Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

235.3662109375 KB

Ko'chirib olish

Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish 5341200 - “Investitsiyalarni moliyalashtirish” ta’lim yunalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun yozilgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

MUNDARIJA KIRISH ....................................................................................................................... 3 I BOB. INVESTITSIYA LOYIHALARINI AMALGA ........................................ OSHIRISHDA TENDER SAVDOLARINI TASHKIL ETISHNING MOHIYATI VA AHAMIYATI .......................................................... 7 1.1. Investitsiya loyihalarining iqtisodiy mazmuni va mohiyati ............................ 7 1.2. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini ............................... tashkil etish va o’tkazishning o’ziga xos xususiyatlari ...................................... 14 1.3. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini ................................ tashkil etishning me’yoriy-huquqiy asoslari ............................................................... 19 II BOB. INVESTITSIYA LOYIHALARINI AMALGA ...................................... OSHIRISHDA TENDER SAVDOLARINI TASHKIL ETISH AMALIYOTI TAHLILI ........................................................................................... 25 2.1. Investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha tender ...................................... savdolarini tashkil etish amaliyoti tahlili ................................................................... 25 2.2. Kapital qurilishda tender savdolarini tashkil etish, tenderlarni ............................... o’tkazish va kompleks ekspertiza qilish amaliyoti ..................................................... 33 2.3. “Qo’qon sut” korxonasi investitsiya loyihasining ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi tahlili..................................... 43 III BOB. INVESTITSIYA LOYIHALARINI AMALGA OSHIRISHDA TENDER SAVDOLARINI TASHKIL ETISH VA O’TKAZISHNI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI.................................................................................. 48 XULOSA..................................................................................... 53 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI............. 55 KIRISH 2

Malakaviy ish mavzusining dolzarbligi. O’zbekistonda olib borilayotgan chuqur tarkibiy islohotlar makro iqtisodiy barqarorlikka erishish, jadal iqtisodiy o’sish va xalq farovonligini yuksaltirishning muhim shartlaridan biridir. Bu jarayonlarning to’xtovsiz amalga oshirilishi respublikamizni jahon iqtisodiy tizimi bilan integratsiyalashuviga olib keladi. Prezidentimiz I.A.Karimov investitsiyalar haqida gapirar ekanlar eng muhim masala “2013 yil va yaqin kelajakka mo’ljallangan dasturimizni amalga oshirishda iqtisodiyotimiz va uning etakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik hamda texnologik yangilashni jadallashtirish va uning ko’lamini kengaytirish, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish markaziy o’rin tutishi darkor. Bu borada 2013 yil uchun ishlab chiqilgan va 370 dan ortiq strategik muhim loyihani amalga oshirishni ko’zda tutadigan Investitsiya dasturi g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqsadlar uchun ajratilayotgan 13 milliard dollarning 75 foizini ichki manbalar hisobidan moliyalashtiriladigan mablag’lar, qolgan qismini jalb etiladigan xorijiy investitsiyalar tashkil etadi” 1 deb ta’kidlagan. Bugungi o’tish iqtisodiyoti sharoitida investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish ijobiy amalga oshirishni talab etadiki, bu ularni bartaraf etishining samarali va optimal variantlarini ishlab chiqishni taqozo etadi. Shuningdek bunda investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda, ularning xususiyatlarini, loyihani moliyalashtirish imkoniyatlarini, ularning investitsiya oldi fazasi, investitsiyalash va ekspulatatsiya fazalarini to’g’ri bahalagan holda loyiha risklarini uning 1 Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qatiyat bilan davom ettirish – Toshkent. “O’zbekiston” - 2013 y. B -22. 3

ishtirokchilari o’rtasida mos taqsimlash imkoniyati mavjud bo’lishini ham ko’zda tutishi zarur. Bugungi kunda respublikamizda investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda, ularni ekspertizadan o’tkazish, risklilik darajasini baholash borasida ko’pgina tajribalar to’plandi. Biroq, resurslar bazasining zaifligi, mamlakatimizda bozor infratuzilmasining hali yaxshi rivojlanmaganligi, huquqiy bazaning mukammal va barqaror emasligi, axborot ta’minoti bazasining mavjud emasligi, amaliyotda ma’muriy aralashuv holatlarining hali ham to’liq barham topib ulgurmaganligi va boshqalar sababli loyihalarni amalga oshirishda tender savdolarini o’tkazilishiga turli muammolar paydo bo’lishiga olib kelmoqda. Bu esa investitsiyalash moyilligini so’ndiruvchi eng muhim omillardan biri hisoblanadi. Shu jahatdan ham O’zbekiston sharoitida investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishni yo’lga qo’yishni aniqlash, moliyalashtirish manbalarini va xom ashyo zahiralarini aniqlash yo’llarini topish eng muhim vazifalardan hisoblanadiki, aynan mana shu masala mazkur mavzuning hozirgi paytdagi ahamiyati va dolzarbligini tasdiqlab beradi. Malakaviy ishning ob’ekti va predmeti . Ishning ob’ekti investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda investitsiya loyihalarini baholash, ularni o’ziga xos xususiyatlarini belgilash, loyiha samaradorligini aniqlash orqali tanlangan investitsiya loyihasi hisoblanadi. Ishning predmeti investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishni tahlil etish va ularning uziga xos xususiyatlari bilan bog’liq nazariy hamda amaliy holatlar va munosabatlar hisoblanadi. 4

Malakaviy ishning maqsadi va vazifalari. Ishning asosiy maqsadi investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda duch keladigan muammolarni echish, ularning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash, loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish bosqichlarining eng optimal yo’llari yuzasidan amaliy taklif-tavsiyalarni yaratishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun bitiruv malakaviy ishda quyidagi vazifalar belgilab olingan: • investitsiya loyihalarining iqtisodiy mazmuni va milliy iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyatini yoritish; • investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishning nazariy asoslarini o’rganish; • investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish; • investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda risklarni keltirib chiqaruvchi omillar tahlilini bajarish; • respublikamizda investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish bosqichlari borasidagi asosiy muammolarning mohiyatini ochib berish; • investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish yuzasidan ilmiy asoslangan amaliy takliflar va tavsiyalarni ishlab chiqish. Mavzuning nazariy-amaliy ahamiyati. Malakaviy ish natijalari, ilmiy taklif va amaliy tavsiyalaridan mamlakatimizda investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishning o’rni va rolini oshirish bo’yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqishda foydalanish mumkin. 5

Mavzuning amaliy ahamiyati ishda keltirilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalardan investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tendar savdolarini tashkil etish va o’tkazishda foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi. Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi . Bitiruv malakaviy ishi kirish, uchta bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tarkib topgan. Malakaviy ishning hajmi 60 betdan iborat bo’lib, 7 ta jadval va 7 ta rasmni o’z ichiga oladi. I BOB. INVESTITSIYA LOYIHALARINI AMALGA OSHIRISHDA TENDER SAVDOLARINI TASHKIL ETISHNING MOHIYATI VA AHAMIYATI 1.1. Investitsiya loyihalarining iqtisodiy mazmuni va mohiyati Jahon iqtisodiyoti amaliyotidan shu narsa bizga ma’lumki, rivojlanish sari borayotgan har bir davlat o’z ichki investitsiyalarini va tashqi investitsiyalarni milliy iqtisodiyotning barcha sohalariga yo’naltirishga intiladi. Chunki investitsiyalarning butun iqtisodiyotni qamrab olishi bir paytning o’zida mamlakatda barcha tarmoq va sohalarning rivojlanishi va takomillashuviga olib keladi. Dunyo tajribasi ko’rsatishicha, keng iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish natijalari investitsiyalarni, xususan, turli sohalardagi investitsiya loyihalarini samarali amaliyotga tadbiq etish bilan ko’proq ta’minlanishi mumkin ekan. Amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalarining hajmi va miqdoriga qarab iqtisodiyotda yuz berayotgan o’zgarishlar va siljishlar haqida xulosalar chiqarish mumkin. 6

Umuman, bugungi kunda investitsiya loyihalari to’g’risida ko’plab gapirilmoqda. Investitsiya loyihasi tushunchasining tobora keng qo’llanilishi, avvalom bor, ushbu yangi atamaning iqtisodiy mohiyatini anglab olish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Odatda, har qanday investitsion tadbirkorlik muayyan maqsadga yo’naltirilgan, mukammal darajada yaratilgan investitsiya g’oyasiga asoslanadi. Mukammal darajada shakllantirilgan va asoslangan investitsiya g’oyasi investitsiya loyihasining qaror topishiga olib keladi. “Investitsiya loyihasi” tushunchasining o’zi iqtisodiy nazariyada va amaliyotda keng qo’llaniladi va u ikki xil ma’noda talqin etiladi. Investitsion loyiha tushunchasi uning yo’naltirilgan maqsadini amalga oshirish uchun texnologik jarayonlarni, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish jarayonini, ob’ektlarni barpo etish va ishga tushirish jarayonini, moddiy, moliyaviy, mehnat resurslarining harakatini, shuningdek tegishli boshqaruv qarorlari va tadbirlarni o’zida mujassamlashtiruvchi tizim sifatida qaralishi mumkin. To’liq shakllangan, yakuniga etgan investitsion loyihani tuzish va amalga oshirish bosqichlari quyidagi chizmada o’z aksini topgan: 7

1-rasm. Investitsion loyihalarni tuzish va amalga oshirish bosqichlari 2 Muayyan maqsadlarga erishishni (ko’zlangan natijalarni hosil o’ilishni) ta’minlovchi qandaydir faoliyatlar yig’indisini amalga oshirishni nazarda tutuvchi ish, faoliyat, tadbir sifatida tushuniladi. Bunday hollarda “xo’jalik tadbiri”, “ish (ishlar yig’indisi)”, “loyiha” terminlari ushbu tushunchalarga mazmunan yao’in keladi. Qandaydir faoliyatlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan huquqiyboshqaruv va moliyaviy-hisob hujjatlari tizimi yoki bunday faoliyatlar tizimini bayon etuvchi hujjatlar to’plami sifatida qaraladi. Iqtisodiy adabiyotlarda “investitsiya loyihasi” ikkinchi mazmundagi tushuncha sifatida qo’llaniladi. “Loyiha” termini birinchi mazmun bo’yicha tushuniladi. 2 Nazariy ma’lumotlar asosida talaba tomonidan shakllantirildi. 8 investitsion g’oyani shakllantirish investitsion loyihani texnik - iqtisodiy asoslash shartnoma hujjatlarini tayyorlash loyiha ( ishchi ) hujjatlarini tayyorlash qurilish - montaj ishlari investitsion imkoniyatlarni tadqiq etish Investitsion loyihalarni tuzish va amalga oshiri sh bosqichlari ob’ektni ishga tushirish va investitsion loyiha ( iqtisodiy ko’rsatkichlar) monitoringini olib borish

Demak, “investitsiya loyihasi” deganda qandaydir faoliyatlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan huquqiy-boshqaruv va moliyaviy- hisob hujjatlari tizimi yoki bunday faoliyatlar tizimini bayon etuvchi hujjatlar to’plami sifatida qaraladi. Investitsiya loyihasi o’z maqsadi, yo’nalishi, amal qilish sohasi, muddati va chegarasiga ega bo’lgan alohida faoliyat turi hisoblanadi. U tashkiliy, huquqiy, ijtimoiy, ekologik, iqtisodiy jihatdan to’liq va mukammal hisob-kitoblar yordamida asoslangan yuridik hujjat hisoblanadi. Investitsiya loyihasining boshqa hujjat va “loyiha” lardan asosiy farqi shundaki, u haqiqiy hujjat sifatida qaror topishi uchun uning barcha tomonlari maxsus usullar yordamida keng va aniq hisob-kitoblar bilan baholanadi. Shuningdek uning amalga oshirilishi muayyan miqdordagi mablag’larni safarbar etishga asoslanadi. Investitsiya loyihasi investitsiya g’oyasining shakllanishidan vujudga kelar ekan, uning murakkab jarayonlar asosida yaratilishida turli tadqiqotlar va tahlil etish ishlarini olib boruvchi mutaxassislarning asosiy o’rin egallashlarini alohida e’tiborga olmoq zarurdir. Investitsiya loyihasining o’ziga xos xususiyati uning amalga oshirilishi moliyalashtirishning turli shakllariga mos tushishi bilan izohlanadi. Bunda investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun turli manbalardan mablag’larni jalb etish mumkinligi uning qulayligini, foydaliligini, samaradorligini va afzalligini oshiradi. Investitsiya loyihasi mazmun-mohiyatini investitsiya tushunchasiga bog’lagan holda tushunish o’rinlidir va shunga muvofiq, uni, bozor iqtisodiyoti talablarini inobatga olgan holda, kelajakda foyda (daromad) olish maqsadida kapital qo’yilmalarni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan uzoq muddatli kompleks tadbirlar majmui, deb baholash mumkin. 9

