement of the services of national tourism in the Uzbekistan . The goals for the aim: - to explain the term National tourism and its significance in tourism; - to widen outlook and culture of local people through national tourism; 72

- to discuss the state of national tourism in Uzbekistan and its contionous development; - to create supportive means of positive actions relating to national tourism; - to organize new tours, to segment including services (domestic segment); - to discuss current state and including services of Uzbekistan tourism centers; - to learn total resources and problems of the national tourism; To improve conditions of the national tourism and some suggestions for further development. Object of the final graduation work is touristic companies in Uzbekistan, subject is usage of these companies in tourism field. In addition to the aim of the final graduation work is realization of research output for Uzbekistan future development by workforce creation, extra income from tour-tax, because of foreign currency flow in to budget, building competitive tourism market and the ways of developing it. In addition to, above we can add development of the national tourism infrastructure by setting our own national standards, of course, which will satisfy international standard requirements. Task of final graduation work:  Impact and relation of the national tourism to economy of Uzbekistan  Review of influence of development of national tourism industry to Uzbekistan economy and life condition  Revise of features of Uzbekistan national tourism industry development  Situation of tourism infrastructure and the grade of it development  Government support for development of Uzbekistan national tourism and it’s ways and opportunities 73

 Conclusion and working out of Uzbekistan national tourism development Content of the final graduation work: Main target and task reflected in research that logically sticking to each other. The graduation dissertation consists of acknowledgement:  Intruduction  Three chapters  Conclusion and suggests  List of the used literature  Appendix In Uzbekistan, the tourist industry - one of the youngest, but its development is ahead of many other industries. The statistics indicate the period of independence of the effective dynamics of its key indicators: the private sector now represented more than 860 companies, including more than 270 private hotels and 450 tour operators and agents. In 2013, Uzbekistan were visited by over 1,060 thousand people, of which 410.5 thousand organized foreign tourists. The growth rate of the number of foreign tourists increased by 16.5% compared with 2012. Due to the active implementation of measures for the development of entrepreneurial activity of the business performance prediction of domestic tourism of tourism services exports amounted to 123.3% relative to the plans in 2013. Acheivements-performing due to the huge potential of Uzbekistan in the sphere of international and natoinal travel. Passage in II century BC. e ancient caravan route, which went down in history as the Great Silk Road, contributed to the development and interpenetration of traditions, customs, cultures, crafts and religions. At the main crossroads of the Silk Road and was located territory of modern Uzbekistan, and by the way, we went to the Great invaluable material and spiritual heritage. We have something to show than to delight and impress foreign visitors who want to visit our country. The unique monuments of ancient architecture, concentrated in the historic 74

cities of Samarkand, Khiva, Bukhara and Karshi, Tashkent, richness and diversity of nature and centuries-old traditions of craftmanship, the wise customs and festivals of the people. Available in recreational resources of the country can develop all kinds of tourism, to receive visitors year-round. Uzbekistan is able to offer a wide range of services both for lovers of cultural, leisure, and for the extreme. Today, there are widespread business, environmental, health and beauty, folklore-ethnographic, historical, architectural, religious pilgrimage and other types of tourism. Yes, the potential for the development of international tourism in our province is huge. However, only two decades ago Uzbekistan were not famous to the world as a promising tourist destination. Only with independence, Uzbekistan has developed radically new principles of state policy in the sphere of national tourism. July 27, 1992 by the Decree of the President of the Republic of Uzbekistan established the National Company "Uzbektourism", and which have been entrusted with the task of government policy in this regard, the formation of a national model of tourism development. National company coordinates the activities of tourist organizations of the country, encourages the development of all types of tourism, training of staff, promote of investment in the creation of the material-technical base and infrastructure of the sector, without which it is not possible integration into the international tourism community. During the years of independence, carried out extensive work in the area of modernization of the national tourism industry, the improvement of transport and hotel infrastructure in the country, and the development and improvement of the legal framework in the field of tourism - the foundation for the sustainable development of the industry. Thus, regulation of tourist activity in the country is carried out the basis of legal documents - laws "On Tourism", "Insurance", "On certification," "On the state border," 75

