Regionda transport xizmatlarini tashkil etish imkoniyatlari - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Regionda transport xizmatlarini tashkil etish imkoniyatlari

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

566.1220703125 KB

Ko'chirib olish

Regionda transport xizmatlarini tashkil etish imkoniyatlari Mundarija: Kirish…………………………………………………………………………….. I Bob. Turizmda transport xizmatlarining o’rni…………………………….. 1.1 Turistlarga transportda xizmat ko‘rsatishning mazmuni… ………………….. 1.2 Turistik faoliyatni ta’minlashda transport vositalaridan foydalanish………… 1.3. Transportda xizmat ko‘rsatishning iqtisodiyotdagi o‘rni ……………………. II-Bob.Turistlarga transport xizmati ko’rsatish holati……………………… 2.1. Turistlarni havo yo‘li, suv va temir yo‘llari orqali transportda tashish qoidalari ………………………………………………………………………….. 2.2. Avtomobil transportidan foydalanish holati … ……………………………… 2.3. Xalqaro yo‘nalishlarda transport sayohatlarini tashkil qilish xususiyatlari …. III-bob. O’zbekistonda turizm xizmatidagi muammolarni bartaraf etish va transport xizmatini yanada takomillashtirish yo’llari………………………… 3.1O’zbekistonda kirish turizmini rivojlantirishda transport xizmatlari tizimini yaxshilash imkoniyatlari…………………………………………………………… 3.2 O’zbekiston havo yo’llari MAKsida ko’rsatiladigan xizmatlarning takomillashtiriluvi...................................................................................................... Xulosa........................................................................................................................ Annotatsiya............................................................................................................... Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati........................................................................ Ilovalar 1

Kirish Hozirgi kunda barcha mamlakatlarda bo’lgani kabi, O’zbekistonda ham xizmat ko’rsatish xususan, servis sohalariga juda katta e’tibor berilmoqda. Bunga asosiy sabab esa bugungi kunda turizm sohasi dunyoda neft va gaz, avtomobilsozlik sohalaridan keyin uchinchi o’rinni egallamoqda. Turizmning davlatlar YaIM dagi ulushi ham yil sayin oshib bormoqda. Turizmning bu zaylda rivojlanishi esa boshqa iqtisodiyotning muhim tarmoqlari hisoblanmish transport, infratuzilma, oziq – ovqat sanoati, aloqa, savdo – sotiq kabi sohalarning rivojlanishiga turtki bo’lmoqda. O’zbekiston juda katta turistik potensialga ega mamlakat, Yurtimiz nafaqat Markaziy Osiyo mintaqasida, balki butun dunyoda turizmning asosiy markazlaridan biriga aylanib bormoqda. So’nggi 5 – 6 yil ichida O’zbekistonda turizm sohasi jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Bunga har tomonlama keng yo’l ochib berilayotganligi va imkoniyatlarning yetarligi asos bo’lmoqda. Endilikda zamonaviy turizmni rivojlantirish strategiyasini tatbiq etgan holda, turizmni yanada yuqori pog’onalarga olib chiqish asosiy vazifa hisoblanadi. Bunda xorij tajribasi muhim rol o’ynaydi. Yurtimizda turizmni rivojlantirishda hukumat va soha vakillari oldida turgan vazifa turizmni yangicha strategiya asosida rivojlantirish va tadbirkorlarga katta yo’l ochib berish muhim hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekistonda transport xizmatlarini ko’rsatish juda yuqori darajada takomillashtirish kerak, xorijiy turistlar uchun ham mahalliy turistlar uchun ham zarur.O’zbekistonda transport xizmatini ko’rsatishda yo’llarning yaxshi holatlarda emasligi taksi xizmatlarning narxi qimmatligi shu muammolarni hal etish nazarda tutilgan. Bitiruv malakaviy ishning obyekti: O’zbekiston turizm transport sohasidagi korxonalar, ishning predmeti esa ushbu korxonalardan turizm maqsadida foydalanish yo’nalishlaridir. Bitiruv malakaviy ishning m aqsadi : O’zbekistonda turizm transport 2

xizmatlar sohasi ni bundanda yuqori cho’qqilarga erishishi va iqtisodiy o’sishini ta’minlash da O’zbekiston turizm transport xizmatlar sohasining asosiy maqsadi bo’lib , ish o’rinlari soni, soliq tushumlari, chet el valyutasi oqimini ko’paytirish hisobiga turizmning Yalpi Milliy Mahsulot ga va M illiy Iqtisodiyotni rivojlantirshga katta hissa qo’shishini ta’minlaydigan raqobatbardosh turistik bozorini shakllantirish va rivojlantirish yo`nalishlari borasida tahlillarni amalga oshirish hisoblanadi . Bundan tashqari, turizm infratuzilmasini rivojlantirish, sohaga xalqaro standartlarni joriy etgan holda, O‘zbekiston milliy standartlarini ishlab chiqish, xizmat ko‘rsatish sohasini yanada yaxshilash masalalari oldimizda turibdi. Bitiruv ishning tarkibi. Qo`yilgan maqsad va vazifalar izlanishning mantig`ini aniqlashda va bitiruv malakaviy ish tarkibida o`z aksini TOPDI Bitiruv malakaviy ish kirish, 3ta bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, uning o`rganilganlik darajasi, ishning ilmiy tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi, ob`ekti bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobidа Turizmda transport xizmatlarining o’rni va ahamiyati haqida fikrlar keltirilgan. Ikkinchi bobda Turistlarga transport xizmati ko’rsatish bo`yicha umumiy tahlil qilingan. Bitiruv ishning uchinchi bobida esa O’zbekistonda kirish turizmini rivojlantirishda transportxizmatlaritizimini yaxshilash imkoniyatlari, O’zbekiston havo yo’llari MAKsida ko’rsatiladigan xizmatlarning takomillashtiriluvi borasida davlat olib borayotgan va qilishi zarur bo`lgan ishlar o`rganilib chiqilgan. Shular asosida xulosalar qilingan. Ishning xulosa va takliflar qismida tadqiqot jarayonida olingan asosiy xulosa va takliflar berilib, so’nggi qismida foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalarni ko’rishingiz mumkin. 3

I Bob. Turizmda transport xizmatlarining o’rni 1.1 Turistlarga transportda xizmat ko‘rsatishning mazmuni Transport tizimlarining barcha turlari yagona maqsadni — tashish xizmatlarini ko‘rsatishda sayohatchilarning ehtiyojlarini to‘laqonli qondirishni ko‘zlaydi. Turistlarga transport xizmatlarini ko‘rsatish turistlarni va ularning yuklarini bir joydan ikkinchi joyga mumkin qadar tez va qulay sharoitlarda tashish uchun mo‘ljallangan xizmatlar majmui deb ta’riflanadi. Transport xizmatlari ko‘rsatish qonun hujjatlari bilan mustahkamlangan huquqiy bazaga asoslanadi. Ushbu hujjatlar: 1) turli xalqaro transport tashkilotlari tomonidan; 2) mamlakatlarning milliy qonunchiligi doirasida; 3) yuk va yo‘lovchi tashuvchilarning ichki qoidalari tarzida ishlab chiqilgan. Xalqaro turizmni amalga oshirishda transport xizmatlari ko‘rsatishning turli jihatlariga alohida diqqat-e’tibor berish lozim. Sayohatlar sohasida xalqaro hamkorlik chegaralarining kengayishi bojxona, chegara va sanitariya nazoratini amalga oshirish normalari va qoidalarini muttasil takomillashtirib borishni taqozo etadi. Fan va texnika taraqqiyotining odamlarni yer yuzining istalgan nuqtasiga tez eltib qo‘yishga qodir transport vositalari (ovozdan tez uchar samolyotlar, tezyurar poyezdlar, avtomobillar, muzyorar va suvosti transport i va b.) paydo bo‘lishiga, shuningdek transport xizmatlari ko‘rsatish sohasiga yangi texnologiyalar joriy etilishiga olib keldi. Bu chiptalarni bronlashning global tizimlarida va chiptalar sotishning noan’anaviy usullarida, yuk va yo‘lovchi tashuvchilarning charter dasturlari vujudga kelishi va rivojlanishida, turli axborot tizilari ishlab chiqilishida, yo‘lovchi tashishning texnik va texnologik rejimlarini nazorat qilish elektron qurilmalaridan foydalanilishida, ularning xavfsizligi oshirilishida o‘z ifodasini topmoqda. Muayyan transport tuzilmalari o‘rtasida hamda har bir transport turi doirasida yo‘lovchi tashuvchilar o‘rtasidagi raqobat kurashi yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatishning takomillashuvi jarayoniga kuchli turtki berdi. Servis sifati 4

va darajasining oshishi harakatlanadigan tarkibning hozirgi texnik jihozlanishida, yo‘lovchilarga qulay va shinam shart-sharoitlar yaratilishida, transport vositalari bortida yo‘lovchilarning dam olishi tashkil etilishida, yo‘lovchilarni ovqatlantirish sifatining oshishida, transport kompaniyalarining doimiy mijozlari uchun rag‘batlantirish dasturlari ishlab chiqilishida namoyon bo‘lmoqda. Yo‘lovchi tashuvchilar transportda bolalar va nogironlarga, shuningdek boshqa toifa yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha maxsus tadbirlarni amalga oshirmoqdalarki, bu yo‘lovchilarning ehtiyojlarini to‘laqonli qondirish uchun imkoniyat yaratmoqda. Turli transport tizimlari o‘rtasida yaqin hamkorlik transport xizmatlari ko‘rsatish sohasidagi muhim yo‘nalishlardan biridir. Bu multimodal vokzallar tashkil etish, qatnov jadvallarini muvofiqlashtirish, transport xizmatlarini uyg‘unlashtirish va yo‘lovchilarga kompleks xizmatlar ko‘rsatish imkonini beradi. Yo‘lovchilarning xavfsizligini ta’minlash transport xizmatlari ko‘rsatishning eng muhim masalasi bo‘lib , u harakatlanadigan tarkibdan foydalanish qoidalariga rioya qilishni, transport vositalarining harakatini ta’minlovchi turli xizmatlar professional tarzda va uyushqoqlik bilan ishlashini, yo‘lovchilar ham xulq-atvor qoidalariga rioya qilishini, ekologik toza transport turlaridan foydalanishni nazarda tutadi. Turistlarning uyushgan guruhlarini tashish marshrutlar ishlab chiqish, chiptalarni buyurtma qilish, transportda joylashtirish, tur dasturlarini amalga oshirish bilan bog‘liq ayrim o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lganligi uchun turistik firmalar transport kompaniyalari bilan yaqin aloqalar o‘rnatishiga to‘g‘ri keladi. 5

1.2.3.4-rasmlar Turistlarga transport xizmatini ko‘rsatish - bu turizm industriyasining eng asosiy qismlaridan biri hisoblanadi. 1990-yillargacha ham ichki ham xalqaro turizmga xizmat qiluvchi avtomobil, daryo, dengiz, temir yo‘l va aviatsiya transportini o‘z ichiga oluvchi yagona transport tizimi mavjud edi. Barcha turistik xizmatlar tizimidagi transport xizmatining hissasi 40% dan ortiq qismini tashkil qilar edi. Transport sayohatlari turizmning mustaqil ko‘rinishi sifatida qaraladi. Transport sayohati - bu turli xil transport vositalaridan foydalanib ishlab chiqilgan yo‘nalishlar bo‘yicha turistlar guruhlarining sayohatidir. Transport sayohatlari quyidagicha tasniflanadi, ya’ni: - harakatlanish yo‘nalishi (marshruti) bo‘yicha; - foydalanilayotgan transport turi bo‘yicha; - yo‘nalish trassasining qurilishi bo‘yicha; - sayohatning muddati bo‘yicha; - mavsumiylik bo‘yicha va h.k. 6

Hozirgi davrda avtobus, havo yo‘li va temir yo‘li vositasidagisayohatlar keng tarqalgan. Turistik transport sayohatlari bir nechatransport turlari orqali ya’ni: temir yo‘ldan avtobus (yengil avtomobil); havo yo‘lidan avtobus va h.k. amalga oshiriladi. Mobil transporti turi sifatida avtobus va yengil avtomobildan mustaqil yo’nalishlardagi kabi turistlarni aeroportdan (vokzaldan) mehmonxonaga yoki aksincha olib borib qo’yishda keng foydalaniladi. Har qanday turist o’z sayohatini rejalashtirayotganda manzilga olib borish (yetkazish) tezligi, sayohat qulayligi (komforti), qiymati, yuklarini olib borish (ularning og‘irligini joriy etilgan: - mavsumiy; - korporativ; - bolali yo’lovchilar uchun; - guruh; - yosh oilalar uchun va boshqa. Ayniqsa JAYA (Butunjahon Aviatsiya yo’lovchilar assosatsiyasi), ETZ (Yevropa turizm zanjiri)ning imtiyozli kartlari keng tarqalgan. Bunday kartlarga ega yo’lovchilar uchun ba’zi aviakompaniyalarning (DELTA, SAS) aviachiptalari uchun, dunyoning 4000 ta eng yaxshi mehmonxonalari to’lovi uchun, ijaraga olingan avtomobil to’lovi bo’yicha (30% gacha), yo’qolgan chipta hujjatlarini qayta tiklash bo’yicha, aeroportlarda VIP xonalaridan foydalanish, sug‘urta va boshqa imtiyozlar mavjud. Turistik mahsulotlar tarkibida turistlarni tashish xizmati yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Bu shu bilan ifodalanadiki, barcha turistik yo‘nalishlarda (piyodalardan tashqari) sayohatchilarni dam olish yoki ekskursiyaga eltish va uyga qaytishi uchun transport bo‘lishi tabiiy hol bo‘lib qolmoqda. Turizm faoliyat turi sifatida turistlarni doimiy yashash joyidan tashqariga chiqishi bilan uzviy bog‘langan va uni transport ta’minotisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. 7

Transport ta’minoti turistik infrastrukturaning muhim elementi hisoblanadi va turistik mahsulotlar tarkibiga kiritilgan asosiy kompleks xizmatlarni tashkil qiladi. Transport korxonalari turizm tizimini shakllantiruvchi turistik korxonalarning alohida ko‘rinishlari sifatida qarab chiqiladi. Turistik mahsulotni shakllanitirishda tashqi tashkilotlar xizmatlari harajatlarining ulushi turfirma uchun quyidagicha bo‘ladi:  joylashtirish harajatlari – 46,5%  transport harajatlari – 25,7%  ovqatlanish harajatlari – 9,7%  ekskursiya xizmatlari harajatlari – 3,6% Jami: – 85,5% (Safar paytidagi Sug‘urta xizmatlari, viza xizmatlari, tibbiyot xizmatlari va boshqalar). Turizm sohasida transport ta’minoti tizimi qo‘yidagicha farqalanadi:  turga qo‘shilgan va asosiy turistik xizmatlarga kiruvchi turistik tashish vositasi sifatida, turistlarni doimiy yashash joyidan belgilangan manzilga eltib qo‘yish (yoki yo‘nalish boshlanadigan joyga) va qayta olib kelish;  transfer – turistlarni ko’tib olish va kuzatib qo‘yish uchun transport vositasini taqdim etish;  tur-safar bo‘yicha dasturlashtirilgan tadbirlarga xizmat ko‘rsatish: ekskursion xizmat, dasturdagi tadbirlarga borish, atrofga tashrif byurish, yo‘nalish bo‘yicha ko‘chish ;  turga kiritilgan sayoxat davomida ijaraga beriladigan yengil avtomashina 1.2.Turistik faoliyatni ta’minlashda transport vositalarining holati 8

Turistik mahsulotlar tarkibida turistlarni tashish xizmati yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Bu shuning bilan bog‘liqki, barcha turistik yo‘nalishlarda (piyodalardan tashqari) sayohatchilarni dam olish yoki ekskursiyaga eltish va uyga qaytishi uchun transport bo‘lishini taqazo qiladi. Turizm faoliyat turi sifatida turistlarni doimiy yashash joyidan tashqariga chiqishi bilan uzviy bog‘langan va turgan gapki, uni transport ta’minotisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Transport ta’minoti turistik infratuzilmaning muhim elementi hisoblanadi va turistik mahsulotlar tarkibiga kiritilgan asosiy kompleks xizmatlarni tashkil qiladi. Transport korxonalari - turizm tizimini shakllantiruvchi turistik korxonalarning alohida ko‘rinishlari sifatida qarab chiqiladi. BTT (WTO) – Butunjahon turistik tashkiloti turizm maqsadlarida qo‘llaniladigan transportni uch turga klassifikatsiyalaydi: quruqlikda harakatlanuvchi, suv va havo transportlari. Quruqlikda harakatlanish vositalaridan turizm maqsadlarida ko‘proq avtomobil va temiryo‘l transportlaridan foydalanish maqbul hisoblanadi. Avtomobil transporti turizmda keng foydalaniladi. Chunki u turistlarni «Eshikdan eshikkacha» eltib qo‘yishni ta’minlaydi. Ushbu maqsadlarda muntazam yo‘lovchi tashish uchun reys avtobuslari va nomuntazam – turistik korxonaning xususiy transporti va turistning shaxsiy transporti qo‘llaniladi. Temir yo‘l transporti o‘rta masofalarga turistlarni maqbul narxlarda tez va qulay sharoitda yetib borishlarini ta’minlaydi. Alohida hollarda temiryo‘l transporti turistik sayohat maqsadlarida ham foydalanishi mumkin. Suv transporti vositalari orasida suv osti (ekskursiya suv osti qayiqlari) va suv usti (teploxodlar, sayohat kemalari, dengiz paromlari, sayr kemalari, yaxtalar, katerlar) transportlari farqlanadi. Turizmda suv transporti vositalari ta’minoti bilan bog‘liq masalalari asosan dengiz va daryoda turistik maqsadlarda muntazam va nomuntazam yo‘lovchi tashish misolida qarab chiqiladi. 9

1-chizma Turizm maqsadlari uchun qo’llaniladigan transport vositalari turlari Havo transporti vositalari tarkibi xilma-xil transport vositalarini qamrab oladi: fuqaro aviatsiyasidan tortib, to ekzotik hisoblangan havo sharlari, deltaplanlargacha. Turizmda havo transportining qo‘llanilishi avvalo aviatsiyada yo‘lovchi tashishdan foydalanish sifatida ko‘rib chiqiladi. U reysli va charterga klassifikatsiyalanadi, ya’ni buyurtmalar asosida bajariladi. Havo transporti nisbatan juda qimmatligiga qaramay, bu yuqori tezligi, shinam va qulayligi bilan turistlarni olis masofalarga tashishda so‘zsiz yetakchi o‘rinni egallaydi. Turizmda transport ta’minoti tizimi quyidagicha farqalanadi: 10T U R I Z M D A T R A NS P O R T turistik Reysli avtobuslar korxona xususiy transporti ijaraga olmagan transport turistning shaxsiy transporti Reysli poyezdlar (shahar atrofi, mahalliy, uzoq) reysdan tashqari poyezdlar Ekskursiya suv osti qayig’iAvtomobil Temir yo’l Suv ostiQuruqlikda Fuqaro aviatsiyasi samalyotlari Vertolyotlar Deltaplanlar Havo sharlariTeploxodlar Sayohat kemalari Dengiz paromlari Sayr kemalari Яхталар КатерларSuv usti HavodaSuvda