Shu bilan birga investitsiya loyihasi resurslar va muayyan vaqt bilan cheklanadi hamda qo’yilgan maqsadga erishishni ko’zda tutadi. U cheklangan davr davomida, belgilangan byudjet hisobidan, qo’yilgan vazifalarni hal qilishga qaratilgan aniq maqsadni nazarda tutadi. Investitsiya loyihasi boshqa tadbirlar majmuasidan o’zining maqsadi, belgilangan vaqt mobaynida amalga oshirish imkoniyatlari hamda hayotiy tsiklga egaligi bilan ajralib turadi. Umuman olganda, investitsiya loyihasi investitsion tadbirkorlik va tashabbusning mevasi, natijasi sifatida yaratilgan investitsion hujjat bo’lib, investitsiyalar bilan ta’minlangan har qanday tadbirlar majmuasi hisoblanadi. Ya’ni u cheklangan muddat va vaqt mobaynida foyda (daromad) olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadidagi bir-biri bilan bog’liq, bir-biri bilan aloqadorlikdagi murakkab tadbirlar yig’indisidir. Investitsiya loyihasi amal qilish sohasi va darajasiga ko’ra 40-50 yilgacha muddat bilan ishlab chiqilishi mumkin. Undagi hisob-kitoblar esa shu davrga mo’ljallangan bashoratlar asosida tizimli amalga oshiriladi. Bunday loyihalar, ko’proq, davlat ahamiyatiga molik va hukumat mablaYolari evaziga moliyalashtiriladigan ob’ektlarni ishga tushirish yoki muayyan sohaning tizimli o’zgartirilishini bosqichma- bosqich amalga oshirish maqsadida keng qamrovli va uzoq yillarga mo’ljallangan bashoratlar asosida ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Bunga mamlakat bo’yicha kommunikatsiya tarmog’ini tizimli zamonaviylashtirishga, aholini elektr energiyasi bilan ta’minlashga mo’ljallangan, makrodarajadagi ahamiyatga ega bo’lgan investitsiya loyihalari (ko’proq, davlat investitsiya loyihalari) misol bo’la oladi. Mamlakatimizda bugungi kunda amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalari, asosan, import o’rnini bosuvchi, eksportga yo’naltirilgan 10

maxsulotlarni ishlab chiqarishga qaratilgan bo’lib, shuning bilan birgalikda ichki bozorni mahalliy xom ashyolarga tayanillgan holda ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan to’ldirishga qaratilmoqda. Bu esa respublikada milliy ishlab chiqarishning yanada rivojlanishi, iqtisodiy faol mulkdorlar sinfining tobora shakllanib borishi, ishbilarmonlik, tadbirkorlikning, xusuan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning taraqqiy topishi bilan uzviy bog’liq bo’lgan holda ular istiqboli uchun ham o’z ijobiy ta’sirini ko’rsatmoqda. Bu holat, eng avvalo, mamlakatda mazkur yo’nalishda davlat tomonidan maqsadli, faol va samarali investitsiya siyosatini yuritilishi, investitsiya jarayonlarining rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlarning yaratib berilayotganligi hamda uni tartibga solish va qo’llab- quvvatlashning ta’sirchan mexanizmi ishlab chiqilganligi bilan uzviy bog’liqdir. O’zbekistonda investitsiya loyihalari, avvalo, ustuvor tarmoqlarga, ya’ni neft va ximiya sanoati, transport, energetika, er osti qazilma boyliklarini ishlab chiqarishga, qurilish, telekommunikatsiya tarmoqlariga, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishga va ularni keng qayta ishlashga, turizm sohasini rivojlantirishga qaratilishi lozim. Mazkur investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun, eng avvalo, qulay investitsiya muhiti barpo etilishi shart hisoblanadi. Qulay investitsiya muhiti investorning u yoki bu davlat iqtisodiyotiga mablag’ sarflash uchun shart-sharoitlarning qulayligini, ya’ni siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlarning yaratilganligini baholashdagi barcha hisob-kitoblar majmuasini o’z ichiga oladi. Investitsiya muhitining jozibadorligi unga ta’sir etuvchi omillar darajasiga bog’liqdir. 11

Investitsion muhitga ta’sir etuvchi omillardan yana biri huquqiy- me’yoriy hujjatlarning mavjudligidir. Bu esa investorning investitsion faoliyatini amalga oshirish uchun kafolat vazifasini bajaradi. 2-rasm. O’zbekiston Respublikasi investitsion siyosatining asosiy tamoyillari 3 . O’zbekistonda investitsion siyosatning asosiy tamoyillari 2-rasmda batafsil yoritib berilgan. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati benihoya katta bo’lib u quyidagilar bilan izohlanadi: birinchidan, xorijiy investitsiyalar ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy etib, eksportga mo’ljalangan mahsulotlarni ishlab chiqarishni rivojlantiradi; ikkinchidan, import o’rnini bosuvchi tovar ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish va buning uchun xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning ustuvor sohalariga yo’naltirish va pirovardida aholining me’yordagi turmush darajasini ta’minlash imkonini 3 Nazariy ma’lumotlar asosida talaba tomonidan shakllantirildi. 12 Ishlab chiqarishni texnik jihatdan qurollantirish va modernizatsiya qilish , yangi ish o’rinlarini yaratish asosida iqtisodiy o’sish barqarorligini ta’minlash Vazirliklar , kontsernlar , korporatsiyalar va iqtisodiyotning boshq a bo’limlari ishtiro kida va manzilli dasturlarga qat’iy rioya qilgan holda moliyalashtirishning barcha manbalari hisobidan markazlashgan va markazlashmagan kapital qo’yilmalar hajmini aniqlash Iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash maqsadida eksportga mo’ljal langan va import o’rnini bosuvchi loyihalar nuqta i nazaridan ustuvor investitsiya takliflari ro’yxatini ishlab chiqish va chuqur ekspertizadan o’tkazishlarni ta’minlash O’zbekiston Respublikasi investitsion siyosatining asosiy tamoyillari Iqtisodiyotning turli sohalarini rivojlantirishda investitsiyalarni amalga oshirish tenderlar asosida o’tkazilishi lozim

yaratadi; uchinchidan, kichik biznesni rivojlantirish va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini jadalashtirish orqali o’sib borayotgan aholini ish joylari bilan ta’minlaydi; to’rtinchidan, korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini, moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi; beshinchidan, tabiiy resurslarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo etishga ko’maklashadi va h.k. Investitsiyalarni yuqorida qayd etilgan ijtimoiy va iqtisodiy ustuvorligini anglagan holda mamlakatimiz rahbariyati mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq mahalliy va xorijiy investitsiyalarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratdi va ularni muvofiqlashtirishga oid bir qator me’yoriy hujjatlar qabul qildi. Natijada milliy iqtisodiyotimizdagi minglab xorijiy investitsiyali korxonalar barpo etilib, ular yosh davlatimiz taraqqiyotiga munosib hissa qo’shib kelmoqda. O’zbekiston Respublikasi hududida oxirgi o’n yillikda investitsiya loyihalarini ishlab chiqish va texnik iqtisodiy asoslash bo’yicha qarorlar qabul qilish malakaviy faoliyatning alohida bir ko’rinishiga aylandi. Ko’pgina sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining davlat va xususiy sektorlarida investitsiya loyihalarini ishlab chiqish va moliyalashtirish bo’yicha qarorlar qabul qilish bo’yicha tajribalar etarlicha to’plangan. Investitsiya loyihasini ishlab chiqish va texnik iqtisodiy asoslash bo’yicha qarorlar qabul qilishda mutaxassis va ekspertlar oldiga qo’yiladigan eng muhim va asosiy talablar, hal etilishi lozim bo’lgan masalalardan biri – bu loyihani boshqarish doirasida markaziy o’rinni egallovchi loyiha risklarini aniqlash, ularni baholash va boshqarish. 13

Investitsiya loyihasini ishlab chiqishda risklarni aniqlash va baholashning yuqoridagi usullarining qo’llanilishi loyihaning samarali va yuqori foyda bilan faoliyat ko’rsatishini aniqlash va unga qaratilgan chora-tadbirlarning qabul qilinishiga imkon beradi. Milliy iqtisodiyotda investitsiya loyihalarini muvafaqiyatli amalga oshirish yuqori texnik saviyadagi tayyor mahsulotlar ulushi oshirilishiga imkon beradi. Bu esa quyidagi jihatlarga bog’liq bo’ladi: xorijiy davlatlardagi korxonalar bilan O’zbekistondagi eksport qiluvchi korxonalar o’rtasida kooperatsiya aloqalarining shakllanishiga ko’maklashishi; yuqori texnologiya va ilmtalab qiluvchi mahsulotlar ishlab chiqarilishi soha va soha ichi tizimi yaxshilanishiga xizmat qiladi; eksportning intellektual mulk ob’ektlari litsenziyalarini hamda nou-xau shaklida texnik-tijorat sirlarini sotish, injiniring va lizing sohalarida xizmatlar ko’rsatish kabi turlarini rivojlantirish yo’li bilan respublikamizda erishilgan ilmiy-texnik yutuqlarning jahon xo’jaligi aylanmasiga kirib borishini tezlashtirish; ilmiy ishlanmalarga, xususan, amaliy fan va texnologiyalar transferti sohasidagi ilmiy ishlanmalarga bozor yo’nalishini beruvchi shartsharoit yaratuvchi innovatsiyalarni qo’llab-quvvatlashning samarali tizimini ishlab chiqish; innovatsiya jarayonini davlat tomonidan va tijorat usulida qo’llab-quvvatlashning eng maqbul uyg’unlashuvi asosiy yo’llarini belgilab olish hamda ilmiy-texnik ishlanmalarni tijorat ahamiyatiga molik natijalar darajasigacha etkazish; o’zbek olimlari va mutaxassislarning chet eldagi etakchi institutlar, tashkilotlar va firmalar bilan hamkorligini kengaytirish va chuqurlashtirish; yuqori darajali marketing tadqiqotlari o’tkazish. Tijorat va texnologiya menejmenti sohasidagi yutuqlarni o’rganish, xorijiy bozorlarning kon’yunkturasi, sig’imi hamda raqobatchilarning narx siyosati, kooperatsiya, qo’shma korxonalar tashkil etish bo’yicha 14

hamkorlar qidirish yuzasidan tahliliy ma’lumotlarni o’rganishdan iboratdir. 1.2. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishning o’ziga xos xususiyatlari Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati benihoya katta bo’lib, u quyidagilar bilan izohlanadi: birinchidan, xorijiy investitsiyalar ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy etib, eksportga mo’ljalangan mahsulotlarni ishlab chiqarishni rivojlantiradi; ikkinchidan, import o’rnini bosuvchi tovar ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish va buning uchun xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning ustuvor sohalariga yo’naltirish va pirovardida aholining me’yordagi turmush darajasini ta’minlash imkonini yaratadi; uchinchidan, kichik biznesni rivojlantirish va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini jadalashtirish orqali o’sib borayotgan aholini ish joylari bilan ta’minlaydi; to’rtinchidan, korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini, moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi; beshinchidan, tabiiy resurslarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo etishga ko’maklashadi va h.k. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishning o’ziga xos xususiyatlari belgilab berilgan. O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va asbob-uskunalarni davlat byudjeti, davlat byudjetida jamlanadigan byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar mablag’lari, hukumat kafolati ostida beriladigan xorijiy kreditlar hamda 15

xalqaro va xorijiy moliya institutlari, shu jumladan Jahon banki guruhi, Evropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yaponiya xalqaro hamkorlik banki, “KfV” banki va boshqalar tomonidan beriladigan xorijiy grantlar hisobiga xarid qilish yuzasidan tender savdolari (keyingi o’rinlarda “tenderlar” deb ataladi) o’tkazishni tashkil etish mexanizmini belgilab berilgan. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va asbob-uskunalar xarid qilishga yo’naltiriladigan davlat byudjeti, davlat byudjetida jamlanadigan byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar mablag’laridan, hukumat kafolati ostida beriladigan xorijiy kreditlar va xorijiy grantlardan foydalanish samaradorligini oshirish hamda xarid qilinadigan xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va asbob- uskunalar sifatini oshirish tenderlar o’tkazishning maqsadi hisoblanadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolari 100 ming AQSh dollariga teng miqdordan ortiq bitta kontrakt bo’yicha tovarlar etkazib berishni amalga oshirishda o’tkaziladi. Qiymati 100 ming AQSh dollariga teng miqdordan kam bo’lgan bitta kontrakt bo’yicha tovarlar etkazib berishni amalga oshirishda xaridlar eng yaxshi tanlov takliflarini tanlab olish asosida amalga oshiriladi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish, tender bo’yicha xaridlarda qatnashuvchi mamlakatimiz tovar ishlab chiqaruvchilari (etkazib beruvchilari) bilan hisob-kitoblar so’mlarda amalga oshiriladi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolari xaridlarning faqat manbalarning mavjudligi va mablag’ bilan ta’minlash miqdorlari to’g’risida tasdiqnomalar (moliya organlari yoki byudjetdan tashqari jamg’armalarni tasarruf etuvchilarning bildirish xati, xorijiy 16

