Milliy turizm mahsuloti reklamasini tashkil etish yo’nalishlari - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Milliy turizm mahsuloti reklamasini tashkil etish yo’nalishlari

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

287.1494140625 KB

Ko'chirib olish

REJA: KIRISH ............................................................................................... . ....... . ....... . ... 3 1-BOB. MILLIY TURIZM MAHSULOTI VA REKLAMA KOMMUNIKASIYASINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Turistik mahsulot turizmda asosiy kategoriya sifatida. …....... ............. 1.2. Milliy turistik mahsulotlar tarkibi, ularning takomillashtirishning o byektiv zaruriyati ………….…...… ..................................................... 1.3. Reklama mohiyati va reklama kommunikatsiyasining ahamiyati ……. 2-BOB. TURIZM BOZORIDA REKLAMA FAOLIYATINI TASHKIL QILISH ……………………………………………………...…………………… 2.1. Turizm bozori va turistik mahsulotning asosiy xususiyatlari ….……... 2.2. Turizm bozorida markеting stratеgiyasini ishlab chiqish ……………. 2.3. Turizm mahsuloti reklamasi vositalari ……………………………... 3-BOB. O’ZBEKISTON TURIZM BOZORIDA REKLAMA FAOLIYATI TAHLILI VA ISTIQBOLLARI YO’NALISHLARI ................ . ............................ 38 3.1. O’zbekiston turizm bozorida reklama faoliyatining SWOT-tahlili …... 38 3.2. Milliy turizm mahsuloti reklamasini tashkil qilish masalalari XULOSA…………………………………………………………….… 40 ADABIYOTLAR ............................................................................. 55 ANNOTASIYA………………………………………………………… KIRISH Hozirgi vaqtda butun dunyoda, shuningdek O‘zbekistonda ham iqtisodiyotning noishlabchiqarish, xususan turizm sohasiga e’tibor tobora kuchayib bormoqda. Insonlar bo‘sh vaqtlarini samarali o‘tkazib, dam olishga, sog‘ligini tiklashga, dunyoni, xalqlarning urf - odatlari, qadriyatlarini bilishga intilmoqdalar. Bunday xizmatlarni turizm sohasi ko‘rsatadi. Insoniyat har doim 2

o‘zining harakat doirasini o‘zgartirib, yangi yerlarni kashf qilishga intilgan. XX asrga k e lib bunday intilishlar kuchaydi va turizm industriyasining rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Ayrim mamlakatlarda turizm sohasi juda ham barqaror rivojlanib bormoqda va ularning har yillik o‘sish sur’ati 8%-10% gacha boradi. Bu esa turizm sohasining qanchalik darajada mamlakatlar iqtisodiyoti tizimida hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Shunisi qiziqki, turizm rivojlanishi natijasida transport, bozor infratuzilmasi, savdo-sotiq, oziq-ovqat tarmoqlari, qurilish, hunarmandchilik, reklama va boshqa xizmat ko‘rsatish tarmoqlari ham rivojlanib boradi. O‘zbekiston yangi XXI asrga shaxdam qadamlar bilan kirib k e ldi. XXI asr turizm va sayyohlik asri bo‘ladi d e b bashorat qilinmoqda. XXI asrda turizm o‘zining salmoqli hissasi bilan r e spublika budj e tida valyuta tushumini ta’minlaydi. Bunga respublikamizda har tomonlama imkoniyatlar va asoslar yetarli. Faqat zamonaviy turizmni rivojlantirish strategiyasini hayotga tatbiq etib, turizm sohasini yuqori pog‘onalarga ko‘tarish imkoniyatini yaratishimiz kerak. O‘zbekistonda turizm yangi soha hisoblanmaydi, bu soha qadimdan mavjud bo‘lgan, faqat bizning oldimizda turgan vazifa turizmni yangicha strategiya asosida rivojlantirish va istiqbolini belgilashdir. Turizm turistlarga xizmat ko‘rsatishga aloqador bo‘lgan tarmoqlar ni qamrab oluvchi o‘ziga xos dam olish sanoati hisoblanadi. Turizm sohasidagi hamkorlik xo‘jalik jamoat ishlab chiqarishga aholining band bo‘lmagan yoki qisman band bo‘lgan qatlamlarini jalb qilib, mehnat resurslaridan to‘liq va oqilona foydalanish muammosini hal qilishga yordam beradi. Bu ayniqsa sanoati yaxshi rivojlanmagan mintaqalar uchun muhimdir. Turizm sohasidagi hamkorlik iqtisodiy imkoniyatlari nisbatan yuqori emasligi bilan farqlanuvchi ayrim mintaqalarni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Turizm, bu mintaqalarda ishga oid faollikka yordam beradi, jamoat ishlab chiqarishida band bo‘lmagan mehnatga layoqatli aholini jalb qiladi, mehnatni tatbiq qilish sohasini kengaytiradi. Turizm sohasida hamkorlik qilish iqtisodiyotning rivojlanishini 3

faollashtiradi, mintaqaviy resurslardan samarali foydalanishga hamda xizmat ko‘rsatish sohasi xodimlarining malakasini oshirishga yordam beradi. Turistik tarmoq qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishni rivojlantirishni jadallashtirish va uni yaxshilashga yordam beradi. Kelajakda aholiga xizmat ko‘rsatish sohasining kengayishi bilan xizmat ko‘rsatish sohasida band bo‘lganlar soni ortib boradi. Turizm sohasida hamkorlik qilish orqali tarmoqning jadal rivojlanishi, uning iqtisodiy ahamiyatining o‘sishi turistik xizmat sohasining katta foyda keltira olishi, bu sohaga sarmoyalarni ko‘plab sarflanishiga olib keldi. Mablag‘ni ko‘p talab qilishiga qaramay, turistik sohaga sarflangan sarmoya juda foydalidir, chunki u o‘zini nisbatan tez qoplaydi. Xorijiy turistlardan olinadigan pul tushumlari daromadga aylanadi va milliy iqtisodiyotning turli tarmoqlarida muomalada bo‘ladi. Bir qator omillar mazkur bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi ni belgilab beradi. Turizm b ozor i ayni hayotimiz ga tobora kengroq kirib borayotgan sharoitda ayniqsa reklama sohasidagi xizmatlarga talab kundan kunga oshib bormoqda. Reklama sohasi juda murakkab va nozik soha hisoblanadi. Ayniqsa turizm sohasidagi reklama. Chunki aynan shu reklama xorijdan keladigan mana man deydigan nozkli didli sayyohlarni o’ziga jalb eta olishi lozim.Bu soha bo’yicha ish olib bormoqchi bo’lgan har bir inson shu sohani o’ta ishtiyoqli va ijodkorlik qobiliyati mavjud, yangilikka intiluvchan hamda o’z ishiga chin yurakdan yondashadigan bo’lishi lozim. Negaki bu mutaxassislar mavjud holatlardan maqbul darajada foydalana olishi, tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxona va tashkilotlarning reklama faoliyatini o’ziga xos xususiyatlarini yaxshi bilishi, iqtisodiy jihatdan turli xulosalar chiqara olishi, ijodiy yondasha olishni bilishi lozim. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti sharoitiga moslashgan kichik biznes, tadbirkorlik, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish , turizm sohalari rivojlanib bormoqda. Bu o’z navbatida reklama xizmatlariga bo’lgan talabni yuqori sur’atlarda ortib borishiga sabab bo’lmoqda. Oxirgi yillarda Respublikamizda 4

reklama xizmatlarini taklif etuvchi turli reklama agentliklari, reklama sohasida xizmat ko’rsatadigan turli firma va tashkilotlar soni ko’paymoqda. Ishning asosiy maqsadi milliy turmahsulot, reklama faoliyati hamda uning turizmdagi oz’iga xos tomonlarini o’rganish asosida O’zbekiston turizm bozorida reklama faoliyatini samarali olib borishning istiqbolli yo’nalishlarini aniqlashtirishdir. Buning uchun bitiruv malakaviy ishda quyidagi asosiy vazifalar belgilab olingan: - zamonaviy iqtisodiyotda reklama faoliyatining ahamiyatini, uning turlari va vositalarini aniqlash; - turizm bozoridagi reklama faoliyatining o’ziga xos tomonlarinin o’rganish; - O’zbekiston turizm bozoridagi reklama faoliyatining SWOT-tahlilini o’tkazish; - turizm bozorida reklama faoliyatini yanada yaxshilashga qaratilgan takliflar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining obyekti bo’lib turizm sohasidagi reklama faoliyati xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishda qo’llangan uslublar qatorida SWOT-tahlil, qiyosiy tahlil, statistik guruhlashtirish kabilarni ko’rsatib o’tish mumkin. Ishni tayyorlash jarayonida sohaga oid statistik ma’lumotlardan foydalanilgan. 5

1- BOB. MILLIY TURIZM MAHSULOTI VA REKLAMA KOMMUNIKASIYASINING NAZARIY ASOSLARI 1.1 Turistik mahsulot turizmda asosiy kategoriya sifatida. Turizm termini fransuzchadan olingan bo`lib, “taech”-“aylanma harakat”, “sayr- sahoyat” degan ma`noni anglatadi. 1963-yilda BMTning xalqaro turizmga oid Rim konferensiyasi xulosasiga binoan “sayyoh” yoki “turist” deb bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga safarga borib, kamida 24 soat ichida o’sha yerda turib sayyohlik xizmatlaridan foydalangan kishiga aytiladi. Turizm keng ma`nodagi tushuncha, turizm va sayyohlik ya`ni butun bir soha turist-sayyoh demakdir. Bugungi kunda turizm jahondagi uchta yetakchi sohalar qatoriga kiritilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining «Turizm to‘g‘risida»gi Qonunida ayrim moddalarda turistik xizmatlar bilan bog‘liq tushunchalarning ta’rifi berilgan. Jumladan, Qonunning 3-moddasida turistik xizmatlar tushunchasi haqida: «turistik xizmatlar turistik faoliyat sub’ektlarining joylashtirish, ovqatlantirish, transport, axborot-reklama xizmatlari ko‘rsatish borasidagi, shuningdek, turistlarning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan boshqa xizmatlar», – deb ta’riflanadi. Qonunning 11-moddasi: «Turistik sayohat va turistik xizmatlar majmui», – deb nomlanib, unda quyidagi fikrlar bayon qilinadi – «turistik sayohat yakka tartibda yoki turistlar guruhi tarkibida amalga oshiriladi. Turistik mahsulot – turistik xizmatlar majmuini, ya’ni transport xizmati ko‘rsatishni, yashash, ovqatlantirish, ekskursiya xizmati ko‘rsatish, madaniy, sport dasturlarini tashkil etish va boshqa xizmatlarni o‘z ichiga oladi», – deb belgilangan. Qonunning 10-moddasi: «Turistik xizmatlarni sertifikatlashtirish», – deb nomlanib, unda quyidagi jumlalarni o‘qiymiz: «Turistik xizmatlar majburiy sertifikatlashtirilishi lozim. Turistik xizmatlarni sertifikatlashtirish va sertifikat berish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Qonunning 13-moddasida: «Turistik yo‘llanma (vaucher)», – deb nomlanib, 6

unda: «Turistik yo‘llanma (vaucher) – turistning yoki turistlar guruhining tur tarkibiga kiruvchi turistik xizmatlarga bo‘lgan huquqini belgilovchi va bunday xizmatlar ko‘rsatilganligini tasdiqlovchi hujjat», deb qaraladi. Bizning nazarimizda , turistik xizmatlar sayohat davomida turistning barcha ehtiyojlarini qondirishga , ta’minlashga qaratilgan va xizmat ko‘rsatish sohasida gi aniq maqsadga yo‘naltirilgan harakatlar to‘plami bo‘lib, ular turizm maqsadlar iga, turiga va turistik xizmatning qanday yo‘naltirilganligiga to‘la javob berishi ke rak. Turistik xizmatlar – turist va ekskursant ehtiyojlarini qondirish va ta’minlas hga qaratilgan, xizmat sohasidagi bir maqsadga yo‘naltirilgan harakatlar to‘plam i bo‘lib, ular turizm maqsadlariga, harakteriga va turistik xizmatning qanday yo‘n altirilganligiga javob berishi hamda umuminsoniy tamoyillarga qarshi bo‘lmasligi kerak. Davlat standarti ta’rifiga ko‘ra, turistik xizmatlar – turistlarning ehtiyojlari ni qondirish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi turizm tashkilotlari faoliyatining mahs ulidir. Umuman xizmatlar – bu ko‘zga ko‘rinmas tovarning o‘ziga xos turidir. Xizm at bevosita iste’mol jarayonida yuzaga keladi va alohida holda bo‘lmaydi , bu xizm atning moddiy tovarga nisbatan asosiy farqidir. Bundan tashqari, tovar iste’molc higa olib kelib beriladi, turistik xizmat esa iste’molchi bevosita xizmatning amalga oshiriladigan joyiga olib boriladi. Shuning uchun ham turistik xizmatlarni ishlab c hiqarish va sotish moddiy tovarlarni sotishga aloqador bo‘lgan qonunlar asosida emas, balki boshqa qonunlar majmui bilan boshqariladi. Turistik xizmatlar ikki turga bo‘linadi: Asosiy va qo‘shimcha turistik xizmatlarning bir-biridan farqli tomonlari quyidagilardan iborat: 1. Asosiy xizmatlar (tashish, joylashtirish, ovqatlantirish) turpaketga kiritiladigan xizmatlardir. Qo‘shimcha turistik xizmatlar esa turpaketga kiritilmaydi; 2. Asosiy turistik xizmatlar oldindan sotib olingan (sayohatni 7

boshlashdan oldin) ya’ni to‘lov oldindan amalga oshirilgan bo‘ladi. Qo‘shimcha turistik xizmatlarda to‘lov – xizmatdan foydalanish jarayonida turist tomonidan qo‘shimcha to‘lov sifatida amalga oshiriladi. Ammo individual turist hech qanday dastur (turpaket)siz sayohat qilganda, uning asosiy va qo‘shimcha turistik xizmatlar to‘lovi bir xil ko‘rinishda amalga oshiriladi. Yuqoridagi farqlardan kelib chiqqan holda, qo‘shimcha turistik xizmatlar deganda turpaketda nazarda tutilmagan, turist o‘zining qo‘shimcha to‘lovi asosida foydalanadigan xizmatlar tushuniladi. Butunjahon turizm tashkiloti qo‘shimcha turistik xizmatlarning 400 xil turini keltirib o‘tgan. Qo‘shimcha turistik xizmatlarning ahamiyati shundaki, unda turist yuzaga kelgan ehtiyojlarini to‘laqonli qondiradi, ma’lum bir vazifalarni bajarishda o‘zini urintirmaydi (masalan: mehmonxonada yashayotganida kiyimini tozalash yoki dazmollash uchun mehmonxona xodimlariga murojaat qiladi). Turist qo‘shimcha turistik xizmatlar tufayli to‘la dam olishga erishadi. Natijada o‘z sayohatidan ko‘ngli to‘ladi. Qo‘shimcha turistik xizmatlardan turist ikki xil vaziyatda foydalanadi: - turpaketning tanaffus qismida yoki turist bo‘sh qolgan vaqtda foydalanadigan xizmatlar (masalan: kechqurin Registon maydonida namoyish etiladigan ovozli va nurli panoramaning tomoshasi); - asosiy xizmatlar ko‘rsatilishi davomida yoki turist ehtiyojidan kelib chiqqan holda foydalanadigan xizmatlar (masalan: qo‘shimcha gid xizmati). Turistga birinchi vaziyatdagi qo‘shimcha turistik xizmatlarni ko‘rsatish uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak: - turistlar qiziqishlarini inobatga olib, iloji boricha turistlarga faqat yaxshi kayfiyat bag‘ishlaydigan qo‘shimcha xizmatlar taqdim etish o‘rinli hisoblanadi. Shu o‘rinda bu xizmatlar turistga ijobiy taassurot qoldira olishi kerak. Masalan: o‘zbek milliy to‘ylariga va oilalarga olib borish, turistni milliy konsert, festivallarga taklif etish. Buning uchun Respublikada turistlarga xizmat qiladigan milliy ansambl guruhlarini tashkil etish maqsadga muvofiq bo‘ladi; 8