2-chizma 11Turizmda transport ta’minoti tizimi Turga qo‘shilgan va asosiy turistik xizmatlarga kiruvchi turistik tashish: turistlarni doimiy yashash joyidan belgilangan manzilga eltib qo‘yish (yoki yo‘nalish boshlanadigan joyga) va qayta olib kelish Transfer – turistlarni kutib olish va kuzatib qo‘yish uchun transport vositasi taqdim etish Tur-safar bo‘yicha dasturlashtirilgan tadbirlarga xizmat ko‘rsatish: ekskursion xizmat, dasturdagi tadbirlarga borish, atrofga tashrif byurish, yo‘nalish bo‘yicha ko‘chish19 19 0E04 0A 2402 3D14051304 1F08 19 131A0F 1F050C 19 0A 02 0A 24141A0B04

Turistlar sayohatini ta’minlash uchun korxonaning trnasport vositalarini tanlashiga bir qator omillar bog‘liqdir: safarning maqsadli yo‘nalishida tashish uzoqligi, sayohatchilar soni, transport vositasining sig‘imi, safar dasturi, harakat xavfsizligi, transport vositasining safarbarligi va qulaylik darajasi. Transport vositalarini tanlash chog‘ida safarning maqsadli yo‘anlishi katta rol o‘ynaydi. Turistik sayohat maqsadiga bog‘liq holda uning tarkibiga u yoki bu transport xizmatlari kiritiladi. Misol uchun, Moskvadan Parijgacha 5 kunlik ekskursion guruh safari tarkibi standart transport xizmati ko‘rsatishda quyidagilarni o‘z ichiga oladi: turistlarni Moskvadan Parijga eltish va qaytib olib kelishi; aeroportdan mehmonxonagacha guruhni olib borish va jo‘natib yuborish; dasturdagi tadbirlarni ta’minlash, masalan, shahar bo‘ylab ekskursiya (teploxoda sayyor) tashkil etish. Transport vositasini tanlashga ta’sir etadigan yana bir muhim omil-bu sayohatchilar soni hisoblanadi. Bu omildan tez-tez tashish tipini aniqlashda foydalaniladi: muntazam yoki nomuntazam (ijaraga olingan yoki charter). Turistik guruhdagi sayyohlar soniga bog‘liq holda safarni ta’minlashda qaysi transport vositasi zarurligi ham aniqlanadi: samolyotmi, temiryo‘lmi, avtobus yoki yengil avtomobillarmi va boshqalar. Safarni ta’minlash uchun transport vositasini tanlashda yana bir hisobga olinadigan omil - bu transportda tashishning uzoqligidir. Bu omilni qarab chiqish chog‘ida odatda turistlarni ko‘chirish shinamligini ta’minlash talablari ko‘zda tutiladi. Shuning uchun qoidaga ko‘ra u butun safarni kompleks transporti ta’minoti bo‘yicha qarab chiqiladi. Transport vositasini tanlashni aniqlashda, shuningdek safar dasturlari ham muhim omil hisoblanadi. Qaysikim unga bog‘liq ravishda eng xilma-xil trnasport xizmatlari ko‘zda tutiladi. Bular yuqorida eslatib o‘tilganidek ekskursiyalar, turistlarni dasturlarida ko‘zda tutilgan tadbirlarga olib kelish va boshqalar bo‘lishi mumkin. Odatda tartibga ko‘ra, guruh turizmida safar dasturini ta’minlash uchun turistik avtobuslardan foydalaniladi. Chunki, odatda 12

tadbirlar dasturlar butun guruhga mo‘ljallangan bo‘lib, safarning belgilangan maqsad joyidan boshqa yerga borishi ko‘zda tutilmaydi. Turizm turistlarni mamlakat ichida va tashqarisida bir joydan ikkinchi joyga olib borish (ko‘chirish) va zarur bo‘lsa olib kelishni nazarda tutadi. Turizmda transport xizmatlari asosiy xizmatlar qatoriga kiritiladi. Ammo ko‘plab transport korxonalari turizmga taaluqli bo‘lmagan ya’ni oddiy fuqorolarni, pochta va yuklarni ham tashiydilar. Chunki biz bilamsizki turizm bu mavsumiy harakterga ega. Demak, turistlar tashrifi susayganda transport korxonalarining ishi ham susayadi natijada transport korxonalari uchun muammolar tug‘ila boshlaydi. Shuning uchun turizmning mavsumiylik xususiyati transport korxonalari uchunjiddiy muammolarni yuzaga keltiradi. Turistik mahsulotlar tarkibida turistlarni tashish xizmati yetakchi o‘rinlardan birini egallashi bilan birgalikda yana shu bilan ifodalanadiki, barcha Turistik yo‘nalishlarda (piyodalardan tashqari) sayohatchilarni dam olish yoki ekskursiyaga chiqarish va uyga qaytishi uchun transport bo‘lishi tabbiy xol bulib qolmoqda. Turizm faoliyat turi sifatida turistlarni doimiy yashash joyidan tashqariga chiqishi bilan uzviy bog‘langan va uni transport ta’minotisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Tashish tizimi turistlarni piyoda bir joydan boshqa bir ikkinchi joyga o‘tkazishni istisno qilganda, texnik taraqqiyot darajasi bilan belgilanadi. Turistlarnitashish vositalarini quyidagicha tasniflash Turistlarni bir joydan boshqa joyga olib boruvchilar ish bosqichlariga, ularning turistik mahsulot tarkibidagi o‘rniga muvofiq ravishda asosiy va yordamchi tashuvchilarga bo‘linadi. Ish bosqichlariga ko‘ra ularni quyidagilarga bo‘lish mumkin: transfer (ko‘p hollarda avtobus, turistlarni jo‘natish, joyidagi asosiy tashuvchiga yetkazib berish, turistlarni aeroport terminalidan, vokzaldan mehmonxonaga eltish hamda xuddi shu operatsiyalarni turistlar vatanlariga qaytayotganlarida bajarish), turistlarni borishlari kerak bo‘lgan uzoq masofalarga eltish, avtobus va temir yo‘l turlarida marshrut bo‘yicha olib yurish (bunda tashish 13

bosqichi aslida turning zaruriy va asosiy elementi bo‘ladi, tashish vositalari esa, ko‘pincha tunash joylariga aylanadi, bunga dengiz sayohatiga doir marshrutlarni ham kiritish mumkin), ekskursion marshrutlardagi tashish (masalan, shahar bo‘yicha, tematik bog‘lardagi va boshqa tashishlar), shopping turlar uchun yuktash. Turizm faoliyatini transport ta’minotisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Transport ta’minoti turistik infrastrukturaning muhim elementi hisoblanadi va turistik mahsulotlar tarkibiga kiritilgan asosiy kompleks xizmatlarni tashkil qiladi. Transport korxonalari turizm tizimini shakllantiruvchi turistik korxonalarning alohida ko‘rinishlari sifatida qarab chiqiladi. Turistik mahsulotni shakllanitirishda tashkilotlar xizmatlari harajatlarining ulushi turfirma uchun quyidagicha bo‘ladi Transport vositalarining tasniflanishi Tashishning yer ustida olib yurish turlari bo‘yicha transport vositalari Xavo orqali tashish turlari bo‘yicha transport vositalari Dengiz va dare suvlari orkali tashish bo‘yicha transport vositalari Turizm faoliyatini transport ta’minotisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Transport ta’minoti turistik infrastrukturaning muhim elementi hisoblanadi va turistik mahsulotlar tarkibiga kiritilgan asosiy kompleks xizmatlarni tashkil qiladi. Transport korxonalari turizm tizimini shakllantiruvchi turistik korxonalarning alohida ko‘rinishlari sifatida qarab chiqiladi. Turizm soxasida transport ta’minoti quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga ega: u asosiy turistik xizmatlar sifatida turlarga qo‘shilib uning yordamida turistlarni bir joydan ikkinchi joyga olib borish va qayta olib kelish mumkin; transfer xizmatlarini ko‘rsatish ya’ni turistlarni kutib olish va kuzatib qo‘yish; tur-safar bo‘yicha dasturlashtirilgan tadbirlarga xizmat ko‘rsatish: ekskursion xizmat, dasturdagi tadbirlarga borish, atrofga tashrif byurish, yo‘nalish bo‘yicha ko‘chish; 14

turga kiritilgan sayoxat davomida ijaraga beriladigan yengil avtomashina beriladi. 1.3. Transportda xizmat ko‘rsatishning iqtisodiyotdagi o‘rni O‘zbekistonda turizmning rivojlanishiga Mustaqillikka erishilgandan so‘ng tashkil etilgan «O‘zbekiston Havo Yo’llari» milliy aviakompaniyasining ham hissasi qo‘shilmoqda. Hozirga kunda milliy aviakompaniyamiz tasarrufida 12 ta aeroport mavjud bo‘lib, ulardan beshtasi — Toshkent, Samarqand, Buxoro, Urganch va Termiz aeroportlari xalqaro maqomga ega. Toshkent aeroporti 2001 yilda qayta ta’mirdan chiqarilgan bo‘lib, unda soatiga 1000 yo’lovchiga xizmat ko‘rsatish imkoniyati paydo bo‘ldi. Har yili Toshkent aeroporti xizmatlaridan 2 million kishi foydalanadi. Toshkentdan dunyoning aksariyat yirik shaharlariga, jumladan, Amritsar, Amsterdam, Andijon, Antaliya, Anqara, Ar-Riyod, Afina, Ashxabod, Baku, Bangkok, Baxreyn, Belgrad, Birmingem, Bishkek, Bodrum, Buxoro, Ganoye, Dakka, Dehli, Doxa, Dushanbe, Yekaterinburg, Yerevan, Jidda, Zarafshon, Irkutsk, Islomobod, Istambul, Karachi, Kiyev, Krasnodar, Krasnoyarsk, Kuala — Lumpur, London, Minsk, Moskva, Navoiy, Namangan, Nijnekamensk, Nijniy Novgorod, Novosibirsk, Nukus, Nyu- York, Olma-Ota, Omsk, Osaka, Parij, Pekin, Perm, Saygon, Samara, Samarqand, Sankt-Peterburg, Seul, Simferopol, Riga, Rim, Rostov, Tbilisi, Tel-Aviv, Termiz, Texron, Tokio, Tyumen, Urganch, Urumchi, Ufa, Farqona, Frankfurt, Xabarovsk, Chelyabinsk, Chulpon-ota, Sharja, Qarag‘anda, Qarshi, Qozon shaharlariga samolyotlarda yetib borish mumkin. Toshkent aeroportida yo’lovchilar qulayligi uchun keng va qulay mebellar bilan jihozlangan kutish maydonlari, kuni bo‘yi ishlovchi pasport, bojxona, chegara nazorati xizmatlari, ma’lumotxona, yuklarni konveyerda tashish xizmatlari, xalqaro telefon, chiptalarni sotib olish va bandlash kassalari, Duty—free do‘konlari, restoranlar, barlar, tamaddixonalar, valyuta ayirboshlash punktlari, o‘ta nufuzli mehmonlarga xizmat ko‘rsatish VIP maydoni, qulayligi oshirilgan SIR maydoni kabilar tashkil etilgan. Toshkent aeroportida «O‘zbekiston Havo yo’llari», «British Mediterreniyen Eyrueys», «Aziana Eyrlaynz, INK», «Avializing», «Eron Eyr», «Lyuftganza», 15

«Turk Havo Yo’llari», «Tbilaviamsheni», «Uralskiye Avialinii», «Strimlayn», «Eyr Kazaxstan», «Avialinii Ukrainu», «Tochikiston», «Armyanskiye avialinii», «Belavia», «Pulkovo», «Permskiye avialinii», «Kavminvoduavia», «Tatarstan», Kompaniya -TSS (Aviation) Limited, «Aeroflot — Rossiyskiye avialinii», «Aeroflot — Don», «Sibir», «Krasnoyarskiye avialinii», «Samara», «Transaero», «Domodedovskiye avialinii», «Rusaero», «Imeyr», «Tapo-Avia» kabi aviakompaniyalarga xizmat ko‘rsatiladi. Fransiya, Isroil, Skandinaviya mamlakatlari, Angliya, Janubiy Koreya o‘zlarining yuk samolyotlari uchun tranzit aeroport sifatida Toshkent aeroportidan foydalanishadi. Toshkent aeroportida dunyoda ishlab chiqarilayotgan barcha samolyot turlarini qabul qilish mumkin. Samarqand aeroporti soatiga 400 yo’lovchiga xizmat ko‘rsata oladi. Samarqanddan Toshkent, Moskva, Sankt-Peterburg, Simferopol, Qozon shaharlariga, shuningdek, Yaponiya va Yevropa mamlakatlariga yetib borish mumkin. Aeroportda VIP — va CIP — maydonlari, kutish maydonlari, ona va bola xonasi, tibbiyot punkti, aviakassalar, pochta xizmati xonasi, xalqaro va shaharlaro telefon xizmati, barlar, restoran, valyuta ayirboshlash shohobchasi bor, yangi «Duty—free» do‘koni ochilishi ustida ish olib borilmoqda. 2004 yilda Samarqand aeroporti MDH mamlakatlaridagi yiliga 100 mingtagacha yo’lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi aeroportlari orasidagi «Yilning eng yaxshi aeroporti» konkursida g‘olib bo‘lgan. Yangi Buxoro aeroporti 1997 yilda ishga tushirilib, xalqaro maqomga 1999 yilda erishgan, soatiga 150 yo‘lovchiga xizmat ko‘rsatadi. Unda keng kutish maydoni, bufetlar, dukonlar, medpunkt, yuklarni saqlash xonasi, milliy an’analarda bezatilgan VIP— va CIP— maydonlari mavjud. Buxoro aeroportidan Toshkent, Moskva, Sankt-Peterburg shaharlariga, shuning MDH mamlakatlari va boshqa davlatlarga uchish mumkin. Yangi Urganch aeroporti soatiga 300 yo’lovchiga xizmat ko‘rsatadi. Unda kutish maydoni, tibbiyot punkti, barlar, kafe, valyuta ayirboshlash shohobchasi, 16

suvenirlar do‘koni mavjud, aeroportdan Toshkent, Moskva shaharlariga va dunyoning boshqa mamlakatlariga uchib borish mumkin. O‘zbekiston turizmining rivojlanishiga «O‘zbekiston temir yo’llari» davlat hissadorlik temiryo’l kompaniyasi ham o‘zining hissasini qo‘shmoqda. Bu tashkilot 1994 yilning 7 noyabrida tashkil etilgan bo‘lib, O‘zbekiston hududi bo‘ylab 4000 kilometrga yaqin uzunlikdagi temir yo’llarga ega. Tashkilot tomonidan Toshkent-Samarqand orasida shinam tezyurar poyezd qatnashining tashkil etilishi turistlar uchun katta qulayliklar yaratib berdi. Tashkilot tomonidan Samarqanddan Surxondaryo viloyatiga o‘tuvchi temir yo’l tizimi takomillashtirilmoqdaki, bu ham O‘zbekiston turizmining rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shishi shubhasizdir. Shuningdek, mustaqil O‘zbekiston asosiy tarmog‘i bo‘lib hisoblangan xalqaro Traseka loyihasi asosida Toshkentdan Farg‘ona vodiysi orqali qo‘shni mamlakatlarga chikib ketuvchi temir yo‘lning qurilishi ham O‘zbekistonga keluvchi xalqaro turistlik oqimini orttirishi mumkin. Toshkentdan Toshkent— Samarqand, Toshkent— Moskva, Toshkent — Qo‘ng‘irot, Toshkent— Shovot, Toshkent— Saratov, Toshkent— Termiz, Toshkent— Ufa, Toshkent— Harkov, Toshkent— Andijon, Toshkent— Buxoro, Toshkent— Kitob yo‘nalishlarida qatnovchi poyezdlar jo‘natiladi va qabul qilinadi, shuningdek, O‘zbekiston hududida Andijon - Buxoro, Qo‘ng‘irot - Beynov, Dushanbe -Astraxan, Ko‘lob— Astraxan, Leninobod— Saratov, Dushanbe — Konibodom, Konibodom — Qo‘rgontepa poyezdlari ham harakatlanadi. Ayni paytda yurtimizda transport kommunikatsiya tizimini rivojlantirish masalasiga respublikamizni jadal taraqqiy toptirishning asosiy sharti va mezoni sifatida katta ahamiyat berilmoqda. So‘nggi yillarda barpo etilgan, umumiy uzunligi 633 kilometrni tashkil qiladigan Navoiy – Nukus, 233 kilometrlik Toshguzar – Boysun – Qumqo‘rg‘on temir yo‘l magistrallari, Qamchiq dovoni orqali o‘tadigan tezkor avtomobil 17

yo‘lining bu boradagi o‘rni va ahamiyati qanchalik beqiyos ekanini hammamiz yaxshi anglaymiz. Bu yo‘llar mamlakatimizning barcha hududlarini yagona transport tarmog‘iga ishonchli tarzda birlashtirib, mintaqamizda mavjud bo‘lgn boy mineral – xomashyo va tabiiy resurslarni o‘zlashtirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi va turizm infrotuzilmasini rivojlantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Respublika milliy iqtisodiyotida turizm tarmog‘ining o‘rni va ahamiyati xalqaro turizm sohasidagi O‘zbekistonning raqobatdagi ustunliklari, xalqaro aloqalarning rivojlanishida mazkur tarmoqning ahamiyati hamda iqtisodiy o‘sishga qay darajada imkoniyat yaratishi bilan belgilanadi. O‘zbekiston turistlar e’tiborini o‘ziga tortadigan mamlakat. U turistlarga go‘zal shaharlar va xushmanzara joylarni, turli-tuman landshaftlarni taklif qiladi, qadimgi va boy tarixga ega obidalarni namoyon qiladi. Shuning uchun O‘zbekistonga qiziqish butun dunyoda kuchli. Bugun respublikamiz hududida turli davrlarga taalluqli 4 mingdan ziyod me’morchilik va san’at yodgorliklari mavjud bo‘lib, ularning ko‘pchiligi YUNESKOning Butunjahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan. Ayni paytda faoliyat ko‘rsatayotgan 865 ta turistik tashkilotning ish samaradorligi, xizmat ko‘rsatish sifati ham oshib bormoqda. o‘tgan yili sayohatchilar soni 2011 yildagiga nisbatan 17,5 foizga, xorijiy turistlarga xizmat ko‘rsatishdan tushgan daromadlar miqdori 15 foizga o‘sgani ham shu yo‘nalishda olib borilayotgan izchil islohotlarning amaldagi samarasidir. Demak, turizm, o‘z navbatida, aholi bandligi ta’minlash va mintaqalar iqtisodiyotini rivojlantirishda muhim sohaga aylanib borayapti, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. turizm sohasidagi qonun hujjatlarini yanada takomillashtirish, jumladan, «Turizm to‘g‘risida», «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida», «Litsenziyalanadigan faoliyat turlari to‘g‘risida»gi qonunlarga, Soliq va Bojxona kodekslariga turistik bozorda yuz berayotgan yangilanishlarni hisobga olgan holda o‘zgartish hamda qo‘shimchalar kiritish lozim. Eng muhimi, havola normalarni imkon qadar kamaytirishga jiddiy 18

e’tibor qaratish kerak. Zero, bugungi kunda turizm sohasida tizimlashtirishga muhtoj bo‘lgan 30 dan ortiq normativ-huquqiy hujjatlar amalda qo‘llaniladi. Keyingi yillarda avtomobil transporti sohasida aholiga xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilash borasida ko‘plab chora-tadbirlar ko‘rildi, avtotransport xizmatlarini rivojlantirishning maqsadli parametrlari izchil bajarilmoqda. Yo‘lovchilar tashiydigan avtomobil transportining yangi muntazam yo‘nalishlari hamma joyda ochilmoqda, hozirgi vaqtda ularning soni 4,3 mingtadan oshdi. Faqat so‘nggi 3-yilning o‘zida, asosan mamlakatimizda ishlab chiqarilgan 3 mingga yaqin avtobus va 12 mingta yengil avtomobil foydalanishga topshirildi. Yangi avtovokzallar va avtostansiyalar barpo etilmoqda, eskilari rekonstruksiya qilinmoqda. Biroq, avtotransport xizmatlari ko‘rsatish tizimini, ayniqsa, qishloq joylarda takomillashtirish ishlarini bundan buyon ham faollashtirish, xizmat ko‘rsatish sifatini yanada oshirish zarur. Qabul qilingan qaror aynan respublikaning shahar va qishloqlarida, birinchi navbatda qishloq joylarda avtotransport xizmatlari bilan ta’minlashni yanada yaxshilashga, yo‘lovchilar tashish xavfsizligini oshirishga qaratilgan. 2017-2021-yillarda 303 ta yangi yo‘lovchi tashish yo‘nalishi, ulardan 240 tasini (79,2 foizi) shahar atrofida va qishloq joylardan o‘tadigan shaharlararo qatnovlarda ochish nazarda tutilmoqda. Yangi yo‘nalishlar ochish bilan birgalikda, asosan avtobuslar yetishmasligi tufayli qatnov to‘xtatilgan yo‘nalishlar tiklanadi. Kelgusi 5-yilda 8,6 mingta yo‘lovchi tashish avtomobili, shu jumladan, 5,7 mingta umumiy foydalanishga qulay mikroavtobus sotib olinadi. Avtostansiyalar, to‘xtash bekatlari yengil konstruksiyalardan va asosan mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan arzon materiallardan (metall konstruksiyalar, sendvich-panellar va shu kabilardan) foydalangan holda namunaviy loyihalar bo‘yicha quriladi. Yo‘lovchilarga sifatli xizmat ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida avtobus va mikroavtobuslarning ishini masofadan onlayn rejimida (GPS) doimiy kuzatishni; 19