kreditorlar bilan hukumat kafolati ostida imzolangan kredit shartnomalari, xorijiy grantlar berish to’g’risidagi bildirish xati va boshqalar) mavjud bo’lgan hajmi bo’yicha e’lon qilinishi mumkin. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tenderlarni tashkil etish va o’tkazish quyidagi bosqichlardan iborat bo’ladi:  tenderning sohasini belgilash;  tender hujjatlarini (ixtisoslashgan texnik va tijoriy konsultantlarni jalb etgan holda) tayyorlash;  tenderni ommaviy axborot vositalarida e’lon qilish va/yoki tenderda qatnashishi mumkin bo’lganlarga tenderda qatnashish uchun taklifnomalar jo’natish;  tender qatnashchilaridan tender bo’yicha takliflarni qabul qilish;  tenderda qatnashishi mumkin bo’lganlarni aniqlash;  tender bo’yicha tushgan takliflarni baholash va tender g’olibini aniqlash;  tender g’olibi bilan kontraktni imzolashlarni kiritish mumkin. Milliy iqtisodiyotda investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tenderlarni muvaffaqiyatli tashkil etilish yuqori texnik saviyadagi tayyor mahsulotlar ulushi oshirilishiga imkon beradi. Bu esa quyidagi jihatlarga bog’liq bo’ladi: xorijiy davlatlardagi korxonalar bilan O’zbekistondagi eksport qiluvchi korxonalar o’rtasida kooperatsiya aloqalarining shakllanishiga ko’maklashishi; yuqori texnologiya va ilmtalab qiluvchi mahsulotlar ishlab chiqarilishi soha va soha ichi tizimi yaxshilanishiga xizmat qiladi; eksportning intellektual mulk ob’ektlari litsenziyalarini hamda nou-xau shaklida texnik-tijorat sirlarini sotish, injiniring va lizing sohalarida xizmatlar ko’rsatish kabi turlarini rivojlantirish yo’li bilan respublikamizda erishilgan ilmiy-texnik yutuqlarning jahon xo’jaligi aylanmasiga kirib borishini tezlashtirish; ilmiy ishlanmalarga, xususan, 17

amaliy fan va texnologiyalar transferti sohasidagi ilmiy ishlanmalarga bozor yo’nalishini beruvchi shart-sharoit yaratuvchi innovatsiyalarni qo’llabquvvatlashning samarali tizimini ishlab chiqish; innovatsiya jarayonini davlat tomonidan va tijorat usulida qo’llab-quvvatlashning eng maqbul uyg’unlashuvi asosiy yo’llarini belgilab olish hamda ilmiy-texnik ishlanmalarni tijorat ahamiyatiga molik natijalar darajasigacha etkazish; o’zbek olimlari va mutaxassislarning chet eldagi etakchi institutlar, tashkilotlar va firmalar bilan hamkorligini kengaytirish va chuqurlashtirish; yuqori darajali marketing tadqiqotlari o’tkazishda erishiladi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tenderlarni tashkil etishdagi axborotda quyidagi ma’lumotlar bo’ladi:  ishchi organning nomi;  tenderning mavzusi;  tovarni etkazib berish shartlari va mo’ljallangan etkazib berishni bajarish muddatlari;  tenderda qatnashish uchun da’vogarlarni oldindan malakali tanlash muddatlari;  tender hujjatlarini olishi mumkin bo’lgan tender komissiyasi ishchi organining manzili, bog’lanish telefoni va telefaksi;  tender hujjatlarining narxi;  tender bo’yicha taklif berish vaqtida tender qatnashchisi uchun zakalat summasi;  tender komissiyasi tomonidan takliflarni qabul qilib olishning (kun va soat ko’rsatilgan holdagi) so’nggi muddati;  to’lov shartlari, zakalatni va tender hujjatlari haqini to’lash uchun bank rekvizitlari; 18

 mamlakatimiz tovar ishlab chiqaruvchilari (etkazib beruvchilari)ning, shu jumladan kichik biznes korxonalarining tenderda qatnashishi mumkinligiga doir ko’rsatmalar hisoblanadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tenderlarni tashkil etishdagi hujjatlar shartlariga tender qatnashchisi uchun yo’riqnoma, tenderning texnik qismi, tenderning tijorat qismi, kontraktning rasmiy shakllarini kiritish mumkin. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tenderlarni tashkil etish hujjatining tijorat qismi quyidagilarni o’z ichiga oladi: -tovar narxi va uni belgilash tartibi (tender savdolarida qatnashish uchun xorijiy tovar etkazib beruvchilar jalb qilingan hollarda xarid qilinadigan tovarlarni tashib keltirishning qiymati alohida ajratib ko’rsatiladi); - etkazib berish shartlari; - to’lov sharti va to’lovlar jadvali; - bitishuvlarni mablag’ bilan ta’minlash manbalari. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tenderlarni tashkil etish va o’tkazishda takliflarini baholash tender komissiyasi tomonidan belgilangan har bir baholash mezoni bo’yicha ball qo’yish yo’li bilan amalga oshiriladi. Tender qatnashchilari yoki ularning vakillari tender takliflarini baholash chog’ida qatnashish huquqiga ega emas. Baholash chog’ida tender komissiyasi tushuntirishlar berish, qo’shimcha ma’lumotlar va tasdiqlashlar olish uchun da’vogarlarni chaqirish huquqiga ega. Tender xulosalarini chiqarishda tender qatnashchilari va ularning ishonchli vakillari ishtirok etishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tenderlarni tashkil etish va ularni o’tkazishni o’ziga xos xususiyatlari rivojlangan bozor iqtisodiyotini barpo etish bilan bog’liq ko’pgina 19

vazifalarni hal etishga ko’maklashadi. Uning amalga oshirilishi birgina qo’shimcha faoliyat va ishlab chiqarishning yo’lga qo’yilishini ta’minlab qolmasdan, balki jamiyat hayotining haqiqiy darajasini ko’rsatib beruvchi aholi turmush farovonligining oshishiga va davlat boyligining ko’payishiga hamda uning iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qiladi. 1.3. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etishning me’yoriy-huquqiy asoslari Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish birinchi navbatda, uning ishlab chiqarishga yo’naltirilganligi va uzoq muddat mobaynida amal qilishi bilan, ya’ni g’oyadan boshlab, uning to moddiylikka aylanishigacha bo’lgan jarayon bilan izohlanadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etishning me’yoriy-huquqiy asoslari jumlasiga, O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi (1998 yil 24 dekabr, 719-1-sonli), O’zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to’g’risida”gi ( 1998 yil 30 aprel, 609-1-sonli), O’zbekiston Respublikasining “Chet el investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to’g’risida”gi (1998 yil 30 apreldagi 612-1-sonli) Qonunlari, “Chet el investitsiyalari va xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlarini takomillashtirish to’g’risida”gi 1998 yil 30 apreldagi Farmoni, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xorijiy investitsiyali korxonalarni tashkil etish va faoliyatini rag’batlantirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 1996 yil 31 maydagi UP-1467 sonli Farmoni, “Investitsiya loyihalarini amalga oshirishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi, 1998 yil 19 yanvardagi Farmoni, “Xorijiy investitsiyalar 20

ishtirokidagi loyihalarni amalga oshirish mexanizmini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 1998 yil 9 fevraldagi Farmoni, “To’g’ridan- to’g’ri chet el investitsiyalarini jalb qilishni rag’batlantirish to’g’risida”gi 2005 yil 11 apreldagi Qarori va Farmonlarini keltirish mumkin. Mamlakatda investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish faoliyatini tartibga solishning zaruriy asosi bo’lib, davlat qonunchiligi hamda huquqiy asosni shakllantirish hisoblanadi. Buni biz quyidagi rasm orqali ko’rishimiz mumkin: 3-rasm. O’zbekiston Respublikasida investitsiya faoliyatini tartibga solishning huquqiy asoslari 4 Vazirlar Mahkamasining 2007 yil 7 iyundagi 110-sonli qaroriga asosan “Investitsiya loyihalari hujjatlarini ishlab chiqish, ekspertizadan o’tkazish va tasdiqlash tartibi to’g’risida”gi Nizomi ishlab chiqildi. 4 Nazariy ma’lumotlar asosida shakllantirildi 21 Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish faoliyatini tartibga solish O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi asosida O’zbekiston Respublikasining tegishli qonunlari yordamida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti , Farmonlari yordamida O’zbekiston Respublikasining tegishli davlat muassasalari yoki organlari tomonidan chiqarilgan me’yoriy - huquqiy hujjatlar yordamida

Mazkur qonun va farmonlar investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etishning me’yoriy-huquqiy asoslarining huquqiy asosini tashkil etish bilan birga investitsion faollikni o’sishiga yangi zamin yaratadi. Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 21 noyabrdagi 456-sonli qaroriga muvofiq xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va asbob-uskunalar xarid qilish bo’yicha tender savdolari o’tkazish bugungi kunda quyidagi tartiblarda amalga oshirilmoqda. Import qilinadigan va O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va asbob- uskunalarni davlat byudjeti, davlat byudjetida jamlanadigan byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar mablag’lari, hukumat kafolati ostida beriladigan xorijiy kreditlar hamda xalqaro va xorijiy moliya institutlari va boshqalar tomonidan beriladigan xorijiy grantlar hisobiga xarid qilish yuzasidan tender savdolari o’tkazishni tashkil etish mexanizmini belgilab beradi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan qarorlarga muvofiq tovarlarni tender bo’yicha xarid qilishga, shuningdek agar xorijiy kreditlar va grantlarni berish shartlarida xaridlarning boshqacha tartibi belgilangan bo’lsa, tatbiq etilmaydi. Bugungi kunda xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va asbob- uskunalar xarid qilishga yo’naltiriladigan davlat byudjeti, davlat byudjetida jamlanadigan byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar mablag’laridan, hukumat kafolati ostida beriladigan xorijiy kreditlar va xorijiy grantlardan foydalanish samaradorligini oshirish, xarid qilinadigan xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va asbob-uskunalar sifatini oshirish tenderlar o’tkazishning maqsadi hisoblanadi. 22

Tender savdolari 100 ming AQSh dollariga teng miqdordan ortiq bitta kontrakt bo’yicha tovarlar etkazib berishni amalga oshirishda o’tkaziladi. Qiymati 100 ming AQSh dollariga teng miqdordan kam bo’lgan bitta kontrakt bo’yicha tovarlar etkazib berishni amalga oshirishda xaridlar eng yaxshi tanlov takliflarini tanlab olish asosida amalga oshiriladi. Tender bo’yicha xaridlarda qatnashuvchi mamlakatimiz tovar ishlab chiqaruvchilari (etkazib beruvchilari) bilan hisob-kitoblar so’mlarda amalga oshiriladi. Tender savdolari xaridlarning faqat manbalarning mavjudligi va mablag’ bilan ta’minlash miqdorlari to’g’risida tasdiqnomalar (moliya organlari yoki byudjetdan tashqari jamg’armalarni tasarruf etuvchilarning bildirish xati, xorijiy kreditorlar bilan hukumat kafolati ostida imzolangan kredit shartnomalari, xorijiy grantlar berish to’g’risidagi bildirish xati va boshqalar) mavjud bo’lgan hajmi bo’yicha e’lon qilinishi mumkin. Hozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davom etayotgan davrda ham investitsiya faoliyatining huquqiy asosini takomillashtirish borasidagi bir qator amalga oshirilayotgan ishlarni misol keltirish mumkin. Bular jumlasiga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2008 yil 18 noyabrdagi PF - 4053- sonli, “Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash, ularning barqaror ishlashini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish chora – tadbirlari dasturi to’g’risida”gi 2008 yil 28 noyabrdagi PF - 4058- sonli, “Navoiy viloyatida erkin industrial-iqtisodiy zona tashkil etish to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 2 dekabrdagi PF-4059-sonli Farmonlarini kiritish mumkin. 23

O’zbekiston Respublikasining 1998 yil 24 dekabrdagi “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi Qonunida investitsiyalarning mazmuni “iqtisodiy va boshqa faoliyat ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar” 5 , sifatida ta’riflanadi. Bizga ma’lumki, iqtisodiy o’sish investitsiya resurslarisiz bo’lishi mumkin emas, bu resurslar o’z mohiyati bilan ishlab chiqarishni rivojlantirishga qaratilgan mablag’lardir. Pul mablag’lari shaklidagi investitsiyalar nominal investitsiyalardir. Bu investitsiyalar moddiylashib, amalda ishlab chiqarishga jalb etilgandan so’ng real investitsiyalarga aylanadi va iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish har qanday mamlakat iqtisodiyoti o’sishini ta’minlash, uni har tomonlama taraqqiy ettirishning zarur sharti va manbai hisoblanadi. Shunga ko’ra, O’zbekistonda so’nggi yillardagi qulay investitsiya muhiti, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash dasturlarining faol amalga oshirilishi, samarali investitsiya siyosatini ishlab chiqish va uni izchil ravishda amalga oshirish doimiy diqqat markazida bo’lib kelmoqda. Bu esa, iqtisodiyotdagi investitsiya hajmining yildan-yilga sezilarli ravishda o’sib borishi hamda muqarrar ravishda milliy ishlab chiqarish hajmining o’sishi orqali o’zining ijobiy natijalarini ko’rsatishiga imkon yaratmoqda. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda zamonaviy texnologiyalarni tatbiq qilish zaruriyati, tadbirkorlik bo’yicha chet el tajribasini o’zlashtirish va investitsiya muhitining yaxshilanishi investitsiya loyihalarini ishlab chiqish va texnik iqtisodiy asoslanish borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar 5 O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi Qonuni, 1998. 24 dekabr. //Soliqlar va bojxona xabarlari. 4-son, 1999. 3-b. 24

mamlakatda kapital qo’yilmalarning umumiy hajmida chet el investitsiyasi tarkibining o’zgarishiga olib keldi. Bunda to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni olib kirishning faollashuvi kuzatildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2005 yil 11 apreldagi “To’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni rag’batlantirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmonining amaliyotga tatbiqi natijasi, shuningdek, O’zbekistonda investitsiya muhitini yaxshilashga davlat tomonidan katta e’tibor (jumladan, turli soliq va boj imtiyozlari, huquqiy kafolatlar, yaratilgan turli preferentsiyalar va boshqalar) berilayotgani natijasidir. Respublika iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlarida investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishning zaruriyati quyidagilardan kelib chiqadi: ishlab chiqarish quvvatlarining jismoniy va ma’naviy eskirganligi, ularning qayta tiklashga yoki texnik jihatdan qayta jihozlashga yoki umuman yangilashga oid bo’lib qolganligi; sanoat tarmog’ida moddiy texnika bazasining o’ta pastligi va ko’pgina zarar ko’rib ishlaydigan korxonalarning mavjudligi; respublika milliy daromadida jamg’arish bilan iste’mol o’rtasidagi nisbatning iste’mol tomonga ko’plab sarflanayotgani va jamg’arishning investitsiya manbai sifatida kamayib borayotganligi; O’zbekistonning tabiiy boyliklarga boyligi va bu erda ko’plab qayta ishlovchi korxonalarni qurish imkoniyating mavjudligi; aholi sonining o’sib borayotganligi (mehnat resurslari) va kichik zamonaviy ixcham korxonalarni barpo etish, ularni mehnat resurslarining manbai bo’lmish qishloqqa yaqinlashtirish zarurligi; respublika eksportida xom ashyo salmog’ini kamaytirish va ko’plab tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo’lish zarurligi va boshqalar. 25