- turist uchun yangilik bo‘lgan va bunday vaziyatga oldin duch kelmagan qo‘shimcha turistik xizmatlarni ko‘rsatish. Masalan: Samarqandda bir –biriga masofa jihatidan yaqin joylashgan yodgorliklar (Amir Temur maqbarasi, Registon maydoni, Bibixonim masjidi, Shohizinda ansambli va boshqalar) ga sayohat qilishda turistlarni tuya, ot-aravalarda olib borish chuqur taassurot qoldiruvchi xizmatlardir. Buning uchun shu yodgorliklar joylashgan hududda piyoda turistik yo‘laklar tashkil etib, turistik-tomosha hududiga aylantirish kerak ; - turistlarni milliy urf – odatlar va an’analar bilan tanishtirish orqali milliy hunarmandchilik va kasanachilik jarayonlarida bevosita qatnashishini tashkil etish. Yoki o‘zbek milliy taomlarining pishirilish jarayonini tomosha qilish kabi xizmatlar ko‘rsatish. Buning uchun mamlakatimizda hunarmandchilik , kasanachilik va milliy oshxonalarni turizm sohasiga jalb qilib , bu sohalarni rivojlantirish . Turistik mahsulot turizm maqsadlari va jarayonida turistning ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli bo‘lgan, barcha turistik xizmatlar, ishlar, tovarlar va ta’minot vositalari hamda turpaketga kiritilgan boshqa turistik xizmatlar majmuidan iborat. Turistik mahsulot (turpaket) xizmatlar harakatining 24 soatdan ortiq vaqtiga ega va yoki tunab qolish (joylashtirish) va joydan -joyga ko‘chib o‘tish (yuk tashish) ni o‘z ichiga oladi. Turistik mahsulot barcha ko‘rsatilgan xizmatlar va barcha harajatlarni o‘z ichiga olgan umumiy narx bo‘yicha taklif etiladi, uning iste’mol xususiyatlari esa shartnoma shartlari asosida amalga oshiriladi. Turist turistik mahsulotlar (turistik xizmatlar, ishlar va tovarlar) iste’molchisidir. Turistik mahsulotlar-turistik asosiy xizmatlardan (bronlashtirish, transfert, joylashtirish, ovqatlantirish, ekskursiyalar), qo‘shimcha xizmatlar turistik-ishlardan (foto xizmati, sug‘urta, axborot, moliya, bank xizmati) va turistik tovarlardan (esdalik sovg‘alar, xilma-xil tur tovarlari, iste’mol tovarlari- parfyumeriya, tamaki, spirtli ichimliklar, maishiy texnika, kiyim-kechak) iboratdir. O‘zbekiston Respublikasining «Turizm to‘g‘risida»gi Qonunining 3- 9

moddasiga asosan: « Tur – muayyan yo‘nalish bo‘yicha turistik xizmatlar majmui (joy bandlash, joylashtirish, ovqatlantirish, transport, rekreatsiya, ekskursiya xizmatlari va boshqa xizmatlar) bilan ta’minlangan aniq muddatlardagi turistik sayohat», deb belgilangan. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, turmahsulot bo‘yicha turistik harajatlar tarkibi quyidagi holatda bo‘ladi: 1-rasm. Turmahsulotning turistik harajatlar bo‘yicha tarkibi Turistik harajatlar tarkibida ko‘rsatilganidek, turist sayohat uchun qiladigan umumiy harajatlarining o‘rtacha 50 foizi –tur (turpaket)ni sotib olishga ishlatadi, 30 foizi – qo‘shimcha turistik xizmatlardan foydalanishga sarflanadi, 20 foizi esa – tovar (sotib olish: suvenir va sovg‘alar) harajatlarini tashkil etadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, asosiy xizmatlar turist harajatlarining asosini tashkil etsa-da, qo‘shimcha xizmatlar uchun turist qolgan bor pulining aksariyat qismini sarflar ekan. Turistlarga nomoddiy xizmatlardan tashqari moddiy xizmatlar yoki maxsus mahsulotlar taqdim etilishi mumkin, masalan, shahar rejasi, metro haritasi, suvenirlar, turistik jihozlar va boshqalar. 10TURISTIK MAHSULOT (100%) Turpaket yoki asosiy xizmatlar (50%) (50%) Qo‘shimcha xizmatlar (30%) Tovarlar (20%)01

2-rasm . Turistik mahsulotning tarkibiy tuzilishi Turto‘plam (turpaket) – iste’molchilarga guruhli yoki individual variantlar bo‘yicha taqdim etiladigan xizmatlar to‘plamiga kiradi. Turpaketni tashkillashtirishga ta’sir etuvchi omillar:  berilgan sayohatga talabning mavjudligi;  xizmatlar, infratuzilma, moddiy bazaning mavjudligi; 11TURISTIK MAHSULOTLARNING TARKIBI Turistik tovarlar assortimenti Turizmning asosiy xizmatlari Turizmning qo‘shimcha xizmatlari Suvenirlar, estaliklar Turoperator xizmatlari Moliyaviy cheklar Bank kredit kartalari Avtomobillarni ijaraga berish Immigrantlarning vizalari va hujjatlari Qo‘riqlash Sug‘urtalash Axborotlar bilan ta’minlashTuragentlar xizmatlari Tashish – transfert Joylashtirish Ovqatlantirish Turistik ekskursiya xizmatlari Davolash va dam olish xizmatlariTurizmga doir narsalar ва анжомлар Milliy hunarmandchilik маҳсулотлари Oziq-ovqat mahsulotlari Maishiy va industriya mollari Tamaki mahsulotlariParfyumeriya mollari Gid-tarjimon xizmati 01 0809 07 11 07 19 07 19 05 17 01 1D 081A 25 2B 16 09 1B 041F 27 22 05 09 07 18 01 1D 01 36 0C 01 1D 38 1D 01 2E 39 081B 24 07 3E 0C 1F 0815 1B 01 1F 4715 1F

 aviakompaniyalar va boshqa transport kompaniyalari bilan munosabati;  jo‘natuvchi va qabul qiluvchi mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar;  hamkor turistik tashkilotlar bilan munosabat;  belgilangan mamlakatda turizmning rivojlanish darajasi;  belgilangan mamlakatning siyosiy barqarorligi. Shuni ta’kidlash lozimki, siyosiy barqarorlik omili turoperator tomonidan o‘zining strategiyasini ishlab chiqishda muhim hisoblanadi. Turizmda Suriya, Levandagi voqealar, Misrdagi terroristik portlashlar bilan bog‘liq hodisalar talabning keskin pasayish hollariga olib keladi. Ushbu yo‘nalishlarga ixtisoslashgan turoperatorlar katta yo‘qotishlarni boshdan kechirdilar. Ammo shuni ham ta’kidlash lozimki, ushbu hududlarda vaziyat barqaror bo‘lishi bilan turistlar oqimi yana kuchaya boshlaydi. Berlindagi xalqaro turizm birjasida qayd etilganidek, turist xavf-xatarni yengib o‘tishga moyil. Siyosiy barqarorlik qayta yaxshilangan mamlakatlarda, shu bilan birga turpaketning narxlari arzonlashganda turistik oqim yana kuchaya boshlaydi. 1.2 Milliy turistik mahsulotlar tarkibi, ularni takomillashtirishning ob’ektiv zaruriyati H ar bir davlatda yaratilayotgan milliy turistik ma h sulotlari ularning turistik salo h iyatidan kelib chi q ib yaratilmo q da. Milliy turistik ma h sulot tarkibi davlatning ichki turistik salo h iyati bilan bevosita bo g’ liqdir. Masalan, Indoneziya taklif etayotgan turistik mahsulotlar tabiat manzaralari, orollar, o’rmonlar, o’tloqlar, Malayziya taklif etayotgan turistik mahsulotlar tarixiy obidalar, 12

zamonaviy inshootlar va qumli sohillar, Misr o’zining mo’jizalari, qumli plajlar milliy turistik mahsulotining shakllanishiga ta’sir qilmoqda. O’zbekiston ham o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan keyin halqaro turizm bozoriga o’zining milliy turistik mahsulotlari bilan ishtirok etmoqda. O’zbekiston turistik korxonalari tomonidan taklif etilyotgan turistik mahsulotlar qadimgi dunyoga mashhur Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Toshkent kabi shaharlardagi tarixiy, me’moriy obidalar, shuningdek tabiat manzaralari Jizzax, Shoximardon, Nuroto kabi shaharlarimizdagi ekologik manzaralar asosida yaratilmoqda. Milliy turistik mahsulotlarimiz ni yaratishda Respublikamiz viloyatlarining turistik salohyati ulardagi asosiy tarixiy va me’moriy obidalar bilan bevosita bog’liq bo’lmoqda. Asosiy tarixiy obidalar, ekskursiya ob’ektlari quyidagilar hisoblanadi:Toshkent — Markaziy Osiyoning eng yirik shaharlaridan biri O’zbekiston Respublikasining poytaxtidir. Toshkent haqidagi eng dastlabki ma’lumotlar eramizdan oddingi XI asrdagi qadimgi Xitoy solnomalarida uchraydi, Xitoyda u Yuni deb nomlangan bo’lsa, Eron shohi Shopur 1 ning eramizdan oldingi yozuvlarida Toshkent atroflari Choch deb atalgan. Choch turli mamlakatlarning oltin, qimmatbaho toshlar, ziravorlar va ajoyib otlar eksport qilinadigan yo’llari chorrahasida joylashgan. Hozirgi kunda Toshkent o’zida O’zbekistonning tarixiy o’tmishini eslatib turuvchi taraqqiy topgan zamonaviy sanoat shahri bo’lib, aholisining soni turli me h monlari bilan h isoblaganda 2 milliondan oshib ketgan. Toshkentda ko’plab muzeylar mavjud. Masalan, Tasviriy san’at muzeyi haykallar, rasmlar va hunarmandchilik mahsulotlarining Markaziy Osiyodagi eng yirik to’plamiga ega. O’zbekiston amaliy san’at muzeyi mingdan ortiq hunarmandchilik 13

mahsulotlari va qimmatbaho taqinchoqlarga ega. Samarqand o’zining noz-ne’matlari, tabiati, boy ma’naviy merosi, betakror tarixi, olamshumul me’moriy obidalari bilan butun dunyo jamoatchiligining diqqat-e’tiborini o’ziga qaratib kelayotgan «sayqali ro’yi zamindir». So’g’diyona va Turon davlatlarining ulug’vor an’analari, dunyoviy stivilizastiyaning eng muxim boskichlari «er yuzining yorqin nuqtasi» bo’lgan bu shaharning tarixi va madaniyati bilan o’zviy bog’liqdir. Samarqand 2750 yillik tarixga ega. Temuriylar sulolasi davrida solingan arxitektura yodgorliklari ahamiyati jihatidan qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston, Yunoniston va Rimdagi arxitektura durdonalaridan sira ham qolishmaydi. Ayni paytda Samarqand viloyatida 2010 yilgacha turizmni rivojlantirishning mintaqaviy dasturi qabul qilingan bo’lib, unda asosiy taraqqiyot bosqichlari va yo’nalishlari belgilangan. Ushbu dasturda mintaqada ichki va xalqaro turizmning barcha tizimlarini tubdan qayta qurish va tashkil qilish tadbirlari belgilangan. Samarq andnin g asos iy tarixiy va arxitektu ra yodgo rlikl ari № Nomlanishi Qurilgan vaqti 1 Afrosiyob eramizdan oldingi VIII- asr 2 Mirzo Ulug’bek rasadxonasi 1428—1429 yillar 3 Shoxi Zinda arxitektura majmuasi XV- asr o’rtalari 4 Hazrati Hizr masjidi XIX- asr o’rtalari 5 Bibixonim masjidi 1399— 1404 yillar 6 Ulug’bek madrasasi 1417— 1420 yillar 7 Sherdor madrasasi 1619-1635 yillar 8 Tillakori madarasasi 1647- 1659-60 yillar 9 Chorsu bozori XVIII- asr oxiri 10 Ruxobod maqbarasi 1380 —yillar 11 Oksaroy maqbarasi 1470 yillar 12 Go’ri Amir maqbarasi 1404 yillar 14

Samarqand. Registon majmuasi 15

"Buxoro" so’zi sanskrit tilida «Ibodatxona», sug’d tilida «Tangri jamoli» ma’nolarni anglatadi. Buxoro Buyuk Ipak Yo’lining yirik tijorat markazi bo’lib hisoblangan. Buxoro — O’rta asrlarga mansub 140dan ortiq arxitektura yodgorliklariga ega bo’lgan «Muzey shahardir». Poyi Kalon, Qo’shmadrasa, Minorai Kalon, Ismoil Somoniy maqbarasi kabi ko’plab yodgorliklar bundan ming yillar oldin qurilgan bo’lib, hozirgi kunda xam mehmonlarni o’zlariga jalb etmokda. Buxoroning mashhurligini Al—Buxoriy, Rudakiy, Daqiqiy, Abu Ali ibn Sino va Baxouddin Naqshband kabi siymolar yanada orttirib yuborishgan. Islom dunyosida Buxoroning ismiga Sharif, ya’ni Muqaddas qo’shimchasi qo’shib ishlatilgan . B uxo ronin g asos iy tarixiy va arxitektu ra yodgo rlikl ari № Nomlani sh i Quril ga n vaqti 1 Ark (XI —XX- asrlar), 16

2 Bolo —Hovuz majmuasi XVIII-XX- asrlar 3 Ismoil Somoniy maqbarasi IX—X –asrlar 4 Chashmai-Ayub 1380 yoki 1384-85 yil 5 Abdullaxon madrasasi 1596-98 yillar 6 Modari —Xon madrasasi 1556-57 yillar 7 Masjidi Baland XVI -asr boshlari 8 Gavkushon majmuasi (masjid, minora, madrasa) XVI –asr 9 Zayniddin Xoji xonaqosi 1555 yil 10 Poyi —Kalon majmuasi XII —XIV- asrlar 11 Labi —Xovuz majmuasi XVI—XVII- asrlar 12 Ko’kaldosh madrasasi 1568-69 yil 13 Nodir Devonbegi xonaqosi 1620 yil 14 Ulug’bek madrasasi 1417 yil 15 Abdulazizxon madrasasi 1652 yil 16 Boloxovuz masjidi 1712 yil 17 Sayfiddin Boxarziy maqbarasi XIII-XIV-asr 18 Bayonkulixon maqbarasi XIV-XV-XVI asrlar 19 Namozgox masjidi XII—XVI- asrlar 20 Fayzobod xonaqosi 1598-99 yillar 21 Cyorminor madrasasi 1807 yil 17

Buxoro. Ark qo`rg`oni Xiva ko’plab arxitektura yodgorliklari joylashgan Ichan qal’ada qadimiy sharq ruxini saqlab qolgan. Xivaning arxitektura yodgorliklari asosan madrasa, masjid va minoralar, Pahlavon Mahmud maqbarasi (1835yil), Muhammad Aminxon madrasasi (1850—1855 yillar), Ko’xna Ark, Tosh Hovli, Olloqulixon karvonsaroyi (1855 yil) kabilardan iborat. Rangli bezaklar berilgan Kalta Minor (1835 yil) va 218 ta naqshli ustunga ega bo’lgan Juma masjidlarni alohida ta’kidlab o’tish mumkin. 2,5 kilometr uzunlikdagi devorga ega bo’lgan Ichan qal’a, Otadarvoza, Shimoliy, Sharqiy, Janubiy, Buxoro va Toshdarvozalariga ega. Unda 40 ta quduq bor. Xivaning asosiy tarixiy va arxitektura yodgorliklari: 1. Ichan qal’a, Saidboy masjidi va madrasasi (XVIII asr boshi - XIX asr boshi), 2. Polvon Darvoza atroflari, (XIV-XV asrlar) 3. Olloqulixon madrasasi (1834 F 35), 18

4. Qutlug’murod-inoq; madrasasi (1804 F 12), 5. Olloqulixon Timi va Karvonsaroyi (XIX- asr), 6. Abdullaxon madrasasi (1865), 7. Anushxon masjidi va xarami (1657), 8. Toshxovli (Olloqulixonning saroyi) (1830 F 36), 9. Oqmasjid (1832 F 42), 10. Juma masjidi va minorasi (1788 F 89), 11. Said Olovuddin maqbarasi (XIV- asr), 12. Muxammad Aminxon madrasasi (1851 F 52), 13. Kaltaminor (1855), 14. Ko’xna Ark (1868 F 88), 15. To’ramurod minorasi (1888), 19