2018-yilning 1-iyul sanasiga qadar Nukus shahri va viloyatlar markazlarida shahar yo‘lovchilar transportida yo‘l haqini bank plastik kartochkasida naqd pulsiz to‘lash tizimini bosqichma-bosqich joriy etish rejalashtirilgan. O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligiga tarkibiy va institutsional o‘zgartirish, xizmatlar bozori shakllanishi va rivojlanishiga hamda avtomobillarda tashish xavfsizligi masalalarini hal qilish uchun maxsus vakolatli davlat boshqaruvi organi sifatida yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish madaniyati va sifatini oshirishga yo‘naltirilgan kompleks amaliy chora-tadbirlarning ishlab chiqilishini va tizimli asosda amalga oshirilishini muvofiqlashtirish va nazorat qilish yuklanmoqda. Eng muhimi, O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligining aholi bilan veb-sayt, “ishonch telefonlari” orqali muloqotining amaliy mexanizmi ta’minlanadi. Kelgusi 5-yil mobaynida Dasturni moliyalashtirishga 840 milliard so‘mdan ziyod, asosan “O‘zavtosanoat-lizing” va boshqa lizing kompaniyalarining mablag‘lari, tijorat banklari kreditlari, xususiy investorlarning o‘z mablag‘lari, shuningdek, mahalliy byudjetlar mablag‘lari hamda qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa mablag‘lar yo‘naltiriladi. Qarorda lizing kompaniyalari va tashuvchilarning o‘zlari yangi sotib oladigan mikroavtobuslar uchun Respublika yo‘l jamg‘armasiga to‘lanadigan yig‘im to‘lovidan ozod qilinishi nazarda tutilgan. Chetdan keltiriladigan va respublikamizda ishlab chiqarilmaydigan, avtobuslar va mikroavtobuslarning ishini onlayn rejimida (GPS) muntazam tarzda masofadan kuzatib borishni, shuningdek, yo‘lkirani naqd pulsiz to‘lash tizimini joriy etish uchun mo‘ljallangan barcha materiallar, asbob-uskunalar, detallar bojxona to‘lovlaridan (bojxonada rasmiylashtirish yig‘imlaridan tashqari) ozod qilinishi ham nazarda tutilmoqda. 20

Bundan tashqari, yuridik shaxslar shahar atrofidagi va viloyatlar ichidagi shaharlararo yo‘nalishlarda (qishloq joylarda) avtobuslarda yo‘lovchilar tashish hajmi bo‘yicha yagona soliq to‘lovidan ozod qilinmoqda. Dasturning amalga oshirilishi yuzasidan ishchi guruh muntazam monitoring olib boradi. Quyidagilar ishchi guruhning asosiy vazifalari etib belgilangan: tarmoq jadvallariga muvofiq Dastur tadbirlari amalga oshirilishini tizimli tahlil qilish va tahlil asosida Dastur amalga oshirilishi uchun mas’ul bo‘lgan davlat organlari faoliyatini takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chiqish; shaharlar va qishloqlarda aholiga transport xizmati ko‘rsatish va avtobuslarda yo‘lovchilar tashish tizimiga, yo‘lovchilar avtovokzallari, avtostansiyalar, oxirgi to‘xtash punktlarini qurishga investitsiyalarni amalga oshirish uchun xususiy investorlarni jalb etish chora-tadbirlarini ko‘rish; yangi avtobuslar va mikroavtobuslarni sotib olish yuzasidan shartnomalarni kelishish va amalga oshirishda, ularga texnik xizmat ko‘rsatishning zamonaviy, modernizatsiyalashtirilgan punktlarida aynan bir xil texnik xizmat ko‘rsatishni ta’minlashda avtomobilda tashuvchilarga ko‘maklashish; yoqilg‘i qiymati va boshqa iqtisodiy shart-sharoitlar o‘zgargan taqdirda yo‘lkira tariflari o‘z vaqtida qayta ko‘rib chiqilishini nazorat qilish; Dasturda nazarda tutilgan tadbirlar bajarilishi masalalari bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar hokimliklari, vazirliklar, idoralar, tashuvchilarning rahbarlari hisobotlarini muntazam eshitish. Qarorning amalga oshirilishi yo‘lovchilar tashish xavfsizligini, yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish madaniyati va sifatining yuqori darajasini, jamoat transporti yo‘nalishlaridagi transport vositalari harakatining belgilangan jadvallari va oraliqlari maromiga rioya etilishini, avtotransportda yo‘lovchilar tashish sohasida iste’molchilarning huquqlari samarali himoya qilinishini hamda tashuvchilarning moliyaviy barqarorligini ta’minlashga ko‘maklashadi. 21

II-Bob.Turistlarga transport xizmat ko’rsatish holati 2.1. Turistlarni havo yo‘li, suv va temir yo‘llari orqali transportda tashish qoidalari Sayohat davomida turistlarni tashishda turistik tashkilotlar har xir transport turlaridan foydalanishadi: - Havo transporti; - Suv transporti; - Temir yo’l transporti; Aviatsiya (havo) transporti jahon xo‘jaligining nisbatan tez va dinamik holda rivojlanayotgan sohalaridan biri hisoblanadi. U umumjahon transport tizimida tobora mustahkam o‘rin egallamoqda. Olis masofalarga turistik sayohat tashkil etishda (masalan, Shimoliy Amerika, Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari yoki jahon makrohududlarining boshqa olisliklariga) aviatsiyada tashish amalda muqomli vositadir. Aviatsiya transportidan foydalanish shuningdek o‘rta (yer shari ko‘lamida) masofalarda tarqalgan (misol uchun, Yevropa va Yaqin Sharq mamlakatlarida). Ichki yo‘nalishlarda turistlarni samolyotda tashish ham ancha qulay hisoblanadi. Ayniqsa Rossiya, Xitoy, AQSH kabi yirik davlatlarda aviatsiyaning roli katta. 22

Tashish soni bo‘yicha Amerikaning Delta Airlines, Pan American, United, Fransiyaning Air France, nemislarning Lufthansa, Britaniyaning British Airways, Rossiyaning Aerofloti jahonning yirik aviakompaniyalari hisoblanadi. Havo transporti uch darajada tartibga solinadi: 1milliy – aviatashuvchilarni litsenziyalash, ham ichki, ham xalqaro marshrutlarda ishlaydi; 2 hukumatlararo – muntazam havo aloqalari tegishli mamlakatlar hukumatlari o‘rtasidagi bitimga asosan amalga oshiriladi; 3 xalqaro – muntazam reyslarga tariflar Xalqaro havo transporti assotsiatsiyasi (IATA)ning ishtirokchi aviakompaniyalar o‘rtasidagi o‘zaro shartnomaga vositachilik qilishi asosida (Avia yo‘nalishlar a’zolari uchun) yoki boshqa uchinchi shaxs tomonidan belgilanadi. Umumga mo‘ljallangan aviatsiya ham umum qabul qilingan, ham maxsus xizmatlardan iborat bo‘lib, olti toifaga bo‘linishi mumkin: 1. Charter reyslarni bajaruvchi havo taksisi; 2. Korxona va firmalarga tegishli ishlab chiqarish xodimlarini tashish uchun samolyotlar shuningdek vertolyotlar; 3. Maxsus samolyotlar (aerosuratga olish, o‘t o‘chirish, tibbiy va h.k.); 4. Professional uchuvchilar trenirovkasi uchun; 5. Biznes va sayohat uchun xususiy samolyotlar; 6. Sport samolyotlari. Turistik aviatashish bozorida «oraliq» tadbirkorlik ajralib turadi – o‘z qo‘llarida yirik charterlarni to‘plagan va keyinchalik ularni nisbatan kichik korxonalar o‘rtasida blok-charter ko‘rinishida taqsimlovchi (10-30 tadan joy) ulgurji – korxonalar ulgurji – korxonalar o‘z cherterlarida o‘rinlarni sotishni odatda quyidagi variantlarda o‘tkazadi: yumshoq, qattiq va aralash o‘rinlar bloki. Yumshoq blokda buyurtmachi hech qanday moliyaviy javobgarlikni olmaydi va oldindan kelishilgan muddatda to‘liq yoki qisman turagentlik uchun qulayroq o‘z 23

o‘rinlaridan voz kechishga haqli. Biroq voz kechish belgilangan muddatdan kechiksa, buyurtmachi jarima to‘lashga to‘g‘ri keladi. Dengiz va daryoda turistlarni tashish odatda yo‘lovchi tashish, ekskursiya sayohati, paromlar va sayr kemalarida sayohat ko‘rinishida amalga oshiriladi.Dengiz va daryoda turistlarni tashishlarni ta’minlash maxsus kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladi (kemachilik, sayr kemalari kompaniyalari), ular ko‘p hollarda turoperatorlar rolida chiqadilar. Odatda turistlarni tashish uchun suvosti qanotlariga ega tez yurar kemalardan foydalaniladi, ular nisbatan manzilga tez eltishni ta’minlaydi. Ko‘p hollarda dengiz va daryo kemalari turistlarini boshqa transport vositasi bo‘lmagan arxipelaglar yoki orollarga olib borish uchun qo‘llaniladi (masalan, Amazonka bo‘ylab sayohat chog’ida). Reysli yo‘lovchi kemalarda turistlarni tashish oldindan bronlashtirilgan biletlar asosida amalga oshiriladi. Boshqa transport tashkilotlari singari kemachilik kompaniyalari turistlar toifasi va sayohatchilar soniga qarab imtiyozlar va chegirmalar taqdim etishadi. Turizmda dengiz va daryoda sayyohlarni tashishlar turi asosan sayr-sayohat kemalari hisoblanadi. Bu – Kruizing deb ataladi. Kruizing – bir necha xalqaro turizm bozori segmentlarini birlashtirgan va o‘zida kompleks bozor tuzilmasini mujassam etgan xalqaro biznesdir. U turizm shakllarining biri bo‘lib dengiz bo‘yi turizmi va dam olishi hisoblanadi. Dengiz kruizi industriyasi turistik bozorda XX asrning 70-yillari boshida mashhur bo‘la boshladi va hozirgi vaqtda u rivojlanishda davom etayapti. 1980-yildan 1990-yilgacha sayr – sayohat kemalari qurilishiga 3 mln. AQSH dollaridan ko‘proq mablag‘ sarflandi, qaysikim bu ularning jahon flotini ikki barobarga ko‘paytirdi. Kruizlarning amaldagi yo‘nalishlari soni keyingi o‘n yilda sezilarli oshdi. Yangi yo‘nalishlardan ayrimlari AQSH kompaniyalariga tegishli, lekin ko‘pchiligi Yevropaniki – Gretsiya, Italiya, Norvegiya, Daniya va Buyuk Britaniyaga qarashli. Ularning marshrutlari kruiz bozorida mustahkam o‘rin egallaydi. Rossiya 24

kompaniyalari ham kruiz yo‘nalishlari holatini kengaytirmoqda va u g‘arb bozoriga muvaffaqiyatli kirib bormoqda. Chunki, Amerika va Yevropa firmalariga nisbatan past ta’riflarni taklif etmoqda. Kruiz kemalari turizm industriyasida eng katta sarf harajatlarga ega. Bularni qoplash uchun kruiz kemalari 80-90 %, avia yo‘nalishlar – 60-65 %, otellar -55-60 % ga to‘ldirilishi lozim. Kruiz barcha yo‘nalishlarida turli daromad darajasidagi turistlarni jalb etish uchun maqbul narxlarni taklif etadi, shuningdek turli chegirmalar beradi, masalan, nomavsumiy davrda yoki safar qo‘shimcha ravishda bronlashtirilgan hollarda. Flot shinamligi va texnik jihatdan yaqini jihozlangan, bortdagi servis darajasi, bazaviy ta’riflari hajmi va boshqa ko‘rsatkichlari bo‘yicha kruiz kompaniyalari to’rtta asosiy toifaga bo‘linadi:  standart (ular odatda uch yulduz - *** bilan belgilanadi);  birinchi klass (****), masalan, Costa Criises, Nor = Wegian Cruise Line;  o‘ta shinam (*****), masalan, Holtand Airerican Line, Cclbriry Cruises;  superlyuks (******), masalan, Seribourb va boshq. Turagentliklar va mijozlar uchun amaldagi qulayliklar kruizlarning narx klassifikatsiyasi hisoblanadi. Shartli ravishda ularni besh toifaga bo‘lish mumkin:  tejamli (bir kishiga bir kunga 75-150 $);  klassik (100-200 $);  qulayliklari katta (150-400 $);  lyuks (400-1000 $);  eksklyuziv (700-1200 $). Tejamli kruizlar uncha katta bo‘lmagan eski namunadagi kemalarda, barcha qulayliklarga ega katta laynerlar bajariladi (misol uchun, «AZUR» va “Fedmenco”, Cruises, Topaz va “Emerald”, Tlomson kompaniyalari, Ukraina kemalarida). Klassik kruizlar xalqaro turizm bozorida ustunlikka ega bo‘lib, yo foydalanilayotgan kemalar yoki yangilari bilan bajariladi. Ular zamon talablariga javob beradigan dizayn va uskunalar bilan jihozlangan. Shinam va servis xizmati a’lo darajada: kayutalari keng, palubaga katta ochiq, hovuz, sport maydonlari, zal, 25

go‘zallik saloni, magazinlar, tungi klublar va kazinolar bilan jihozlangan. Carnival Cruise Line klassik kruizlarni tashkil etadi, ular yoshlarga mo‘ljallangan. Norwegian Cruiisse Line – uy muhitini yaxshi ko‘ruvchilar va personal servisga mo‘ljallangan xizmat ko‘rsatadi. Klassik kruiz bilan Princese Cruise va Royal Caribblan kompaniyalari ham shug‘ullanadi (keyingisining ko‘pchilik laynerlari 5 yulduzli toifaga ega). Aviakompaniya faoliyatidagi muhim yo‘nalishlar: • parvozlar xavfsizligini ta’minlash va uning darajasini ko‘tarishga mo‘ljallangan tadbirlarni amalga oshirish; • xalq xo‘jaligining yo‘lovchi, yuk tashuvlariga bo‘lgan talablarini o‘z vaqtida, to‘liq ta’minlash va boshqa aviaxizmatlarni amalga oshirish; • yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatishni xalqaro andozalar darajasiga yetkazish; • aviatransport sohasi faoliyatining iqtisodiy samaradorligini oshirish; • aviatsiya infratuzilmasini rivojlantirish va takomillashtirish; • aviatsiya texnikasini yangilashni davom ettirish; • xalqaro biznesda aviakompaniya o‘rnini mustahkamlash, aviatsiya xizmati yangi bozorida o‘z o‘rniga ega bo‘lish; • yuqori malakali kadrlarni tayyorlash. «SAMARQAND» Xalqaro aeroporti. Samarqand shahri nafaqat O‘zbekistonda, balki Markaziy Osiyoda mashhur sayyohlik markazidir. Ushbu shaharga yo‘lga qo‘yilgan havo aloqalari ham bunga o‘z hissasini qo‘shgan. Zamonaviy RJ-45 havo kemasi 45 daqiqada sayyohlarni poytaxtdan qadimiy shaharga yetkazib keladi. Hozirgi kunda «Samarqand» xalqaro aeroporti xalqaro tranzit yo‘nalishlar uchun muhim zvenolardan biriga aylanayapti. 26 5-rasm. Samarqand xalqaro aeroporti.