II BOB. INVESTITSIYA LOYIHALARINI AMALGA OSHIRISHDA TENDER SAVDOLARINI TASHKIL ETISH AMALIYOTI TAHLILI 2.1. Investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha tender savdolarini tashkil etish amaliyoti tahlili Mamlakat miqyosidagi investitsiya faoliyatini samarali amalga oshirish maqsadida investitsiya dasturi ishlab chiqiladi. Investitsiya dasturlarida muayyan davrda amalga oshirilishi mo’ljallangan loyihalar, ularning bajarilish bosqichlari va sarflanishi ko’zda tutilgan mablag’lar qiymati hududlar va tarmoqlar bo’yicha aks ettiriladi. Investitsiya dasturlari uzoq muddatga mo’ljallangan bo’lib, unda har bir yil uchun mo’ljallangan chora-tadbirlar alohida ifodalangan bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi investitsiya dasturi – bu mamlakat iqtisodiyotini barqaror va tadrijiy rivojlantirishga erishishga, tabbiy, mineral-xom ashyo, moliyaviy, moddiy, va mehnat resruslaridan oqilona foydalanish yo’li bilan respublika ayrim tarmoqlari va mintaqalarini tarkibiy o’zgartirishning asosiy ustuvorliklarini va strategik vazifalarini amalga oshirishga yo’naltirilgan bir-biri bilan o’zaro bog’langan chora- tadbirlar kompleksidan iboratdir. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarida amalga oshiriladigan investitsiya loyihalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan O’zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturiga kiritiladi. Loyihaning Davlat Investitsiya Dasturiga kiritilishiga qo’yilgan talablar: • Investitsion loyihaning belgilangan tartibda tasdiqlangan texnik iqtisodiy asosining mavjudligi; 26

• Moliyalashtirish manbalarning aniqligi va shartnomada kelishilgan muddatda kreditlarning to’lanishi; • Shuningdek, loyiha tashabbuskori tomonidan loyiha pasporti, amalga oshirilish grafigi va loyiha holati haqida batafsil ma’lumot tayyorlanadi. Loyihalarning muvaffaqiyatli amalga oshishining asosiy omillari:  ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish bozorini o’rganish;  ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bozor kon’yunkturasiga mosligi va mahsulot tannarxining raqobatbardoshligi;  mahalliy xom-ashyodan foydalanish darajasi;  mahsulot sifati, tegishli sertifikatga ega bo’lishi;  zamonaviy texnologiyalardan foydalanish. Xususiy kapitalning etarliligi, texnik iqtisodiy asosning mukammalligi quyidagilardan iborat bo’lishi kerak:  marketing tadqiqotlari  texnologik jarayonning yoritilganligi  loyihaning iqtisodiy-moliyaviy ko’rsatgichlari O’zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturiga kiritilgan investitsiya loyihalarini amalga oshirish ishtirokchilariga soliqqa oid va boshqa imtiyozlar beriladi. Har bir alohida investitsiya loyihasi bo’yicha yoki umuman O’zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturi bo’yicha beriladigan imtiyozlarning aniq ro’yxati qonun hujjatlaridan belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha tender savdolarini tashkil etish yo’nalishlari – eksport imkoniyatining kengaytirilishiga, mukammal investitsion siyosatning amalga oshirish yo’li bilangina erishish mumkin. Buning uchun o’z mablag’larimizni ham, tashqi kreditlarni ham bevosita investitsiyalar va ularning barcha manbalarini ham ishga solish zarur. 27

Investitsion loyihalarni moliyalashtirish manbalari shakllari quyidagi rasmda keltirib o’tilgan. 4-rasm. Investitsion loyihalarni moliyalashtirish manbalari 6 Investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha tender savdolarini tashkil etishda investorlar tomonidan tashkil etilgan turli manbalar, shu jumladan moliyaviy resurslarni jalb qilish yo’li bilan, kreditlar evaziga qonunchilikda belgilangan holda qimmatli qog’ozlar chiqarish hisobiga amalga oshiriladi. Investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha tender savdolarini o’tkazishda loyihalarni moliyalashtirish turli shakl va usullarda olib boriladi. Hozirgi kunda investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarini shakllantirish, investitsiya faoliyatining bosh muammolaridan biri hisoblanadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini o’tkazishda ishtirokchi tomonlarning moliyaviy tomonlariga ham katta etibor qaratilishi lozim. Chunki bugungi kunda ko’plab loyihalar ustidan 6 Nazariy ma’lumotlar asosida talaba tomonidan shakllantirildi 28 investorning o’z moliyaviy resurslari investorni jalb qilgan moliyaviy resurslar Investitsion loyihalarni moliyalashtirish manbalari xorijiy investitsiyalar davlat byudjeti mablag’lari investorning qarzga olgan mablag’lari

tender o’tkazilgandan so’ng, tenderda yutib olgan ishtirokchining ma’suliyatsizligi tufayli loyihalar o’z vaqtida amalga oshirilmayapti. Bu holatni biz ayniqsa qishloq joylarida qurilayotgan uy-joy qurilishlarida ko’rishimiz mumkin. O’zbekiston Respublikasi investitsiya dasturida kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish manbalari ikki guruhga ajratilgan. 5-rasm. O’zbekiston Respublikasi investitsiya dasturi bo’yicha kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish manbalari 7 Har bir davlatning o’z investitsiya dasturi ishlab chiqiladi va shu dasturga asosan ish olib boriladi. 7 Nazariy ma’lumotlar asosida talaba tomonidan shallantirildi 29 markazlashtirilgan qo’yilmalar markazlashtirilmagan kapital qo’yilmalar davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlar mablag’lari tashqi qarzlar limitlaridan kelib chiqib h ukumat kafolati ostidagi xorijiy investitsiyalar va kreditlari davlat h okimiyati va boshqaruvi organlari mablag’lari korxonalar mablag’lari a h oli mablag’lari b ank kreditlari O’zbekiston Respublikasi investitsiya dasturi bo’yicha kapital qo’yilmalarini moliyalashtirish manbalari

O’zbekiston Respublikasi investitsiya dasturi – bu mamlakat iqtisodiyotini barqaror va tadrijiy rivojlantirishga erishishga, tabbiy, mineral-xom ashyo, moliyaviy, moddiy, va mehnat resruslaridan oqilona foydalanish yo’li bilan respublika ayrim tarmoqlari va mintaqalarini tarkibiy o’zgartirishning asosiy ustuvorliklarini va strategik vazifalarini amalga oshirishga yo’naltirilgan bir-biri bilan o’zaro bog’langan chora- tadbirlar kompleksidan iboratdir. Investitsiya dasturi: mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish prognozlarining tarkibiy qismi hisoblanadi va davlat investitsiya siyosatining ustuvor yo’nalishlarini aks ettiradi; loyiha-qidiruv ishlaridan boshlab mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning umumdavlat dasturlari bajarilishini ta’minlash uchun ob’ektni foydalanishga topshirishgacha bosqichlarni hisobga olgan holda, investitsiya loyihalarini amalga oshirish muddatlarini va moliyalashtirish manbalarini hisobga olib, har yili Dasturning asosiy ko’rsatkichlari aniqlashtirilgan va aniq ro’yxati yangilangan holda uch yillik davrda shakllantiriladi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarida amalga oshiriladigan investitsiya loyihalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan O’zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturiga kiritiladi. Investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha tender savdolarini tashkil etishda quyidagi talablar qo’yiladi: • Investitsion loyihaning belgilangan tartibda tasdiqlangan texnik iqtisodiy asosining mavjudligi; • Moliyalashtirish manbalarning aniqligi va shartnomada kelishilgan muddatda kreditlarning to’lanishi; 30

• Shuningdek, loyiha tashabbuskori tomonidan loyiha pasporti, amalga oshirilish grafigi va loyiha holati haqida batafsil ma’lumot tayyorlanadi. Quyidagi misolda invesitsion bozorda tender savdolari o’tkazilishi ko’rsatilgan. Tender “Qo’qon sut” korxonasi uchun sut maxsulotini qayta ishlovchi dastgohlarni sotib olish uchun o’tkazildi. Unda 3 ta xorijiy va 1 ta mahalliy korxona qatashdi. Ushbu korxonalar takliflari jadval asosida quyidagicha baxolangan. 1-jadval Tender savdolari asosida “Qo’qon sut” korxonasi uchun sut maxsulotini qayta ishlovchi dastgohlar sotib olish jadvali 8 Korxonalar Narxi I/chikarish kuvvati Etazib berish sharti Tulov shakli Imidj Jami ball Nestle 435.000 Evro 2 t/soat EXW 100% oldin dan tulov Shveytsari ya 86 KNS Maschine 347.000 doll. 1,5 t/soat DAF 50% oldin dan tulov Germaniy a 82 Ana Group 300.000 Evro 1 t/soat CIF 100% akkreditiv Turkiya 79 Texnofudservi s 590 mln. sum 4 t/soat EXW 10% oldin dan tulov O’zbekisto n 70 Investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha tenderlar tenderlarni o’tkazishning doimiy yoki vaqtinchalik organi bo’lgan tender komissiyasi tomonidan o’tkaziladi. Tender komissiyasi tovar etkazib berish qiymati 1,0 mln AQSh dollariga teng miqdordan oshmaydigan bitta kontrakt bo’yicha amalga oshirilganda xarid qiluvchi tashkilot (keyingi o’rinlarda “buyurtmachi” 8 “Qo’qon sut” korxonasi ma’lumotlari asosida shakllantirildi 31

deb ataladi) tomonidan tuziladi. Tovar etkazib berish qiymati 1,0 mln AQSh dollariga teng miqdordan oshadigan bitta kontrakt bo’yicha amalga oshirilgan taqdirda tender komissiyasi buyurtmachi tomonidan Vazirlar Mahkamasining tegishli komplekslari bilan kelishgan holda tuziladi. Tarmoq vazirliklari va idoralari rozi bo’lgan taqdirda ularning viloyat, tuman, shahar bo’limlari, ushbu Nizom talablariga rioya qilgan holda, tender o’tkazish bo’yicha buyurtmachilar bo’lishi mumkin. Investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha tenderlarni o’tkazish tender komissiyasi a’zolari soni toq (odatda kamida to’qqiz, o’n bir kishi), shu jumladan uning tarkibi quyidagilardan iborat bo’ladi:  buyurtmachining vakillari;  O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi yoki ularning hududiy bo’linmalari vakillari (zarur bo’lganda);  xizmat ko’rsatuvchi tijorat banki va mustaqil ekspert tashkilotlar vakillari;  buyurtmachining yuqori tashkilotlari, vazirliklari, idoralari vakillari;  tender savdolari xorijiy tovar etkazib beruvchilarni jalb etgan holda tashkil qilingan taqdirda, transport-ekspeditorlik kompaniyalari vakillari. Buyurtmachining yoki unga qarashli korxonalar va tashkilotlar vakillari soni tender komissiyasi tarkibining 30 foizidan oshmasligi kerak. Tender komissiyasi a’zolarining tayinlanishi yuzasidan buyurtmachi javob beradi. Tender komissiyasining ishchi organi tenderlarni o’tkazishni (tovar etkazib beruvchilarni oldindan malakali tanlash, tushadigan takliflarni 32

ekspert baholash, binolar va yordamchi xodimlar berish, reklama ishlarini tashkil etish, tender komissiyasi hujjatlarini va shu kabilarni amalga oshirishni) amalda tashkil etuvchi asosiy organ hisoblanadi. Investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha tenderlarni o’tkazishda buyurtmachining tanlovi bo’yicha shartnoma asosida ixtisoslashgan tashkilot yoki buyurtmachining o’zi ishchi organ bo’lishi mumkin, u zarur bo’lganda shartnoma asosida boshqa tashkilotlar mutaxassislarini ham jalb etishi mumkin. Ishchi organ ixtisoslashgan tashkilotning, shuningdek bosh є a tashkilotlar mutaxassislarining huquq va vazifalari doirasi shartnomalarda belgilanadi. Investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha tenderlarni o’tkazishda buyurtmachi: tenderlarni o’tkazish, ularning o’tkazilish sanasi to’g’risida qaror qabul qiladi va rasmiy farmoyish chiqaradi; ishchi organ faoliyatini nazorat qilib boradi va tender komissiyasi ishida qatnashadi; tender hujjatlarini tayyorlash shartlarini belgilaydi; tenderlarni tayyorlash va o’tkazish bilan bog’liq xarajatlarni amalga oshiradi; tender g’olibi bilan kontrakt tuzadi. Investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha tenderlarni o’tkazishda ishchi organ buyurtmachi bilan kelishgan holda: • savdo va uni rasmiylashtirish tartibotini belgilaydi; • tender hujjatlarini ishlab chiqishni tashkil etadi; • ommaviy axborot vositalarida e’lon beradi va/yoki taklifnomalar jo’natishni tashkil etadi; 33