Bog’lar va uzumzorlarga burkangan Shahrisabz shahri xunarmandchilik markazi bo’lgan. Shahrisabzdagi dastlabki turar joylarga V—VI asrlarda asos solingan bo’lsa, IX-X asrlarga kelib u yirik savdo va hunarmandchilik markaziga aylangan. Amir Temur tomonidan devor bilan o’ralganidan so’ng u madaniyat va ilm -fan shahriga aylangan. Shaxrisabzning asosiy tarixiy va arxitektura yodgorliklari: 1. Oksaroy (1380-1404 yillar), 2. Dorus — Saodat majmuasi (XIV- asr) , 3. Xazrati Imom masjidi (XIV- asr), 4. Jahongir maqbarasi (XIV- asr), 5. Dor-ut-Tilovat arxitektura majmuasi (XIV-asr) 6. Kuk Gumbaz masjidi (1435 i.) 7. Gumbazi Saidon (XV—XVII asrlar) 8. Shamsiddin Kulol maqbarasi (XV asr) Termizning asosiy tarixiy va arxitektura yodgorliklari: 1. Qirk qiz saroyi (IX-XIV- asrlar), 2. Termiz hukmdorlari saroyi (XX —XII -asrlar), 3. Hakim at Termiziy arxitektura majmuasi (X —XV -asrlar), 4. Sulton - Saodat arxitektura majmuasi (X —XIII- asrlar), 5. Qoratepa ibodatxonasi (II —IV- asrlar), 6. Fayoztepa ibodatxonasi (I — III -asrlar) Farg’ona shahri Farg’ona viloyatining janubida joylashgan. Farg’ona viloyatiga quruq mo’’tadil iqlim, iliq yoz, unchalik sovuq bo’lmagan qish xosdir. Viloyat o’simlik dunyosi, o’rmonlar va nihoyatda manzarali tog’larga boy. Farg’ona shaxri vodiydagi eng yirik sanoat markazlaridan biri. Fargona vodiysining asosiy tarixiy va me’morchilik yodgorliklari: 1. Xudoyorxon saroyi (1870), 2. Rishtlik masjidi (1913), 20

3. Jome masjidi va minorasi (1809— 1812), 4. Mulkobod masjidi (1913) , 5. Said Ahmadxoji madrasasi (XIX asr boshlari), 6. Chokar masjidi (1911) 7. Xuja Magiz maqbarasi (XVIII- asr), 8. Mullo Dirgiz madrasasi (XX- asr boshlari), 9. Axsikent qadimiy shaxarchasi (eramizdan avvalgi II-I- asrlar). Milliy turistik mahsulotlarimizning kelgusidagi rivojlanishi O’zbekiston Respublikasi hududidagi ma’muriy chegaralarni hisobga olgan holda faoliyat ko’rsatayotgan to’rtta: Farg’ona, Toshkent, Samarqand-Buxoro, Xorazm va kelajakda rejalashtirilayotgan Jizzax, Qarshi-Termiz, O’rta- Qoraqalpoq turizm rayonlari bilan bog’liqdir. Bugungi kunda milliy turistik mahsulotlarimizni takomillashtirishning ob’ektiv zaruriyati quyidagilardan iborat:  Potenstial iste’molchilar extiyoji yuksalib borishi, milliy turistik mahsulotlarimiz tarkibidagi turistik servis xizmatlarni xilma-xil bo’lishini, turlar tarkibidagi xizmat va ekskursiya ob’ektlarini faqat tarixiy ob’ektlar bilan cheklanib qolmasdan ekologik resurslaridan foydalanishga ehtiyoj oshib bormoqda;  Mamlakatimizning turistik salohiyatidan maksimal foydalanish natijasida turlar assortimentini ko’paytirish, qishki turlar yaratish, Zomin, Orol bo’yi, Aydarko’l, Nurota kabi hududlarda ekoturizmni rivojlantirish, yangi turmarshrutlar ishlab chiqish;  Taklif etilayotgan turlarning hayotiy davrini aniqlash, ularning etuklik bosqichida qolishini ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish;  Turistik xizmatlar tarkibini kengaytirish, mehmondo’stlik xizmatlari turlari va yo’nalishlarini zamonaviy talablarga javob beradigan darajada rivojlantirish. 1.3. Reklama mohiyati va reklama kommunikatsiyasining ahamiyati Reklama atamasi lotincha «reklamare»- «qattiq qichqirmoq yoki xabar qilmoq» so’zidan kelib chiqqan (qadimgi Yunoniston va Rimda e’lonlar qattiq 21

qichqirib e’lon qilinar yoki xalq to’planadigan maydonlar va boshqa joylarda o’qib berilardi). Hozirgi kunda odatda “Reklama - bu savdo yetakchisi” degan iborani ishlatamiz. Reklama – bu birovga biron narsa haqida ma’lumot berishdir. Ammo reklama juda keng ma’noni anglatadi va turli hil izoh berish mumkin, nafaqat bir ta’rif bilan chegaralanib qolmasdan Bu savolga chuqurroq qarasangiz agar, umuman olganda reklama haqida hammaga bilish foydali va darkor bo’lgan malumotlar mujassamlashgan. Bu mavzuda so`zlayotganda, biz nafaqat biznes haqida fikr yuritamiz, balki umuman bizning atrofimizdagi har kungi hayot haqida. Reklama qilish imkoniyati faqat puli borlarda emas, balki kim yaxshi reklama qilsa, o’shaning qo`liga pul keladi. Mashhur marketolog Filip Kotler, reklamaga quyidagicha ta’rif beradi: «Reklama kommunikatsiyaning shaxsan bo’lmagan shakllaridan bo’lib, u mablag’ bilan ta’minlash manbai aniq ko’rsatilgan holda, haq to’lanadigan axborot tarqatish vositalari orqali amalga oshiriladi. Reklamaning sotish reklamasi, siyosiy reklama, diniy reklama va boshqa turlarini ajratib ko’rsatish mumkin. Reklama faoliyatining turlarini quyidagicha tasniflash mumkin (1-jadval) . Reklamaning kuchi va ahamiyati jahon tajribasidan ma’lum. U, avvalmbor, ixcham, badiiy ifodalangan shaklda berilgan hissiy bo’yoqlarga ega bo’lgan va tovarlar va xizmatlar haqidagi eng muhim faktlar hamda ma’lumotlarni potenstial xaridorlar ongi va diqqatiga etkazadigan axborotni mujassamlashtiradi. Shu bilan birga ta’kidlash lozimki, reklama har doim axborotdir, lekin axborot esa har doim ham reklama bo’lavermaydi. Halol reklamaning haqqoniylik, muayyanlik, maqsadga yo’naltirilganlik, insoniylik, bilimga asoslanganlik kabi qirralari sotish reklamasiga xos bo’lishi zarur. Haqqoniylik – reklama tadbiri tashkilotchisini tovarlar, ularning sifati, voqelikka to’g’ri keladigan yutuqlari va kamchiliklari haqidagi ma’lumotlarni 22

keltirib o’tishga majbur qiladigan qirrasidir. Muayyanlik – reklama vositasi matnida foydalaniladigan ishonchli dalillar va raqamli ma’lumotlarda namoyon bo’ladi. Reklama grafikasida ushbu prinsipga rioya qilish asossiz rasmiyatchilik va tomoshabinlar ommasiga tushunarsiz usullarni istisno qiladi. Reklamaning maqsadga yo’naltirilganligi shuni bildiradiki, uning boshlang’ich nuqtasi reklama qilinayotgan tovarlar va bozor konyunkturasi, obyekti esa – iste’molchi hisoblanadi. Sotish reklamasining insoniyligi shuni anglatadiki, u shaxsning uyg’un rivojlanishi, odamning ma’naviy o’sishi, uning dunyoqarashi kengayishi, sog’lig’i mustahkamlanishi, turmushi va ishlab chiqarish yaxshilanishiga xizmat qiladi. Reklamaning bilimga asoslanganligi shundan iboratki, u turli fanlar va texnik (san’at, sotsiologiya, psixologiya, tibbiyot, ergonomika, dizayn va b.) taraqqiyot yutuqlariga asoslanadi. Shunday qilib, iste’molchiga ta’sir qilish bo’yicha butun reklama jarayoni uning turmush tarzi, zamonaviy jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va axloqiy vazifalari bilan uzviy aloqada tuzilishi kerak. Reklama mutaxassisining odamlarga ruhiy, hissiy va intellektual ta’sir ko’rsatish uslublari va usullarini bilishi reklama faoliyatida katta rol o’ynaydi. Shunday qilib, reklama odamlar hayotining murakkab iqtisodiy va ijtimoiy hodisasi sifatida fanning ko’p sohalaridagi keng bilimlarni o’zida mujassamalashtiradi. Shuning uchun yuqori malakali reklamashunosni tayyorlash, xususan o’quv fanlararo aloqalar orqali olinadigan ushubu bilimlar majmuini o’z ichiga olishi kerak. Reklama marketing kommunikatsiyalari tizimidagi markaziy o’rinlardan birini egallaydi. Reklamaga berilgan ko’plab ta’riflardan quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: «Reklama — ma’lum homiy nomidan g’oyalar yoki xizmatlarni shaxsan bo’lmagan holda taqdim etish va ilgari surishning har qanday haq to’lanadigan 23

shaklidir» (Amerika marketing assotsiattiyasi (AMA) ta’rifi). «Reklama – ommaviy axborot vositalari va boshqa aloqa turlari orqali amalga oshiriladigan, biror tovar, rusum, firma (biror ish, nomzod, hukumat) foydasiga tashviq qiladigan haq to’lanadigan, bir yo’nalishli va shaxsan bo’lmagan murojaatdir» . Ba’zi mutaxassislar reklamaga «tovarlar va xizmatlar sifatini, shuningdek, g’oyalarni iste’molchi ehtiyojlari va talablari tiliga ko’chirishga harakat qiladigan aloqa shakli» sifatida qarashadi. Reklama murojaatining sotuvchidan xaridorga qar a b bir yo’nalganligi. Oluvchining javob ta’siri ancha vaqt kechikishi mumkin. Reklama samarasi nuqtai nazaridan mavhumlik . Bu sifat oldin ko’rsatilgan xususiyatning mantiqiy davomidir. Kommunikatsiyadagi javob aloqasi (sotuvchi esa, tabiiyki, xaridordan sotib olish haqidagi qarorni kutadi) ehtimoliy va noma’lum xususiyatga ega. Sotib olish fakti reklamaga bevosita aloqador bo’lmagan, sub’ektiv tusdagi va haqiqatda rasmiylashtirib bo’lmaydigan ko’plab omillarga bog’liq. Ijtimoiylik xususiyati. Reklama qilinayotgan tovar qonuniy va umum qabul qilgan deb taxmin qilinadi. Shuning uchun ham biz giyohvandlik moddalari va qonunda taqiqlangan boshqa tovarlar reklamasini uchratmaymiz. Reklama xabarida homiy, kimning hisobidan va nomidan reklama amalga oshiriladigan subyekt, reklama beruvchi aniq ko’rsatilgan. Avval-boshdanoq reklamaga pul to’laydigan shaxs reklama kommunikatsiyasining manbai ekanligi nazarda tutiladi. Reklama xolislikka da’vo qilmaydi . Shu narsa umum e’tirof etilganki, reklama murojaatida asosiy e’tibor reklama qilinayotgan tovar yoki firmaning ustunliklariga qaratiladi. Ular ancha oshirib ko’rsatilishi, ayni paytda reklama predmetining kamchiliklari eslatilmasligi mumkin. Reklamani qabul qiluvchilar allaqachon bunga ko’nikib ketishgan. Reklamaga shubha va ishonchsizlik bilan qarash kuchayib bormoqda. 24

Ko’zga tashlanish va uqtirishga moyillik. Reklama vajlarining ko’p marta qaytarilishi iste’molchiga ma’lum ruhiy ta’sir o’tkazadi va uni sotib olishga undaydi. Pirovardida marketing majumining boshqa elementlari kabi reklamaning barcha funksiyalari marketing kommunikatsiyasi tizimining maqsadlari, ya’ni talabni shakllantirish va sotishni rag’batlantirishga erishishga xizmat qiladi. Reklama - marketingning muhim tarkibiy qismi ekanligi haqidagi asosiy ta`kidlar shunga asoslanadiki, marketing sohasi rivojlangan mamlakatlar hozirgi iqtisodiyotining barcha tomonlarini qamrab oladi va bunda marketing faoliyatining har qanday bosqichi ularning reklama faoliyati bilan bevosita yoki bilvosita aloqadordir. Yagona marketing strategiyasi doirasida reklama ishlab chiqarishga faol ta`sir ko'rsatadi, bozorga chiqishda esa talabni hisobga olgan holda tijorat natijalariga erishish olib keladi. Marketing tizimining mantiqiy tarkibiy qismi sifatidagi zamonaviy reklamaning farqlovchi belgisi shunchaki talabni shakllantirish emas, balki iste`molchilarning tanlab olingan segmenti ichida uni boshqarishdir. Bunga shuning uchun ham imkon tug'ildiki, birinchidan, bozor iste`molchilarning didi va talablarini aks ettiruvchi segmentlar yig'indisidir. Firmalar uchun maqsad kuch- g'ayratlarini butun bozorga sochmasdan, tanlab olingan segmentga iloji boricha ko'proq kirib borishdan iboratdir. Ikkinchidan, mahsulotni va tegishlicha uning reklamasini tabaqalashtirish(differentsiatsiyalash)ga asos bo'luvchi talab o'zgarishlarini etarlicha aniq bilish mumkin. Tovarlarni tabaqalashtirish reklама faoliyatini engillashtiradi va uning samaradorligini oshiradi. Foyda hajmi va reklama uchun zarur bo'lgan mablag' summasi odatda tabaqalashtirish darajasiga bog'liq bo'ladi. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning turlari muntazam ravishda murakkablashib bormoqda va tovarlarning iste`mol xususiyatlari emas, 25

balki ularning imij-bilding, ya`ni etkazib berish va xizmat ko'rsatish qulayligi, kafolat ta`miri shartlari va shu kabi tavsiflari talab omillari sifatida oldinga chiqmoqda. Bugungi kunda xorij bozorlarida tovarlar jozibadorligining muhim unsuri (elementi) ular sotilganidan keyin ko'rsatiladigan xizmatlar darajasi hisoblanadi. Shunday qilib, bir tomondan, reklama mahsulot sotishni rag'batlantirishning narx bilan bog'liq bo'lmagan moslashuvchan vositasiga aylanib bormoqda, boshqa tomondan esa - birlashgan reklama-axborot kommunikatsiyasining yangi turiga aylanmoqda. Muayyan bozor vaziyatidan kelib chiqib belgilanadigan maqsadlarga ko'ra reklama quyidagi vazifalarni samarali hal qilish mumkin: - axborot berish (yangi tovar, muayyan voqea, firma va sh.k. haqida xabardorlik va bilimlarni shakllantirish); - uqtirish (tegishli iste`molchi tomonidan firma qiyofasi va uning tovarlarini asta-sekin, muntazam ravishda ma`qul ko'rishni shakllantirish; xaridorni xarid qilishga ishontirish; sotib olish faktini rag'batlantirish va sh.k.); - eslatish (xabardorlikni qo'llab-quvvatlash, xaridlar orasida iste`molchilarning xotirasida tovar haqidagi axborotni saqlash; ushbu tovarni qaerdan sotib olish mumkinligini eslatib turish) va boshqa vazifalar. Ko'p fanlar yutuqlari va usul-vositalarini qo'llamay turib, hozirgi sharoitlarda real tadbirkorlik faoliyatida reklamaning eng yuqori samarasiga erishishning iloji yo'q. Ushbu fanlar qatorida kommunikatsiyalar aloqasi muhim o'rin tutadi. Bu fan (aniqrog'i - hatto fanlarning butun bir majmui) inson aloqalari shakllanishi va faoliyat ko'rsatishining eng umumiy qonuniyatlarini ko'rib chiqadi. Reklamani o'rganishga nisbatan ilmiy yondashuv uni inson aloqalarining bir shakli sifatida ko'rib chiqishni talab qiladi. O'zaro aloqani shakllantirish, reklama beruvchining auditoriya bilan muloqot kanallarini yo'lga qo'yishga urinishi uning mohiyatini tashkil qiladi. Aks holda (afsuski, bizda bunga misollar ko'p) reklama rasmiy tomondan turli reklama manbalari va ko'plab uni tarqatish 26