6-rasm. Buxoro xalqaro aeroporti. «BUXORO» Xalqaro aeroporti. Buxoro shahri sharq arxtekturasining dunyoda eng qadimiy tarixiy obidalaridan biri bo‘lib, Markaziy Osiyoning mashhur sayyohlik markazidir. 1999-yilda takomillashtirish dasturi amalga oshirilgandan so‘ng unga «xalqaro» maqomi berildi. 1997-yilda chet ellik sayyohlarga mo‘ljallanib qurilgan zamonaviy aerovokzal soatiga 150 yo‘lovchini qabul qilish imkoniyatiga ega. O‘zining ixchamligiga qaramasdan xalqaro terminal yo‘lovchilarga xalqaro andozalarga muvofiq xizmat ko‘rsatish uchun barcha sharoitlarga ega. Zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan uchib kelish va ketish hamda keng kutish zallari, bufet, do‘kon, tibbiy xizmat ko‘rsatish shahobchasi, yuk saqlash kameralari yo‘lovchilar xizmatida. Rasmiy delegatsiyalarga xizmat ko‘rsatuvchi, yuqori qulayliklarga ega zallar dizaynida milliy an’analar uslubi elementlari mavjud bo‘lib, ular yo‘lovchilarning parvozdan avval xordiq chiqarishlariga alohida muhit yaratadi. «URGANCH» Xalqaro aeroporti. Urganch shahri Xorazm viloyatining markazidir. U butun dunyoga o‘z hududida – O‘rta asr sharq arxitekturasi durdonalaridan yodgorlik, 2500 yillik tarixga ega bo‘lgan va shu vaqtgacha o‘zning ilk chiroyi va salobatini yo‘qotmagan Xiva shahri joylashgani uchun ham mashhurdir. “Urganch” aeroporti chet ellik sayyohlar uchun qadimiy shahar darvozasi hisoblanadi. 27

Xalqaro turistik sayohatlarni amalgam oshirish quyidagilarni o’z ichiga oladi: doimiy, mavsumiy, bir martalik marshrutlar hamda chet elga ketuvchi va chet eldan keluvchi turistlar uchun xizmat ko’rsatish. Bugun mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilash, iqtisodiyotimizning sifat jihatidan yangi, zamonaviy tarkibiy tuzilmasini shakllantirish, hududlarimizni kompleks rivojlantirish bo'yicha barcha rejalarimizning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi infratuzilma tarmoqlarini yuksak sur'atlar bilan rivojlantirishga uzviy bog'liq ekani haqida gapirishninghojati yo'q. Transport tizimi muhim infratuzilmaviy tarmoq hisoblanib, uning rivojlanishi jamiyat taraqqiyotini yuksaltirish, aholi turmush darajasini oshirish bilan birga mamlakat iqtisodiyoti barqarorligini ta'minlashda muhim omil bo'lib xizmat qiladi. Milliy iqtisodiyot o'sishining zamonaviy tendentsiyalariga ko'ra: birinchidan yalpi ichki mahsulot (YaIM) tarkibida xizmatlar barqaror o'sib bormoqda va bu o'sish keyingi o'n yillikda umumjahon miqyosi darajasiga yetishi mumkin; ikkinchidan xizmatlar ko'rsatishning umumiy hajmida transport xizmatlarining yuqori ulushi saqlanib qolmoqda; uchinchidan transport xizmatlari hajmining oshishi boshqa ijtimoiy xizmatlar ko'rsatish sohalarining ham jadal o'sib borishini ta'minlaydi. Bugungi kunda respublikamizda xizmatlar sohasining barqaror sur'atlarda o'sish tendentsiyasi kuzatilmoqdaki, uning mamlakat YaIM tarkibida ulushi 2000 yildagi 37,0 foizdan 2013 yilga kelib, 53,0 foizga o'sgan. Xizmatlar ko'rsatish hajmining qariyb 1/3 qismi transport xizmatlari hissasiga to'g'ri keladi. Shuningdek, respublikamizda yalpi ichki mahsulotning 10-11 foizi, yalpi foydaning ¼ qismi, asosiy fondlarning 15 foizi, asosiy kapitalga investitsiyalarning 24-25 foizi, iqtisodiyotda band bo'lganlarning 4 foizi hamda xizmatlar eksportining 60 foizi atrofida transport tizimi ulushiga to'g'ri keladi . Transport tizimi faoliyatining rivojlanishini tahlil qilish va uning mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishidagi o'rnini baholashga oid ko'plab izlanishlar xorijiy va mamlakatimiz olimlari tomonidan amalga oshirilgan bo'lib, ularda transportda tashish qonuniyatlari shakllanishi va uni boshqarish usullarini tadqiq etish, nafaqat 28

tarmoq, balki iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari uchun ham muhim ahamiyatga egaligi yetarlicha asoslab berilgan. Tashish qonuniyatlarini tadqiq etishda transportning rivojlanish tendentsiyalariga baho berish uchun ishonchli asos bo'la oladigan uzoq muddatli barqaror bog'liqlik ko'rsatkichlarini aniqlab olish birlamchi ahamiyatga egadir. Bunday tadqiqotlar transport tizimining barqaror, taxminiy o'zgarmas ko'rsatkichlari yoki ko'rsatkichlar nisbatini aniqlashga asoslanadi. Iqtisodiyot va ijtimoiy hayotda ro'y berayotgan har qanday o'zgarishlar pirovard natijada yuk va yo'lovchilar tashilishi sifatida transport tizimi zimmasiga tushadi. Shuning uchun, bugungi iqtisodiyot nazariyasi va amaliyotda keng tatbiq etilayotgan, ya'ni iqtisodiyot yoki jamiyat taraqqiyotini belgilovchi natural yoki qiymat o'lchovidagi ko'rsatkichlar eng asosiy integral ko'rsatkich - YaIMga tizimli ta'sir ko'rsatadi, degan qarashga asoslanib, tadqiqotni transport faoliyati ko'rsatkichlariga bog'lab olib borish lozim degan xulosaga kelindi. Transport xizmatlari ko'rsatish ijtimoiy xizmatlar ishlab chiqarish sohasida yetakchi o'rinni egallab, nafaqat uning YaIMdagi ulushining o'zgarishi, balki natural ko'rinishdagi faoliyat ko'rsatkichlarining o'zgarishini ham tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Chunki transport tizimining rivojlanishi iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning boshqa tarmoqlari rivojlanishi bilan uzviy bog'liq bo'lib, unga ushbu tarmoqlar tomonidan, yuk va yo'lovchilar tashish hajmi hamda sifatiga qo'yiluvchi talablar bilan bir qatorda, sohaning o'z-o'zini rivojlantira olish imkoniyatlari, ya'ni yetarlicha daromad olishi va uning hisobidan sohaga investitsiyalar jalb qila olish talablari qo'yiladi. Tashish tezligi va sifatining oshishi, transport xizmati bahosining arzonlashuvi transport-iqtisodiyot aloqalari rivojlanishini rag'batlantiradi, aholi harakatchanligi va turmush sharoitining yaxshilanishiga olib keladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotida transport va aloqa sohasida yaratilgan yalpi qo'shilgan qiymatning (YaQQ) fond sig'imi yuqori hisoblanib, 2010 yil statistik ma'lumotlariga ko'ra, 2,33 so'mni, sanoatda - 1,71 so'm, qishloq xo'jaligida - 0,8 29

so'm, qurilishda - 0,61 so'mni tashkil etib, transport xizmatini yaratishda xomashyoning moddiy ishlab chiqarishga nisbatan kam sarflanishi fond bilan qoplash tarkibida o'z aksini topadi. Fikrimizcha, transport xizmatlari bozori holatini baholash, uning o'zgarish istiqbollari va tendentsiyalarini tahlil etish bo'yicha tadqiqotlarni olib borish, tarmoqning uzoq muddatli strategiyasi, uning joriy siyosati hamda moliyaviy, ish kuchi va moddiy texnika resurslariga ehtiyojni aniqlash, ularni rivojlantirish rejasini ishlab chiqishga asos bo'la oladi. Umumiqtisodiy nuqtai nazardan YaIM tarkibida transport xizmatlari ko'rsatish ulushining o'zgarishini bunday xizmatlar ko'rsatishda qo'shilgan qiymat shakllanishining qonuniyatlarini tadqiq etishdan boshlash lozim deb hisoblaymiz. Transportda YaQQ ko'plab miqdor va sifat omillari ta'sirida bosqichma-bosqich shakllanadi (1-rasm). Yaratilgan qo'shilgan qiymat transport-logistika xizmatlari ko'rsatishdan olingan daromaddan transport operatorlarining oraliq iste'mol uchun boshqa tashkilotlardan xarid qilgan mahsulot va xizmatlarini ayirib tashlash orqali hisoblanishi mumkin. Demak, uning shakllanishiga nafaqat tashilgan yuk yoki yo'lovchilar hajmi, balki tashish bahosi va xarajatlari ham muhim rol o'ynaydi. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 1, yanvarь-fevralь, 2014 yil www.iqtisodiyot.uz 1-jadval Yil YIM, joriy baholarda mlrd, so’m Taqqoslama baholarda o’sish sur’ati % YIM, 2015yil baholarda , mlrd so’m Transport va aloqada YQQ joriy baholarda mlrd,so’m Transport va aloqaning YIMdagi ulushi % Transport va aloqada YQQ- 2015 baholarda mlrd, so’m 2003 9844,0 104,2 47663 ,2 923,7 9,4 4482,6 2004 12261,0 107,4 51190,3 1251,2 10,2 5224,0 2005 15923,4 107,0 54773,6 1676,7 10,5 5754,1 2006 21124,9 107,0 58881,6 2329,7 11,0 6480,2 2007 28190,9 107,5 64475,3 3185,6 11,3 7289,4 30

2008 38969,8 109,5 70278,1 4866,0 12,5 8789,2 2009 49375,6 109,0 75970,6 5721,9 11,6 8817,0 2010 62388,3 108,1 82428,1 7181,9 11,5 9484,0 2011 77750,6 108,5 89269,7 9129,9 11,7 10450,0 2012 96589,8 108,3 96745,6 11500,4 11,9 12507,9 2013 108567,3 108,2 104375,7 13245,8 11,9 13875,9 2014 120486,9 108,5 12465,8 14358,7 11,7 14350,8 2015 132785,6 108,5 132785,6 15500,9 12,2 15500,9 Manba: O'zR Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. Xulosa qiladigan bo’lsak, turistlarni tashishda asosiy vositalardan biri bo’lgan transport vositalari muhim rol o’ynaydi. Chunki, transport tizimi qanchalik yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lsa, turistlarning dam olishlari va sayohat qilishlari shunchalik qulay bo’ladi. Hozirda Respublikamiz turizmida ham zamonaviy transportlardan keng foydalanilmoqda. O’zbekistondagi turistik korxonalarda qulay va komfort avtodor va mikro avtodorlardan keng foydalanilmoqda. Bir davlatdan ikkinchi davlatga borishlari uchun charter reyslar ochilgan. Faqat viloyatlardagi turistik korxonalarda ham turistik vositalar yaxshi yo’lga qo’yilsa turistlarni ushbu shaharlarni ziyorat qilishlariga keng imkoniyatlar yaratiladi. Bugungi kunga kelib MAK samolyotlar parkida yettita “Boing” bor. Yilning oxirigacha ularning soni o‘ntaga yetadi. Xalqaro charter yuk va yo‘lovchi tashishnirejalashtirish va ta’minlash borasida to‘plangan katta tajriba, “O‘zbekiston HavoYo‘llari” milliy aviakompaniyasida barcha yo‘nalishlar, shu jumladan Xurgada(Misr), Urumchi (Xitoy), Antaliya (Turkiya), Aleppo (Suriya), Dubay (BAA),Utapao (Tayland) kabi ommaviy turistik marshrutlar bo‘yicha uchishgalitsenziyalarning mavjudligi charter tashuvlari bozorida muvaffaqiyatli ish olib boorish imkonini beradi. O‘zbekiston Havo Yo‘llari” MAK erishgan yutuqlarga e’tibor qaratar ekanmiz, Xalqaro aviatransport bozoriga “O‘zbekiston Havo Yo‘llari” milliy aviakompaniyasining kirib kelishi yangi aviatsiya texnikasini, rivojlangan G‘arb mamlakatlari foydalanayotgan ilg‘or texnologiyalarni jadal sur’atlardao‘zlashtirishdan, axborot maydonini kengaytirishdan boshlandi. Birinchi 31

A-310aerobusi “O‘zbekiston Havo Yo‘llari”da 1993 yili paydo bo‘lgan edi. Bugungikunda kompaniya aviaparkining uchdan bir qismini A-310, Boing 767 va 757, RJ-85 kabi havo kemalari tashkil etadi. “O‘zbekiston Havo Yo‘llari” marshrutlaritarmog‘i jahonning 20 dan ortiq mamlakatini qamrab oladi. Mustaqillik yillarida davlat ko‘magida aviatsiya sanoatiga 1 mlrd. 200 million dollardan ortiq mablag‘ investitsiya qilindi. Bu yerda Il-76 va Il-114 samolyotlari ishlab chiqaruvchi Chkalov nomidagi aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi faoliyat ko‘rsatmoqda. Aviakompaniya tarkibida yirik aviata’mirlash zavodi ishlab.turibdi. Bugungi kunda O‘zbekistonda 12 ta aeroport ishlab turibdi. Toshkent aeroporti Markaziy Osiyodagi eng yirik aeroportdir. Uning o‘tkazish qobiliyati soatiga 1000 yo‘lovchiga jahon andozalari darajasida xizmat ko‘rsatish imkonini beradi. “O‘zbekiston Havo Yo‘llari” MAK samolyotlarining turlari A-310-300 samolyoti. Birinchi, biznes va ekonom-klass yo‘lovchilariga xizmat ko‘rsatishga mo‘ljallangan uchta yo‘lovchilar saloniga ega. Yuk ko‘tarish qobiliyati 1587 kg bo‘lgan 14 konteyner bilan jihozlangan biznes-klass – 7 qator – 26 o‘rin; ekonom-klass – 27 qator – 158 o‘rin. Samolyot eshiklari o‘ng bortda joylashgan ikkita yuk sig‘imiga ega. Bagaj va yuk ochiq holda tashiladi va tashish chog‘ida maxsus to‘r bilan mahkamlanadi. Old va orqa yuk bo‘limlarida havo almashtirish va isitish qurilmasi o‘rnatilgan. Boing-767-300ER samolyoti (207 o‘rin) Boing-767 samolyoti yo‘lovchi va bagaj tashish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, uchta yo‘lovchilar saloniga ega: birinchi klass – 2 qator – 10 o‘rin; biznes-klass – 3-9 qator – 40 o‘rin; ekonom-klass – 3-salon 1-32 qatorlar – 157 o‘rin. O’zbekistonga kelayotgan turistlar oqimining 50 %idan ortiq qismi Samarqand, Buxoro va Xorazmga tashrif buyursa, 17 %i Farg`ona vodiysiga, qolgan qismi boshqa mintaqalar zimmasiga 32

to`g`ri keladi. Sayyohlarni ko`p qabul qilish, ularga xizmat ko`rsatish hajmi, foyda olish bo`yicha Samarqand va Buxoro viloyatlari yetakchilik qilsa, eng past ko`rsatkichlar Andijon, Jizzah va Toshkent viloyatlarida kuzatilmoqda. Yurtimizda 2011-yil statistik ma’lumotlarga ko’ra yo’lovchilarni tashish hajmi 82,4 mlrd.yo’lovchi/kmni tashkil etgan bo’lsa, undan tushgan mablag’ esa yayanvar- dekabr oylariga nisbatan 107,8 %ni tashkil etgan. Davlat statistik ma’lumotlariga ko’ra 2011-yilda yo’lovchilarni tashishning kichik biznes va tadbirkorlikdagi tovar aylanmasi 5077,4 mlrd. so’mni tashkil etgan. Yalpi ichki mahsulotning (mehnat, xizmat) kichik biznes va tadbirkorlikda 95,2%ni tashkil etgan. Transport turlari bo’yicha yo’lovchilarni tashish 2-jadval 2012 y. 2013y . 20 14y . 20 15y . Tashilgan yo’lovchilar , ( mln . kishi) 5 587 ,7 5 957 ,5 6 432 ,7 6 845 ,1 Shundan transport orqali : Temir yo’l 15,9 17,4 19,1 20,1 Avtobus 137,8 120,8 121,0 84,0 Havo yo’llari 2,5 2,4 2,3 2 , 2 Manba :O’zbekistonda turizm 3-jadval Yo’lovchilar tashish aylanmasi Yo’lovchi aylanmasi, (mln .yo’lovchi/km) 78 ,8 83 ,9 88 ,5 95 ,5 Shundan transport orqali : Temir yo’l 3437,8 3673,2 3759,5 3757,7 Avtobus 1173,3 1525,6 1763,5 1249,5 Havo yo’llari 6972,8 7153,7 7043,6 6786,2 33

Manba: O’zbekistonda turizm Tadbirkorlar va tashkilotlarni Yagona Davlat ro’yxatga olish idorasi ma’lumotlariga ko’ra, 2015-yil 1-yanvarda ro’yxatga olingan yuridik shaxslar soni 635,4 mingni tashkil etdi, ulardan faoliyat yuritayotganlari 567,8 ming yoki umumiy ro’yxatga olinganlarning 94 %ini tashkil etdi. Shulardan 10,3 ming transport va aloqa tashkilotlari umumiy ro’yxatga olinganlardan 3,5 %i ro’yxatga olingan, faoliyat ko’rsatayotganlari esa 9,1 ming tashkilot bo’lib, ro’yxatga olinganlarning 3,4 %ini tashkil etadi. O`zbekistonda 2015-yil 1-yanvar holatiga ko`ra, jami 489 ta turistik tashkilot hamda firmalar bo`lib, shundan 467 tasi mas`uliyati cheklangan jamiyat, xususiy firma va tadbirkorlardir. Xalqaro sayyohlarning asosiy qismi Toshkent shahriga tashrif buyurishadi. Sababi, poytaxt va Toshkent viloyati hissasiga jami turistik infrastukturaning 36 %i to`g`ri kelishi hamda yetarlicha shart - sharoitlarni yaratilganligidir. Farg`ona vodiysi respublika turistik infrastrukturasining 19 %iga ega. Biroq, mavjud turistik infrastrukturani sig`imi, darajasi chet ellik sayyohlar ehtiyojini to`la qondira olmayapti. Vujudga kelgan muammolarni bartaraf etish maqsadida xalqaro sayyohlarning qiziqishlari va talablari darajasida qo`shimcha xizmatlar ko`rsatish tizimini yaratish zarur. Shuningdek, yangi turistik xizmatlar va mahsulotlar ishlab chiqarish bo`yicha xorij investitsiyalari uchun loyihalar tayyorlash, jahon turizm bozorida O`zbekistonni yoki uning alohida mintaqalarini reklama dasturlarini hamda ularni shaxsiy imidjini ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Ta’kidlash jоizki, mamlakatimizda Prеzidеntimiz rahnamоligida turizmni rivоjlantirish bоrasida amalga оshirilayotgan kеng ko’lamli islоhоtlar o’zining yuksak natijalarini bеrmоqda. Bugungi kunda yurtimizda 860 dan ziyod sayyohlik tashkilоti faоliyat yuritayotgani, zamоnaviy mеhmоnхоnalar, dam оlish maskanlari sоni ko’payib, sеrvis хizmati ko’rsatish sifati tоbоra yaхshilanib bоrayotgani ana shunday kеng qamrоvli islоhоtlar samarasidir. 34

An’anaviy tarzda o’tkazib kеlinayotgan “Ipak yo’lidagi turizm” хalqarо sayyohlik yarmarkasi bu bоradagi imkоniyatlarni yanada kеngaytirishda muhim ahamiyat kasb etmоqda. Buyuk Ipak yo’lining markazida jоylashgan O’zbеkistоnda to’rt mingdan оrtiq tariхiy-mе’mоriy оbida mavjud. Yurtimizning bеbahо mоddiy va ma’naviy mеrоsi hisоblangan ushbu оsоri-atiqalar ko’z qоrachig’idеk asrab-avaylab kеlinayapti. Mamlakatimizning muhim turizm markazlari — Samarqand, Buхоrо, Хiva, Shahrisabz shaharlari YUNЕSKОning Butunjahоn madaniy mеrоsi ro’yхatiga kiritilgan. Shuni qayd etish jоizki, turizm barqarоr iqtisоdiy rivоjlanishning muhim оmillaridan biri hisоblanadi. Ushbu sоha ahоlining turmush darajasini оshirish, qo’shimcha ish o’rinlarini yaratish va хalqarо alоqalarni mustahkamlash imkоnini bеradi. Shu bоis O’zbеkistоnda mazkur tarmоq salоhiyatidan yanada samarali fоydalanishga yo’naltirilgan chоra-tadbirlar bеlgilanib, muvaffaqiyatli amalga оshirilayapti. Jumladan, yangi sayyohlik yo’nalishlari ishlab chiqilayapti, mavjud transpоrt kоmmunikatsiyalari qayta ta’mirlanib, yangilari barpо etilayapti. Mustaqilligimizning 24 yillik bayrami arafasida 2015-yil 26- avgust kuni “Tоshkеnt — Samarqand”, “Samarqand — Tоshkеnt” yo’nalishlarida zamоnaviy tеzyurar “Afrоsiyob” elektropоyеzdi qatnоvi yo’lga qo’yildi. “Afrosiyob” poyezdlari Ispaniyaning “Talgo” kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan bo‘lib, umumiy qiymati 38 million dollarga teng. 7-rasm 35