• jalb etiladigan ekspertlar va konsultantlar faoliyatini muvofiqlashtirib boradi; • da’vogarlarni tender hujjatlari bilan tanishtiradi; • arizalarni qabul qiladi, ularning hisobga olib borilishini, saqlanishini va maxfiyligini ta’minlaydi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etishda investitsiya loyihalari bo’yicha takliflar baholanadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender takliflarini baholash tender komissiyasi tomonidan belgilangan muddat mobaynida o’tkaziladi. Takliflarni baholash tender komissiyasi tomonidan belgilangan har bir baholash mezoni bo’yicha ball qo’yish yo’li bilan amalga oshiriladi. Tender qatnashchilari yoki ularning vakillari tender takliflarini baholash chog’ida qatnashish huquqiga ega emas. Baholash chog’ida tender komissiyasi tushuntirishlar berish, qo’shimcha ma’lumotlar va tasdiqlashlar olish uchun da’vogarlarni chaqirish huquqiga ega. Tender xulosalarini chiqarishda tender qatnashchilari va ularning ishonchli vakillari ishtirok etishi mumkin. Tender komissiyasi tender takliflarini baholash uchun ekspert va maslahat beruvchi tashkilotlarning vakillarini jalb qilishi mumkin. Tender qatnashchilari tomonidan taqdim etilgan takliflar bilan tanishgandan keyin tender komissiyasining har bir a’zosi asoslangan yozma xulosa berish huquqiga ega. Tender g’olibi to’g’risidagi rasmiy qaror tender komissiyasi tomonidan qabul qilinadi. Ushbu masala bo’yicha qaror tender komissiyasi a’zolari sonining oddiy ko’pchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Ovozlar teng bo’lgan taqdirda Tender komissiyasi raisining ovozi hal qiluvchi ovoz hisoblanadi. 34

Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish yuzasidan tender takliflarini ko’rib chiqish va baholash to’g’risidagi ma’lumotlar baholash tartibotiga rasman aloqasi bo’lmagan shaxslarga ma’lum qilinmaydi. Tender komissiyasi a’zolari va jalb etilgan ekspertlar mazkur ma’lumotlarning oshkor qilinishi uchun javob beradilar. 2.2. Kapital qurilishda tender savdolarini tashkil etish, tenderlarni o’tkazish va kompleks ekspertiza qilish amaliyoti Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki yillaridan boshab ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishida kapital qurilishga katta e’tibor qaratib kelinmoqda buning natijasida, mulkni davlat tassarufidan chiqarish (xususiylashtirish) bosqichma – bosqich olib borildi va ishlab chiqarish korxonalarini barpo etishga, modernizatsiyalashga katta e’tibor qaratib kelinmoqda. Amalga oshirilayotgan qurilish ishlarini samarali tashkil etishda tanlov savdolari o’tkazib kelinmoqda. Qurilish ishlarida olib boriladigan tanlov savdolari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkakmasining 2003 yil 3 iyuldagi 302-sonli qarorining ilovasi “O’zbekiston Respublikasi hududida kapital qurilishda tanlov savdolari to’g’risida”gi Nizomga muvofiq amalga oshirilib kelirmoqda. Qurilish ishlarida tanlov savdolarini o’tkazishdan maqsad belgilangan muddat va qiymat doirasida qurilish, montaj, remont ishlarini sifatli amalga oshiruvchi qurilish tashkilotini konkurs asosida tanlab olishdan iborat. Tender savdolarini o’tkazish markazlashtirilgan davlat mablag’laridan, mahalliy hukumat mablag’laridan foydalangan holda qurilish ishlarini bajarish uchun majburiy shart qilib belgilangan. Tanlov savdolarida quyidagi tomonlar qatnashadi: 35

- buyurtmachi – investor yoki tovarlar, ishlar va xizmatlar xaridini amalga oshirish uchun belgilangan tartibda investor tomonidan belgilangan yuridik shaxs; - investor - tovarlar, ishlar va xizmatlar xaridiga o’z mablag’larini yoki qarz olingan mablag’larni (byudjetdan moliyalashtirishda - nazarda tutilgan mablag’larni) qo’yuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs; - kapital qurilish - yangi qurilish, korxonalarni kengaytirish, rekonstruktsiya qilish, zamonaviylashtirish va texnika bilan qayta jihozlash, ob’ektlar va asosiy vositalarni mukammal ta’mirlash, shu jumladan loyiha-qidiruv ishlarini bajarish; - talabgor - ofertasi savdo tashkilotchisi tomonidan ro’yxatdan o’tkazilgunga qadar taklif etilgan shartlarda tanlov savdolarida qatnashish niyatini bildirgan yuridik yoki jismoniy shaxs; - tanlov komissiyasi - mazkur Nizomning 12-bandida sanab o’tilgan funktsiyalarni bajarish uchun buyurtmachi tomonidan tashkil etiladigan doimiy yoki vaqtinchalik organ; - tanlov savdolari - tanlov hujjatlarida nazarda tutilgan mezonlar va shartlarga muvofiq tovarning maqbul etkazib beruvchisini, ishlarni bajaruvchini va xizmatlar ko’rsatuvchini tanlash usuli; - tanlov savdolari predmeti - tovarlar, ishlar va xizmatlar; - tanlov savdolari tashkilotchisi - buyurtmachi yoki tanlov savdolarini tashkil etish va o’tkazish uchun buyurtmachi tomonidan jalb etiladigan yuridik shaxs; - oferent - malaka tanlovidan o’tgan va ofertasi tanlov savdolari tashkilotchisi tomonidan ro’yxatdan o’tkazilgan talabgor; - oferta - tanlov hujjatlarida belgilangan shartlarga muvofiq taqdim etilgan tanlov savdolari predmetiga nisbatan talabgorning taklifi; 36

- shartnomaviy joriy narx - tanlov savdolari natijalari bo’yicha belgilanadigan tanlov savdolari predmeti narxi; Investor, buyurtmachi, tanlov savdolari tashkilotchisi, tanlov komissiyasi va oferentlar tanlov savdolarining asosiy qatnashchilari hisoblanadi. Buyurtmachi tenderni tashkil etish maqsadida Davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi va injener-konsultativ firmalarni yollashi mumkin. Buyurtmachi investor bilan belgilangan tartibda tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan vakolatlar doirasida boshqa funktsiyalarni ham amalga oshiradi. Investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha tender savdolarini tashkil etishda tenderni o’tkazish bilan bog’liq barcha xarajatlar buyurtmachi tomonidan to’lanadi. Tenderni o’tkazishda buyurtmachiga qulaylik yaratish va da’vogarlarning o’z majburiyatlarini bajarishni ta’minlash maqsadida tender xujjatlari to’plami pulga sotiladi. Tanlov hujjatlari, qoidaga ko’ra, uch qismdan: umumiy, texnik va tijorat qismidan iborat bo’ladi. Umumiy qismga quyidagilar kiradi: tanlov savdolarida qatnashishga taklifnoma; tovarlar, ishlar va xizmatlarni xarid qilish yuzasidan shartnomaning umumiy shartlari; talabgorlarning tanlov savdolarida qatnashishga buyurtmanomalari shakli; talabgorning malakasini hamda uning texnik va moliyaviy ahvolini baholash talablari va mezonlarini, takliflarni moliyaviy baholash va tanlov savdolari g’olibini aniqlash mezonlari, tanlov savdolari tartibotiga taalluqli boshqa hujjatlardan iborat bo’lgan yo’riqnoma. Texnik qism qurish, rekonstruktsiya qilish, texnika bilan qayta jihozlash, loyihalash, qurilish ob’ektlari uchun materiallar, 37

konstruktsiyalar va jihozlar xarid qilishga doir tanlov hujjatlarini ekspertizadan o’tkazish tartibi to’g’risidagi Nizom talablariga muvofiq ishlab chiqiladi. Tanlov hujjatlarining tijorat qismi tovar (ishlar, xizmatlar) narxidan ishlar (xizmatlar)ni bajarish yoki tovarni etkazib berish shartlaridan, mablag’ bilan ta’minlash manbalari va shartlaridan, tanlov savdolari predmetini sotish muddatidan, shartnoma loyihasidan iborat bo’ladi. Tender xujjatlari quyidagilardan iborat bo’ladi: -tender e’lonining matni; -tenderga taklifnomalar; -qurilish shartnomasining shartlari; -savdoda qatnashish uchun ariza formasi; -savdoda qatnashish instruktsiyasi; -pudratchi to’g’risidagi ma’lumotlarga talablar; -takliflarni texnik, moliyaviy baholash va g’olibni aniqlash mezonlari; -qurilish shartnomasi loyixasi; - tenderning texnik xujjatlari. Tender komissiyasi tarkibi buyurtmachi tomonidan belgilanadi. Tanlov komissiyasi tarkibiga investor, buyurtmachi, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Iqtisodiyot vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo’llab- quvvatlash davlat qo’mitasi, Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi, joylardagi davlat hokimiyati organlari, xizmat ko’rsatuvchi bank vakillari kiritiladi. Tanlov komissiyasi a’zolari soni toq bo’lib, komissiyasi tarkibida investor va buyurtmachining vakillari soni komissiya a’zolari umumiy sonining to’rtdan bir qismidan ortiq bo’lmasligi kerak. 38

Komissiyaga tenderda g’olibni aniqlash vazifasi yuklatilgan. Qurilish ishlariga tender ob’ekt qurilishi moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlangan va zarur xujjatlar bilan tasdiqlangan xoldagina o’tkaziladi, ular kredit shartnomasi, xisob-kitob schyotidan ko’chirma, bank ma’lumotnomasi, maxalliy xokimiyat organlari qarorlari bo’lishi mumkin. Tender ochiq, yopiq va ikki bosqichli tanlov savdolari shaklda o’tkaziladi, ochiq shaklda mulkchilik shaklidan qat’iy nazar barcha sub’ektlar qatnashishi mumkin, yopiq shakl ishtirokchilari va uning o’tkazilishi faqatgina Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Ochiq tenderlar o’tkazilishidan 1-3 oy oldin e’lon qilinadi, e’lonlar chop etiladigan davriy nashrlar ruyxati Davarxetektkraqurilish ko’mitasi bilan kelishib olinadi. Yopiq tanlov savdolari ishlar va xizmatlar yuqori darajada murakkabligi (yoki tor ixtisoslashuvi) bilan farqlanadigan va faqat pudratchilar (etkazib beruvchilar)ning cheklangan soni bilangina bajarilishi mumkin bo’lgan hollarda tashkil etiladi. Yopiq tanlov savdolarini tashkil etishda matbuotda e’lon berilmaydi, tanlov savdolari taklif etilgan talabgorlar o’rtasida o’tkaziladi. Tenderlar buyurtmachi joylashgan binoda o’tkaziladi va ofertalar solingan konvertlar ochiladi, shartlar va tartibotlarga rioya qilinishi, tanlov hujjatlarida ko’rsatilgan hujjatlarning mavjudligi tekshiriladi. Tenderga kelib tushgan takliflar – ofertalar baholanadi, taxlil qilinadi. Tender forumida da’vogarlar yoki oferentlar vakillari qatnashishi mumkin. Buyurtmachi "Davarxitektqurilish" qo’mitasi bilan kelishilgan kundan boshlab besh kun muddatda ommaviy axborot vositalarida tanlov savdolari natijalari (predmeti, g’olibi, investitsiya loyihasining 39

shartnomaviy narxi va uni amalga oshirish muddati) to’g’risidagi axborotni e’lon qiladi. Tanlov savdolari agar: - ofertalarni taqdim etish muddatida uchtadan kam oferta tushsa, ushbu Nizomning 25-bandida ko’rsatilgan hollardan tashqari; - ofertalar tanlov hujjatlari shartlariga muvofiq bo’lmasa; - ofertalarda tanlov savdolarida qatnashishga buyurtmanomani ta’minlash kafolati mavjud bo’lmasa; - oferentlar tomonidan taklif etilgan narxlar tanlov savdolari predmeti boshlang’ich qiymatidan ancha ortiq bo’lsa o’tkazilmagan hisoblanadi. Kapital qurilishni moliyalashtirishning eng ishonchli manbasi bu o’z mablag’lari xisoblanadi. Har qanday tijorat tashkiloti doimo kurilishni o’z hisobidan moliyalashtirishga intiladi. Bundan tashqari ijobiy tomonlari ham mavjud. Xususan o’z-o’zini moliyalashtirish korxonani rivojlanganligi va uning yaxshi moliyaviy holatini bildiradi va yana raqobatchilardan ma’lum bir ustunlikka ega bo’ladi, boshqa korxonalarda bunday imkonyat bo’lmasligi mumkin. Har qanday tijorat tashkilotining asosiy o’z-o’zini moliyalashtirish manbai bu, asosan, sof foyda va amartizatsiya ajratmasi xisoblanadi. Agar korxona kapital kurilishni moliyalashtirishda o’z mablag’lari etarli bo’lmasa, bank kreditlari, bankdan tashqari muassasalarining moliyaviy resurslari, xorijiy investorlarning mablag’lari va boshqa qarz mablag’lari hisobiga moliyalashtirishi mumkin. Kapital qurilishni investitsiyalashning quyidagi manbalarini ajratib ko’rsatish mumkin, (7-rasm). 40