kanallari sifatida qabul qilinadi. Bunday yondashuvda reklama tizimsiz va amalda samarasiz bo'lib qoladi. Garchi marketing kommunikatsiyalarining boshqa vositalari (to'g'ridan- to'g'ri marketing, sotishni rag'batlantirish va b.) uchun shaxslararo aloqadan boshlab kommunikatsiyaning barcha turlari dolzarb bo'lsa-da, aksariyat hollarda reklama ommaviy kommunikatsiyalarga kiradi.. Ijtimoiy kommunikatsiyaning asosiy funktsiyalari quyidagilar hisoblanadi: 1) axborot (axborot uzatish); 2) ekspressiv (faqat ma`no axborotini emas,balki baholovchi axborotni ham ifodalash); 3) pragmatik (qabul qiluvchiga ma`lum bir ta`sirni amr etuvchi ko'rsatma berish imkoniyati). Ko'rib turibmizki, kommunikatsiya sifatida reklama ko'rsatilgan har uchala funktsiyalarni bajarishga qodir. Shunday xulosa ham to'g'ri bo'ladi: ijtimoiy kommunikatsiyaning har uchala funktsiyasi qabul qiluvchiga reklama ta`siri o'tkazish jarayonida qo'llaniladi. Shunday qilib, aytib o'tilganlarga qisqacha xotima yasar ekanmiz, shuni ta`kidlaymizki, reklama reklama beruvchilar va reklama murojaatlarining har xil auditoriyalari o'rtasidagi ushbu auditoriyalarga reklama beruvchining ma`lum marketing vazifalarini hal qilishga ko'maklashuvchi faol ta`sir ko'rsatish maqsadidagi ommaviy kommunikatsiyalarning maxsus sohasi sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Agar ijtimoiy kommunikatsiyaning eng umumiy sxemasini ko'rib chiqadigan bo'lsak, u holda quyidagilar oydinlashadi. An`anaviy kommunikatsiya sxemasi xabarlar manbai yoki axborot jo'natuvchi o'z ichiga oladi. Keyin xabarlar muayyan signalga aylantiriladi, boshqacha qilib aytganda, kodlashtiriladi. So'ngra ushbu signallar aloqa kanallari orqali priyomnikka (qabul qiluvchi moslama) uzatiladi, bu erda signallar koddan chiqariladi va shu ko'rinishda adresatga etib keladi.. 27

SHuningdek, ma`lum fil'tralar (cheklashlar), adresatning xabarga javob aks- ta`siri va tasodifiy omil - kommunikatsiyani amalga oshirishning barcha bosqichlaridagi shovqinlar (buzilishlar) nazarda tutiladi. Reklama kommunikatsiyasining o'ziga xos qirralari ko'p jihatdan reklamaning funktsional vazifalari, ya`ni iste`molchiga ta`sir eta turib jo'natuvchining muayyan tijorat vazifalarini hal qilishdan kelib chiqib belgilanadi. Reklama kommunikatsiyasining asosiy unsurlarini qisqacha ko'rib chiqamiz. Avvalambor ushbu sxemada qabul qiluvchi (adresat)ning asosiy rolini ta`kidlab o'tish zarur. Boshqa barcha, ya`ni kodlashtirishdan tortib to aks aloqagacha bo'lgan unsurlarning ko'plab xususiyatlari murojaatning maqsadga yo'naltirilgan auditoriyasi o'lchamlari (parametrlari)dan kelib chiqib aniqlanadi. Jo'natuvchi (kommunikator, kommunikatsiya manbai, ingl. so u rce) - uning nomidan adresatga reklama murojaati yo'llanayotgan tomon. Samarali kommunikatsiyani shakllantirish uchun jo'natuvchi dastavval uning maqsadini aniq belgilab olishi, maqsadga yo'naltirilgan auditoriyani to'g'ri aniqlab olishi va istalayotgan javob aks-ta`sirini oydinlashtirib olishi kerak. Kommunikatorning maqsadga yo'naltirilgan auditoriyaga hissiy ta`siri, ruhiy ko'rsatmasi, axborot manbai va tashuvchisi murojaat (maktubi, xabari) hisoblanadi. Kommunikativ xabar har doim ikki tomonli (ikki tusga ega): mazmunning ideal, tasavvurga sig'adigan xususiyati va ifodalashning hissiyot organlari tomonidan qabul qilinadigan moddiy xususiyati. Mazmun va ifoda birligiga belgi orqali erishiladi. Belgilardan matnlar shakllanadi. Shunday qilib, belgi kodning oddiy birligini tashkil qilib, bir ma`noning bir shaklga mos kelishini ta`minlaydi. Qo'shimcha ma`nolar beriladigan belgi yoki predmet ba`zan o'zining asosiy ahamiyatidan juda uzoq bo'lib, ular ramz sifatida ta`riflanadi (masalan, gerb davlat ramzi sifatida, turli diniy ramzlar va sh.k.). Murojaatni shakllantirishda ham verbal (so'zli, matnli), ham noverbal kommunikatsiya usullaridan foydalaniladi. Noverbal usulda belgi sifatida 28

ishoralar, tananing o'ziga xos holatlari va shu kabilar qo'llaniladi. Masalan, Lipton choyi reklama roliklari seriyasida ishoralar tilidan yaxshi foydalanilgan. Qo'lning xuddi choy solingan chashkaga botayotgandek harakatini, endilikda bemalol ushbu reklama beruvchining firma belgisi deb aytish mumkin. Nescafe reklamasidagi qoshiqcha bilan chashkaga biр maromda taqillatish haqida ham shuni aytish mumkin (darvoqe Nestle kompaniyasi buni tovar belgisi sifatida ro'yxatdan o'tkazgan.). Dunyoga mashhur avtomobil' ishlab chiqaruvchi gigant kompaniyalaridan biri "Chevrolet"ning Meksikadagi savo-sotiq ishlari sira yurishmaganining sababi ham o'ziga xos. Gap shundaki, kompaniyada yangi ishlab chiqarilgan avtomobil "Chevy Nova" deb nomlangan yangi rusumdagi avto xuddi shu nom bilan meksikaliklarga taklif etiladi. Lekin sifati a`lo bo'lgan bu avtomobilni sotib olishga meksikaliklar sira shoshilmaydilar. Ma`lum bo'lishicha, ispan tilidagi "Nova" so'zlari "Haydash mumkin emas!" degan ma`noni anglatar ekan. Reklamadagi noto'g'ri tarjimalar ham hamma narsani ostin-ustun qilib yuborishi mumkin ekan. "EXXON" korporatsiyasi yaqin yillarda o'z benzinini Yaponiyada "ENSO" savdo belgisi bilan sotardi. Lekin korporatsiya benzinga talab Yaponiyada juda sust ekanligidan hayron. Yuzaga kelgan vaziyatni umumlashtirib yumshatish uchun ular Yaponiyaga yuqori malakali ekspertlarni jo'natadi. Ekspertlar yaponlarning avtomobilga bo'lgan qiziqishlari, mamlakatdagi benzin iste`moli haqidagi statistik ma`lumotlarni, yoqilg'i quyish shoxobchalaridagi vaziyatlarni zarur darajada tadqiq etishgan. Echim topa olmayotgan ekspertlar bu masalada bir guruh yaponlarni so'rovga tutishga ahd qildilar. Ingliz tilida so'zlasha oladigan birinchi respondent ekspertlarga "ENSO" so'zi yapon tiliga tarjima qilinganda "o'chib qolgan" ma`nosini anglatishini aytdi. Dunyoga mashhur "Prokter End Gembl'" firmasi Xitoyda katta, patli sochiqlarni taxlayotgan uy bekasi aks ettirilgan reklama roligini almashtirishga majbur bo'lgan. Sababi xitoyliklar katta, patli sochiqlarni ishlatmas, ular nima uchun kerakligini ham bilishmas ekan. 29

"Pepsodent"ning janubi-sharqiy Osiyodagi reklama kompaniyasi inqirozga uchragani rost gap. Chunki, reklama matni odamlarga tishlarini qorday oppoq bo'lishini va`da bergan edi. Vaholanki, bu erlarda qoraygan va sarg'aygan tishlar obro'-e`tibor ramzi sanalar ekan. Demak, reklama aholi qatlamiga ham mos bo'lishi kerak ekan. Bozor munosabatlari sohasida kommunikatsiya deyilganda, umumiy ma`noda, murojaatni ma`lumot manbaidan uni qabul qiluvchiga muayyan kanal orqali uzatish anglashiladi. Shundan kelib chiqib, reklamaga (haqli ravishda) reklama beruvchi va potentsial iste`molchi o'rtasidagi aloqalarning maxsus sohasi sifatida baho berish mumkin. Reklama kommunikatsiyasi uning boshqa turlaridan, umuman olganda, hech nimasi bilan farqlanmaydi. Reklama kommunikatsiyasining o'ziga xos jihatlari ko'proq reklama bajaradigan vazifalar bilan belgilanadi: iste`molchiga ta`sir etish orqali axborot yo'llovchining muayyan marketing vazifalarini amalga oshiradi. Reklama kommunikatsiyasi sxemasining asosiy unsurlari haqida qisqacha to'xtalib o'tamiz. Birinchi navbatda diqqat markazida doim reklama axborotini qabul qiluvchi (adresat)ning turishini takidlash lozim. Boshqa barcha unsurlarning asosiy belgilari - kodlashtirishdan tortib to aks aloqagacha - murojaat qaratilgan auditoriyaning xususiyatlari bilan tavsiflanadi (yoki tavsiflanishi kerak). Axborot yo'llovchi (komunikator) - reklama murojaatini adresatga yuboruvchi tomondir. Reklama kommunikatsiyasida kodlashtirish deyilganda matnlar, ramzlar va obrazlar ko'rinishida adresatga uzatilayotgan ma`lumotning kommunikatsiya g'oyasini tasavvurga jo qilish jarayoni tushuniladi. Reklama axborotlarini yo'llashda uning eng maqbul kanalidan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Kommunikatsiya kanali jo'natilayotgan signalni kodlashtirishdan boshlab uni adresat qabul qilib olgunga qadar kechadigan kommunikatsiya jarayonining barcha ishtirokchilari va ma`lumot tashuvchilarni 30

birlashtiradi. Reklama kommunikatsiyasida qabul qiluvchi muayyan kishilar - reklama qaratilgan auditoriyadir. Odatda reklama qaratilgan auditoriya tushunchasi kommunikator firmaning maqsadi qaratilgan bozor tushunchasiga mos keladi. Biroq ba`zi hollarda ushbu tushunchalar orasida sezilarli farqlar vujudga kelishi mumkin. Aks javob qabul qiluvchilarning murojaat bilan aloqaga kirishuvlari natijasida yuzaga keladigan javob harakatlari majmuini tashkil etadi. Tabiiyki, kommunikator reklama xabarini qabul qiluvchidan reklama qilinayotgan tovarni xarid qilishini kutadi. Aks aloqa aks javobning qabul qiluvchi tomonidan yo'llovchi e`tiboriga taqdim etilayotgan qismini tashkil etadi. Aks aloqa elementlari sifatida qabul qiluvchilarning kommunikatorga qo'shimcha ma`lumot uchun murojaati, reklama qilinayotgan tovarni ishlatib ko'rish, uning ko'plab o'xshash markalar ichidan tanib olinishi, esda saqlanib qolishi va boshqalar ko'rib chiqilishi mumkin. Psixologik to'siqlar kommunikatsiya jarayonida ishtirok etuvchi kishilarning atrof borliqni turli darajada idrok etishlari natijasida yuzaga keladi. Aynan bir xil signallar har xil odamlarda turlicha hissiyotlarni uyg'otishi mumkin. Semantik to'siqlar qabul qiluvchi tomonidan ancha erkin talqin etiluvchi ba`zi tushunchalarning ko'p ma`noliligi natijasida paydo bo'ladi. Masalan, kichkina buyurtma, aytaylik, bir firma uchun jamlovchi qismlar, boshqа firma (mahalliy ta`mirlash ustaxonasi) uchun juda katta hisoblanadi. Bozor munosabatlari taraqqiyotining ilk bosqichlarida, farovon bozor ("sotuvchi bozor") sharoitlarida, eng ko'p foydaga erishish tovarning taklif ko'lamini oddiy kengaytirish orqali ta`minlanadi. O'z navbatida bu ishlab chiqarishni tez sur`atda rivojlantirish zaruriyati va talabini keltirib chiqaradi va buning natijasida ishlab chiqarilayotgan va sotilayotgan tovar miqdori oshadi. Bu asosiy tamoyillarning barchasi ishlab chiqarishni takomillashtirish kontseptsiyasiga mos keladi. Mazkur kontseptsiya tizimida reklama unchalik ahamiyatga ega emas, chunki tovar taqchilligi sharoitida ishlab chiqaruvchи iste`molchi bilan tijorat aloqalarini yo'lga qo'yish ehtiyojini sezmaydi. Bozor munosabatlarini rivojlantirishda sifat jihatidan yangi bosqichga 31

qadam tashlash "xaridor bozori"ga o'tish vaqtida, ya`ni, taklif talabdan ustun turgan sharoitda kuzatiladi. Bozorning ushbu turi xaridorga tanlash imkoniyatini beradi. Bunday vaziyatda sotish muammosi birdan keskinlashadi. Tovarni takomillashtirish kontseptsiyasining mohiyati ishlab chiqarilayotgan tovarning sifat ko'rsatkichlarini yaxshilash hisobiga raqobatdagi ustunlikni ta`minlashdan iboratdir. Bu kontseptsiя tizimida ham reklamaga ikkinchi darajali, yordamchi o'rin ajratilgan. Bunda iste`molchining o'zi yuqori sifatli tovarlarni ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchi bilan aloqa o'rnatishdan manfaatdor ekanligi nazarda tutiladi. Tijorat sa`y-harakatlairni jadallashtirish kontseptsiyasi, aksincha, reklamaga markaziy o'rinlardan birini ajratadi. Tadbirkorlik faoliyatining asosiy kuchi tovarni xaridorga "o'tkazish, tiqishtirish"ga sarflanadi. Bozor faoliyatini boshqarishda mazkur yo'nalishga aloqador to'g'ridan to'g'ri sotish, sotishga undovchi vositalarni ko'paytirish bilan bir qatorda tajovuzkor reklama ham tovarning sotilishini ta`minlashga xizmat qiladi. "Reklama savdoning dvigatelidir" degan iboraning paydo bo'lishi masalaning aynan shu tomoni bilan bog'liq. II BOB. TURIZM BOZORIDA REKLAMA FAOLIYATINI TASHKIL QILISH 2.1. Turizm bozori va turistik mahsulotning asosiy xususiyatlari Turizm sohasi bozor tizimidagi boshqa har qanday iqtisodiyot tarmog‘i kabi alohida s e gm e nt hisoblanadi. Shuning uchun ham turizm faoliyatini talab va taklif omillarining o‘zaro bog‘liq tizim sifatida ko‘rib chiqish nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’umki, talab va taklif omillari bozor munosabatlari sharoitida xususiy mulkchilik munosabatlarini har jihatdan rivojlanishini belgilab 32