“Afrosiyob” poyezdi. Elektropoyezd 2 lokomotiv, 8 yo’lovchi vagoni va 1 vagon-restorandan iborat. Nogironlar va imkoniyati cheklangan yo’lovchilar uchun maxsus qulayliklar ko’zda tutilgan. Maksimal tezligi 250 km/soatnni tashkil etuvchi “Afrosiyob” Toshkentdan Samarqandgacha bo’lgan 344 kilometrlik masofani 2 soatda bosib o’tadi. Yangi elektropoyezdning bunday yuqori tezlik bilan vaqtni tejash bilan birga, xarajatlarni ham keskin qisqartiradi. Ushbu poyezdni bopshqaruvchi mashinistlar va xizmat ko’rsatuvchi jamoa Ispaniyaning Talgo va Renfe kompaniyalarida malaka oshirishdi. “Afrosiyob” poyezdi haftasida 5 kun: seshanba, chorshanba, juma, shanba va yakshanba kunlari Toshkentdan soat 8:00 da yo’lga chiqib, Samarqandga soat10:38 da keladi. Qaytishi esa soat 17:00 da yo’lga chiqib, poytaxtga soat 19:38 da yetib keladi. Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida mamlakatimizda temir yo’l transportini izchil rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Mustaqillik yillarida ushbu tizimda keng ko’lamli islohotlar, ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirilmoqda, yo’lovchi va yuk tashish hajmi tobora oshmoqda. O’tgan davr mobaynida minglab kilometr yangi temir yo’l liniyalari barpo etildi. Toshkent – Samarqand, Toshkent – Buxoro, Toshkent – Qarshi 36

yo’nalishlarida “Registon”, “Sharq” va “Nasaf” tezyurar poyezdlarining qatnovi yo’lga qo’yildi. Tоshkеnt, Nukus, Buхоrо, Urganch shaharlaridagi aerоpоrtlar mоdеrnizatsiya qilinib, хalqarо talablarga mоs sеrvis хizmatlari ko’rsatish imkоniyati yaratildi. Bular mamlakatimizga хоrijlik sayyohlar оqimining ko’payishiga хizmat qilmоqda. Bunday natijalarga оsоnlikcha erishilgani yo’q, albatta. Binоbarin, kеyingi yillarda qadimiy shaharlarimizda zamоnaviy mеhmоnхоnalar qurilib, sayyohlarning imkоni bоricha ko’prоq turistik оb’еktlarni tоmоsha qilishlari uchun ularga barcha qulayliklar yaratilgani, “Yevrо-4” talablariga javоb bеradigan avtоbuslar, “Boeing-767”, A310, A320 rusumli havо laynеrlari, “Afrosiyob” tеzyurar pоyеzdlari qatnоvining yo’lga qo’yilgani sabab bo’lmоqda. Alоhida ta’kidlash jоizki, mustaqillik yillarida mazkur tarmоqdagi huquqiy munоsabatlarni tartibga sоlish hamda turizmni iqtisоdiyotning yеtakchi sоhalari qatоriga kiritish uchun zarur qоnunchilik bazasi yaratildi. Madaniy mеrоs оb’еktlarini rеstavratsiya qilish va tiklash, sayyohlik infratuzilmasini jahоn andоzalari darajasiga ko’tarish bоrasida kеng ko’lamli ishlar оlib bоrilib, yangi-yangi yo’nalishlar оchildi. Bu esa turistlarning O’zbеkistоnga bo’lgan qiziqishini yanada оrttirdi. Davlatimiz rahbarining 2010-yil 21-dеkabrda qabul qilingan “2011-2015- yillarda infratuzilmani, transpоrt va kоmmunikatsiya qurilishini rivоjlantirishni jadallashtirish to’g’risida”gi qarоriga muvоfiq 2015-yilga qadar o’zbеk milliy avtоmagistrali yoqasida 240 ta yo’l infratuzilmasi оb’yеkti, jumladan, 19 ta kеmping, 18 ta mоtеl tipidagi mеhmоnхоna, 36 ta yonilg’i quyish shaхоbchasi, 49 ta avtоgaz to’ldiruvchi kоmprеssоrli stansiya, 78 ta avariya-chaqiruv va tеz tibbiy yordam хizmati punkti, 31 ta avtоmоbillarni qisqa vaqtga qo’yish maydоnlari, shuningdеk, turizm sоhasining barcha talablariga javоb bеradigan 9 ta inshооt quriladigan bo’ldi. Dеmak, turizm, o’z navbatida, ahоli bandligini ta’minlash va mintaqalar iqtisоdiyotini rivоjlantirishda muhim sоhaga aylanib bоrayapti, dеsak mubоlag’a 37

bo’lmaydi. Bir so’z bilan aytganda, хalqarо turizm rivоjlangan va rivоjlanayotgan mamlakatlar iqtisоdiyotini mustahkamlay оladigan ko’p tarmоqli, yirik sanоat turi ko’rinishidagi kuchga aylandi. O’zbekiston temir yo’llar kompaniyasi 2013-yil 11-aprel kuni “Afsona” deb nomlangan maxsus sayohat poyezdi ilk qatnovi amalga oshirildi(Poyezdning tasviri ilovada keltirildi). "Afsоna” maхsus sayohat pоyеzdi tashkilоtlarning оldindan bеrilgan talabnоmalariga asоsan qatnaydi. Sayyohlik, rеklama va markеting tadqiqоtlari agеntligi «O’ztеmiryo’lyo’lоvchi» ОAJ sayyohlik kоmpaniyalaridan, kasaba uyushmalaridan va bоshqa tashkilоtlardan Tоshkеnt- Samarqand-Qarshi-Buхоrо-Urganch yo’nalishi bo’ylab "Afsоna” turistik chartеr pоyеzdi qatnоvini tashkil etish uchun jamоaviy talabnоmalar qabul qiladi. Chartеr pоyеzdi qatnоvini tashkil etish uchun 200-250 kishi zarur bo’ladi. Mahalliy va хоrijiy sayyohlarning Хоrazm vilоyatiga safari uchun mo’ljallangan mazkur pоyеzd qatnоvi yurtimiz turistik salоhiyatining yuksalishiga хizmat qiladi. "Afsоna” pоеzdi 8 ta yuqоri klassli vagоndan ibоrat bo’lib, unda vagоn- rеstоran va yo’lоvchilar uchun zarur sharоitlar muhayyo qilingan. Maxsus sayohat poyezdi yo’lga qo’yilishi mustaqillik yillarida transport sohasining izchil rivojlanib borayotganligining yana bir namoyishi sifatida e’tirof etilmoqda. 2.2 . Avtomobil transportidan foydalanish holati Avtomobilda tashish - turistik tashishlarning asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Shubha yo‘qki, avtomobilda tashishga yuksak safarbarlik, yuqori tezkorlik, maqbul narx, qo‘nib o‘tishga zarurat yo‘qligi, shuningdek harakat grafigini oson o‘zgartirish xosdir. Turistik xizmat ko‘rsatishda foydalaniladigan avtomobil xizmati uchta asosiy yo‘nalishni o‘zida mujassamlashtirgan: 3-chizma 38

Shaharlararo va shahar yo‘nalishlarining ulkan tarmog‘iga birlashgan avtobuslar ko‘proq odamlarni tashishda va poyezdlar va samolyotlarni birgalikda olganiga nisbatan ko‘proq aholi punktlariga xizmat ko‘rsatadi. Ko‘pchilik mamlakatlarda shaharlararo va xalqaro avtobus tashishlarda ham davlat muassasalariga, ham mustaqil kompaniyalarga tegishli avtobuslarda xizmat ko‘rsatiladi. Xalqaro avtobus turizmi, turizmning nisbatan yosh turi hisoblanadi. Uning ilk rivojlanishi XX asrning 70-yillariga to‘g‘ri keladi. Bu davrgacha turli mamlakatlarda avtobuslar asosiy transferlar, ekskursiyalar va mahalliy safarlar uchun foydalaniladi. 1986-yilda birinchi bor Yevropa mamlakatlarida temiryo‘llar va avtobus kompaniyalari o‘rtasida raqobatning kuchayishi munosabati bilan birlashgan avtobuslarda tashish – «Yevroyo‘nalish» («Eurolines») tashkil etildi. Unga Yevropalik hamkorlar kirdi. Avtobus kompaniyalari bitta savdo markazi ostida birlashib, oraliq biletlari, servisi, tartiblar, chegirma tizimlari bo‘yicha birgalikda umumiy avtobus aloqalari standart tizimini ishlab chiqdilar. Natijada «Eurolines» turizm bozorida yetakchi kompaniyalardan biriga aylanadi. U butun Yevropa bo‘ylab 250 dan ortiq yo‘nalishlarda xizmat ko‘rsatadi, uning tarkibiga Yevropaning 35 avtobus kompaniyalari kiradi. 1992-yildan boshlab «Eurolines» Sharqiy Yevropa mamlakatlarini qamrab oladi. Yevropa ittifoqi mamlakatlari o‘rtasida Shengen bitimining imzolanishi avtobusda turistlarni tashishni rivojlanishiga yangi turtki berdi va ko‘pgina rasmiyatchiliklarni osonlashtirishga imkon yaratdi. XX asrning 90-yillarida turistlarni avtobusda tashishning yillik o‘sishi o‘rtacha 1,5 % ni tashkil etdi. Sayohatning iqtisodiy turi hisoblangan va aholi keng qatlamlari uchun qurbi 39Avtomobil xizmatining asosiy yo‘nalishlari Avtobusda sayohatni tashkil etish Turistlarning shaxsiy transportida sayohatni tashkil etish Avtomobillarni prokatga berish23 23 0A 19 0A 0A 23 0D0B051308

yetadigan avtobus turizmi doimiy rivojlanmoqda, hozirgacha uning hajmlari kengayishi tendensiyasi kuzatib kelinmoqda. 1973-yil 1-martdagi Jeneva konvensiyasi doirasida xalqaro tashishga shartnomalarni soddalashtirish uchun xalqaro avtomobilda yo‘lovchi va yuklarni tashish haqida shartnoma to‘g‘risida konvensiya qabul qilindi. Turizm bo‘yicha Gaaga deklaratsiyasi va Yevropa ittifoqi a’zolari uchun Shengen bitimida qayd etilgan xalqaro tashishlarni soddalashtirish kelgusida davom etadi. MDH mamlakatlari doirasida turistik tashishni tashkil etish MDH davlatlari ishtirokchilari Parlamentlararo assambleyasining 1994-yil 29-oktyabrdagi «Turizm sohasida MDH davlatlari ishtirokchilari hamkorligining asosiy tamoyillari to‘g‘risidagi» qarori va boshqa aktlar bilan tartibga solinadi.Yevropada turistik tashishlarda foydalaniladigan avtobuslar holatiga jiddiy e’tibor qaratiladi. Uzoq masofalarga qatnovchi zamonaviy avtobuslar ilgarigi modellariga qaraganda ancha shinam va qulay. Standart jihozlarini tashkil etadigan yaxshi konditsionerlari va qulay dam olish xonasi yo‘lovchilarga manzur bo‘lmoqda. Ko‘pgina avtobuslar baland kursilar, shovqin o‘tkazmaydigan jihozlar bilan ta’minlangan. Yoritish yaxshilangan, minibar, hojatxona, televizor mavjud bo‘lib, katta tiniq oynalar tevarak-atrofni tamosha qilib ketishga juda qulaylik tug‘diradi. Hozirgi kunda juda ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarda foydalanish muddati 8 yildan oshgan avtobuslarni turistik yo‘nalishlarda ishlashi qat’iy ta’qiqlangan. Yevropa qonunchiligiga muvofiq avtobuslar har olti oyda hamma tomondan sinchiklab texnik ko‘rikdan o‘tkazilishi shart.1995-yil 24-apreldan boshlab, Yevropa konvensiyasi qaroriga muvofiq transport vositalari ekipajlariga o‘rinlar soni 9 dan ko‘p bo‘lgan xalqaro tashishda ishtirok etadigan barcha avtobuslarni taxograf bilan jihozlash majburiyati yuklanadi. Agar u bo‘lmasa avtobusdan foydalanish man qilinadi. Turistik avtobuslarni sotib olishga nisbatan kam harajat sarflanishi (boshqa transport vositalariga taqqoslanganda), shuningdek ulardan foydalanish samaradorligining yuqoriligi ko‘p sonli turistik korxonalarni ushbu tashish turiga 40

qiziqishlarini orttiradi. O‘zining xususiy avtobuslaridan foydalanish turistik sayohatlarni ortiqcha to‘planib qolishini kamaytiradi, natijada ularning tannarxini pasaytiradi. Turistlarni tashishda xususiy avtobuslardan foydalanish safarlarni tashkil qilishda, ommaviy iste’molchilarni ko‘proq jalb etishda keng istiqbollar ochmoqda. Ayniqsa bu turistik oqimlarni «zanjirli» ko‘rinishda tashkil qilishda juda qo‘l keladi, ya’ni avtobus yoki bir nechta turistik avtobuslar guruhlar yig‘iladigan joydan ularni belgilangan manzilga to‘liq yuklanish bilan olib borish, olib kelish reyslari samaradorligini oshiradi. Odatda bunday zanjirlar ommaviy va arzon turizm yo‘nalishlarida tashkil etiladi (masalan, Bolgariya, Qrimda 7,14,21 kunlik dam olishlarda). Ammo shuni hisobga olish kerakki, xususiy turistik avtobuslardan foydalanish turistik korxonalarni qo‘shimcha katta harajatlar qilishga ham majbur etadi: avtobus turadigan joy, texnik ko‘rik va ta’mirlash, qismlarni almashtirish, yonilg‘i-moylash materiallari, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar va malakali haydovchilar, transport vositasini sug‘urtalash, avtotransport egalarini fuqarolik javobgarligi harajatlari shular jumlasidandir. Shuning uchun xususiy avtobus sotib olishda turistik korxona sarflanayotgan harajat o‘zini qoplashi va foyda keltirishi uchun o‘zining xususiy transport strukturasini tashkil etishda bularning barchasini hisobga olishlari zarur. Ijaraga olingan transportdan foydalanish xususiy turistik avtobuslarni sotib olish va xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq muammolardan xoli. Ijara boshlovchi, zarur aylanma mablag‘iga ega bo‘lmagan turistik korxona va kompaniya uchun samaraliroqdir. Turistik avtobuslarni ijaraga olish turistik va transport korxonasi o‘rtasida tuziladigan o‘zaro ijara shartnomasiga asosan amalga oshiriladi. Turistik avtobuslarni ijaraga olib foydalanish turistik korxonaga turistlarni tashish talablariga javob beradigan maqbul hamkorni tanlashga imkon beradi. Bunda turistik firma transport vositasiga xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash, texnik holatini saqlash harajatlari tashvishidan xoli bo‘ladi. Bir qator ustunliklariga qaramay avtobuslar ulardan foydalanishda cheklovlarga ham ega. Ulardan biri tashiladigan turistlar soni hisoblanadi (45 kishigacha). Avtobuslardan foydalanish ko‘proq 41

turistlarni yaqin masofaga turli xil dasturlarni ta’minlashga olib borib kelishda samaraliroq. O‘rta va katta masofaga turistik sayohatlarni tashkil qilish yo‘nalishni qo‘shimcha ravishda sinchiklab qayta ko‘rib chiqishni talab qiladi: to‘xtab turadigan joy, tunash joyi, ovqatlanish hisobga olinishi zarur. Transport vositasida uzoq vaqt bo‘lish (ayniqsa qaytish yo‘lida) orzu qilingan dam olish kayfiyatga salbiy ta’sir qilishi mumkin. Turistning shaxsiy avtomobil transportidan foydalanish o‘zida turistik sayohatning alohida ko‘rinishini namoyon etadi va avtosafarlar deb ataladi. Ularni tashkil etish puxta tayyorgarlik va rejalashtirishni talab qiladi. Avtoturizm butun jahon bo‘ylab keng rivojlangan. Bu uning nisbatan arzon tushishi va yo‘nalishni, otel dasturlarini va hokazolarni erkin tanlash imkoniyati bilan bog‘liq. Turistlar odatda tez-tez o‘zlari uchun individual sayohat yo‘nalishini ishlab berishni iltimos qilib, turistik tashkilotlarga murojaat etib turishadi. Ular qaysi shaharga tashrif buyurishni xohlashini, nimani ko‘rmoqchiligini aytadilar, ekskursovod, mehmonxonada xona bronlashtirish uchun buyurtma berish imkoniyatini so‘raydilar. Turizmning bunday ko‘rinishi ham avtoturizmga kiradi. Chunki mijoz o‘z avtomobilda ma’lum yo‘nalish bo‘yicha boradi.Ko‘p hollarda turistlar aniq yo‘nalish bo‘yicha harakatlanishni istashmaydi. Ular nisbatan jozibaliroq aylanma yo‘llarni, moteldan-motelga yoki kempingdan – kempinga borishni, turli shaharlarga kirib, diqqatga sazovar joylarni ko‘rishni ma’qul ko‘rishadi va h.k. Turistlarni shaxsiy avtomobildan foydalanib, sayohatga chiqishining eng ko‘p tarqalgan turi - dam olish kunlaridagi safarlardir. Turizm turlari bo‘yicha ko‘proq mashhur avtoturlar sog‘lomlashtirish (dam olish joylariga yoki tabiat qo‘yniga borish) va bilish safarlari (tarixiy yoki madaniy yodgorliklarga borish) hisoblanadi. Qaysidir ma’noda mehmonxona inftratuzilmasi rivojlanishi, xususan, motellar, to‘g‘ridan-to‘g‘ri avtoturizm bilan bog‘langan turli mamlakatlarda an’anaviy turistik trassalar bo‘ylab, butun bir kichik otellar va kempinglar zanjiri barpo 42

etilgan. Ular eng avvalo shaxsiy avtomobilida sayohat qiluvchi turistlarga xizmat ko‘rsatishga mo‘ljallangan. Avtomobilda sayohatni tayyorlash jarayoni quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 4-chizma Yo‘lda turistga quyidagi hujjatlar talab qilinadi: pasport (xorijga sayohat chog‘ida tegishli mamlakat vizasi bilan chet el pasporti), avtomobilni boshqarish huquqi berilgan guvohnoma, avtomobilni boshqarish huquqini beruvchi ishonchnoma yoki uni ijaraga olingani haqida shartnoma (agar sayohat o‘z avtomobilida amalga oshirilmasa). O‘z shaxsiy transportida chet elga ketganlar xalqaro namunadagi haydovchilik guvohnomasiga ega bo‘lishlari lozim. Transport vositasi sug‘urtalangan, uning egasi fuqarolik javobgarligi sug‘urtasining sug‘urta polisiga ega bo‘lishi kerak. Shuningdek, avtomobil hujjatlari bexato rasmiylashtirilgan bo‘lishi zarur. Turistik korxona bunday safarlarning tashkilotchisi sifatida ko‘rsatilgan hujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtirishda amaliy yordam berishi kerak. Bundan tashqari turistga belgilangan marshrut bo‘yicha harakatlanish, yonilg‘i quyish joyi, kempinglar, motellar, texnik xizmat ko‘rsatish punkti, shuningdek ushbu punktlarda xizmat ko‘rsatishga buyurtma beruvchi hujjatlar kartasi taqdim etilishi lozim. Yoki ko‘rsatilgan punktlarda qayta to‘lov bo‘yicha xizmat ko‘rsatilish imkonini beradigan xalqaro servis daftarchasi taqdim qilinadi. Xalqaro servis daftarchasi har xil xalqaro avtomobil klublari tomonidan beriladi, ulardan 43Avto sayohat Tayyorlash jarayoni Marshrutni ishlab chiqish Harakat- lanish grafigini ishlab chiqish Marshrut hujjatlarini rasmiy- lashtirish0C 1112 15 18 09090909090909090909 28 090909090909090909090909090909090909090909 04 0909090909090909090909090909090909 2A1204 0909090909 29 090909090909090909090909090909090909 11 090909090909090909090909090909090909090909 030B 090909090909090909 04 0909090909090909 28 09090909090909090909090909090909090909 121A27 090909090909090909090909090909090909090909090909 0B 09090909090909090909090909 11