7-rasm. Kapital qurilishni real investitsiyalashning manbalari 9 Bunday ishlar zamirida yurtdoshlarimiz, xususan, qishloqlarda yashaydigan insonlar turmush farovonligini yuksaltirish, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotimizni yanada yaxshilash singari ezgu maqsadlar mujassamdir. Zamon talabi, yurtdoshlarimizning istaklari asosida har qanday loyihaga zarur tuzatishlar kiritib, yanada takomillashtirib borilishi tabiiy hol. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital qurilishni moliyalashtirishning asosiy manbasi bu kapital qo’yilmalar (real investitsiyalardir) hisoblanadi. 2012 yilda asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar 18291,3 mlrd.so’mni tashkil etib uning tarkibida kapital qurilishga yo’naltirilgan mablag’lar 9438,1 mlrd.so’mni tashkil qilmoqda. (2-jadval) 9 Yuldashov Q. M. “O’zbekiston Respublikasida xususiy sektor taraqqiyotining moliyaviy muammolari va ularni hal etish yo’nalishlari” i.f.n. ilm. da. olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya Avt. 11 b. 41 Taqsimlanmagan foyda Kapital qurilishni real investitsiyalashning manbalari Ichki xo’jalik zahiralari Tijorat banklarining k reditlari Bankdan tashqari moliya muassasalarining kredit mablag’lari Davlatning markazlashgan investitsiya dasturlari asosida ajratiladigan mablag’lari Qimmatli qog’ozlar emissiyasi tufayli olingan mablag’lar Qolgan boshqa mablag’lar

2- jadval Asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar va kapital qurilishni moliyalashtrishga yo’naltirilgan mablag’lar 2006-2012 yillarda 10 (mlrd. so’m) Yillar Asosiy kapitalga kirtilgan investitsiyalar Kapital qurilni moliyalashtrish yo’naltirilgan mablag’lar Qurilishni moliyalashtirishga yo’naltirilgan mablag’larni asosiy kiritilga kiritilgan investitsiyalarga nisbati % da 2006 3012,9 1377,5 45,7 2007 3838,3 1843,4 48,0 2008 5479,7 2593,2 47,3 2009 8483,7 3480,4 41,0 2010 12531,9 6862,5 54,8 2011 15409,1 8174,6 53,1 2012 18291,3 9438,1 51,6 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, 2006-2012 yillarda respublikamizda asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning texnologik tarkibida qurilish – montaj ishlarining salmog’i 25,5 foizga kamaygan. Ushbu kamayish uskunalar, instrumentlar inventarlarga qilingan xarajatlarning oshishi hisobiga yuz bergan. Mazkur holat iqtisodiyotning real sektor korxonalarini modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlash nuqtai-nazardan ijobiy holat hisoblanadi. Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, 2012 yilda asosiy kapitalga kiritilgan invesvtitsiyalar 18291,3 mlrd.so’mni tashkil etib, uning tarkibida kapital qurilishni moliyalpshtirishga yo’naltirilgan mablag’lar 9438,1 mlrd.so’mni tashkil etib jami investitsiyalarning 51,6 foizni tashkil etmoqda bu ko’rsatkich 2006 yilga nisbatan 6,1 foizga oshganini ko’rishimiz mumkin. Shuning asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar asosiy qismi kapital qurilishini moliyalashtirishga uchun yo’naltirilyotgani ko’rishimiz mumkin. 10 O’zbekiston Respublikasi Davlvt statistika qo’mitasining 2006 – 2013 yillardagi ma’lumotlari asosida tuzildi 42

Bugungi kungacha qishloq joylarida qurilayotgan uy-joylarning soni va moliyalashtirish miqdorining o’sib borishi buning yaqqol dalilidir. Quyidagi jadval ma’lumotlarida 2009-2012 yillar davomida qurilayotgan uy-joylar soni va moliyalashtirish miqdori ko’rsatilgan (3- jadval). 3-jadval Qishloq joylarida qurilayotgan uy – joylar soni va moliyalashtirilishi 11 Qurilish olib boriladiga n yillar Massivla r soni Uylar soni Qurilish hajmi (ming m2) Qurilish qiymati (mln so’m) shu jumladan aholi mablag’i hisobidan (mln so’m) aholi mablag’i ulushi (%) ajratilgan imtiyozli kredit hisobidan (mln so’m) 2009 yil 42 847 100,6 50 696,0 19 235,0 37,9 31 461,0 2010 yil 64 6 800 809,7 428 980,8 169 516,1 39,5 256 172,7 2011 yil 357 7 400 1 134,4 576 509,3 208 470,3 36,1 368 039,0 2012 yil 396 8510 1 155,3 672 000,0 201 600,0 36,0 470 400,0 Jami 859 23557 3 200,0 1 728 186,1 598 821,8 - 1 126 072,0 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, 2009-2012 yillarda qishloq aholisini qo’llab-quvvatlash maqsadida qurilayotgan uy-joylari yildan yilga ko’payib ketayotganligini ko’rishimiz mumkin. Bunda aholi tomonidan yo’naltirilayotgan mablag’larning salmog’i pasayib, ajratilayotgan imtiyozli kreditlarning o’sib borishini kuzatishimiz mumkin. Ayniqsa, 2012 yilda aholi mablag’lari 201 600,0 ming so’mni ya’ni umumiy mablag’ning 36 foizini tashkil etgani buning yaqqol dalilidir. Qurilish ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va milliy iqtisodiyotni kompleks yuksaltirishda katta rol o’ynaydi. Bu tarmoqda jamg’arish fondining taxminan uchdan ikki qismi amalga oshiriladi, Mamlakat yalpi ijtimoiy mahsulotining 10 foizidan ko’proq qismi yaratiladi. Qurilishning milliy xo’jalik miqyosidagi ahamiyati va etakchi rol o’ynashiga yana bir sabab shuki, u aholining katta qismini ish bilan 11 OATB“Qishloq qurilish bank” ma’lumotlari asosida shakllantirildi 43

ta’minlaydi, fan-texnika va ijtimoiy taraqqiyotning jadallashishiga, ijtimoiy mehnat unumdorligining o’sishiga imkon yaratadi. Tanlov hujjatlari ekspertizasi shartnoma asosida o’tkaziladi. Tanlov savdolari tashkilotchisi tomonidan tanlov savdolarini tashkil etish va o’tkazish masalalarini tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlar shartlariga hamda “O’zbekiston Respublikasi hududida kapital qurilishda tanlov savdolari to’g’risida”gi Nizomga rioya qilinishi tanlov hujjatlari ekspertizasi predmeti hisoblanadi. Tanlov hujjatlarini ekspertizadan o’tkazish uchun quyidagilar taqdim etiladi: - tanlov savdolari predmeti va tashkilotchisi to’g’risidagi ma’lumotlar; - tanlov hujjatlari; - tanlov komissiyasini tayinlash va uning tarkibi to’g’risidagi buyruq; - moliyaviy resurslarni tasdiqlovchi tegishli hujjatlar (kredit shartnomasi, bank ma’lumotnomasi, qurilishlarning aniq manzilli ro’yxati, davlat boshqaruv organi qarori va boshqalar). Zarur hollarda ekspertiza organi savdolar tashkilotchisidan qo’shimcha ma’lumotlarni so’rab oladi. Tanlov hujjatlari ekspertizasi va ekspertiza organi tomonidan tegishli xulosani berish hujjatlar taqdim etilgan kundan boshlab o’n kun muddatda amalga oshiriladi. Takroriy ekspertiza besh kun muddatda o’tkaziladi. Ekspertizada quyidagilar tekshiriladi: - tender xujjatlari to’liqligi; - xujjatlarda yagona terminologiya qo’llanilishi; - oferentlarga quyiladigan talablarga rioya qilish; 44

- ofertani texnik va moliyaviy baxolash mezonlarining ob’ektivligi; -tender xujjatlarining texnik qismini tuzishda foydalaniladigan xujjatlar tahlili; -tender komissiyasini tuzish to’g’risidagi qaror; -moliyalashtirish manbalarini tasdiqlovchi xujjatlar. Ekspertiza natijalari ijobiy bo’lsa, ob’ektning tender xujjatlari tasdiqlashga tavsiya qilinadi. Agar kamchiliklar bo’lsa, ob’ektning tender xujjatlarini qayta ishlashga yuboriladi. Investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha tender savdolarini tashkil etishda tanlov savdolarida belgilangan narx qat’iy narx hisoblanadi. Birinchi moliyaviy yil mobaynida narxlarga hamda tovarlar, ishlar va xizmatlar xarid qilish yuzasidan shartnomani bajarish muddatiga tuzatishlar kiritishga yo’l qo’yilmaydi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Ikkinchi yil va undan keyingi yillar uchun shartnoma narxlariga tuzatishlar kiritish belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Tanlov savdolari g’olibi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda ob’ekt qurilishining sug’urta qilinishini ta’minlaydi. Tanlov savdolarini tashkil etish va o’tkazish, tanlov hujjatlarini ishlab chiqish bilan bog’liq xarajatlar shartnoma asosida amalga oshiriladi. Tanlov savdolari tanlov savdolari predmetini sotishning maqsadga muvofiq emasligi sababli bekor qilingan taqdirda ularni tashkil etish va o’tkazish bilan bog’liq xarajatlar amaldagi xarajatlar bo’yicha buyurtmachi tomonidan qoplanadi. 2.3. “Qo’qon sut” korxonasi investitsiya loyihasining ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi tahlili 45

Bugungi kunda korxonalarni boshqarish jarayonining samaradorligini oshirish maqsadida xarajatlarni hisobga olishning turli xil usullaridan foydalaniladi. Ular xarajatlar to’g’risidagi axborotlarni qayta ishlash bir qancha muammolarni echish imkonini beradi. Tabiiy resurslar cheklangan sharoitda 46

xo’jalik faoliyatining maqsadiga erishishda qilingan sarf-xarajatlarni va olingan natijalarni solishtirishni talab etadi. Buni faqat sarf-xarajat va daromadning barcha elementlarini qiymatli hisobini tadbiq qilish orqali amalga oshirish mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot ishlab chiqarishni o’zlashtirish va tayyorlash xarajatlaridan boshlab to mahsulot tayyor holda tayyor mahsulot omboriga qabul qilingungacha bo’lgan xarajatlar yig’indisidan iboratdir. Biz quyidagi jadval orqali “Qo’qon sut” korxonasida maxsulot tannarxini bozor bahosiga muvofiq aniqlash tartibini ko’rib chiqishimiz mumkin: 4-jadval “Qo’qon sut” korxonasi mahsulot tannarxini bozor bahosiga muvofiq aniqlash tartibi 12 t/ r Mahsul otlarnin g nomi Ishlab chiqarilgan mahsulot miqdari Bir birligining bozor bahosi Bozor bahosining solmohi, % Mahsulotlarn ing umumiy tannarxi (so’mda) Mahsulot bir birligining tannarxi (sut 1ts. buzoq 1 bosh) so’m 1 Sut 850 ts 6000 42,8 454964 535,2 2 Buzoq 80 bosh 80000 57,2 608036 7600,4 3 Jami - 14000 100 1063000 — Ushbu xarajat moddalari qishloq va suv xo’jaligi vazirligiga qarashli xo’jaliklar amaliyotida foydalanilmoqda va o’zining yuqori tashkilotiga, shu tartibda hisobotlar topshirmoqda. Sut ishlab chiqarish xarajatlarining tarkibini vazirlik, viloyatlar hamda xo’jaliklar bo’yicha tahlil qilib taqqoslaymiz (-jadval). Quyidagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, fermer xo’jaliklarida mehnat haqi va em-xashak xarajatlari sut ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy qismini tashkil etadi. Faqat shu hisobga olinib, qolgan xarajatlar fermer yoki tadbirkor o’z yonidan naqt pulga sarf-xarajat qilinib, hujjatlarda aks ettirilmayapti. Buning natijasida moliyaviy faoliyat noto’g’ri aniqlanmoqda. Hisob-kitob ishlarini to’g’ri tashkil qilinishi xo’jalikning foydalilik darajasini oshiradi va hisob ma’lumotlarining haqqoniyligini ta’minlashiga kafolat bo’ladi. “Qo’qon sut”korxonasi ma’lumotlari asosida shakllantirildi 47