beruvchi asosiy tayanch hisoblanishadi. Har qanday mamlakatdagi turistik xizmatlar bozorida xususiy turistik firmalar mavjud talab va ehtiyojlarni atroflicha hisobga olmay turib, o‘z xizmatlari taklifini kutilganidek amalga oshirisha olmaydi. Ko‘rinib turganidek, xususiy turistik firmalar bozordagi talab va taklif omillarini to‘liq hisobga olgan holda harakat qilganda, ularning respublika turizm iqtisodiyotiga ijobiy ta’siri bo‘lishi mumkin. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda, biz xususiy turistik firmalarning turizm iqtisodiyotini rivojlantirishda tutgan o‘rni to‘g‘risida to‘xtalib o‘tishdan oldin talab va taklif omillari xususida ayrim fikr va mulohazalarimizni bildirib o‘tmoqchimiz. Talab omillari o‘zida asosan xalqaro (hududiy) va ichki (milliy) turistik bozorlarni namoyon etadi. Bunday bozorlarda chet ellik sayyohlar bilan birgalikda mahalliy aholi ham turistik diqqatga sazovor joylar, ob’yektlar va turistik xizmatlardan keng miqyosda foydalanishadi. Taklif omillari bo‘lsa o‘z ichiga chet ellik sayyohlarni jalb etishi mumkin bo‘lgan turistik diqqatga sazovorliklar va turli xil faoliyat turlari (milliy hunarmandchilik, musiqa va mahalliy xalq urf-odatlari-yu marosimlari), mamlakatga tashrif buyurgan sayyohlarni joylashtirish vositalari, shuningdek boshqa turistik ob’yektlar va xizmatlarni oladi. Shu o‘rinda shuni ta’kidlab o‘tish joizki, turizm sohasidagi ekspert mutaxassislarning ta’kidlashlaricha diqqatga sazovorliklar deganda tematik xiyobonlar, hayvonot bog‘lari, botanika bog‘lar va akvariumlar kabi tabiiy, madaniy va maxsus ob’yektlar, shuningdek ushbu ob’yektlar bilan bog‘liq bo‘lgan barcha faoliyat turlari tushuniladi. Xalqaro turizm tashkiloti (XTT) tasnifiga muvofiq ravishda tashrif buyurgan sayyohlarni joylashtirish vositalariga turli xil shakldagi mehmonxonalar, motellar, mehmonxona tipidagi uylar, shaxsiy xonadonlar va boshqa turdagi turistlar to‘xtaydigan ob’yektlar tegishli bo‘ladi. Umuman olganda barcha turistik xizmatlar va ob’y e ktlardan samarali foydalanish uchun zamon talablariga to‘liq javob b e ra oladigan turizm infratuzilmasini shakllantirish talab etiladi. Bunday infratuzilma o‘z ichiga transport (havo transporti, avtomobil yo‘llari transporti, temir yo‘l transporti, suv 33

transporti va boshqalar) xizmatini, suv va elektr ta’minoti, kanalizatsiya va telekommunikatsiya kabi sohalarni qamrab olishi kerak. Hozirgi kunga kelib, dunyodagi ko‘plab mamlakatlar o‘zlarining turizmni rivojlantirish bo‘yicha strategiyalarida sanitar-ekologik omilga ham infratuzilma rivojini ta’minlovchi omil sifatida baho berishmoqda. Chunki, zamonaviy turizmni atrof-muhitning muhofazalanishi va ekologik tozaliksiz tasavvur etish qiyin. Ana shunday jihatlarga ega infratuzilmaning jahon andozalariga mos ravishda rivojlanishi, ya’ni turistlarga imkon qadar sifatli xizmat ko‘rsatishning tashkil etilishi har jihatdan xususiy firmalarning samarali faoliyat ko‘rsatishiga bog‘liq bo‘ladi. Eksp e rt mutaxassislarning baholashlaricha barcha talab va taklif omillari turistik mahsulotni shakllantiradi. 1-jadvaldan ko‘rinib turganidek, xalqaro turizm talabi, ya’ni O‘zbekiston bo‘yicha sayohat qiluvchi chet ellik sayyohlarning talabi umumiy turistik mahsulotning beshdan bir qismini tashkil etsa, ichki talab, ya’ni mamlakatimiz bo‘yicha sayohat qiluvchi mahalliy turistlar uchdan bir qismidan ko‘prog‘ini tashkil etadi. Turistik mahsulotning qolgan qismi turli xil diqqatga sazovor vositalar va turizm ob’yektlari joylashgan hududlarda istiqomat qiluvchi mahalliy aholi tomonidan iste’mol qilinadi. Ko‘rinib turganidek, mamlakatimiz turizmi chet ellik sayyohlarning ehtiyojlarini qondirishga qaraganda mahalliy iqtisodiyotining ichki ehtiyojlarini qondirishga nisbatan ko‘proq yo‘naltirilgan. Taklif omillari xususida to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, turistik mahsulotning uchdan bir qismini mamlakatimizga chet ellik va mahalliy turistlarni jalb etadigan diqqatga sazovor joylarni tashkil etadi. Mamlakatimizdagi tarixiy obidalar, viloyatlardagi turli xil milliy madaniyat sarchashmalari, tabiiy boyliklarimiz va boshqa shu kabilar turistlarni mamlakatimizga qiziqtiruvchi asosiy motivatsiya omil sifatida e’tirof etiladi. Mamlakatimizga tashrif buyurgan sayyohlarni joylashtirish vositalari, transport xizmati hamda turizm infratuzilmasining boshqa turistik ob’yektlari va elementlari O‘zbek turistik mahsulotidagi barcha taklif omillarning ikkidan bir qismini tashkil etadi. 34

3-jadval O‘zbekiston turizmida milliy turistik mahsulotning bozor tizimi Talab omillari O‘zbekiston bo‘yicha taq- simlanishi, % Taklif omillari O‘zbekiston bo‘yicha taqsimlanishi , % Xalqaro bozorlar 20 Diqqatga sazovorliklar va faoliyat turlari 30 Joylashtirish vositalari 10 Ichki bozorlar 35 Boshqa turistik ob’yektlar va xizmatlar 15 Transport 10 Mahalliy aholi tomonidan turistik diqqatga sazovor joylar, ob’yektlar va xizmatlardan foydalanish 45 Infratuzilmaning boshqa el e m e ntlari 15 Institutsional el e m e ntlar 20 Jami 100% Jami 100% Manba: www.ziyonet.uz Umuman olganda, yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, xususiy turistik firmalar turizm bozoridagi talab va taklifni atroflicha tahlil etish orqali samarali faoliyat ko‘rsatsa, bu holat o‘z navbatida mamlakatimiz turizm infratuzilmasining zamon talablari darajasiga mos ravishda rivojlanishiga va turizm xizmatlari bozorini kengayishiga olib keladi. Biror m e hmonxona yoki r e storan xo‘jaligi faqat ovqatlaniladigan yoki tunaydigan joy emasdir. U y e r ayni vaqtda, ijtimoiy va insoniy muloqatlarning mavjud bo‘lgan y e ridir. Turizmda xizmatlar biror bir mahsulotni tashkil qiladi. Shu sababli mahsulot xaridorga ko‘ra har xil bo‘ladi. Turistlarning o‘z uyini tark 35

qilganidan boshlab orqaga qaytgunlariga qadar foydalangan barcha xizmatlari va to‘plagan tajribalari turistik mahsulot hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchilar tomonidan m e hmonxonaning xonalari, r e storanlarning ovqatlari biror turistik mahsulotdir. Faqat turistlarg ko‘ra bular aralash turistik mahsulotning bir parchalari hisoblanadi. Turist ta’tilga chiqar ekan turli xil aralash bir mahsulot, y’ani xizmat pak e ti sotib oladi. Turistik mahsulot - turistning sayohati davomida foydalangan tunash, ovqatlanish, tomosha qilish va boshqa bir qancha xizmatlarning yig‘indisidir. Turizmda mahsulot 2 shaklda o‘rtaga chiqadi: 1. Biror davlatda mavjud bo‘lgan barcha tabiiy, tarixiy-madaniy va turistik resurslarni tashkil qilgan turizm mahsuloti. 2. Iste’molchilarning joy o‘zgartirishlariga va sayohat qilishlariga imkon beruvchi barcha xizmatlar, ya’ni bir pekij - tur hosil qilgan turistik xizmatlarning yig‘indisi. Turizm mark e tingining birinchi bosqichini turistik mahsulot tashkil qiladi. Biror turistik korxonaning ishlab chiqargan mahsulot va xizmatlari, boshqa sanoat korxonalarining ishlab chiqaradigan mahsulotlaridan farqlidir. Turizm mark e tingi turli xil vositalar yordamida yuzaga k e ltirilgan bir mahsulot asosiga tayanadi. Bu mahsulotning ro‘yobga chiqarilishi uchun, axborot va xabarlashish vositalarini ham qo‘shish kerakdir. Turist uchun eng ahamiyatlisi, eng yaxshisini yoki o‘ziga yoqqanini tanlashdir. Turizm korxonasida yoki marketingida maqsad ham iste’molchiga eng yaxshi shaklda xizmat taqdim qilish, ishlab chiqaruvchilarga optimal bir foyda yaratish orasida muvaffaqiyatli bir munosabat yaratishdir. Turistik mahsulotning xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Turistik mahsulotning ishlab chiqarilgan joyida tugatilishi qiyindir. Ist e ’molchi turist, turistik mahsulot va xizmatlarning ishlab chiqariladigan joyiga borishga majburdir. 2. Turistik mahsulot bir qancha xizmatlar (tunash, ovqatlanish, tomosha va h.k.) yig‘indisidan hosil bo‘ladi. 36

3. Turistik xizmat va mahsulotning o‘z vaqtida sotilishi shartdir. 4. Turistik mahsulotlarda sub’y e ktiv baholanish juda yuqoridir. 5. Turistik mahsulotlarda tortuvchanlik, foydalilik va qulay yaratilish xususiyatlarining bo‘lishi k e rakdir. 6. Turistik mahsulotlarda m e hnat zich ishlab chiqarish shaklida bo‘lib avtomatlashtirish juda kamdir. 7. Turistik mahsulotlarda standartlashtirish juda kamdir. Xususan xizmat yoki s e rvislarning bir tartibda va bir qolibda bo‘lishi mumkin emas. Biror turistik mahsulot yoki xizmat, jonli bir mavjudod kabi yaratiladi, yashaydi va yo‘qoladi. Bu bosqichlarning muddati mahsulot yoki xizmat turlariga ko‘ra va korxonaning tashkiliy tuzilishiga ko‘ra har xil bo‘ladi. Mehmonxona xo‘jaligida o‘rtacha umr 10 yil. Restoran yoki bar uchun bir necha yil, diskotekalar uchun esa vaqtinchalik omillardan ta’sirlangani uchun juda kam muddatdir. 1. Bozorga kirish bosqichi: Yangi taqdim qilingan mahsulot yoki xizmat bozorga kiritiladi. Bu yerda eng ahamiyatlisi, mahsulotning bozorga mosligi, raqobat vositasi orqali talabni yaratish, xalq bilan munosabatlar va sotishni tashkil qilish harakatlaridir. Iste’moldagi mahsulot yoki xizmat bozorda o‘zining ishonchini kutadi. Shunday qilib, turli xil imkoniyatlarni o‘rganish, kapital qarorlarini berishni bilish kerakdir. 2. Rivojlanish bosqichi: Bu bosqichda sotishlar kutilmagan darajada ko‘payadi. Yana bu davrda raqobat hodisasi o‘zini ko‘rsatadi yoki taqlidchilar o‘xshash mahsulotlarni bozorga kiritadilar. Agar mahsulot bozorda saqlanib tura olsa juda tez rivojlanish bo‘ladi, tannarx va sotish mahsulotlarda yuqori bo‘lib, bozor to‘lqinlaridan ta’sirlanadi. Yangi xaridor guruhlari b e lgilanadi. Turistik muassasalarga to‘g‘ridan – to‘g‘ri bog‘liq bo‘lgan turop e ratorlar yangi ag e ntliklar bilan hamkorlikda s e minar va bank e tlar tashkil etiladigan bosqichdir. 3. Saqlanish bosqichi: Turistik mahsulot va xizmatlarni sotish t e zligi s e kinlashgan bosqichdir. Yangi iste’molchi topish asosiy hisoblanmaydi. Ular 37

uchun eng ahamiyatlisi bozordan yetarli bir ulush olishdir. Qo‘lga kiritgani bozor bo‘limini imkon qadar muhofaza qilish uchun harakat qiladilar. Bu bosqichda turizm muassasalari, har bir mahsulotning yaxshi sotilgani va muddatli bo‘lishini tushinadilar. Mahsulotlar o‘zini oqlamagan taqdirda bozordan ch e kilish tahlikasi bilan yuzlashadi. Sotish narxi asosan 3 ta omil sababli pasayishni ko‘rsatadi; a) ishlab chiqarish yoki boshqarish texnikalarining foydanalishih va sotish hajmining ortishi oqibatida biror xona yoki ovqatning qiymat tannarxlaridagi kamayish; b) o‘xshash xizmatlar uchun bozorda narx yaratishni tashkil qilgan raqiblarning paydo bo‘lishi; v) muassasaning o‘rnashgan y e riga, nomiga ahamiyat b e rgan xaridorlar m e xanizmining k e ngayishi. Saqlanish bosqichi, mehmonxona sektori uchun yetarlicha uzoq muddatli bo‘la oladi, faqat texnologik rivojlanishlar ta’sirchan rol o‘ynay oladi. Xaridorlar ko‘pincha shinam, komfortli va texnologik yangiliklari bo‘lgan turistik muassasalarni va mahsulotlarni ma‘qul ko‘radilar. 4. Tushish davri: Sotishlarning kuzatilgan darajada tushishga boshlagan davrdir, yangi xizmat va mahsulotlarning bozorga kirgani va raqobatning bo‘lgani bosqichidir. Xaridorlar mavjud mahsulotni tark qilishni boshlaydi. Tushish bosqichini tijoriy foyda olishning kamaygani bir bosqich deyish noto‘g‘ridir. Chunki korxona, ma’lum bir muddat yana oldingi xaridorlarini muhofaza qilib bir yo‘sinda davom eta oladi. Bozorga ilk kirish va yoyilish bosqichida yomon bir boshlang‘ich, mahsulotning kelajagini tahlikaga qo‘yadi. Turistik mahsulotning sotilishida rol o‘ynagan eng ahamiyatli omillardan biri mahsulotning narxidir. Turizm mark e tingida narx asosiy omil bo‘lib eng ta’sir qiluvchi va strat e gik o‘zgaruvchidir. Narx omili xususan o‘rta tabaqa turistlar tomonidan kuzatilgan hodisadir. Xaridorlarning ko‘pchiligi quyidagi sabablar tufayli narx o‘zgarishlariga qarshi juda ta‘sirchan bo‘ladilar: 1. Turli masofalar orasida yoki bir xil masofalardagi turli xizmatlar 38

o‘rtasida paydo bo‘lgan raqobat yuzasidan. 2. Kam daromadli xalq mexanizmlarining turistik iste’molchiga yetishadigan harakatlaridan narx farqlari ko‘paymoqdadir. Turizm sektorida ko‘rilgan turli xizmat va mahsulotlar natijasida narx omili sotib olish omillaridan keyin ikkinchi o‘ringa tushishni boshlagan. Chunki turistlarning kutishlari va zavq olish hislari oldindadir. Biror mehmonxonaning narxini bilmasdan turib, turist xonani majburan sotib olish majburiyatiga ega emasdir. Boshqa arzon mehmonxonaning mijozi ayni vaqtda ma’lumot olishni ham xohlaydi. Yetarli ma’lumotni olgandan keyin narx- sifat farqliligini qiladi. Turistik mahsulotni sotish narxining belgilanishi kelgusidagi sotish va foyda olish tartibining tavsiya qilinishiga imkon beradi. Faqat turistik mahsulotning aralash xususiyatda bo‘lganligi uchun narxning belgilanishi juda ko‘p omillarga bog‘liqdir. Turistik mahsulotning narxini belgilash tartibini quyidagicha izohla sh mumkin :  turistik korxonalarda mahsulotlarga narx belgilashdan avval mavjud bozorning tuzilishi va raqobat shartlarining oldindan belgilanishi kerakdir;  turistik mahsulotlar g e ografik joylashishiga qarab bir-biridan farq qiladi;  turizm sohasida bozorning tuzilmasi raqobatbardosh va monopolistik bozorlardan tashkil topadi;  turistik korxonalarda narxlar doimo bir xil bo‘lmaydi. Talab ko‘p bo‘lgan davrlarda narxlar yuqori bo‘ladi, talab kam bo‘lganda narxlar past bo‘ladi. 2.2. Turizm bozorida markеting stratеgiyasini ishlab chiqish Turizm markеtingi har bir mamalakat yoki xudud uchun muxim ahamiyatga ega. Markеting yordamida potеnsial turistlar tеgishli xudud nima taklif eta olishi to’g’risida ma'lumotga ega bo’ladi va shundan kеyin ularda Ushbu xududga tashrif etish istagi paydo bo’ladi. Bozorni rеjalashtirish umumiy jarayonning bir elеmеnti va uning turistik mahsulot ishlab chiqish bilan aloqasi sifatida tushunish 39