nemis klubi ADAS ko‘proq taniqli hisoblanadi. Bunday daftarcha egasi bu klub ishtirochilari hisoblangan motellar, kempinglar, yo‘l bo‘yi restoranlari, texnik xizmat stansiyalari va yonilg‘i quyish stansiyalari xizmatidan foydalanish huquqiga ega. Turistik xizmat ko‘rsatishda foydalanadigan xizmatlar spesifik turi bo‘lib avtomobillarni prokatga berish hisoblanadi. Qaysikim ushbu industriya avtomobil yaratilgan davrlardan boshlab, hamma vaqt rivojlanib kelayapti. Avtomobillarni prokatga berish 1916-yil Omaxi (AQSH)da aka-uka Saunderlar tomonidan boshlangan. Aka–ukalar cheklangan ma’lum muddatga avtomobilga muhtoj kishilar borligini angladilar va o‘zlarining avtomobillarini ular bilan baham ko‘rish orqali o‘z xususiy faoliyatini yo‘lga quydilar. Ular boshqa mashinalar sotib olishib, prokat biznesi bilan shug‘ullanishga kirishdilar. Biznes rivojlanib bordi. 1925-yilda ular yana bitta firma bilan birlashdilar. Ularning xususiy kompaniyasi mamlakatning 21 shtatida vakolatxonalariga ega bo‘ldi. «Xerts» (eng katta prokat firmasi) o‘z faoliyatini 1918-yilda boshladi. «Avis» firmasi 1946-yil ish boshladi. XX asrning 90-yillari o‘rtasida ingliz jurnali “Itisuilonal Investor” tomonidan dunyoda avtomobillarni prokatga beruvchi eng yaxshi firma deb ataladi. Avtomobil prokati industriyasi yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatuvchi birinchi tijoriy avia yo‘nalishlar paydo bo‘lganicha haqiqatdan yuksalish davrini o‘z boshidan kechirdi. Shunga qaramasdan, havo sayohatining ko‘proq odamlarni jalb etib, o‘sib borishi (ayniqsa biznes bilan shug‘ullanuvchi) baribir avtomobil prokatiga aeroportlarda talabni oshirib yubordi. Bunday imkoniyatga ega kishida esa taksi yoki boshqa jamoat transporti xizmatiga ehtiyoj qolmaydi. Avtomobillarni prokatga berish industriyasi tobora ko‘proq darajada biznes turistlariga mo‘ljal olmoqda. Ammo dam olish bozori ham jadal sur’atlarda o‘sib borayapti. Uning bilan birga «uchish avtomobil» paketlari shuhrati ham ortib bormoqda. Qaysikim ta’til dasturlari hisoblangan avia uchishlar qiymatiga ijara avtomobillari narxi ham kiritilayapti. Avia uchishlar va avtomobillar prokati ham 44

to‘lovlarini kamaytirilishi ushbu paketlar mashhurligini rag‘batlantirayapti. Avtomobillarni prokatga berish bo‘yicha yirik firmalar shahar va shahar chekkalarida vakolatxonalariga ega, ammo ularning katta qismi hozirgacha aeroportlarda va o‘zlariga yarasha turadi. Bu firmalarga avtomobillarni ijaraga berganda aeroportdagi narxi baland ijara joyi harajatlarini hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Natijada bunday kompaniyalarda prokat aeroportlarda vakolatxonalari bo‘lmaganlarga qaraganda ancha qimmat turadi. Shunga qaramasdan, iste’molchilar bu qulaylikni qadrlashadi. Chunki sayyohlar samolyotdan tushgan zohati avtomobillar prokati joyiga kelishi mumkin. Turistlarning avtomobilni ijaraga olish tartibi juda oddiy. Turistdan uning yoshi kamida 21 yosh bo‘lishi va 70 yoshdan oshmagan bo‘lishi talab qilinadi (Buyuk Britaniya ayrim firmalarida tegishli ravishda 25 va 75 yoshni tashkil qiladi). Turist ijara kompaniyasi xizmatchisiga pasport va haydovchilik guvohnomasi (xalqaro namunada) ni ko‘rsatadi. Shartnonma tuzish chog‘ida guvohnoma kamida 2 yilga amal qiladigan bo‘lishi (Buyuk Britaniyada-1 yil, 25 yoshdan kichik bo‘lgan haydovchilar uchun talab qilinadigan staj 1 yilga ko‘paytiriladi) kerak. Ayrim mamlakatlarda mijozlarga xizmat ko‘rsatish faqat kredit kartasi bo‘lgandagina bajariladi, ko‘pchilik mamlakatlarda esa xizmat uchun haq naqd pul to‘lash orqali amalga oshiriladi. Ijara qiymati to‘lovlariga kirishi lozim:  avtomobilning yo‘l bosishi cheklanmaydi;  avtomobilni mijoz shahar chekkasiga yetkazib beradi;  texnik nosozlik bo‘lgan hollarda avtomobilni almashtirish yoki ta’mirlash (pokrishka va shamol oynasi zararlangandan tashqari);  yo‘l-transport hodisasi hollarida (hodisa mijoz aybi bilan bo‘lmagan) to‘liq sug‘urtalash; 45

 yo‘l-transport hodisasi chog‘ida mijoz aybdor bo‘lsa, zararni qoplovchi sug‘urta ma’lum summadan yuqori bo‘lishi (hodisa chog‘ida haydovchi mast bo‘lsa, sug‘urta to‘lanmaydi);  baxtsiz hodisadan yo‘lovchilarni (haydovchidan tashqari) sug‘urtalash (haydovchi o‘zini qo‘shimcha to‘lov sug‘urtalashi mumkin);  soliqlar. Odatda avtomobil turistga yoqilg‘i baki to‘la holda yetkazib beriladi va avtoprokat firmasiga bak to‘la holda qaytariladi. Ish yuzasidan, sog‘lomlashtirish, bilish-tomosha qilish va boshqa maqsadlarda sayohtaga otlanayotgan turist avtomobilni ijaraga olishdan avval, uni qo‘yadigan joy sharoitlari va taksi bahosi bilan qiziqib ko‘rishi lozim. Ehtimol, taksida safar moliyaviy tomondan ham, ahloqiy tomondan ham afzalroqdir. 2.3. Xalqaro yo‘nalishlarda transport sayohatlarini tashkil qilish xususiyatlari Xalqaro yo’nalishlarda transport sayohatlarini tashkil etish bu xorijiy turistlar balki mahalliy turistlarni ham qiziqtiradi. Xalqaro turistik sayohatlarni amalga oshirish quyidagilarni o’z ichiga oladi: - yo’nalishlar (marshrutlar) doimiy bo’lishi kerak; - mavsumiy yo’nalishlar (marshrutlar); - bir martalik (buyurtma) yo’nalishlar (marshrutlar); - chet elga ketuvchi va chet eldan qaytib keluvchi turistlar uchun xizmat ko’rsatuvchi. Doimiy yo‘nalishlar uchun quyidagi shartlar majburiy hisoblanadi: - yo‘nalishtning aniqligi; - harakatlanish jadvali; - harakatning muntazamligi; - aniq punktlarda to‘xtash. 46

Doimiy xalqaro yo‘nalishlarda harakatlanish davlatlararo 2 tomonlama kelishuv asosida amalga oshiriladi, uchinchi davlat orqali tranzit esa transport bo‘yicha Yevropa Iqtisodiy Komissiya qo‘mitasi ruxsati bilan amalgam oshiriladi. 1973-yil 1-martda Jeneva Konvensiyasi doirasida “Yo‘lovchi va yuklarni avtomobilda olib o‘tish shartnomasi to‘g’risidagi konvensiya” qabul qilingan. Turistik sayohat davomida foydalanilayotgan avtobus haydovchisi yo‘lovchilarning birma-bir ismi, sharifi yozilgan ro‘yxatga ega bo‘lishi lozim. Avtomobil transporti vositasida xalqaro tashishni tashkil etishda quyidagi masalalarni hal etish lozim: - texnik yordam, remont va texnik xizmat ko‘rsatish (yo‘lda); - bekatlar, yoqilg’i quyish shaxobchasi, dam olish, ovqatlanish, tibbiy xizmat ko‘rsatishni tashkil etish; - yo‘nalish trassasida aloqani tashkil etish va h.k. Yukchilik yoki sug’urta kompaniyasi: - sug’urta javobgarligi shartnomasi yoki qonunchiligida (nazarda tutilgan) belgilab qo‘yilgan miqdorda, yo‘lovchining sog’ligiga zarar yetkazganligi uchun; - yukka zarar yetishi yoki manzilga yetkazilmaganligi uchun; - yukning yo‘qolganligi uchun va h.klar bo‘yicha javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi. Jeneva onvensiyasiga binoan har bir jabrlanuvchi www.world-tourism.org – Всемирная туристская организация uchun maksimal zararni qoplash summasi 350 ming tilla frankdan oshmasligi kerak. Turistik transport sayohatlari xalqaro miqyosda shuningdek, shaxsiy prokatga yoki ijaraga olingan avtomobillarda amalga oshirilishi mumkin. Bunda sayohat mustaqil erkin dastur yoki maqsadli marshrut bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin. Hayot uchun zarur barcha narsalar kompleksiga ega bo‘lgan pritsepli avtomobil vositadagi guruhli turizm “karavaning” deyiladi. Avtoturistlarga xizmat ko‘rsatishda quyidagi 47

vositalar o‘z faoliyatini amalga oshiradi. rodtel – g’ildirakdagi yo‘l oteli (avtopoyezd), bu yerda yo‘lovchi o‘rinlaridan tashqari uxlash uchun joylar, shuningdek oshxona mavjud; kemping - avtoturistlar uchun lager, bu tunash yoki ozgina dam olish uchun xizmat qiladi; motel - (yo‘lovchi) turist (va uning avtomobili) ning (ma’lum) uzoq muddat istiqomat qilishi uchun mo‘ljallangan mehmonxona. Motelda turistlar uchun quyidagi sharoitlar yaratilgan bo‘lishi kerak, barcha qulayliklarga ega bekat, texnik xizmat ko‘rsatish shaxobchasi, avtomobilning ta’miri va yoqilg’i quyish shaxobchasi va h.k. Xalqaro turistik marshrutlarda yuqori sifatli va yuqori ekologik xarakterli “MERSEDES”, “RENO”, “VOLVA”, “SETRA”, “MAN, DAF” kabi chet el avtobuslaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Bu avtobuslar xalqaro standartlarga to‘liq javob bera oladi. III-bob O’zbekistonda turizm xizmatidagi muammolarni bartaraf etish va transport xizmatini yanada takomillashtirish yo’llari 3.1 O’zbekistonda kirish turizmini rivojlantirishda transport xizmatlaritizimini yaxshilashimkoniyatlari. 48

Hоzirgi vаqtgа kеlib turizm хаlq хo’jаligining аsоsiy tаrmоqlаridаn biri (nеft sаnоаti vа аvtоmоbilsоzlikdаn kеyin) bo’lib qоldi. Bа’zi dаvlаtlаr budjеtining аsоsiy (50% dаn yuqоri) qismini turizmdаn kеlаdigаn dаrоmаd tаshkil qilib, dаvlаt iqtisоdiyotini yuqоri pоg’оnаgа ko’tаrishdа muhim аhаmiyatgа egа. Хususаn, O’zbеkistоndа hаm turizmni rivоjlаntirishgа kаttа аhаmiyat bеrilmоqdа Turistlаrgа trаnspоrt хizmаtini ko’rsаtish turizm industriyasining eng аsоsiy qismlаridаn biri hisоblаnаdi. 1990-yillаrgаchа ichki, хаlqаrо turizmgа хizmаt qiluvchi аvtоmоbil, dаryo, dеngiz, tеmir yo’l vа аviаtsiya trаnspоrtini o’z ichigа оluvchi yagоnа trаnspоrt tizimi mаvjud edi. Bаrchа turistik хizmаtlаr tuzilishidаgi trаnspоrt хizmаti hissаsining 40% dаn оrtiq qismini tаshkil qilаr edi. Trаnspоrt sаyohаtlаri turizmning mustаqil ko’rinishi sifаtidа qаrаlаdi. O‘zbekiston yangi XXI asrga shaxdam qadamlar bilan kirib keldi. XXI asr turizm va sayyohlik asri bo‘ladi deb bashorat qilinmoqda. XXI asrda turizm o‘zining salmoqli hissasi bilan respublika budjetida valyuta tushumini ta’minlaydi. Bunga respublikamizda har tomonlama imkoniyatlar va asoslar yetarli. Faqat zamonaviy turizmni rivojlantirish strategiyasini hayotga tatbiq etib, turizm sohasini yuqori pog‘onalarga ko‘tarish imkoniyatini yaratishimiz kerak. O‘zbekistonda turizm yangi soha hisoblanmaydi, bu soha qadimdan mavjud bo‘lgan, faqat bizning oldimizda turgan vazifa turizmni yangicha strategiya asosida rivojlantirish va istiqbolini belgilashdir. Bu jarayonda turistik tashkilotlarda xizmatlarni boshqarish samaradorligini oshirish muhim ahamiyatga ega. Shu sababli men ushbu bitiruv malakaviy ishimda turistlarga ko‘rsatiladigan transport xizmatlarni boshqarish samaradorligini oshirish imkoniyatlarini tadqiq qilishni maqsad qilib qo‘ydim. Turistlarni tashishda asosiy vositalardan biri bo’lgan transport vositalari muhim rol o’ynaydi. Chunki, transport tizimi qanchalik yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lsa, turistlarning dam olishlari va sayohat qilishlari shunchalik qulay bo’ladi. Hozirda Respublikamiz turizmida ham zamonaviy transportlardan keng foydalanilmoqda. O’zbekistondagi turistik korxonalarda qulay va komfort avtodor va mikro avtodorlardan keng foydalanilmoqda. Bir davlatdan ikkinchi davlatga 49

borishlari uchun charter reyslar ochilgan. Faqat viloyatlardagi turistik korxonalarda ham turistik vositalar yaxshi yo’lga qo’yilsa, turistlarni ushbu shaharlarni ziyorat qilishlariga keng imkoniyatlar yaratiladi. Mа’lumki, turistlаrgа qisqа vаqt ichidа bеlgilаngаn jоygа yеtib bоrish zаrur hisоblаnаdi. “O’zbеkturizm” Milliy kоmpаniyasining аvtоbus pаrki shuningdеk, bir qаtоr kichik shахsiy kоmpаniyalаr tеgishli trаnspоrt vоsitаlаrigа egа. Birоq, shundаy bo’lishigа qаrаmаsdаn, 2008-yil mа’lumоtlаrigа ko’rа, mаmlаkаtgа tаshrif buyurgаn 643,7 ming turistning аtigi 33,4 fоizi, 2012-yildа esа 930,1 ming turistdаn 32,6 fоizi “O’zbеkturizm” milliy kоmpаniyasi хizmаtlаridаn fоydаlаngаn. Turistlаrning аksаriyati esа, chеklаngаn imkоniyatlаr bilаn shаhаr vа shаhаrlаrаrо trаnspоrtlаrdаn fоydаlаnishgа mаjbur bo’lishgаn. Ko’rinib turgаnidеk, bu bоrаdа hаm хususiy turistik kоrхоnаlаrgа kаttа ehtiyoj sеzilmоqdа. Rеspublikаdа аvtоmоbillаrni turistlаrgа ijаrаgа bеrish хizmаti hаm yaхshi yo’lgа qo’yilmаgаn. Ахir O’zbеkistоndа ishlаb chiqаrilаyotgаn Nеxiya, Tikо, Mаtiz vа Lаsеtti mаshinаlаri hаr qаndаy аvtоturizm ishqibоzlаrining bаrchа tаlаblаrigа jаvоb bеrаdi. Buning uchun jоylаrdа mахsus iхtisоslаshgаn shахsiy mаrkаzlаrni tаshkil etish zаrur. Bu mаrkаzlаr bеvоsitа turistlаrgа bаrchа diqqаtgа sаzоvоr jоylаr ko’rsаtilgаn yo’l kаrtаlаri bilаn аvtоmоbillаrni tаqdim etishlаri, shuningdеk, birоn bir muаmmо yuz bеrgаndа turistlаr bilаn o’z vаqtidа bоg’lаnа оlish mаqsаdidа uyali аlоqа хizmаtlаrini tаklif etishlаri kеrаk. “O’zbekturizm” tashkilot tomonidan sayyohlik sohasini rivojlantirish dasturi turizm infratuzilmasini rivojlantirish, sayyohlik mashrutlarini tashkil etish, transport infratuzilmasini taraqqiy ettirish, hududdagi turistik marshrutlar va xizmatlarni takomillashtirish, sayyohlikning yangi yo‘nalishlarini, mahsulotlari va xizmatlarini ishlab chiqishni qamrab olgani bilan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Dasturda Buxoro-Urganch, Parij-Samarqand, Milan-Samarqandva Frankfurt- Urganch yo‘nalishida aviaqatnovlarni yo‘lga qo‘yish ham rejalashtirilgan. “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi tomonidan sayyohlik mavsumida Samarqanddan Farg‘ona, Termiz, Qarshi, Buxoro kabi shaharlarga 50

parvozlarni yo‘lga qo‘yish ko‘zda tutilmoqda. Kompaniya, shuningdek, 2014-yilda Samarqand orqali Janubiy-Sharqiy Osiyo, Yevropa Ittifoqi, Osiyo-Tinch okeani mintaqasi mamlakatlari va Rossiya shaharlariga qatnaydigan xalqaro aviareyslarni tashkil etadi. “O‘zbekturizm” milliy kompaniyasidan ma’lum qilishlaricha, bugungi kunda mamlakatimizda ushbu sohada 828 sayyohlik tashkiloti – 510 sayyohlik operatori va 318 mehmonxona faoliyat olib bormoqda. Mutaxassislarning fikricha, mega- info-turlar loyihasi O‘zbekistonga kelayotgan sayyohlar oqimini 2012-yilda o‘rtacha 15 foizga oshirish imkonini berdi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, sayyohlikni taraqqiy ettirish, sayyohlar oqimini ko‘paytirishda zamonaviy transport xizmatini taklif etish muhim omillardan hisoblanadi. Shuning uchun bugungi kunda turizm biznesiga mamlakatimiz iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga katta hissa qo‘shuvchi muhim tarmoq sifatida qaralayotir. Ushbu sohada xizmat ko‘rsatuvchi kompaniyalar, operatorlar soni tobora ko‘paymoqda. Buxoro hududidagi turistik infratuzilmani tahlil qiladigan bo'lsak, u quyidagi ko'rinishga ega: Aviatransport : Turstik mavsum paytida talab taklifdan oshib ketadi.Buxoro aeroportidan faqat Moskva, Sankt-Peterburg va Krasnodarga xalqaro avia-reyslar amalga oshiriladi. Urganch aeroportidan Milan va Parijga reyslar mavjud. Shu bilan birga, Mamlakatning ichida shaharlararo avia-reyslar yo'lga qo’yilmagan faqatgina t oshkent orqali uchish mumkin. Temir yo'l transporti : Buxorodan Samarqand va Toshkent shaharlariga kunduzgi va kechki poezdlar qatnamoqda. Lekin temir yo'l stanstiyasi Kogon shahrida joylashgan bo'lib, Buxoro markazidan 10 km uzoq. Avtomobil transporti : Avtobuslar, mikroavtobuslar va taksilar Samarqand, Xiva va Toshkent yo'nalishida o'z xizmatlarini asosan norasmiy ravishda taklif qiladilar. Avtobuslar aniq jadval asosida qatnamaydi, kelajakda ichki turizmni rivojrantirish uchun yo'llarni hamda transport infratuzilmasini yaxshilash kerak. 51