5-jadval 12 Xususiy chovachilik xo’jaliklarida ishlab chikarish xarajatlarining tarkibi, 13 % N Xarajat moddalari QvaSX Vazir ligi bo’yicha Farg’ona vilo yati bo’yicha “Oqchashm a”f/x “Oripov” f/x “Toshtemir ov” f/x 1 Mehnat haqi va ijtimoiy suhurta 22,53 19,54 16,4 44,7 27,4 2 Ozuqa. 54,64 59,46 78,6 55,3 72,6 3 Amortizatsiya 2,17 1,4 1,0 — — 4 Ish va xizmatlar 3,87 3,28 — — — 5 Yoqilhi moylash materiallari 5,7 5.58 — — — 6 Suhurta 0,2 0,2 — — — 7 Umum ishlab chiqarish xarajatlari 2,61 1,83 — — — 8 Boshqa xarajatlar 8,28 8,71 4,0 — — 9 Jami 100 % 100 % 100 % 100 % 100% Sut mahsuloti sifatida va qayta ishlangan tartibda iste’mol qilinadi. Sutni qayta ishlab iste’mol qilish o’z texnologiyasiga ega bo’lgan qayta ishlash tarmog’iga kirsada, hozirgi paytda tadbirkorlikni rivojlanishi, fermer xo’jaliklarining rivojlanishi, ayniqsa qishloq xo’jaligida agro biznesning vujudga kelishi va rivojlanish davrida xom-ashyo sotishdan tayyor mahsulot sotishning bir qancha afzalliklari mavjudligi tufayli ishlab chiqarilgan sut mahsulotini qayta ishlaydi. Bugungi kunda sut punktiga sotib olingan material xarajatlari bilan birgalikda transport xarajatlarini ham sut punktlari to’laydi. Agar sutni tashib keltirish xarajatlari sutni topshiruvchi xo’jalik hisobidan bo’lsa, traspot xarajatlari ko’payib ketadi va sut topshirishdan manfaatdor bo’lmaydi. Chunki 200 kg. sut olib kelgan xo’jalik ham bir transportda, 500 kg sutni bir transportda olib keladi. Buning isbotini “Qo’qon sut” hissadorlik jamiyatining “Qo’qon sut”korxonasi ma’lumotlari asosida shakllantirildi 48

transport tayyorlov xarajatlarida ko’rishimiz mumkin (6-jadval). Umumiy tarifga muvofiq har bir km.ga masofasidan qat’iy nazar bir xil haq to’lanadi. 6-jadval 13 “Qo’qon sut” aktsionerlik jamiyatida transport tayyorlov xarajatlari tarkibi 14 Xo’jaliklar nomi Mashina markasi va yuk ko’tarish hajmi Sut zavodi bilan xo’jalik o’rtasidagi umumiy masofa, km. Transport vositasi umumiy sarf- laydigan vaqti, soat, min. Umumiy xarajat, so’m. km. 1 km. so’m soat 1soat so’m “Olmazor”f/x GAZ-53 115 1097 5-35 11692 1889-07 “Qo’qon tongi”f/x GAZ-53 21 1097 2-15 11692 571-07 “Muzaffar”f/x GAZ-53 121 1097 7-50 11692 2204-27 “Qahramon” f/x GAZ-53 150 1097 4-45 11692 2165-80 “Baxt” f/x Damas 125 700 3-45 15016 1393-05 “O’zbekiston” f/x Kamaz 53-212 160 1152 5-20 13912 2566-62 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, xo’jaliklardan sut xom-ashyosini tashib kelish transport xarajatlari turli xilda, bu albatta xo’jaliklarning sutni etkazib berish muammolarini keltirib chiqaradi. Shu sababli ham shartnoma tuzganda transport haqi mahsulotni sotib oluvchi hisobidan deb sutni shartnomaviy bahosiga qo’shish maqsadga muvofiqdir. Shunday paytda sut punkti transport uchun alohida pul to’lamaydi. Sutni qayta ishlash sanoatini yaqin masofa radiusida tashkil qilish transport tayyorlov xarajatlarini kamaytirish imkoniyatiga erishiladi va xom ashyo bilan ta’minlash muammosi hal etiladi. Qo’qon sut zavodida tovar mahsulotining ishlab chiqarish tannarxi va ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlari o’rganilganda ishlab chiqarish tannarxi ichidagi ma’muriy xarajatlar salmohi 26 foidan oshmoqda. Agar sotish va operatsion xarajatlarni inobatga olsak, xo’jalik to’liq zarar bilan faoliyatini “Qo’qon sut”korxonasi ma’lumotlari asosida shakllantirildi 49

yakunlaydi. Umumiy tovar mahsuloti tarkibida xom-ashyo 54,5 foizni, asosiy materiallar 8,95 foizni, yoqilhi, suv, energiya 13,47 foizni, transport tayyorlov xarajatlari 1,35 foizni, ish haqi xarajatlari 2,12 foizni, amortizatsiya 5,4 foizni, asosiy vositalarning remonti uchun xarajatlar 6,76 foizni tashkil qilgan (7jadval). 14 7-jadval “Qo’qon sut” hissadorlik jamiyatining ishlab chikarish xarajatlar tarkibi 15 Kalkulyatsiya moddalari Summa Xarajatlar-ning salmohi % 1. Xom-ashyo 15079470 54,5 2. Asosiy materiallar 2476741 8,95 3. Yordamchi materiallar 757365 2,73 4. Yoqilhi, suv, energiya 3729298 13,47 5. Idish materiallari 197882 0,72 6. Transport tayyorlov xarajatlari 372631 1,35 7. Ijtimoiy suhurta 236625 0,85 8. Ish haqi 591563 2,12 9. Amartizatsiya. Kapitol ta’mir 1482946 5,4 10. Asosiy vositalarning ta’miri uchun rezerv. Ustama xarajat 319190 1870240 1,15 6,76 11. Boshqa xarajatlar 552101 2,0 jami 27665984 100 Bunda asosiy o’rinni xom-ashyo va materiallar xarajatlari egallagan. Bunga sabab katta hajmdagi zavodlarga xom-ashyo etkazib berish muammosi alohida o’rin egallaydi. Ma’lumotlarni tahlil qilganimizda yirik sut zavodlarining faoliyati zarar bilan yakunlanmoqda. Respublikamizdagi sutni qayta ishlovchi kichik korxonalarining tashkil qilinishi ularning barchasida tannarx aniqlashning bir xilligini ta’minlashimiz zarur. “Qo’qon sut”korxonasi ma’lumotlari asosida shakllantirildi 50

15 “Qo’qon sut”korxonasi ma’lumotlari asosida shakllantirildi 51

III BOB. INVESTITSIYA LOYIHALARINI AMALGA OSHIRISHDA TENDER SAVDOLARINI TASHKIL ETISH VA O’TKAZISHNI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda loyihalarning ma’lum ilmiy-tadqiqot, amaliy izlanishlar va marketing tadqiqotlari natijasida tuzilishi hamda ilmiy-texnik, moliyaviyiqtisodiy, tashkiliy-huquqiy, ijtimoiy-ekologik jihatdan asoslanishi zarurdir. Izlanishlar natijasi sifatida aniq g’oya va loyihaning kontsepsiyasi yaratiladi va ishlab chiqiladi. G’oya esa real va aniq davr bilan chegaralanadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda ularning yo’naltirilgan maqsadini amalga oshirish uchun texnologik jarayonlarni, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish jarayonini, ob’ektlarni barpo etish va ishga tushirish jarayonini, moddiy, moliyaviy, mehnat resurslarining harakatini, shuningdek tegishli boshqaruv qarorlari va tadbirlarni o’zida mujassamlashtiruvchi tizim sifatida qaralishi mumkin. Investitsiya loyihasi o’z maqsadi, yo’nalishi, amal qilish sohasi, muddati va chegarasiga ega bo’lgan alohida faoliyat turi hisoblanadi. U tashkiliy, huquqiy, ijtimoiy, ekologik, iqtisodiy jihatdan to’liq va mukammal hisob-kitoblar yordamida asoslangan yuridik hujjat hisoblanadi. Tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda investitsiya loyihasi g’oyasining shakllanishi muhim rol o’ynaydi. Uning murakkab jarayonlar asosida yaratilishida turli tadqiqotlar va tahlil etish ishlarini olib boruvchi mutaxassislarning asosiy o’rin egallashlarini alohida e’tiborga olmoq zarurdir. Investitsiya loyihasining o’ziga xos xususiyati uning amalga oshirilishi moliyalashtirishning turli shakllariga mos tushishi bilan izohlanadi. Bunda investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun turli manbalardan mablag’larni 52

jalb etish mumkinligi uning qulayligini, foydaliligini, samaradorligini va afzalligini oshiradi. Umuman olganda, investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish jarayoni, investitsiya loyihasi investitsion tadbirkorlik va tashabbusning mevasi, natijasi sifatida yaratilgan investitsion hujjat bo’lib, investitsiyalar bilan ta’minlangan har qanday tadbirlar majmuasi hisoblanadi. Ya’ni u cheklangan muddat va vaqt mobaynida foyda (daromad) olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadidagi bir-biri bilan bog’liq, bir-biri bilan aloqadorlikdagi murakkab tadbirlar yig’indisidir. Investitsiya loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirish investitsiya fazasining investitsiya oldi bosqichida amalga oshirilganligi sababli mazkur bosqichda kelgusida investitsiya loyihasini amalga oshirish jarayonida unga ta’sir etuvchi turli riskli omillarni aniqlash va baholash imkoniyati mavjud bo’ladi. Shunday vaziyatlar bo’ladiki, amalda investitsion qarorlarni qabul qilishda jiddiy murakkabliklarga duch kelinishi hollari mavjud bo’lib, mazkur holatlarda investorlar uchun investitsiyalashning muqobil va samarali variantlarini izlab topish va u bo’yicha qarorlarni qabul qilish maqsadga muvofiq sanaladi. Bu esa investitsiya loyihalarining muqobil variantlarini ishlab chiqish va ularni o’zaro, qiyosiy tahlil qilish zarurligini va ahamiyatini keltirib chiqaradi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish tadbirkorlik faoliyatining bir muncha qiyin va yuqori riskli ko’rinishini ifoda etib, alohida oddiy ko’rinishlarga bo’linmaydi hamda alohida bilim, malaka va tajribani talab qiladi. O’zbekiston Respublikasi hududida oxirgi o’n yillikda investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish malakaviy faoliyatning alohida bir ko’rinishiga aylandi. Ko’pgina sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining davlat va xususiy sektorlarida 53

investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish bo’yicha tajribalar etarlicha to’plangan. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish tomonlar manfaatlarining nomoyon bo’lishini aniqlash bilan amalga oshiriladi. Garchi xar bir ishtirokchi o’zicha va turlicha baxolash ishini olib borsada, biroq kelgusidagi foydadan manfaatdorlik barcha ishtirokchi uchun umumiy xisoblanadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini o’tkazish har qanday investitsiya loyihasining hayotga tadbiq etilishi uning jalb etuvchanligiga (jozibadorligiga) asoslanadi. Loyihalar samaradorligini baholash usullari esa uning jalb etuvchanligini ko’rsatib berish uchun qo’llaniladi. Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari ikki guruhga: diskontlash kontseptsiyasini qo’llashga asoslangan va diskontlash kontseptsiyasini qo’llashni nazarda tutmaydigan usullarga bo’linishi bilan xususiyatlanadi. Ushbu barcha usullar orqali loyihaning absalyut jalb etuvchanligini aniqlash imkoni yaratiladi. Investitsiyalardan samarali foydalanish hamda loyihalar bo’yicha qaror qabul qilish etarli darajada qiyin vazifa hisoblanadi. Chunki unga bir qator omillar ta’sir etadi: -birinchidan, investitsiya xarajatlarini bir yo’la yoki uzoq davrlar bo’yicha bo’lib-bo’lib amalga oshirilishi mumkin; -ikkinchidan, investitsiya loyihasini amalga oshirishdan boshlab, to natijaga erishishgacha bo’lgan jarayon ham uzoq hisoblanadi; -uchinchidan, uzoq muddat talab qilinganligi sababli investitsiyalarni baholashda risk va noaniqliklar bo’lish ehtimoli kattaroq bo’ladi. Xudi shu omillar qaror qabul qilishga ta’sir qilganligi sababli investitsiya loyihalarini baholashning maxsus usullari ishlab chiqilgan. Bu usullar orqali eng 54

xato va kamchiliklarga yo’l qo’ygan holda investitsiya qarorlarini qabul qilish mumkin. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini o’tkazishda xalqaro ko’rsatkichlar sifatida umumiy andoza qilib tan olingan tahlil qilish ko’rsatkichlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini o’tkazishda tijorat asosida doimiy ravishda faoliyat yuritadigan investitsion loyihalar ko’rgazmasini (o’ziga xos birja) tashkil etish foydadan xoli emas. Ushbu ko’rgazma o’z navbatida respublikaning barcha mintaqalarida o’z bo’lim va filiallariga ega bo’lishi mumkin. Investitsion loyiha aniqlanishiga ko’ra analitik ishonch bilan prognozlashi mumkin bo’lmagan kelajakka bog’liqdir. Shu sababli, moliyaviy tahlil va baholash ishlari risk va noaniqlikni hisobga olgan holda olib borilishi lozim. Risk o’tgan davrdagi ma’lumotlar asosida turlicha oqibatlar bilan bog’liq ehtimolliklar baholanishi mumkin bo’lgan xollarda vujudga keladi. Noaniqlik esa yuz berishi mumkin bo’lgan oqibatlar ehtimolligini o’tgan davrlarda tegishli ma’lumotlarning bo’lmasligi sababli sub’ektiv ravishda aniqlashga to’g’ri kelgan hollarda mavjud bo’ladi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish uchun ma’lumotlarning to’liq va ishonchli bo’lishi risk va noaniqlikning paydo bo’lishining oldini oladi. Biroq noaniqlining umumiy sabablaridan bo’lib inflyatsiya, texnologiyaning o’zgarshi, nominal quvvatni to’g’ri baholamaslik, qurilish va ishga tushirish ishlari davrining davomiyligining to’g’ri baholanmasligi, konvertatsiyaning to’la ma’noda joriy qilinmasligi kabilar hisoblanadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolari tender komissiyasi tomonidan belgilangan muddat mobaynida o’tkaziladi. Takliflarni 55

baholash tender komissiyasi tomonidan belgilangan har bir baholash mezoni bo’yicha ball qo’yish yo’li bilan amalga oshiriladi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda, tanlov savdolarida ishtirik etuvchi talabgorlarning moliyaviy - iqtisodiy ahvoli va tajribasi, moddiy texnik taminotini chuqur tahlil etib tanlov savdolariga jalb qilish, buning natijasida loyihalarni amalga oshirish jarayonidagi ba’zi muammolarni yuzaga kelishini oldi olinadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda loyihaga ta’sir ko’rsatuvchi turli xil bozorlarga xos omillarni mukammal darajada o’rganish va tadqiq qilishga e’tiborni kuchaytirish va uni takomillashtirib borish loyiha samaradorligini yanada oshirishga ko’maklashadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etishda texnik va texnologik omillar ta’sirini kuchli o’rganib chiqish, jumladan, ishlab chiqarishga va amalga oshirish tadbiq etiladigan texnologiyaning ichki bozor darajasida emas, balki xalqaro bozor miqyosidagi raqobatbardoshligini o’rganish va baholash zarurdir. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda yana bir jihat loyiha mahsuloti uchun zaruriy xom ashyoni qidirayotganda, ishlab chiqarishni davomiyligini ta’minlash uchun asosan mahalliy xom ashyodan foydalanishga harakat qilish zarur. Chunki import qilinadigan xom ashyo uchun ham valyuta kerak. Korxonada esa har xil vaziyat bo’lishi mumkin. Agar xom ashyo ichki bozorda ham topilsa, bu muammoni hal qilish nisbatan oson kechadi. XULOSA 56