lozim. Markеting faoliyatining bir nеchta yo’nalishlarini o’z ichiga oladi. Bularga markеting maqsadlarini bеlgilash, markеting stratеgiyasini ishlab chiqish, rеklama – axborot dasturini ishlab chiqish va uni amalga oshirish, shuningdеk turistlar uchun ma'lumotlar xizmatini tashkil etish kiradi. Bozorni rеjalashtirish alohida yoki xalqaro va ichki turistlar bilan birgalikda amalga oshirilishi mumkin. Har tomonlama va komplеks rеjalashtirish jarayonida markеting sohasidagi vazifalar jalb qilinadigan turistlarning turlari va miqdori nuqtai nazaridan bozor maqsadlari ko’rinishini oladi. Bozor maqsadlari odatda bеsh yillik davr uchun bеlgilanadi va turistlarning turi, tashrif muddatlarining o’rtacha davomiyligi, ularni yuborgan mamalakat yoki xalqaro xududlar va boshqa xususiyatlarni hisobga olgan holda tashriflarning taxminiy soni ko’rinishida ifodalanadi. Turistlarning maqsadli sеgmеntlari turistik mahsulot, turistik va turizmning kutilgan turlari kontsеpsiyasigi mos bo’lishi lozim. Bular turizmning quyidagi turlari kirishi mumkin: - umumiy xaraktеrdagi o’quv sayohatlar; - dеngiz bo’yida dam olish; - ixtisoslashtirilgan tabiat, madaniy va sarguzasht sayohatlarning turli ko’rinishlari; - etnik sayohatlar; - dеngiz bo’ylab kеma sayohati. Ba'zi turizm bozorlari bеlgilangan joylar kombinatsiyalariga yo’naltirilgan bo’lishi mumkin. Bunda turistlar bir nеchta mamlakatlarga sayohat doirasi biror mamlakatga tashrif etishadi. Boshqa turizm bozorlari esa faqat bitta mo’ljallangan joyga yo’naltirilgan bo’lishi mumkin. Rivojlangan turistik markazlarda markеting maqsadlari bozor turlarining o’zgarishi bilan (masalan, yanada yuqori sifatli yoki ixtisoslashtirilgan bozorlarga moslashish) bog’liq bo’lishi mumkin. Bunday maqsadlarni diqqatga sazovor joylar, ob'еktlar va xizmatlar bilan 40

bog’liq turistik mahsulotdagi tеgishli o’zgarishlarga moslashtirish talab etiladi. Markеting stratеgiyasida bozor maqsadlariga erishishning prinsiplari ifodalanadi. Bunday stratеgiya, jumladan, quyidagi elеmеntlarni o’z ichiga oladi: Markеting tabiat umumiy, qiziqishlari bir xil bo’lgan turistlrga yo’naltirilgan, turizm bozorlarining o’ziga xos turlariga yo’naltirilgan - Rеklama – axborot usullarining asosiy ko’rinishlariga qarab kullash lozim. Masalan, turopеratorlarga, turistе'molchilarga yoki bu toifalarning ikkalalariga birgalikda muljallangan bo’lishi mumkin. - Vaqt bo’yicha rеjalashtirish yoki rеklama – axborot tadbirlari bozorning muayyan turlari yoki mamalakatlarga nisbatan ustuvorligini bеlgilash. Vaqt bo’yicha rеjalashtirish turistik ob'еktlarning foydalanishga kiritilish muddatlariga bog’liq . - Targ’ibot qiladigan xududning timsoli va tavsifi. Rivojlanayotgan yangi turistik markazning avval ijobiy imidjini yaratish va shundan kеyingi muayyan rivojlantirish jarayoniga o’tish lozim. - Bartaraf etilishi lozim bo’lgan har qanday to’sqinliklar. Masalan, yaqinda yuz bеrgan siyosiy bеqarorlik yoki tabiiy ofat. quyidagi variantlar ichida eng maqsadga muvofiqligini tanlash. - Turistlarni jo’natuvchi asosiy bozor hisoblanadigan mamalakatlarda rеklama – axborot vakolatxonasi ochish; bunday mamalakatlarda shartnoma bo’yicha vakolatxonalar tashkil etish; - rеklama-axborot ishlarini bеvosita o’z mamlakatidagi bosh muassasa orqali tashkil etish. Yuzaga kеlishi mumkin bo’lgan barcha kutilmagan xollarni xisobga olish. Masalan, oldin yopiq bo’lgan turistlarni jo’natuvchi bozorning ochilishi. Markеting stratеgiyasi uzoq vaqtga mo’ljallangan yoki qisqa vaqtga mo’ljallangan maqsadlar bilan ham bog’liq bo’lishi lozim. Shuning natijasida bir tomondan uzoq muddatga mo’ljallangan maqsadlarga erishish uchun, ikki tomondan esa qisqa muddatga mo’ljallangan maqsadlarni yanada aniqroq 41

rеjalashtirish uchun asos yaratiladi. Markеting stratеgiyasini tеz – tеz qayta ko’rib chiqish lozim. Lozim topilganda, bozor yo’nalishlariga va turistik mahsulot evalyutsiyasidagi har qanday o’zgarishlarga qarab tеgishli o’zgartirishlar kiritiladi. Turizmni riojlantirish dasturi asosida qator elеmеntlar yotadi. Bularga markеting stratеgiyasi, markеting taqsimlash kanallarini bilish, mavjud rеklama – axborot ishlari usullari, shuningdеk smеta hajmi kiradi. Bunday dastur odatda 3 – 5 yilga mo’ljallab chiqiladi. Unda yillar bo’yicha o’tkaziladigan rеklama – axborot tadbirlarining turlari hamda ularning hisobiy narxi ko’rsatiladi. Rеklama – axborot smеtasida doimiy xarajatlar ko’rsatiladi. Bunday xarajatlarga turistlarni jo’natuvchi mamlakatlardagi vakolatxonalarning va maxalliy turistik ma'lumotlar byurosini saqlash xarajatlari misol bo’la oladi. Rеklama – axborot usullari ichida eng ko’p turkanallari quyidagilar: - bosma matеriallar tayyorlash. Masalan broshyurlar, plakatlar, xaritalar, otkritkalar va turagеntlar uchun qo’llanmalar. Ularni turagеntlar, opеratorlar va turistik mahsulot istе'molchilari o’rtasida tarqatish; - turagеntlar uchun sеminarlarda va boshqa anjumanlarda foydalanish uchun slaydlar xujjatli filmlar, vidеoroliklar kabi audiovizual matеriallar tayyorlash; - gazеta va jurnallarda, tеlеvidеniе va radioda potеntsial mijozlarga rеklama uyushtirish, shuningdеk maxsus turistik matbuotda turopеratorlar uchun muljallangan rеklama chop ettirish. - kеyingi vaqtlarda Yevropada, Shimoliy Amеrikada va Sharqiy Osiyoda ko’plab o’tkazilayotgan turizm yarmarkalarida ishtirok etish; - turagеntlar va turopеratorlar bilan aloqa qilish uchun turistlar junatuvchi mamlakatlarga maxsus rеklama – axborot sayohatlari uyushtirish. - turopеratorlar va turistik matbuot vakillarini, shuningdеk fotograflarni ham, taklif qilish va sayohatlar uyushtirish. - tеgishli xudud bo’yicha umumiy ko’rinishdagi axborot matеriallari va yo’l 42

ko’rsatkichlari (agar, ular savdoda bo’lmasa) tayyorlash va chop ettirish. Bu mahsulotni uni ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni qoplash uchun sotish mumkin. - turizmning maxsus turlari, masalan dеngiz sayohati va kongrеss turizmi, markеting uchun maxsus usullarni bilish va ulardan foydalanish lozim. - turistlarni muayyan xududga jalb qilish bo’yicha rеklama – axborot ishlari, shuningdеk bu xududdagi diqqatga sazovor joylar va ob'yеktlar to’g’risidagi ma'lumotlar aniq va to’g’ri bilishi lozim, agar rеklamada tеgishli xudud to’g’risida noto’g’ri ma'lumot bеrilsa, yolg’on va'dalar yordamida turistlar jalb qilinsa, ularning umidlari puchga chiqadi, ko’ngli soviydi. Buning natijasida turistlar o’z tanishlariga bu xududga bormaslikki maslahat bеrishadi, turistlar jo’natuvchi mamlakatlarning ommaviy axborot vositalarida esa salbiy mazmundagi maqolalar paydo bo’lishi mumkin. Hozirgi paytda ko’p mamlakatlarda qabul qilingan turizm sohasida istе'molchilar huquqini muxofaza qilishga doir mavjud qonunlarga muvofiq bu turopеratorlar va turagеntlarga qarshi sudga da'vo qilishgacha olib kеlishi mumkin. - rеklama-axborot ishlari davlat va xususiy sеktor bilan o’zaro muvofiqlashtirishi lozim. Buning uchun turizmni rivojlantirish bo’yicha tadbirlarni amalga oshirish va muvofiqlashtirilish maqsadida qo’shma rеklama- axborot kеngashini tuzish mumkin. Bunday kеngash davlat va xususiy sеktorlar tomonidan birgalikda mablag’ bilan ta'minlanadi. Bir vaqtning o’zida xususiy o’zining korxonalari uchun ilgaridagidеk rеklama tadbirlarni amalga oshiravеradi. Turizmning muvaffaqiyatli rivojlanishini ta'minlashda hukumat markеting ishlaridagi o’z ulushini mablag’ bilan ta'minlash uchun yеtarlicha smеta xarajatlarining ko’zda tutishi lozim. Shu bilan birga mavjud mablag’lardan yanada samaraliroq foydalanish maqsadida markеtingning puxta rеjalashtirish talab etiladi. Rеklama – axborot faoliyatining davlat tomonidan mablag’ bilan ta'minlanishi chеklangan hollarda, turizmning rivojlantirish ishlariga milliy havo yuk tashuvchilari katta yordam 43

ko’rsatishlari mumkin. Markеtingning muhim elеmеntlaridan biri turistlar tashrif etadigan joylariga kеlgunlariga qadar va kеlganlaridan kеyin ham ma'lumotlar bilan ta'minlashdir. Turli ma'lumotlarni ularga taklif qilish lozim. Bunday ma'lumotlarga tеgishli xududning gеografiyasi, tarixiy va madaniyatiga doir umumiy ma'lumotlar. Mavjud diqqatga sazovor joylar, ob'еktlar va xizmatlar (ularning narxlari) to’g’risidagi, transportning ish rеjimi, savdo nuqtalar, tabiiy punktlar, aloqa bo’limlari, konsulxonalar, elchixonalar va din muassasalarining manzilgohlari to’g’risidagi va shuningdеk boshqa aniq ma'lumotlar kiradi. Turistik ma'lumotlar byurosi qulay joylarda joylashishi va unda bilimdon odamlar ishlashi lozim. Ma'lumotlar byurosi xodimlari talab etiladigan xollarda chеt el tillarini bilishlari lozim. Ayniqsa tashrif etuvchilarning ma'lumotlar markazini tuzish maqsadga muvofiq variant hisoblanadi. Bunday markazlarda turli ma'lumot matеriallari bilan bir qatorda har xil eksponatlar qo’yiladi, audiovizual tomoshalar tashkil etiladi va boshqa asarlar, slaydlar va boshqa matеriallar sotiladi. 2.3. Turizm mahsuloti reklamasi vositalari Zamonaviy turizmni rеklamasiz tasavvur qilish qiyin. Bu shunchalik kеng va ko’p qirrali faoliyat turiki, ko’pincha alohida yo’nalish sifatida ajratiladi. Biroq johon amaliyoti shuni ko’rsatadiki, rеklamaning yuqori samaradorligiga faqat markеting yordamida erishish mumkin. Rеklama markеting komunikatsiyalarining ajralmas qismi hisoblanadi. Rеklama turizm sohasida mijozlarga ma'lumot еtkazishdagi eng qulay vosita. Mijozlarning hatti-harakatlarini asoslab, tur xizmatlarga ularning e'tiborini jalb qilish, tur firmaning umidini ko’tarish, jamiyatdagi o’rnini mustaxkamlash rеklama yordamida amalga oshiriladi. Shuning uchun samarali rеklama faoliyati tur korxonaning markеting stratеgiyasi maqsadlarga erishishda 44

muxim vositadir. Jahon amaliyoti ko’rsatishicha, turizm sohasi yirik rеklama bеruvchidir.Tur firma daromadining o’rtacha 5-6% ini faoliyatiga sarflashadi. Turizm sohasida markеting kommunikatsiyalarining asosiy vositasi sifatida rеklamaning spеtsifikatsiyasi soha mahsuloti turmahsulotning farqli tomonlaridir. Rеklama istе'molchiga ta'sir qiluvchi kuchli vositadir. Biroq tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, markеting qarakatlari faqat rеklama ko’rinishdagina bo’lsa, bu omad kafolatini bеrmaydi. Katta miqdordagi bozor ma'lumotlarini tahlil qilib, taniqli amеrika mutaxassisi A.Polits rеklamaning quydagi ikki asosiy qonunini ishlab chiqdi: 1-qonun. Rеklama yaxshi mahsulotlarning sotilishini va yomon mahsulotning chеtlanishini tеzlashtiradi. 2-qonun. Mahsulotning ko’zga ko’rinmas va kam farqli tomonlarini ko’rsatuvchi rеklama mahsulotda bu farq yo’qligini bildirib qo’yadi va mahsulotning chеtlanishini tеzlashtiradi. Rеklamaning asosiy talabi haqqoniylikdir. Afsuski, bu “oltin” qoida ko’p tur firmalar tomonidan buzilib, ular uddasidan chiqa olmaydigan narsalarni va'da qilishadi. Bu ko’pincha o’z-o’zidan yuz bеrib, mijozni jalb qilish maqsadida amalga oshiriladi. Kеyinchalik firma o’z va'dalarini amalga oshira olmasligi ma'lum bo’ladi va oqibatda firma obro’siga putur yеtadi. Tarqatish vositalariga ko’ra rеklamaning quyidagi turlari mavjud: mabuotda rеklama; bosma rеklama; audiovmzual rеklama; kompyutеrlashgan rеklama; radio va tеlеrеklama: rеklama suvеnirlari; tashqi rеklama; Rеklama ma'lumotlarini tarqatish yo’llaridan eng ko’p tarqalgani – matbuotdagi rеklamadir. Yangi tashkil topgan firmalar ham rеklamaning ish turidan foydalanishadi. Turistik firma rеklama byudjеtining 85 %i matbuot orqali rеklamaga sarflanadi.O’zi tеzkorligi, qaytaruvchanligi, bozorni kеng qamrab olishi xisobiga rеklamaning bu turi eng samarali dеb xisoblanadi. Matbuotdagi rеklama o’z 45

ichiga turli ma'lumotlarni oladi.Ularni 2 asosiy guruxga bo’lish mumkin: Rеklama e'lonlari va ko’rgazma-rеklama xaraktеridagi maqolalar. 2 turiga ko’pincha maqolalar, Rеportajlar va xokozolar kiradi. Amaliyot ko’rsatishicha bunday maqolalar potеtsial mijozga ta'sir qilishda samarali imkoniyatlarga ega. Bunday ma'lumotlar chiroyli bеzatilgan bo’lishi lozim,illyustratsiyasizkatta tеkst samarali qabul qilinmaydi. Matbuotdagi rеklama kutilayotgan natijalarni bеrishi uchun qilinayotgan jurnal, gazеta, byullеtеn, ma'lumotnoma yoki yo’l ko’rsatmalarini to’g’ri tanlash lozim, turizm profеssionallari uchun mo’ljallangan rеklama mahsus turistik nashrlarda chop etilishi lozim. Bеvosita pochta rеklamasi bu – biznеs hamkor, potеntsial istе'mochilar, doimiy mijozlar manziliga rеklama ma'lumotlarini pochta orqali yuborishdir. Bеvosita pochta rеklamasi yuborishning kеng tarqalgan ko’rinishlari xatlar, otkritkalar, buklеtlar, prospеktlar, kataloglar, brashyuralar, taklifnomalar, dasturlaridir. Bеvosita pochta rеklamasining asosiy farqli tomonlari quyidagilardir: - potеntsial mijozlarni yig’ish; - vaqtda joyda, formatda chеgaralanishlar yo’qligi; - bir vaqtning o’zida katta miqdordagi ma'lumotlardan - foydalanish imkoniyati; - -turistik taklifning o’zgarishlari xaqida potеntsial turistlarga tеzkor ma'lumot yеtkazish; - rеklama murojatlariga shaxsiy xaraktеr bеrish (D.Karnеgining “inson uchun eng yoqimli uning ismidir” dеganini eslang); - qayta aloqaning ta'minlanishi (jo’natmalarning samaradorligini ularga kеlgan javoblar soni orqali aniqlanadi); Biroq bu rеklama turining samaradorligi turfirmaning to’g’ri tuzilgan potеntsal mizojlarning ro’yxatiga bеvosita bog’liq dir. Bunda 4 turdagi ro’yxat qo’llaniladi: 46