Xalqaro turizm jahon iqtisodiyotining eng muhim va rivojlanib borayotgan sohasiga aylanib bormoqda. JTT(jahon turizm tashkiloti) ma’lumotlariga ko’ra[1], 2015 yilda butun dunyo bo’yicha turizmning umumiy o’sish darajasi 5% ni tashkil qilgan. Xalqaro tashrif buyuruvchilarning kelishi esa 1.1 mlrd kishiga yetib, bulardan olinadigan umumiy daromad 1.4 trillion dollardan ortdi. XX asrning oxiri XXI asr boshlarida xalqaro turizm rivojlanishning eng yuqori texnologiyalari asosida o’sib borayotgan jahon turizm industriyasiga aylandi. Bunga bir nechta sabablar mavjud: - Transport xizmatlari tizimining yaxshilanishi; - Axborot texnologiyalar i ning rivojlanishi; - Bo’sh vaqt va bo’sh mablag’ning paydo bo’lishi; - Mamlakatlar o’rtasidagi diplomatik aloqalarning rivojlanishi. Transport xizmatlari - barcha davlatlar iqtisodiyoti material bazasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Azaldan transport insonlarni tashishga xizmat qilgan. Turizm sohasi tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, birinchi bo’lib Tomas Kuk Liverpuldan Londonga temiryo’l orqali sayohat tashkil qilgan. Transport vositalarining rivojlanishi, yangi yo’llarning ochilishi va transportning yaxshilanishi turizmning rivojlanishiga katta hissa qo’shmoqda. Transport xizmatlari – turizmning asosiy xizmat turlaridan biri hisoblanadi. Sayohat qilinadigan joyning masofasiga qarab transportdan tushadigan foyda 20% dan 60% gacha tashkil etadi[3]. Sayohat davomida turistlarni tashishda turistik tashkilotlar har xir transport turlaridan foydalanishadi: - Havo transporti; - Suv transporti; - Temir yo’l transporti; - Avtobus, miniavtobus va boshqa transport vositalari. Transport xizmatlaridan foydalanishda asosiy foyda havo transportidan tushadi. Ko’pchilik turistlar, ayniqsa uzoq masofaga sayohat qiladiganlar, havo transporti 52

xizmatlaridan foydalanishadi. Samolyotlarning kashf qilinishi insonlarga uzoq masofaga sayohat qilish imkonini yaratdi. Bu kashfiyot vaqtning ham tejalishiga olib keldi. Suv transportida daryo va dengizlarda sayohat qilish kruiz xizmati asosida amalga oshiriladi va turizmda kruizdan keng foydalaniladi. Asosiy afzalliklari yuqori darajadagi qulayliklar , turizmning bir necha turlarini realizatsiya qilish imkoniyati vashu kruizning o’zida to’liq sayohat. Turistlar guruhini tashishda avtobuslarga eng katta raqobatchi bu – temir yo’l transporti dir . Temir yo’l transporti individual hamda kichik va katta turistlar guruhini tashishda qulay transport vositasi hisoblanadi. Xalqaro tashrif buyuruvchilarga xizmat ko’rsatishda, ularning sayohatini tashkil qilib berishda turizmda bir necha asosiy infratuzilmalari mavjud. Bu infratuzilmalardan biri bu transportdir. Turistlarni tashishda dunyo mamlakatlarida transport korxonalari mavjud. Bu korxonalar turizmning rivojlanishi va sayohatning oson kechishiga xizmat ko’rsatadi. Transport korxonalari ham guruh holda kelgan turistlarga va hamda uyushtirilmagan sayyohlar segmenti ga xizmat ko’rsatadi. Yevropa mamlakatlarini ko’rib chiqadigan bo’lsak, uyushtirilmagan sayyohlar segmenti Yevropaning biror bir mamlakatiga borganda o’zi uchun transport korxonalaridan yengil avtomobil tanlab oladi, hujjatlar rasmiylashtiriladi va sayohatining oxirgi kuniga qadar transportni o’zi boshqaradi. Transportni topshirishga kelganda transport olingan joyiga emas , balki Yevropaning istalgan shahridagi transport korxonasining filialiga etib topshirishi mumkin. Bu esa sayyohga yengillik yaratadi. Yevropadagi transport korxonalari faqatgina bitta mamlakatga emas , balki Yevropa bo’ylab keng tarqalgan. Quyida bazi transport korxonalarining nomlari keltirilgan: Alamo, Avis, Budget, Europcar va boshqalar. Bu korxonalarga internet saytlari orqali aloqaga chiqib, mashina tanlab , bronlashtirish mumkin. 53

Turizmdagi transport tizimi mamlakatimizda ham rivojlanib bormoqda. Uyushtirilmagan sayyohlar segmentlari uchun ham transport vositalarini ijaraga beruvchi korxonalar mavjud. Quyidagi jadvalda O’zbekistondagi transport vositalari ijarasi haqida, ma’lumotlar keltirilgan: 4-jadval Chevrolet 1 kunga 2 kundan 5 kungacha 5 kundan 10 kungacha 10 kundan 20 kungacha Bir oyga Malibu 2.4 l TZ Automatics 400.000 so’m kuniga 350.000 so’m kuniga 300.000 so’m kuniga 250.000 so’m kuniga Kelishilgan Narxda Captiva-2 3.0l LTZ Automatics 350.000 so’m kuniga 300.000 so’m kuniga 250.000 so’m kuniga 220.000 so’m kuniga Kelishilgan Narxda Captiva 3.2 l LTZ Automatics 300.000 so’m kuniga 250.000 so’m kuniga 200.000 so’m kuniga 175.000 so’m kuniga Kelishilgan Narxda Epica 2.4 l LS Automatics 250.000 so’m kuniga 200.000 so’m kuniga 150.000 so’m kuniga 125.000 so’m kuniga 3.500.000 so’m Lacetti-1.8l CDX Automatics 200.000 so’m kuniga 175.000 so’m kuniga 135.000 so’m kuniga 110.000 so’m kuniga 3.000.000 so’m Lacetti 1.8 SX manual 180.000 so’m kuniga 160.000 so’m kuniga 125.000 so’m kuniga 100.000 so’m kuniga 2.700.000 so’m Cobalt 1.5 l LTZ Automatics 170.000 so’m kuniga 150.000 so’m kuniga 120.000 so’m kuniga 100.000 so’m kuniga 2.500.000 so’m Nexia-2 1.6 l Manual 150.000 so’m kuniga 120.000 so’m kuniga 100.000 so’m kuniga 90.000 so’m kuniga 2.400.000 so’m Spark LS 1.0 l Automatics 130.000 so’m kuniga 110.000 so’m kuniga 100.000 so’m kuniga 90.000 so’m kuniga 2.400.000 so’m SparkLT 1.2 l Manual 120.000 so’m kuniga 100.000 so’m kuniga 90.000 so’m kuniga 80.000 so’m kuniga 2.200.000 So’m "AVTOUZBEGIM" transport korxonasining avtomobillari ijarasi haqida ma’lumotlar. Bu avtomobillarni ijara olish uchun haydovchidan passport va haydovchilik guvohnomasi talabqilinadi. O’zbekistonda transport vositalarini ijaraga olishda bir necha qiyinchilik tomonlari mavjud: transport vositasi istalgan shahardan olinib istalgan shaharga topshirib bo’lmaydi, chunki korxonalarning filiallari har bir shaharda mavjud 54

emas. Internet va GPS navigator xizmati mamlakatning barcha hududlarida keng tarqalmagan. Shu sababli yurtimizga uyushtirilmagan sayyohlar segmentlari deyarli transport vositalarini ijaraga olishmaydi. Yuqorida sanab o’tilgan muammolarni tuzatgandan so’ng avtomobillarni ijaraga beruvchi transport korxonalarini tashkil qilib, ularning filiallarini barcha shaharlarga ochgandan so’ng transport vositalarini ijaraga berishni yo’lga qo’ysa bo’ladi. Bu bilan uyushtirilmagan sayyohlar segmentlari soni yanada ortib, turizmga katta hissa qo’shadi. 3.2 O’zbekiston havo yo’llari MAKsida ko’rsatiladigan xizmatlarning takomillashtiriluvi O`zbekistonda turizmning rivojlanishiga Mustaqillikka erishilgandan so`ng tashkil etilgan "O`zbekiston havo Yo`llari" milliy aviakompaniyasining ham hissasi qo`shilmoqda. Hozirga kunda milliy aviakompaniyamiz tasarrufida 12 ta aeroport mavjud bo`lib, ulardan oltitasi - Toshkent, Samarqand, Buxoro, Urganch, Navoiy va Termiz aeroportlari xalqaro maqomga ega. Toshkent aeroporti 2001 yilda qayta ta`mirdan chiqarilgan bo`lib, unda soatiga 1000 yo`lovchiga xizmat ko`rsatish imkoniyati paydo bo`l di. har yili Toshkent aeroporti xizmatlaridan 2 million kishi foydalanadi. Toshkentdan dunyoning aksariyat yirik shaharlariga, jumladan, Amsterdam, Antaliya, Anqara, Ar-Riyod, Afina, Ashxabod, Baku, Bangkok, Baxreyn, Belgrad, Birmingem, Bishkek, Bodrum, Buxoro, Ganoe, Dakka, Dehli, Doxa, Dushanbe, Ekaterinburg, Erevan, Jidda, Zarafshon, Irkudsk, Islomobod, Istambul, Karachi, Kiev, Krasnodar, Krasnoyarsk, Kuala-Lumpur, London, Minsk, Moskva, Navoiy, Namangan, Nijnekamensk, Nijniy Novgorod, Novosibirsk, Nukus, N`yu-York, Olma-Ota, Omsk, Osaka, Parij, Pekin, Perm, Saygon, Samara, Samarqand, Sankt- Peterburg, Seul, Simferopol, Riga, Rim, Rostov, Tbilisi, Tel-Aviv, Termiz, Texron, Tokio, Tyumen, Urganch, Urumchi, Ufa, Farg’ona, Frankfurt, Xabarovsk, CHelyabinsk, CHulpon-ota, SHarja, qarag’anda, qarshi, qozon shaharlariga samolyotlarda etib borish mumkin. Toshkent aeroportida yo`lovchilar qulayligi 55

uchun keng va qulay mebellar bilan jihozlangan kutish maydonlari, kuni bo`yi ishlovchi pasport, bojxona, chegara nazorati xizmatlari, ma`lumotxona, yuklarni konveerda tashish xizmatlari, xalqaro telefon, chiptalarni sotib olish va bandlash kassalari, duty-free do`konlari, restoranlar, barlar, tamaddixonalar, valyuta ayirboshlash punktlari, o`ta nufuzli mehmonlarga xizmat ko`rsatish VIP maydoni, qulayligi oshirilgan CIP maydoni kabilar tashkil etilgan. Toshkent aeroportida "O`zbekiston havo yo`llari", "British Mediterrenien Ýyrueys", "Aziana Ýyrlaynz, INK", "Avializing", "Ýron Ýyr", "Lyuftganza", "Turk havo Yo`llari", "Tbilaviamsheni", "Uralskie Avialinii", "Strimlayn", "Eyr Kazaxstan", "Avialinii Ukrainu", "Tochikiston", "Armyanskie avialinii", "Belavia", "Pulkovo", "Permskie avialinii", "Kavminvodavia", "Tatarstan", Kompaniya -TsS (Aviation) Limited, "Aeroflot - Rossiyskie avialinii", "Aeroflot - Don", "Sibir", "Krasnoyarskie avialinii", "Samara", "Transaero", "Domodedovskie avialinii", "Rusaero", "Imeyr", "Tapo-Avia" kabi aviakompaniyalarga xizmat ko`rsatiladi. Frantsiya, Isroil, Skandinaviya mamlakatlari, Angliya, Janubiy Koreya o`zlarining yuk samolyotlari uchóí tranzit aeroport sifatida Toshkent aeroportidan foydalanishadi. Toshkent aeroportida dunyoda ishlaá chiqarilayotgan barcha samolyot turlarini qabul qilish mumkin. 5-jadval. O’zbekiston aeroportlari Shahar Viloyat ICAO IATA Aeroportning nomi Koordinatlari Andijan Andijan UTKA AZN Andijhan Airport 40°43′40″ N 072°17′38″E Bukhara Bukhara UTSB BHK Bukhara International Airport 39°46′30″ N 064°29′00″E Fergana Fergana UTKF FEG Fergana 40°21′32″N 071 56

International Airport °44′42″E Karshi (Qarshi) Qashqadaryo UTSL KSQ Karshi Airport / Karshi- Khanabad Air Base 38°50′01″N 065 °55′17″E Muynak (Mo‘ynoq) Karakalpakst an UTNM Muynak Airport 43°45′19″N 059 °01′51″E Namangan Namangan UTFN NMA Namangan Airport 40°59′04″N 071 °33′24″E Navoi (Navoiy) Navoiy UTSA NVI Navoi International Airport 40°07′04″N 065 °10′30″E Nukus Karakalpakst an UTNN NCU Nukus Airport 42°29′18″N 059 °37′23″E Samarkand (Samarqand) Samarqand UTSS SKD Samarkand International Airport 39°42′02″N 066 °59′02″E Sary Asiaya (Sariasiya, Sariosiyo) Surxondaryo UTSR Sary Asiya Airport (Sariasiya Airport) 38°24′38″N 067 °56′43″E Tashkent Tashkent UTTT TAS Tashkent International Airport 41°15′28″N 069 °16′52″E Termez Surxondaryo UTST TMJ Termez Airport 37°17′12″N 067 °18′36″E Turtkul (To‘rtko‘l) Karakalpakst an UTNT Turtkul Airport 41°34′30″N 060 °58′00″E 57

Uchkuduk Navoiy UTSU Uchkuduk Airport 42°04′59″N 063 °26′57″E Urgench Xorazm (Khorezm) UTNU UGC Urgench International Airport 41°35′03″N 060 °38′30″E Zarafshan Navoiy UTSN AFS Zarafshan Airport (Sugraly Airport) 41°36′49″N 064 °13′58″E Samarqand aeroporti soatiga 400 yo`lovchiga xizmat ko`rsata oladi. Samarqanddan Toshkent, Moskva, Sankt-Peterburg, Simferopol, qozon shaharlariga, shuningdek, Yaponiya va Evropa mamlakatlariga etib borish mumkin. Aeroportda VIP - va CIP - maydonlari, kutish maydonlari, ona va bola xonasi, tibbiyot punkti, aviakassalar, pochta xizmati xonasi, xalqaro va shaharlaro telefon xizmati, barlar, restoran, valyuta ayirboshlash shohobchasi bor, yangi "Duty-free" do`koni ochilishi ustida ish olib borilmoqda. 2004 yilda Samarqand aeroporti MDh mamlakatlaridagi yiliga 100 mingtagacha yo`lovchiga xizmat ko`rsatuvchi aeroportlari orasidagi "Yilning eng yaxshi aeroporti" konkursida qolib bo`lgan. Yangi Buxoro aeroporti 1997 yilda ishga tushirilib, xalqaro maqomga 1999 yilda erishgan, soatiga 150 yo`lovchiga xizmat ko`rsatadi. Unda keng ko`tish maydoni, bufetlar, dukonlar, medpunkt, yuklarni saqlash xonasi, milliy an`analarda bezatilgan VIP va CIP-maydonlari mavjud. Buxoro aeroportidan Toshkent, Moskva, Sankt-Peterburg shaharlariga, shuning MDh mamlakatlari va boshqa davlatlarga uchish mumkin. Yangi Urganch aeroporti soatiga 300 yo`lovchiga xizmat ko`rsatadi. Unda kutish maydoni, tibbiyot punkti, barlar, kafe, valyuta ayirboshlash shohobchasi, suvenirlar do`koni mavjud, aeroportdan Toshkent, Moskva shaharlariga va dunyoning boshqa mamlakatlariga uchib borish mumkin. 58

O`zbekiston turizmining rivojlanishiga "O`zbekiston temir yo`llari" davlat hissadorlik temiryo`l kompaniyasi ham o`zining hissasini qo`shmoqda. Bu tashkilot 1994 yilning 7 noyabrida tashkil etilgan bo`lib, O`zbekiston hududi bo`ylab 4000 kilometrga yaqin uzunlikdagi temir yo`llarga ega. Tashkilot tomonidan Toshkent-Samarqand orasida shinam tezyurar poezd qatnashining tashkil etilishi turistlar uchun katta qulayliklar yaratib berdi. Tashkilot tomonidan Samarqanddan Surxondaryo viloyatigà o`tuvchi temir yo`l tizimi takomillashtirilmoqdaki, bu ham O`zbekiston turizmining rivojlanishiga o`z hissasini qo`shishi shubhasizdir. SHuningdek, mustaqil O`zbekiston asosiy tarmoqi bo`lib hisoblangan xalqaro Traseka loyihasi asosida Toshkentdan Farg’ona vodiysi orqali ho`shni mamlakatlarga chiqib ketuvchi temir yo`lning qurilishi ham O`zbekistonga keluvchi xalqaro turist-lik oqimini orttirishi mumkin. Toshkentdan Toshkent-Samarqand, Toshkent-Moskva, Toshkent-qo`nhirot, Toshkent-SHovot, Toshkent-Saratov, Toshkent-Termiz, Toshkent-Ufa, Toshkent- harkov, Toshkent-Andijon, Toshkent-Buxoro, Toshkent-Kitob yo`nalishlarida qatnovchi poezdlar jo`natiladi va qabul qilinadi, shuningdek, O`zbekiston hududida Andijon - Buxoro, qo`ng’irot - Beynov, Dushanbe-Astraxan, Ko`lob - Astraxan, Leninobod-Saratov, Dushanbe - Konibodom, Konibodom-qo`rgontepa poezdlari ham harakatlanadi. Ayni paytda yurtimizda transport kommunikatsiya tizimini rivojlantirish masalasiga respublikamizni jadal tarraqiy toptirishning asosiy sharti va mezoni sifatida katta ahamiyat berilmoqda. So`nggi yillarda barpo etilgan, umumiy uzunligi 633 kilometrni tashkil qiladigan Navoiy - Nukus, 233 kilometrlik Toshguzar - Boysun - qumqo`rg’on temir yo`l magistrallari, qamchiq dovoni orqali o`tadigan tezkor avtomobil yo`lining bu boradagi o`rni va ahamiyati qanchalik beg’iyos ekanini hammamiz yaxshè anglaymiz. Bu yo`llar mamlakatimizning barcha hududlarini yagona transport tarmog’iga ishonchli tarzdà birlashtirib, mintaqamizda mavjud bo`lgan boy mineral - xom-ashyo va tabiiy resurslarni o`zlashtiriø uchun keng imkoniyatlar 59

yaratdi va turizm infratuzilmasini rivojlantirishda muhim omil bo`lib xizmat qiladi. O'zbekiston Havo Yo'llari ” MAK aeroportlarining moddiy-texnik bazasini rivojlantirish holati: § Aeroportlarni xalqaro andozalariga mos ravishda modernizatsiyalash; § Havo flotini yangilab, samolyotlar parkini kengaytirish; § “Uzb.Air.Technics” texnik xizmat ko'rsatish markazi Boing va Aerobus sertifikatsiyasi Aeroportda ko'rsatiladigan xizmatlardan foydalanish qoidalari: • Kutish zallari, VIP,CIP dam olish xonalari; • Biznes markaz, bolalar xonasi; • 2006y. Tashkil etilgan “Iskra” ma'lumot olish xizmat turi: - aviakompaniya va xavo kemasini, xamda dunyo bo'yicha reyslarga joy tanlash; • Yo'nalish qiymatini aniqlash; • Uchib ketish va qo'nish vaqtlarini aniqlash; • Ro'yxatdan o'tish va yuklarini tezkor ko'rik nazoratidan o'tkazish; • Tranzit yo'lovchilarga aloxida xizmatlar mavjudligi; 24 soat xizmat ko'rsatilishi Turistlarga avia xizmatlarni sifatini takomillashtirish istiqbollari: Aviakorxona strategiyasi: Ø Aviabozorda aviamaxsulot iste'molchilari va raqobatchilari faoliyatiga karatilgan taxlil; Ø O'z faoliyatini diversifikatsiyalash va internatsionallashuvi; Ø Aviakorxona bozor ulushiga oid strategiyasi(maxsulot tushumi, ximoyasi,bozordan chekinish); Bozor talabiga bogliq strategiya: Ø Rag'batlantirish, rivojlantirish, qo'llab-quvvatlash va qarshilik ko'rsatish; Ø Uzoq va o'rta muddatli muammolarni yechish va faoliyatidagi xavf-xatarga karshi reja asosida xarakat yuritish; 60