government regulations. These documents aimed to be the formation of the investment climate, privatization and privatization in the tourism sector, the construction of road networks, resorts, etc. Work is under way "Uzbektourism" to prepare a new edition of the law "On Tourism", the development of national standards of national tourism and hotel infrastructure in the country because of its climatic, cultural and national characteristics. Many works are doing in the field of improvement of tourism infrastructure. "Uzbektourism" in cooperation with other government bodies and the organization implementing the project for the construction of the "Integrated roadside infrastructure of tourism" along the Uzbek national highway. In order to preserve the unique historical and archaeological territory of Karakalpakstan, the study of the historical and cultural heritage, as well as for the development of domestic tourism is working to establish a National Historical and Archaeological Park in Karakalpakstan. To date, there is extensive involvement of foreign investors to consider proposals for the privatization of hotel complexes "Bukhara Palace", "Afrasiab Palace", "Shakhrisyabz Yulduzi" and the hotel management. In the field of international cooperation for the period of formation of independent Uzbekistan was signed 45 intergovernmental, interagency 44 and 17 agency agreements. Since 1993, our country is a member of the World Tourism Organization of the United Nations (UNWTO), since 2004 in the "Heart of the Silk Road" - Samarkand acts UNWTO office, coordinating the development of tourism on the transcontinental railway. Uzbekistan is also a regular participant in international trade fairs in the field of tourism. This year's tourism potential has been first presented at a large-scale national stand at fairs in Madrid (Spain) and Berlin (Germany), combining the tourist industry of the country, "Uzbektourism" and NAC "Uzbekistan Airways". 76

In order to promote the country's tourist products to foreign markets is the implementation of a new marketing project study tours - "Mega-info-tours" in Uzbekistan for representatives of foreign travel agencies and the mass media. Such tours can extend the tourist season periods, to optimize the timing of massive flows of tourists to our country and to show that Uzbekistan is equally attractive in all seasons and every season is lovely and interesting in its own way. Significant role in creating and maintaining the tourist image of Uzbekistan plays Annual Tashkent International Tourism Fair "Tourism on the Silk Road", conducted under the auspices of the World Tourism Organization of the United Nations (UN). Fair brings together professionals of the Uzbek and foreign tourist business in pursuit of common goals - to improve and develop the industry by expanding the business partnership. To date TITF acquired the status of one of the largest exhibitions in Central Asia. The development of the tourism industry depends largely on the professionalism of the people working in this industry. In this connection, paid attention to the improvement of training in tourism. Work in this area by the Republican Scientific- Training and Consulting Centre, aimed at improving the training and retraining of personal workers in the field of tourism. In addition, Uzbekistan has five higher education institutions in this field. This faculty of tourism Tashkent State Economic University, Singapore Institute of Management Development in Tashkent, Samarkand Institute of Economics and Service, the Department of Tourism of the Bukhara and Urgench State University, as well as seven professional colleges of tourism: in Tashkent (two), Samarkand, Bukhara, Khiva, Termez and Tashkent region. After independence, Uzbekistan aimed at strengthening international cooperation in this field, the transformation of national tourism into a competitive export-oriented sector of the national economy that meets international standards. Thus, joint efforts 77

will help to promote the tourism potential of Uzbekistan at the forefront of the world, creating the conditions for a comfortable stay in the country, exploring the rich culture of the Uzbek people, learning the traditions, architecture and history of Uzbekistan. 78

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi . Toshkent, 2009y. 2. O’zbеkistоn Rеspublikаsining “Turizm to’g’risidа” gi qоnuni – O’zbеkistоnning yangi qоnunlаri. Toshkent , 200 0y. 3. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 1995 yil 2 iyundаgi 1162 rаqаmli ”Buyuk Ipаk yo’li”ni qаytа tiklаshdа O’zbеkistоn Rеspublikаsining ishtirоkini аvj оldirish vа rеspublikаdа Хаlqаrо turizmni rivоjlаntirish bоrаsidаgi chоrа – tаdbirlаr to’g’risidаgi” fаrmоni. 4. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining “O’zbеkturizm” MKsining tаshkil tоpishi” to’g’risidаgi fаrmоni № PF – 447. 1992 y il 27 iyul . 5. O’zbеkistоndа turizmni rivоjlаntirishning 2005 yilgаchа bo’lgаn dаvlаt dаsturi O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А. Kаrimоvning 15.04.1999 yildаgi PF – № 2286 fаrmоni. 6. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining №346 1998 yil 8 аvgustdа qаbul qilingаn “Turistik tаshkilоtlаrning fаоliyatini tаkоmillаshtirish” to’g’risidаgi fаrmоyishi. 7. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2006 yil 17 mаydаgi “Хizmаt ko’rsаtish vа sеrvis sоhаsini 2006 – 2010 yillаrdа rivоjlаntirish hаqidа”gi PQ – 325 – sоnli qаrоri. 8. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2007 yil 21 mаydаgi “O’zbеkistоn Rеspublikаsidа 2010 yilgа qаdаr хizmаt ko’rsаtish vа sеrvis sоhаsini rivоjlаntirishni jаdаllаshtirish bo’yichа qo’shimchа chоrа – tаdbirlаr hаqidа”gi PQ – 640 – sоnli qаrоri. 9. “O’zbеkturizm” MKsining fаоliyatini tаkоmillаshtirish chоrа – tаdbirlаri hаqidаgi 360 – sоnli 2004 yil 28 iyuldаgi Vаzirlаr Mаhkаmаsinig qаrоri. 10. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsinig № 346 sоnli 1998 yil 8 аvgustdа qаbul qilingаn “Turistik tаshkilоtlаrning fаоliyatini tаkоmillаshtirish to’g’risidа”gi qаrоri. 79