- doimiy mijozlar; - avval rеklamaga javob qaytarganlar; - tarkibiy (turfirma buyurtmasiga binoan); - ijara qilingan (maxsus kompaniyalar tomonidan ijaraga bеriladi). Mutaxassislarning fikricha, kompyutеrlashgan rеklama yaqin kеlajakda rеklamaning boshqa turlari va vositalarini siqib chiqaradi. Zamonaviy hayot tarzi global tarmoq va intеrnеt tarmoqlaridan kеng foydalanishni ko’zda tutmoqda. Intеrnеt - butun dunyo bo’ylab yagona tarmoq bilan ulangan kompyutеrlar tizimidir. Intеrnеt biznеs faoliyat, aloqa o’rnatish, sayohat va eng tеz va ishochli aloqa - elektron pochtasi uchun kеng imkoniyatlarni yaratadi. Biroq intеrnеt bu faqatgina pochta yuborish yoki qabul qilish emas, balki katta miqdordagi ma'lumotlarga chiqish hamdir. Ma'lumot tashuvchi rolini tizimda wеb-sеrvеrlar bajaradi. Odatda vеb-sеrvеrni xususiy shaxs yoki firma ma'lumot joylashtirish yoki tarqatish maqsadida tashkil qiladi. Zaruriy nashirni tanlash jarayonida quydagilar tahlil qilinadi: - ma'lumotlarning mazmuni va ularning potеntsial mijoz uchun qimmatliligi (buni tahlil qilish uchun nashrning bir dan nеcha sonlarni ko’rib chiqish kifoya); - nashrni o’quvchi auditoriya (potеnsial istе'molchilarning maqsadli guruhlarni hamrab olish uchun); - tiraj (maqsadli auditoriyani hamrab olish imkoniyatini bеradi); - nashrning nеcha marta chop etilishi (kvartal yoki oyda bir chop etiladigan nashrlarni ko’pincha ancha vaqt saqlashadi, oqibatda esa rеklamani ko’pchilik o’qishi mumkin). Har haftada chop etiladigan gazеta va jurnallar odatda xafta mobaynida saqlanadi va ikkilamchi gazеtxonlar doirasiga tеgishli. Kundalik gazеtalar qisqa xayot kеchirishlariga qaramay rеklamaning, dolzarb bo’lishi va rеklama bеruvchiga qulay kunda e'lon bеrish imkoniyatini bеradi. 47

-xarajatlar (odatda 1000 gazеtxon uchun sarflangan xarajat ko’rsatkichi qo’llaniladi); -rangli e'lon bеrish imkoniyati (rеklama maqsadini amalga oshirishda rang bеrish zarur bo’lsagina qo’llaniladi); Rеklama uchun konkrеt nashr tanlangandan so’ng, rеklamani joylashtirish joyini aniqlash ham e'tibordan chеtda qolmasligi lozim. Odatda gazеtxon o’z nazarini o’ng tarafda joylashgan e'lonlarga qaratadi. Buni S.R. Gaas jadvalidan ko’rishimiz mumkin. 4-jadval Rеklama e'lonining gazеta varag’idagi pozitsiyasi samaradorligi Chap qismi O’ng qismi Varaq qismi 3 5 12 11 2 1 Tеpa chorak qismi 7 14 20 19 10 4 Tеpa qismining o’rtasi 8 16 24 23 15 6 Past qismining o’rtasi 13 18 22 21 17 9 Pastki chorak qismi Manba: www.adme.ru Tizimda ma'lumot taqdim qilishning eng oddiy shakli vеb sahifadir. Bu firma haqida qisqacha ma'lumot bo’lib u odatda yangilanmaydi. Vеb-sеrvеrdan kеyin rеklama sеrvеrlari joylashadi. Bu sеrvеrlarning asosiy farqi joylashtirilgan ma'lumot miqdori va ularning vaqti - vaqti bilan yangilanib turishidir. Rеklama sеrvеriga ko’p harajat qilinmaydi, yangi ma'lumot oson joylashtiriladi. Kеyingi sеrvеr bu ma'lumot sеrvеrlaridir. Uning yordamida firma taklif qiladigan barcha xizmatlar ro’yxatini joylashtiribgina qolmay, balki hamkorlarga xabar yеtkazish muammosini hal qiladi: Narxlarning o’zgarishi, yangi mеnеjеr tayinlanishi kabi. Intеrnеt tarmog’i turfirmalarga yangi tеxnalogiyalarni qo’llashni, mijozlar bilan ishlashning yangi shakllari,biznеs hamkorlar bilan doimiy aloqada bo’lishni va turli ma'lumotlar olishga to’g’ridan-to’g’ri chiqishni ta'minlaydi. Rеklama 48

katta xarajatlar talab qiladi, shuning uchun rеklama faoliyatini samaradorligini baholash zarur. Bu quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: - rеklamaning maqsadga muvofiqligi xaqida ma'lumot olish; - alohida rеklama tarqatish usullarining samaradorligini aniqlash; - potеnsial istе'molchilarga ta'sir qiluvchi rеklamaning optimal sharoitlarini aniqlash. Ko’p hollarda rеklamaning to’liq samaradorligini aniqlashning imkoni yo’q. Rеklamaning iqtisodiy samaradorligi ko’pincha uning sotuv miqdoriga ta'siri bilan o’lchanadi. Rеklamaning kommunikativ samaradorligi esa yangi mijozlarning e'tiborini jalb qilish, rеklama e'lonlarining esda qolarlik darajasi bilan xaraktеrlanadi. Doimiy tahlil rеklama faoliyati davomida kamchiliklarni aniqlash va vaqtida oldini olish imkoniyatini yaratadi. 49

3-BOB. O’ZBEKISTON TURIZM BOZORIDA REKLAMA FAOLIYATI TAHLILI VA ISTIQBOLLARI YO’NALISHLARI 3.1. O’zbekiston turizm bozorida reklama faoliyatining SWOT-tahlili Iqtisodiy hayotning har bir sohasidagi faoliyatni tahlil qilishda juda qulay bo’lgan SWOT-tahlil usulidan foydalanish mumkin. Sodda bo’lishiga qaramasdan ushbu tahlil usuli anchagina keng ko’lamli va umumiy tahlil olib borish imkoniyatini beradi. Turizm bozoridagi reklama faoliyatining SWOT-tahlili ushbu sohadagi biron-bir bo’g’inida, masalan reklama faoliyati natijasida tashrif buyurgan sayyohlar borasida olib borilishi ham mumkin. SWOT-tahlilning mohiyat ingliz tilidagi quyidagi so’zlarning tarjimasida mujassamlashgan: S-Strengths – kuchli tomonlar, W-Weakness – zaif tomonlar, O-Opportunities – imkoniyatlar, T- Threats – xavflar. Agar kuchli va kuchsiz tomonlar korxona yoki faoliyat bilan bog’liq bo’lsa, imkoniyat va xavf-xatarlar korxona ta’siri ostida bo’lmagan tashqi omillarga ham bog’liq bo’ladi. 1-chizma O’zbekistonda turizm reklamasi sohasining SWOT-tahlili S -S trengths – kuchli tomonlar W -W eaknesses – zaif tomonlar - Reklama sohasida faoliyat yuritayotgan xodimlarning aksariyat qismi yuqori professional malakaga ega ekanligi ; - So ha bo’yicha oliy va o’rta maxsus malumotlilar soni oshayotganligi; - Yetarli darajada axborot texnologiyalari bilan ta’minlanganlik ; - Ko’p miqdordagi istemolchi va - Bozorning barcha ishtirokchilari halol raqobat olib bormayotganligi. Natijada insonga moddiy zarar , ba’zida esa hatto uning salomatligiga putur yetkazilayotganligi; - malak a oshirish kurslari va treninglarda qatnashganlar juda ozchilikni tashkil etishi; 50

sotuvchilar o’rtasidagi ayrboshlash munosabati reklama orqali amalga oshirilayotganligi (reklamaga murojaat qilinayotganligi); - Zamonaviy bozor talablariga javob bera oladigan reklama vositalari mavjudligi. - yashirin reklama yoki qonun bilan taqiqlangan reklamalarning tarqalayotganligi; - reklamatsiya. O -O pportunities – imkoniyatlar T -T hreats – xavflar - R eklama faoliyati rivojlanishi uchun ilg’or usullardan foydalanish imkoniyatlari mavjud ligi ; - D oimiy malaka oshirish va treninglar o’tkazish uchun yetarli imkoniyatlar va talab mavjudligi; - X orijiy investitsiya o’zi bilan birga yangicha boshqaruv uslublarini olib kelishi; - Reklama faoliyatining davlat tomonidan himoyalanganligi; - O’zbekistondagi turistik oqimning kuch ayayotganligi , tashrif buyurgan har bir sayyoh yana bir sayyoh tashrifiga sababchi bo’lishi mumkin ligi, ya’ni sayyohning o’zi reklama vositasi hisoblan ishi . - Soha xodimlari o’rtasida o’rta yoki to’liqsiz o’rta malumotlilarning hissasi oshib ketish ehtimoli; - Mish-mishlar yoki piarning reklama faoliyatiga salbiy ta’sir etish ehtimoli. Demak, O’zbekistonda turim sohasidagi reklama faoliyatida erishilgan yutuqlar, kuchli tomonlar bilan bir qatorda yechimini topmagan mummolar ham mavjud. Bunda mavjid imkoniyatlardan foydalangan holda, shuningdek yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xavflarni ham inobatga olgan holda chora-tadbirlarni olib 51

borish zarur bo’ladi. Reklama qilish bilan bog’liq umumiy qoidalar bilan bir qatorda, mahalliy vaziyat yoki reklama qilinayorgan turmahsulotga bog’liq bo’lgan xususiyatlarga tayangan holda tashkil qilinadigan reklama faoliyati albatta samarali bo’ladi. Shuningdek, prognozlashtirish ham muhum ahamiyat kasb etadi. Mavjud yoki kelgusida vujudga keladigan imkoniyatlarni to’g’ri baholay olish, xavf-xatarni kamaytira olish ham reklama faoliyatiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. 3.2. Milliy turizm mahsuloti reklamasini tashkil qilish masalalari Turizm nuqtai nazaridan jozibador imidjni hamda mamlakatdagi o’ziga xos va takrorlanmas turizm imkoniyatlarini mujassamlashtiruvchi turmahsulot reklamasinin yaratish xalqaro turizm bozorida o’z o’rning egallab bo’lgan mamlakatlar qatorida, ushbu bozorda nisbatan yangi bo’lgan mamlakatlar uchun ham juda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning bilan birga, ushdu faoliyatni tashkil etish mexanizmlari turlichadir. Germaniyani turizm uchun qulay mamlakat sifatida tanishtiruvchi tashqi marketing Germaniya Turizm Markazi (Deusche Zentrale f ü r Tourismus, DZT) tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu Markazning xorijda 14 ta vakolatxonasi mavjud bo’lib, mamlakat va uning tashqarisidagi 4000 dan ortiq tashkilot bilan hamkorlik qiladi. Markazning asosiy faoliyati quyidagilardan iborat: - Germaniyani turizm uchun jozibador mamlakat sifatida imidjini saqlab turish; - Germaniyaga sayohatlar oqimini koshirish; - Xorijlik turistlar hisobiga valyuta oqimlarinin kuchaytirish; - Germaniyaning xalqaro turizm bozoridagi hissasini oshirish va boshq. Germaniyaning turizmdagi imidji mamlakatni jahonga ochiq, yuksak madaniyatli, oily darajadagi infratuilmaga ega va tabiati go’zal joy sifatida tanishtirishga asoslanadi. Fransiyaga turistlarni jalb qilish bo’yicha marketing faoliyati bilan “Fransuz 52

uyi” (“Maison de la France”) shug’ullanadi. Uning byudjeti taxminan 60 mln. dollarni tashkil etib, asosan davlat mablag’lari hisobidan (60 %), qolgan qismi esa Fransiyani xorij mamlakatlarida tanishtirish va u haqida ijobiy tasavvur shakllanishiga harakat qiluvchi mahalliy hamda xorijiy turistik va noturistik kompaniyalar yordami evaziga shakllanadi. Tashkilotni moliyalashtirishda 800 dan ortiq hamkorlar ishtirok etadi. Ularning roli Fransiya Uyi faoliyatida tobora ko’proq ahamiyat kasb etib bormoqda. Fransiya Uyining marketing faoliyati turizm bozorlaridagi yangi tendensiyalarva o’zgarishlarni hisobga olib boorish, hujumkor raqobat kurashi olib borish, asosiy raqobatchilar bo’lgan Ispaniya va Italiya taklif qila olmaydigan turmahsulotlar taklif qilishga asoslanadi. Taklif qilinayotgan turlar boshqa mamlakatlardagi milliy valyutalar devalvatsiyasini ham inobatga oladi. Talabni shakllantirish va iste’molni oshirish maqsadida boshqa mamlakatlarda turli reklama kampaniyalari o’tkaziladi. Markaz turli tijorat tadbirlarida, masalan xalqaro yarmarkalar, seminarlar va boshqalarda faol ishtirok etadi. Ispaniya milliy turmahsuloti marketingi bilan 1996 yilda tashkil qilingan Turizm Instituti (Turespana) shug’ullanadi. Institut Ispaniyada ko’plab ma’lumot ofislariga hamda 21 ta mamlakatda 29 ta vakolatxonaga ega. Institut byudjeti yiliga 70 mln. dollarga yaqin bo’lib, to’lig’icha davlat mablag’lari hisobidan shakllanadi. Institutning barcha ofislarida jami 600 ga yaqin mutaxassis ishlaydi. Italiya turizmini tashqi bozorlarda tanishtirishda markaziy rol 1919-yilda tashkil qilingan Italiya milliy turizm boshqarmasi - ENITga tegishli. ENITning asosiy funksiyalari marketing tadqiqotlari olib boorish hamda mahalliy turizm bo’linmalari faoliyatini muvofiqlashtirishdan iborat. ENIT rasman Ishlab chiqarish faoliyati vazirligi huzuridagi Turizm departamentiga bo’ysunadi va to’liq davlat byudjeti hisobidan moliyalashtiriladi (yiliga 30 mln. dollar atrofida). Ma’lumotlardan ko’rinib turganidek, milliy turmahsulotni reklama qilishda asosan davlat byudjetidan foydalaniladi. Bunda davlat byudjetidan to’g’ridan- to’g’ri ajratmalar ham, turizm sektori korxonalaridan to’lovlar ham, davlat 53

tadbirkorligidan keladigan mablag’lar ham ishlatilishi mumkin. Ba’zi bir mamlakatlarda esa xususiy sector mablag’lari ham ushbu faoliyatga jalb qilinadi. Ularning jami byudjetdagi hissasi turizm sohasidagi ma’muriy boshqaruv tadbirkorlik tuzilmalari bilan qay darajada hamkorlik qilishiga bog’liq bo’ladi. Chunki milliy turmahsulotning reklamasi turizm sektoridagi tadbirkorlik subyektlari uchun qulay muhit yaratadi. 5-jadval Milliy turistik mahsulotni reklama qilishda davlat xarajatlari hissasi Mamlakat Davlat xarajatlari hissasi, % Ispaniya 100 Keniya 100 Kolumbiya 100 Polsha 100 Singapur 100 Tailand 100 Shri-Lanka 100 Gong Kong 95 JAR 80 Irlandiya 79 Avstraliya 78 Misr 75 Buyuk Britaniya 68 Fransiya 60 Gollandiya 47 Manba: Durovich A.P. Reklama v turizme. – M., Novoe znanie, 2013 Butunjahon Turizm Tashkiloti tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar milliy turmahsulot reklamasi samarasi to’g’risida ma’lumot beradi. Bir necha mamlakat bo’yicha o’tkazilgan tadqiqotlar milliy turmahsulot reklamasiga xarajatlarning o’sishi bilan turizmdan keladigan daromad o’sishi o’rtasida to’g’ri aloqa borligini ko’rsatib berdi. 6-jadval Ayrim mamlakatlarda reklama xarajatlari va turizm daromadining bog’liqligi 54