Ø Bozor ukladlarini rivojlantirish strategiyasiga utish(bozor muxiti-iste'molchi talabi, korxona afzallik va kamchiliklari); Ø Tovar,narxlash,sotish va kommunikatsion siyosatlar nazarda tutilishi. Xulosa Turistlarni tashishda asosiy vositalardan biri bo‘lgan transport vositalari muhim rol o‘ynaydi. Chunki transport tizimi qanchalik yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa turistlarning dam olishlari va sayohat qilishlari shunchalik qulay bo‘ladi. Hozirda respublikamiz turizmida ham zamonaviy transportlardan keng foydalanilmoqda. O‘zbekistondagi turistik korxonalarda qulay va komfor avtodor va mikroavtodorlardan keng foydalanilmoqda. Bir davlatdan ikkinchi davlatga borishlari uchun charter reyslar ochilgan. Faqat viloyatlardagi turistik korxonalarda ham turistik vositalar yaxshi yo‘lga qo‘yilsa turistlarning ushbu shaharlarni ziyorat qilishlariga keng imkoniyat yaratiladi. Mamlakatimizda turizm rivojlanishi jamiyatning yangilanish davriga to`g`ri kelib, u asta-sekinlik bilan sodir bo`layotgan o`zgarishlar jarayonini hisobga olgan holda, uning sifatini yanada yaxshilashga qaratilgan. O`zbekiston sharoitida 61

turizmni hozirgi zamon talablariga javob bera oladigan darajada rivojlantirish uchun y etarlicha turistik resurs imkoniyatlari mavjuddir. Turistik resurslardan samarali foydalanish imkoniyatlarini tadqiq etishda, ulardan foydalanishning samaradorligini oshirish yo`llari, ularga ta`sir etuvchi omillar va ularni aniqlash, hamda turistik resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini baholash, iqtisodiy samaradorligini oshirishning nazariy va amaliy jihatdan o`rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi va tavsiyalar ishlab chiqildi: O`zbekistonda turizm resurslari salohiyatini yuqoriligi, ya`ni bu yerda madaniy – tarixiy yodgorliklarning mavjudligi, boy tarixiy merosi, diniy, ekologik, ilmiy, hamda o`ziga xos an`analari va boshqa xislatlari turizmni rivojlanishini zamon talablari asosida yo`lga qo`yishni taqozo etadi. Ayniqsa turistik resurslar salohiyatidan samarali foydalanish, iqtisodiy jarayonning faol kechishiga sababchi bo`lib, uning imkoniyatlari respublikamiz olimlari tomonidan yetarli darajada o`rganilmagan. SHunga ko`ra, respublikamizda ushbu mavzuda ilmiy – tadqiqot ishlarini olib borish, uning ko`plab nazariy va amaliy masalalari bo`yicha tegishli taklif va tavsiyalar ishlab chiqilishi lozimdir. Ayni vaqtda milliy iqtisodiyotimizda turizmning o`rniga nazar tashlaganda, shu narsa ko`rinadiki, mavjud resurslardan har doim ham samarali foydalanishga erishilmayapti. Mamlakatimizda turizm rivojlanishi jamiyatning yangilanish davriga to`g`ri kelib, u asta-sekinlik bilan sodir bo`layotgan o`zgarishlar jarayonini hisobga olgan holda uning sifatini yanada yaxshilashga to`g`ri kelmoqda. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma`lumki, iqtisodiyotning rivojlanishi turizm sohasi bilan ham bog`liq. SHuning uchun ham, bozor iqtisodiyoti asosida xo`jalik yuritishga o`tayotgan mamlakatlarda halqaro turizmga katta e`tibor qaratish muhim ahamiyatga ega. Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki, turizmda transport xizmatlarini ko’rsatish hozirgi kunda uchinchi o’rinda bo’lsa ,yana uni xizmat ko’rsatishini takomillashtirib yuqori o’rinda bo’lishini xoxlardim. Men bir narsa istardim xorijiy turistlar chet eldan kelar ekan birinchi nobatda transport xizmatiga ehtiyoj 62

sezadi.Shu ehtiyojlarni qondirish uchun bizda barcha sharoitlar bor.Agar har bir inson chin dildan harakat qilsa bunga erishadi.Men bu yani Regionda transport xizmatlarini tashkil etish imkoniyatlari mavzusini qo’limdan kelgancha yoritib berdim degan niyatdaman. Takliflar: transport xizmatlarini yanada rivojlantirish kerak , malakali xodimlarni olib kelish kerak ,yo’llarni tamirlash lozim, eski rusumdagi avtomobillarni yangisiga almashtirish kerak. ANNOTATION OF THE BACHELOR'S GRADUATION QUALIFICATION THESIS OF THE STUDENT OF 3-1TUR-13 GROUP student Zaripov Otabek Title of the thesis: opportunities, the organization of transport services in this region. " Today, as in all countries, even the service sector in particular, great attention is paid to the service. This is the main reason for today is oil and gas in the world tourism industry, the third largest in the automotive industry. Tourism is the share of GDP has been increasing every year. Thus the development of tourism, which is the other major sectors of the economy, transport, infrastructure, food industry, communications, commercial areas such as the development of the country. The urgency of the subject: a very high level of transport services should be improved, foreign tourists and local tourists are not the way zarur.O'zbekistonda transport service for the cost of the price of taxi services are provided by the solution of problems . All types of transport systems in a single purpose - transportation services to meet the full needs of travelers. 63

Transport services for tourists, tourists and their luggage from place to place as fast as you can is described as a set of services designed to support and favorable conditions. Transport services are based on the legal base for the legislation. These documents are: 1) by the various international transport organizations; 2) the framework of national legislation; 3) cargo and passenger carriers in the form of internal rules. International tourism transport services to various aspects of the implementation of special attention. Traveling to expand the scope of international cooperation in the field of customs, border control and sanitary norms and rules on the implementation of continuous improvement requires. Land navigation, tourism means more optimal use of road and rail transport. Tourism is widely used in road transport. Because he is to take it to the tourists 'door to door' to the list. For this purpose on a regular passenger flight for the occasional buses and tourist enterprise, private transport and tourist transport. Middle-distance railway transport tourists to go to reach a quick and favorable conditions at affordable cost. In exceptional cases, rail transport can also be used in tourist destinations. Water transport in water (underwater excursion boats and water surface (your rights), travel ships, naval ships, ferries, travel, yachts, boats) transport case. Tourism transport water supply issues related to the sea and river tourism purposes regular and occasional transport of passengers, depending on the case. After independence, the development of tourism in Uzbekistan was established to contribute to the national airline Uzbekistan Airways. Currently, the national airline operates 12 airports, five of them - Tashkent, Samarkand, Bukhara, Urgench, Termez and airports are international. The importance of the role of the national economy of the tourism industry and the development of competitive advantages in the field of international tourism, international relations, the importance of this sector and the extent of economic growth and opportunity creation. Uzbekistan to attract the attention of tourists in the country. He is the beautiful cities and beautiful places for tourists, offers a variety of landscapes, ancient monuments and a rich history. For this reason, Uzbekistan strong interest from all over the world. Travel tourist organizations, tourist traffic during the placing of types of transport: - Air transport; - Water transport; - Rail transport; 64

- Road transport is one of the basic types of tourist traffic. There is no doubt that road transportation of high mobility, high efficiency, affordable price, there is no need to go to the landing, as well as easy to change the schedule belongs. - tourist services used car service embodies three key areas: - personal use of road transport visitors at the tourist displays a special trip and called avtosafarlar. The organization requires careful preparation and planning. Avtoturizm all over the world have developed. This is a relatively cheap break and direction, with the possibility of free choice of hotel programs, and so on. - Tourists often frequent individual travelers themselves to give direction, to apply for tourist organizations. They are to visit the city, to see what he wants to say, ekskursovod, hotel room booking in order to ask for the opportunity. Avtoturizmga the appearance of tourism. Because the customer driving directions boradi.Ko'p cases, tourists want to clear on the way. They are becoming more attractive, motels, motel or kempingdan Kempis, to go to different cities and prefer to see the sights, etc. At present, tourism is one of the main sectors of the economy (after the oil industry and the automotive industry). In some countries (more than 50% of the budget), part of the revenue from tourism, an important role in raising the level of the economy of the state. In particular, great importance to the development of tourism and tourist transport services is one of the most important parts of the tourism industry. In the 1990s, domestic and international tourism service road, river, sea, rail and aviation transport, which includes a single transport system. All the share structure of tourism services, transport services was part of more than 40%. Transport resorts are considered to be independent view of tourism. - one of the main tools of tourist traffic means of transport plays an important role. Because the transport system is well established, the rest of the tourists and travelers will be easy to do so. Currently, the modern transport is widely used in Turkish tourism. Tourist convenience and comfort Avtodom and micro enterprises in Uzbekistan are widely used avtodorlardan. A second charter flights to go to the state government. Only the regional tourism enterprises, tourism means well, creating opportunities for tourists to visit this city. - "Company" program of tourism development by the development of tourism infrastructure, tourism routs, organization, development of transport infrastructure, improvement of tourism routes and services in the region, the development of new tourism products and services to cover important plays. 65

The program Paris-Urgench, Bukhara and Samarkand, the Milan-Samarqandva also planned to launch flights to Frankfurt-Urgench. "Uzbekistan Airways" by the national airline of the tourist season, Ferghana, Samarkand, Termez, Karshi, planned to launch flights to cities such as Bukhara. The company in 2014 in Samarkand, as well as through South-East Asia, the European Union, the countries of the Asia-Pacific region and Russia launch international flights. - Turstik increased demand during the season ketadi.Buxoro airport in Moscow, Saint-Petersburg and Krasnodar international air flights. Urgench flights to Milan and Paris. At the same time, the country in the long-distance air flights can be arranged only through the flight. - Rail transport - the cities of Bukhara, Samarkand and Tashkent daytime and evening trains. But the railway is located in stanstiyasi Kagan, 10 km away from the center of Bukhara. - Car transport - buses, minibuses and taxis Samarkand, Khiva and Tashkent offer their services primarily on an informal basis. Buses do not attend on the basis of a clear picture, the future of domestic tourism rivojrantirish for roads and transport infrastructure. International tourism has become the most important and growing sector of the world economy. According to the JTT (World Tourism Organization) in 2015 [1], the world tourism growth rate of 5%. International visitors will reach 1.1 billion people, of which the total income increased by $ 1.4 trillion. 66

ADABIYOTLAR RO’YXATI I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari. 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T.: O’zbekiston. 2003 y. 2. O’zbekiston Respublikasining “Turizm to’g’risida”gi qonuni. -T;.1999 y. 3. O’zbekiston Respublikasining yangi qonunlari. -T.: Adolat, 2000 y. II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ”Buyuk Ipak yo’li”ini qayta tiklashda O’zbekiston Respublikasining ishtirokini avj oldirish va respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora –tadbirlar to’g’risidagi” PF-1162 sonli farmoni. //Xalq so’zi, 1995.3- iyun. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekturizm” MKsining tashkil topishi” to’g’risidagi PF-447 sonli farmoni. 27 iyulya 1992 yil. //Xalq so’zi.1992. 27 iyul. III. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari. 67

6. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining "O’zbekiston Respublikasi soliq kodeksi" va unda turizm sohasiga oid imtiyozlar to’g’risidagi qarori. Xalq so’zi // 1997-yil 24-aprel 7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Turistik tashkilotlarning faoliyatini takomillashtirish” to’g’risidagi 346 sonli qarori. - Xalq so’zi 9- avgust 1998 y 8.O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Turizm faoliyatini listenziyalash to’ғrisidagi nizomni tasdiqlash haqida»gi Qarori. // «Xalq so’zi» gazetasi, 2003 y 12 noyabr 9. «2006-2010 yillarda O’zbekiston Respublikasida xizmatlar sohasi va servisni jadal rivojlantirish xaqida» O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. 2006 y. 10. “O‘zbеkistоn Rеspublikаsidа 2010 yilgа qаdаr хizmаt ko‘rsаtish vа sеrvis sоhаsini rivоjlаntirishni jаdаllаshtirish bo‘yichа qo‘shimchа chоrа-tаdbirlаr hаqidа”gi O‘zbеkistоn Rеspublikаsi birinchi Prеzidеntining 2007 yil 21 mаydаgi PQ-640-sоnli qаrоri. 11. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 2- dekabrda imzolangan “O’zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora – tadbirlari to’g’risidagi Farmoni. 12. Respublika Vazirlar Mahkamasida tasdiqlangan “Buxoro viloyatida 2011- 2015 yillarga mo’ljallangan turizm sohasini rivojlantirish va turistik mahsulotlarning eksport potensialini oshirish bo’yicha manzilli choralar dasturlar. 13. R.S. Amriddinova « Mehmonxona servis xizmati » Samarqand.:SamISI, - 2008 14. Tu х li е v I.S., H а yitb ое v R., Ib о dull ае v N. Е , А mriddin о v а R.S. Turizm а s о sl а ri: O‘quv qo‘ll а nm а – S а m а rq а nd: S а mISI, 2010 – 247 b. 15. O’zbekistonda Turizm 2016 statistika kitobi. Davlat statistika qo’mitasi.2016 68

16. “O’zbekistonda turizmni rivojlantirish” maqolalar jamlanmasi, “TURIZM YO’NALISHIDA KADRLAR TAYYORLASHNI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI” mavzusi. Latipov.Sh.K, Yuldashev.K.Sh. 2010 yil, 260 b. 17. Qurbanov J.M. Servis paradigmasi. // Servis. – Samarqand: SamISI, №3, 2009. -12 b. 18. Mamatqulov X. M. Turizm infratuzilmasi. Ma’ruzalar kursi. SamISI, 2009. 19. Tuxliyev I.S., Qudratov G‘.H. Turizm iqtisodiyoti. Samarqand, Sam-ISI, 2007 20. Hayitboyev R., Amriddinova R.A., “Turizmning maxsus turlari” - Samarqand, 2008. 21. Pardayev M.Q. Ataboyev R. Turistik resurslarni tahlil qilish va baholash. Sam GSI. Samarqand, 2006. 22. Turizm xizmatlar bozorini rivojlantirish istiqbollari». Respublika ilmiyamaliy anjuman materiallari. SamISI, 2014. 23. Safarov N.Ch. Xalqaro transport xizmatlari bozorida raqobatbardoshlikni oshirishning ustivor yo’nalishlari. Iqtisod fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. T., 2012 – 77b. 24. Karimov.E Avtomobillarda yo’lovchilar tashish. T.Sharq, 2002 25. . Азар В.И.,Туманов С.Ю. Экономика туристического рынка.-М., 1998 г. 26. .Алиева М.Т. Мехмонхона менежменти. Дарслик.-Т.:ТДИУ.2007. -275 б. 27. .Атышов К., Турдумамбетов Б. Экотуризм.: учебное пособие, Б., 2004 г. 28. .Атышов К. Кыргызстандын туризм географиясы., Б.,1996 г. 29. . A. Nig`matov, N. Shomurodova - Ekoturizm asoslari - T.: < Toshkent- Iqbol>2007 30. .Биржаков М.Б. Введение в туризм. - С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда». 2004. -444 с. 31. .Бутуров И.Н. Маркетинг и менеджмент иностранного туризма. - М.: Финансы и статистика. 2003. -107 с. 32. . Гостиничный и туристический бизнес. Под ред. А.Д.Чудновского – М.: Тандем, 1998 г. 69

33. .Кабушкин Н. И. Менеджмент туризма. -М.: Новое знание. 2005. - 644 с. 34. .Пардаев А., Норчаев А.Н. Халкаро туризм. Дарслик. -Т.: ТДИУ 2010. - 320 бет. 35. .’’Ipak va ziravorlar’’ maqolalar to’plami-2017 36 Биржаков М.Б. Ввeдeниe в nуризм: Учeбник. - M.: «Издатeльский дом Гeрда», 2006. – 512 с. 37Гуляeв В.Г. Правовоe рeгулированиe туристской дeятeльности. - М.: Финансы и статистика, 2005. -304 с. 38Улицкий М.П. Оцeнка стоимости транспортных срeдств: Учeбник. – М.: Финансы и статистика, 2005. – 304 с. 39 Гвоздeнко А.А. Страхованиe в туризмe. Учeбноe пособиe. -М.: Акадeмия, 2005ю -245 сю 40Дурович А.П. Маркeтинг в туризмe Учeбноe пособиe 5-e изд., стeрeотип. (ГРИФ) – М., .: КНОРУС. 2005. - 127 c. 41. Ильина E.Н. Туропeрeйтинг: стратeгия и финансы: Учeбник. – М.: Финансы и статистика, 2005. 42. Diyarov Sh. Xalqaro turizmda marketing strategiyasi va reklamalar rolini oshirish. Magistrlik dissertasiyasi. TDIU. 2005. - 76 b 43. Мирза e в . Р . Туристич e ски e ж e мчужины Узб e кистана . Илмий манография. - Т.: Ипак «Шарқ». 2005. 44www.world-tourism.org, www.unwto.org –Butunjahon turistik tashkiloti 45www.travel-library.com – Sayyohlik bo‘yicha elektron kutubxona 46 www.Uzbektourism.uz – O’zbekiston Turizmni Rivojlantirish Davlat qo’mitasi. 47 www.lex.uz – O’zbekiston milliy qonunchilik bazasi. 48 www.press-service.uz – O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Matbuot Xizmati 49 www.dreambukhara.org - Buxoro viloyatidagi mehmonxonalar haqida ma’lumot . 50www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistikasi qo‘mitasi 51 www.uza.uz – Milliy axborot agentligi. 52 www.lyabi-house.com – “Lyabi House” mehmonxonasining WEB-sayti. 53 www.booking.com 70

54 www.tourism.uz/ 55 www.tour.uz/ 56 www.1001hotels.uz 57 www.buxoro.uz 58 www.tag-group.com 59 www.e-tours.ru 60 www.away travel.ru 61 www.orexsa.com 62 www.infoman.uz 63 www.daryo.uz 64 www.Uzreports.uz 65 www.kun.uz 66 www.betakrorbuxoro.uz 67 www.tripadvisor.com 68 www.suhrob.uz 69 www.uza.uz 70 www.narod.ru - O’zbekistonning tarixiy obidalari veb sayti. 71 www.uzbekistonovozi.uz – O’zbekiston ovozi ijtimoiy siyosiy gazetasi. 71

O'xshashlar

Milliy turizm mahsuloti reklamasini tashkil etish yo’nalishlari

O'zbekiston qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil etish masalalari tahlil

Region iqtisodiyotini rivojlantirishda turistik resurslardan samarali foydalanish

Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish

O`zbekistonda yoshlar turizmini rivojlantirish imkoniyatlari