11. “Turizm fаоliyatini lisеnziyalаsh to’g’risidа”gi Nizоm 2003 yil. 12. “Mаmlаkаtimizni mоdеrnizаsiya qilish yo’lini izchil dаvоm ettirish – tаrаqqiyotimizning muhim оmilidir” Prеzidеnt I. A. Kаrimоvning O’zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitusiyasi qаbul qilingаnining 18 yilligigа bаg’ishlаngаn tаntаnаli mаrоsimdаgi mа’ruzаsi, 2010 yil 7 dеkаbr. 13. Kаrimоv I.А. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent, O’zbekiston, 2009 yil, 56 bet. 14. Kаrimоv I.А. “Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida bartaraf etishn9ng yo’llari va choralari” Toshkent, O’zbekiston, 2009 yil, 89 bet. 15. Kаrimоv I.А. “O’zbekiston mustaqillik ostonasida” Toshkent, O’zbekiston, 2011 yil, 44 bet . 16. Аliеvа M.T. “Turistik mаmlаkаtlаr iqtisоdiyoti” dаrslik, Toshkent, TDIU 2009 yil, 146 bet. 17. Allaberganov A. A. “Turizm industriyasi” Toshkent. 2004 yil, 210 bet. 18. Kamilova F.K. “Mehmonxona va restoran xo’jaligi marketingi” o’quv qo’llanma Toshkent, 2007 yil, 97 bet. 19. Kаmilоvа F.K., Tаishеvа I.M., Sаyfutdinоv SH.S. “Turizm industriyasi”. O’quv qo’llаnmа. Tоshkеnt. TDIU 2007 yil 192 bet . 20. Kоmilоvа F.K “Mukаmmаl turizm g’оyasi”. “Iqtisоdiyot vа tа’lim” № 2, 2003 yil 98 bet. 21. Kоmilоvа F.K. “Turizm sоhаsining rivоjlаnish istiqbоllаri”.“Iqtisоdiyot vа tа’lim” № 1, 2004 yil 68 bet. 22. NаzаrоvаG. Kоmilоvа F.“O’zbеkistоndа turizm imkоniyatlаrini kеngаytirish. O’zbekiston iqtisоdiy ахbоrоtnоmаsi. Jurnаl.” 2000 y il 49 b et. 23. Saidov A. F. “Turizm tinchlik va farovonlik timsoli” Toshkent, 2007 yil 245 bet 24. “O’zbekistonda turizmni rivojlantirish” maqolalar jamlanmasi, “TURIZM YO’NALISHIDA KADRLAR TAYYORLASHNI TAKOMILLASHTIRISH 80

YO’LLARI” mavzusi. Latipov.Sh.K, Yuldashev.K.Sh. 2010 yil, 260 bet . 25. Kозырев В. M., Зорин И. В., Сурин А. И. и др . Mенеджмент туризма. Экономика туризма. Учебник. -M: Финансы и статистика , 2004 . 253 с . 26. Самойленко А. А. География туризма : Учебное пособие . – Ростов н Дону : « Феникс ». 2006 . 368 с . 27. Cапожникова. Э. Н. Страноведение : Tео рия и методика туристического изучения стран . –M.: K Н О РУС . 2005. 240 с. 28. www.world-tourism.org 29. www.wetpaint.com 30. www.jamiyatgzt.uz 31. www.uzbekistonovozi.uz 32. www.uza.uz 33. www.vatandosh.uz 34. www.narod.ru 35. www.infoman.uz 36. www.Uzreports.uz 37. www.Uzbektourism.uz 38. www.library.uz 39. www.uzbektourism.uz 40. www.discovenger.uz 41. www.dreambukhara.org 42. www.tour.uz 43. www.bukhara.uz 44. www.statistics.uz 45. www.OrexCA.com 81

O'xshashlar

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari

O`zbekiston turizmida mavsumiylik muammosi va uni yumshatish yo’nalishlari

Regionda transport xizmatlarini tashkil etish imkoniyatlari

Turizm sohasida marketing strategiyalarini ishlab chiqishni takomillashtirish

O`zbekistonda yoshlar turizmini rivojlantirish imkoniyatlari