Mamlakat Reklama xarajatlarining o’sishi, % Turizm daromadlarining o’sishi, % Germaniya 24 106 Ispaniya 83 126 Kanada 23 38 Singapur 28 213 Fransiya 156 164 Shri-Lanka 177 245 Manba: Durovich A.P. Reklama v turizme. – M., Novoe znanie, 2013 O’zbekistonda yuqorida ta’riflab o’tilgan faoliyat bilan asosan “O’zbekturizm” Milliy Kompaniyasi shug’ullanadi. Kompaniya 1992-yil 27 iyulda, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekturizm” milliy kompaniyasini tashkil etish to’g’risida” PF-447-son Farmoni bilan tashkil etilgan. 2016-yil 2 dekabrdagi “Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasini tashkil etish to’g’risidagi” farmon qabul qilindi. Qo’mita turizm sohasida vakolatli davlat organi hisoblanadi va o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobot beradi. Kompaniya O’zbekiston Respublikasi hududidagi turizm sohasida yagona davlat siyosatini ishlab chiqilishini ta’minlaydigan asosiy muvofiqlashtiruvchi organidir. Turizmni rivojlantirish qo’mitasining asosiy vazifalari ancha keng ko’lamli bo’lib, biz bitiruv malakaviy ish mavzusi bilan bog’liq bo’lganlarini sanab o’tamiz: - turizm sohasida yagona davlat siyosati o’tkazilishini ta’minlash; - sayyohlik xizmatlari infratuzilmasini shakllantirishga ko’maklashish; - turizm sohasida reklama-axborot siyosatini amalga oshirish; - turizm sohasidagi marketing tadqiqotlarni tashkil qilish; - tahliliy ish o’tkazish va respublikada turizmni rivojlantirishning asosiy tamoyillari va prognozlarini belgilash; - sayyohlik xizmatlarini reklama-axborot bilan ta’minlash. Ushbu yo’nalishda muayyan ishlar amalga oshirilgan. Masalan, Kompaniyaning 2015yilgi hisoboti materiallariga ko’ra, “mega-info-turlar” 55

tanishtirish safarlari loyihasini amalga oshirish davomida O’zbekistonga dunyoning 49 mamlakatidan chet ellik turistik tashkilotlarining 580 dan ziyod vakili va ommaviy axborot vositalarining turizm mavzusini yoritishga ixtisoslashgan 46 vakili kelgan. Chet el turistik tashkilotlar va OAVning O’zbekistonga jalb etilgan vakillarining umumiy soni 627 kishini tashkil qildi. “Mega-info-turlar” tanishtirish safarlari loyihasini amalga oshirish O’zbekistonga keladigan turistlarning soni 2016 yilda o’rtacha 35% ga ko’payishiga imkon yaratadi deb taxmin qilingan. O’zbekistondagi turizm imkoniyatlarini tanishtirishda Toshkent xalqaro turistik yarmarkasi alohida o’rin egallaydi. TXTY joriy yilda 23-marta o’tkaziladi. Shu bilan birga Ipak va ziravorlar an’anaviy festival ham mavjud turistik potensialni ko’rsatishda muhim o’rin tutadi. Shuningdek, xorij mamlakatlarida O’zbekiston turizmi borasidagi ma’lumotlar turli ko’rgazmalar, yarmarkalar va boshqa tadbirlar doirasida tanishtirib kelinmoqda. Bularga misol tarzida Ispaniyada o’tkazilagan FITUR, Belgiyada o’tkazilgan Vacantiesalon-2016 kabi ko’rgazmalarni sanab o’tish mumkin. Milliy turmahsulotni reklama qilish borasida jiddiy qadamlardan biri joriy yilda “O’zbekturizm” MK va Xususiy turizm tashkilotlari assosiatsiyasi (APTA) tomonidan qo’yildi. Joriy yilda O’zbekiston milliy turmahsulotini tanishtirishga maqsadida Ispaniya, Fransiya, Singapur, Xitoy, Janubiy Koreya kabi davltlardatashkil etilgan turistik yarmarkalarda ishtirok etmoqda. 3.3. O’zbekiston turizm bozorida reklama faoliyatini takomillashtirish yo’nalishlari Bitiruv malakaviy ishi mavzusi bo’yicha ma’lumotlarni o’rganib chiqish hamda tahlil qilish natijasida O’zbekistonda turizm mahsulotlari reklamasi borasida foydalanilmayotgan imkoniyatlar borligi, turmahsulotlar reklamasini kuchaytirish lozimligi, bu jarayonda sohaga tegishli ko’rsatma va ishlanmalardan 56

qilishi ham mumkin. 5. Reklama qilish yoki brendni yaratishsda neymingga (ingl. naming – nomlamoq) ham alohida yondashish zarur. Ham ichki ham tashqi turizmga yo’naladigan kompaniyalr o’zlariga yoki o’zlariga tegishli xizmat, mahsulot, infratuzilma obyektlariga nom tanlashda bir qator elementar va maxsus qoidalarga e’tibor qaratishlari kerak bo’ladi. Shu jumladan: - Nom lotin alifbosida to’g’ri va aniq yozilishi lozim; - Uzun so’zlarning tanlanishi esda qolish ehtimolini kamaytiradi; - O’zbek alifbosi yoki boshqa ba’zi alifbolardagina mavjud bo’lgan o’, g’, ä, ñ, tutuq belgisi kabilardan foydalanmaslik lozim; - O’zbek alifbosida ishlatilmaydigan harflarni ishlatishdan chetlanish zarur (masalan, W harfi); - Xorijiy so’zlarni ishlatgan hollarda ular o’zbek tilidagi talaffuziga ham e’rtibor berish lozim; - O’ylab topilgan nomlardan foydalanganda unga o’xshash so’zlar boshqa tillarda qanday ma’noga ega ekanligini aniqlashtirish kerak; - Nomlashda diniy ma’noga ega bo’lgan so’zlardan foydalanmaslik maqsadga muvofiq. 6. Xorijlik sayyohlar asosan internet orqali ma’lumot olishlari, ichki turimda ham internetdan foydalanish ko’lamlari oshib borayotganligidan kelib chiqqan holda, ushbu yo’nalishdagi ishlarni jadallashtirish. Televideniye reklamasi bilan internet reklamasi, xususan alohida veb-saytni yaratish va uni rivojlantirib turish o’rtasidagi xarajat/samaradorlik nisbati farqi quyida yaqqol namoyon bo’ladi: 7. Reklama roliklari, bukletlar, bannerlar va boshqalrni tayyorlashda yangi va ilg’or texnologiyalardan foydalanish. Mazkur sohada yana ko’plab istiqbolli yo’nalishlarni sanab o’tish mumkin. Asosiy maqsad respublikamizda mavjud turizm salohiyatini tanishtira olish, bunda eng samarali yo’llarni tanlash, reklama xarajatlarining ulardan 58

keladigan daromad nuqtai nazaridan samaradorliginin oshirib borish kabilarga qaratilgan bo’lishi lozim . Annotation OF THE BACHELOR'S GRADUATION QUALIFICATION THESIS OF THESTUDENT OF 3-1TUR-13 GROUP Sattorova Donoxon Title of the thesis : The ways of promotion of national tourist product Todays in every country as in Uzbekistan there is developing the fields non- release of service in economy, such as tourism is one of them. People are trying to know about customs of world countries, to have a rest and recreation for their health. The field of tourism services as this ones. The human are changing their 59

life style and discovering new things. These tendencies become stronger in the XX century. In some countries tourism is increasing steady and annually rising degree reaches 8-10%. And this means that tourism is the solution of economy system in many countries. The interesting thing is that inconsequence of developing of tourism there are developing the fields of transportation, market infrastructure, branches of trading, food, building, craftsmanship, advertisement and lots of other branches also. Uzbekistan took with new steps in the XXI century. XXI century is predicted to be a “tourism and traveling century”. In the XXI century the field of tourism provides with monetary profit in the republic. For this, there are enough possibilities and opportunities in our country. Only thing we must do is to put modern tourism strategy into practice and to make chances to rise the field of tourism. Tourism in Uzbekistan is not a new field, tourism dates from ancient times, so there are tasks to develop tourism as the new strategy and to put it into practise in the future. Uzbekistan is a country with potential for an expanded tourism industry. Many of its Central Asia cities were main points of trade on the Silk Road, linking eastern and western civilizations. Uzbekistan attracts tourists with its historical, archeological, architectural and natural treasures. Tourist activities in Uzbekistan range from outdoor activities such as rock-climbing, to exploration of its rich archeological and religious history. Tourism is considered the recreation and entertainment industry as to supply services tourists which depend on this field. Cooperation in the field of tourism helps to provide with jobs people which are not engaged in works or occupied partly. It is important for countries especially the industry is not developed in. Tourism is the sphere which helps in job activities, provides with the work of able- bodied people of that country and expands the practice of the sphere. Despite these it also helps to develop rapidly producing in the field of agriculture and to improve it. In the future, with the expanding the sphere of service for population, the number of occupied part of people exceeds. Cooperation in the sphere of tourism helps to develop the industry and the sphere of service as well develops a great amount of investment that will come by this sphere. Despite the fact that tourism demands great amount of means, this sphere is profitable, because it completes right away its own shortage. Money taken from foreigners will go to the national economy of the country and it circulates as profit and income. There are many factors which contemplate the relevance the theme in final qualifying work. By the coming tourism into the life, the demand for advertisement is rising day by day. The field of advertisement is very complicated and delicate 60

XULOSA Turizm bozorida reklama faoliyatinin tashkil qilishga bag’ishlangan bitiruv malakaviy ishni tayyorlash jarayonida mavzuga tegishli belgilab olingan vazifalar amalga oshirildi hamda tegishli xulosalar qilindi. Jumladan, bitiruv malakaviy ishda: 1) Globallashuv jarayonlari jadal borayotgan, jahon bozorlarida raqobat kuchaygan ayni paytda reklama faoliyatining ahamiyati, uning o’ziga xos turlari va vositalari o’rganib chiqildi, ularning har biriga tavsiflab o’tildi. 2) Turizm mahsulotlari bozoridagi reklama faoliyatining xususiyatlari, uning boshqa soha yoki boshqa tur mahsulotlar reklamasidan farq qiladigan jihatlari aniqlashtirildi. 3) O’zbekiston turizm bozoridagi reklama faoliyatining SWOT-tahlilini o’tkazildi hamda uning kuchli va kuchsiz tomonlari, mavjud imkoniyatlar va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xavf-xatarlar belgilandi. 62

4) O’zbekistondagi turizm salohiyatini tanishtirishda reklamaning o’rni va uning samaradorligini oshirishga qaratilgan bir nechta taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi. Mavzuni o’rganish jarayonida qilingan asosiy xulosa shuki, turizmda mavjud turmahsulotlarni ko’rsata olish, ularni tanishtirish markaziy o’rinni egallaydi. Mahsulot yoki xizmatni yaratish boshqa ish, uni sotish boshqa ishdir. O’zbekistonda ham boy madaniyat, bir necha ming yillik tarix va ko’rkam tabiat turizm mahsulotini yaratib bergan. Endigi asosiy vazifa mana shu mahsulotni asrab-avaylagan holda tanishtirish, turizm daromadi olishda foydalanishdir. Bunda esa reklamaning ahamiyati beqiyosdir. Ammo gap har qanday reklama haqida ems, balki aniq maqsadga qaratilgan, reklama faoliyati qonun-qoidalariga mos ravishda amalga oshiriladigan faoliyat haqida bormoqda. Faqat shunday yo’l bilangina turizm reklamasi samaradorligiga erishish mumkin. Bitiruv malakaviy ishda O’zbekistonda turizm bozorida reklama faoliyatini rivojlantirish bo’yicha takliflar keltirib o’tildi va ular kengaytirilgan tarzda yoritildi. Mazkur takliflar qisqartitilgan tarzda quyidagicha ifodalanishi mumkin: 1. Reklama va uning vositalaridan foydalanish borasida turizm sohasi vakillari uchun master-klass va treninglar tashkil etish; 2. Reklamada yangi information texnologiyalardan, internetdan, ijtimoiy tarmoqlardan keng foydalanish. Masalan mobil telefonlar uchun, iPadlar, planshetlar uchun maxsus dasturlar ishlab chiqish kabi; 3. Turizm imkoniyatlari to’g’risidagi ma’lumotlarni kataloglar shaklida nashr qilidirish, ularni O’zbekistonning xorijdagi elchixonalariga jo’natish, yirik turizm ko’rgazmalarida ishtirok etish, ishtirok etish bilan bog’liq xarajatlarni qisqartirish maqsadida kompaniyalar o’zaro kelishgan holda ko’rgazma joylarining birgalikda ijaraga olish; 4. Turizm kompaniyalari bozorga o’z brendlari bilan kirib borishlari, bunda reklama qilinayotgan va taklif qilinayotgan xizmat yoki mahsulotni asossiz ravishda haddan oshiq maqtab ko’rsatmaslik; 63

5. Neymingga alohida yondashish, bir qator elementar va maxsus qoidalarga e’tibor qaratish; 6. Internet orqali reklama faoliyatini jadallashtirish; Reklama mahsulotni bozorda tanitish va uni sotish uchun asosiy omillardan biri ekanligidan kelib chiqqan holda, jahon turizm bozorida o’z o’rnini egallab borayotgan O’zbekiston uchun ham majud turistik mahsulotlarni jahonga tanita olish aynan samarali reklama faoliyatiga tayanishi shubhasizdir. 64

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbеkiston Rеspublikasining “Turizm to’g’risida”gi qonuni. – O’zbеkistonning yangi qonunlari. T.-22 – T.: Adolat, 2000. b.131-140 2. Degtyarev A.R. Izobrazitelnie sredstva reklami: Slovo, kompozitsiya, stil, tsvet. – M.: Fair-Press, 2006. – 256 s. 3. Djerom J., Bonni A., Dryuniani L. Kreativniye strategii v reklame: Iskusstvo sozdaniya effektivnoy reklami. Sankt-Peterburg, PITER, 2002 4. Durovich A.P. Reklama v turizme. – M., Novoe znanie, 2013 5. Kamaеv V.D. Ekonomichеskaya tеoriya: Kratkiy kurs: uchеbnik / V.D.Kamaеv, M.Z.Ilchikov, T.A.Borisovskaya. – 2-е izd., stеr. – M.: KNORUS, 2007. – 384 s. 6. Kamilova F.K. Xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish sharoitida turizm xizmatlari marketingini takomillashtirish. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy jurnali. № 1 , 2011. 7. Kamilova F.K., Kamilov Z.K. Xalqaro turizm marketing. Darslik. –T., TDIU, 2010. 8. Kotler F. Osnovi marketinga. M.: Ekonomika, 2008 9. Kotlеr F., Bouen J., Mеykеnz J. Markеting. Gostеpriimstvo. Turizm. Uchеbnik. M.:YuNITI. 2014. – 760 b. 10. Kurushin V. D. Graficheskiy dizayn i reklama. – M.: DMK Press, 2007. – 272 s. 11. Morozova N.S., Morozov M.A. Reklama v sotiokulturnomservise I turizme. M.: Akademiya, 2008. 12. Ovchinnikova R.Yu. Dizayn v reklame. Osnovi graficheskogo proektirovaniya. – M.: Yuniti-Dana, 2010. – 271 s. 13. Safayeva S.R. Servis sohasida dizayn va reklama. O’quv qo’llanma. – Т.: ТDIU, 2009. - 155 b. 14. Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. D arslik. – T., 65

O'xshashlar

Regionda transport xizmatlarini tashkil etish imkoniyatlari

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari

O'zbekiston qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil etish masalalari tahlil

O’zbekistonda milliy turizm sohasida bundanda yuqori cho’qqilarga erishishi va iqtisodiy o’sishini ta’minlash

Sug`urta mahsuloti sifatiga ta`sir etuvchi omillar