Amalga oshirilgan tadqiqotlarning natijalariga asoslangan holda investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish yuzasidan quyidagi xulosalar shakllantirildi: 1. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini o’tkazishda loyihalarning texnik va boshqa tomonlardan mukammal va puxta baholanishi, kelib chiqishi mumkin bo’lgan risklarni hisobga olish, baholash hamda aniqlash, ularning oldini olish yoki pasaytirish eng muhim vazifalardan hisoblanadiki, bu esa loyihaning ko’zlangan darajadagi yuqori samarasini hosil qilishga imkon beradi. 2. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish samaradorligini ta’minlashda eng asosiy va bosh omil loyihaning sifatli, putxa, haqqoniy ishlab chiqilganligi, to’g’ri, aniq va chuqur o’rganib chiqilganligi hamda tahlil etilganligidir. 57

3. Tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda, tanlov savdolarida ishtirik etuvchi talabgorlarning moliyaviy - iqtisodiy ahvoli va tajribasi, moddiy texnik taminotini chuqur tahlil etib tanlov savdolariga jalb qilish darkor. Olib borilgan izlanishlar natijasida investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashki etish va o’tkazish bo’yicha quyidagi takliflar ishlab chiqildi: 1. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda loyihaga ta’sir ko’rsatuvchi turli xil bozorlarga xos omillarni mukammal darajada o’rganish va tadqiq qilishga e’tiborni kuchaytirish va uni takomillashtirib borish lozim. 2. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etishda texnik va texnologik omillar ta’sirini kuchli o’rganib chiqish, jumladan, 58

ishlab chiqarishga va amalga oshirish tadbiq etiladigan texnologiyaning ichki bozor darajasida emas, balki xalqaro bozor miqyosidagi raqobatbardoshligini o’rganish va baholash zarurdir. 3. Loyihalarni amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazishda avvalo, loyiha mahsuloti uchun zaruriy xom ashyoni qidirayotganda, ishlab chiqarishni davomiyligini ta’minlash uchun asosan mahalliy xom ashyodan foydalanishga harakat qilish kerak ekanligini o’rganish. Chunki, korxonada har xil vaziyat bo’lishi mumkin. Agar xom ashyo ichki bozorda topilsa, bu muammoni hal qilish nisbatan oson kechadi. 4. Tender savdolari orqali amalga oshirilayotgan loyihalarni safatli va tartibli tashkil etilishi yuzasidan 59

doimiy kuzatuvlarni tashkil etish kerak. Shunday qilib, ayni paytda investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish orqali iqtisodiyotni yanada kuchli, barqaror va mutanosib rivojlangan holda maydonga chiqishi, jahon bozorlarida o’zining mustahkam o’rnini egallash, shular asosida izchil iqtisodiy o’sishni ta’minlash bo’yicha oldimizda turgan ustuvor vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish uchun ishonchli zamin yaratadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari: 1. O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi qonuni, 1998. 24 dekabr. 2. O’zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to’g’risida”gi qonuni, 1998. 30 aprel. 3. O’zbekiston Respublikasining “Ipoteka to’g’risida”gi Qonuni. 2006 yil 60

5 oktyabr. – O’zbekiston moliya qonunchiligi. – Toshkent: Agroxarita, 2006.- №11. – B 4. O’zbekiston Respublikasining “Lizing to’g’risida”gi qonuni. /Xalq so’zi/, 1999. 28 aprel. 5. O’zbekiston Respublikasining “Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to’g’risida”gi qonuni. 1998. 30 aprel. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 11 aprel “To’g’ridanto’g’ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risida”gi Farmoni. 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 aprel PQ-56-sonli “Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi Qarori. 61

8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni. 2003. 24 yanvar. 9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2007-2010 yillarda xususiylashtirish jaryonlarini yanada chuqurlashtirish va xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilish chora tadbirlari to’g’risida”gi Qarori, 2007 yil 20 iyul, PQ-672son. 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xorijiy investitsiyalar va kreditlarni jalb etish hamda o’zlashtirish jaryonini takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi Qarori 2008 yil, 24iyul, PQ-927-son. 11. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-69 sonli "Ipoteka krediti berishni qo’llab quvvatlash 62

jamg’armasi faoliyatini tashkil qilish chora-tadbirlari to’g’risida"gi Qarori. – Toshkent, 2005 yil 6 may 12. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-1049-son “Qishloqqurilishloyiha” ma’suliyati cheklangan jamiyat loyiha-qidiruv institutini tashkil etish to’g’risidagi Qarori – Toshkent, 2009 yil 27 yanvar 13. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining № PQ-10 - sonli "Uy - joy qurilishi va uy-joy bozorini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to’g’risida"gi Qarori. – Toshkent, 2005 yil 16 fevral 14. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kapital qurilishda xo’jalik munosabatlari mexanizmini takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi Qarori. 2003. 12 sentyabr. 63

15. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Jalb etiladigan xorijiy kreditlar bo’yicha O’zbekiston Respublikasi kafolatlarini berish tartibi to’g’risida”gi Qarori. 2003. 28 noyabr. 16. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining “Xorijiy investitsiyalar ishtrokidagi korxonalarga berilayotgan imtiyozlarning rag’batlantiruvchi rolini oshirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qarori, 2006 yil, 1may,74- son. 17. O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 19 may 2004 yildagi 1358-son bilan ro’yxatga olingan “Markazlashtirilgan moliyalashtirish manbalari hisobidan “kaliti bilan” sharti asosida ob’ektlar qurilishini 64

amalga oshirayotgan pudrat qurilish tashkilotlarini tijorat banklari tomonidan kreditlash tartibi to’g’risida”gi Nizom 18. Tijorat banklari tomonidan yirik investitsiya loyihalarini sinditsiyalashtirilgan kreditlashni amalga oshirish tartibi to’g’risidagi Nizom, 1509-son, 2005. 20 avgust 19. To’g’ridan- to’g’ri xususiy xorijiy investitsiyalar uchun soliq imtiyozlarini qo’llash tartibi to’g’risida Nizom, 2005 yil 28 noyabr, 1524-raqam 20. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik to’g’risida.- T.: “O’zbekiston” NMIU, 2005. – 528 b. 20. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf 65

etishning yo’llari va choralari.-T.-O’zbekiston, 2009.56b. 21. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T: «O’zbekiston», 2010. – 80 b. 22. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi – Toshkent. «O’zbekiston» - 2011 y. -49 b. 23. Karimov I.A. 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi. – Toshkent: O’zbekiston, 2012. - 36 b. 24. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qatiyat bilan davom ettirish. – 66

Toshkent: “O’zbekiston”, 2013 yil. 64b. 25. Karimov I.A. “Zamonaviy uy-joy qurilishi – qishloq joylarini kompleks rivojlantirish va qiyofasini o’zgartirish hamda aholi hayotining sifatini yaxshilash omili” mavzusidagi xalqaro konferentsiyasining ochilish marosimidagi nutqi. Xalq so’zi.2013 yil 18 aprel № 74 (5748)-4b. 26. Karimov I.A. Oqsaroyda “Zamonaviy uy- joy qurilishi – qishloq joylarini kompleks rivojlantirish va qiyofasini o’zgartirish hamda aholi hayotining sifatini yaxshilash omili” mavzusidagi xalqaro konferentsiyada ishtirok etish uchun mamlakatimizga kelgan Osiyo taraqqiyot banki vitseprezidenti Shiao Jaoni qabuli. Xalq so’zi. 2013 yil, 19 aprel, № 75 (5749) – 4b. II. Asosiy va qo’shimcha adabiyotlar: 67

27. Anshin V.M «Investitsionniy analiz» Moskva izd. «Delo» 2000 goda 173 str. 28. Bocharov V.V. Investitsii: Uchebnik dlya vuzov. 2-e izd.- SPb.: Piter, 2008.- 384s. Il.- (Seriya “Uchebnik dlya vuzov”) 29. Balabanov I.T. Operatsii s nedvijimostyu v Rossii. - Moskva: Finansi i statistika, 2006, -192 s. 30. Baranovskiy T., Leksis V. Obshchaya teoriya kredita. – M.:Delo, 2000. – 212s. 31. Valinurova L.S., KazakovaO.B Upravlenie investitsionnoy deyatelnostyu: Uchebnik.-M.: KNORUS, 2005 g 32. Goremikin V.A., Bugulov E.R. Ekonomika nedvijimosti. Uchebnik. - Informatsionno-izdatelskiy dom «Filin», 2009.-592s. 68

33. Smirnov V.V., Lukina Z.P. Ipotechnoe jilishchnoe kreditovanie. - M.: Izdatelskiy dom «Auditor», 2009.- 112s. 34. Deeva A. I. Investitsii: uchebnoe posobie.- M.: «Ekzamen», 2005 g. 35. Jo’raev A.S, Xo’jamqulov D.Yu., Mamatov B.S.”Investitsiya loyihalari tahlili” Toshkent “Sharq” nashriyoti 2003 yil 130 b. 36. Igoshin N.V. «Investitsii» Moskva izd. «Yuniti» 2000 goda 377 str. 37. Ivasenko A.G., Nikonova Ya.I. Investitsii istochniki i metodi finansirovaniya.-M.: «Omega- L», 2007 g 38. Investitsionnaya politika: Uchebnoe posobie/ Pod. red. Yu.N.Lapigina.M.: KNORUS, 2005g. 39. Investitsionnaya deyatelnost: uchebnoe posobie 69

/ Pod. Red. Podshivalenko.- M.: KNORUS, 2006 g. 40. Kikot I.I. «Finansirovanie i kreditovanie investitsiy» Minsk «Visheyshaya shkola» 2003 goda 123 str. 41. Kovalev V.V. «Sbornik zadach po finansovomu analizu» Ucheb.posobie- Moskva izd. «Finansi i statistika» 2001 goda -128 str. 42. Koltinyuk B.A. «Investitsionnie proekti» Sankt Peterburg izdatelstvo V.A.Mixaylova 2000 goda 209 str. 43. Krilov E.I., Vlasova V.M, Juravkova I.V. «Analiz effektivnosti investitsionnoy i innovatsionnoy deyatelnosti predpriyatiya» Moskva «Finansi i statistika» 2003 goda 190 str. 44. Kazimagomedov A.A. "Bankovskoe obslujivanie naseleniya". – M.: "Finansi i statistika", 2011. – S.194. 70

45. Lopuxin A.V. Problemi i perspektivi razvitiya ipotechnogo kreditovaniya v Rossii. Materiali mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii. – Tashkent: Moliya, 2012. – S. 21. 46. Rimer M.I., Kasatov A.D., Matienko N.N. «Ekonomicheskaya otsenka investitsiy» Moskva izd. «Piter» 2006 goda 54-117, 226 str 47. Usoskin V.M. Sovremenniy kommercheskiy bank: upravlenie i operatsii. – M.: Vazar-Ferro, 1999. –364 s. 48. Uzoqov A., Nosirov E., Saidov R., Sultonov M. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirsh va ularning monitoringi. O’quv qo’llanma. – T.: “IQTISOD – MOLIYA”, 2006 y,. 263b. III. Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar. 71

49. Berejnaya O. Bez ipoteki rossiyskoy ekonomiki net budushchego/RRE. Moskva, 2005. – S.6. 50. Busov E.I. Problemi organizatsii ipotechnogo biznesa v Rossii// Dengi i kredit- Moskva, 2006 - №2. - S. 58 – 60. 51. Voevodskaya N.P, Jilishchnoe kreditovanie//Dengi i kredit- Moskva, 2006- №1. – S. 52 – 56. 52. Gulyamova S. Mirovoy opit emissionnix ipotechnix tsennix bumag // Ipotechnoe kreditovanie: mejdunarodniy opit, problemi i perspektivi razvitiya: materiali mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii. – Tashkent: Moliya, 2006. – S. 71-73 53. Ivanov A., Bez ipoteki jilishchnuyu problemu ne reshit// Stroitelnaya gazeta. 72

– Moskva, 2005. - №51. – S.7-9. 54. Ivanov V. Otkrit vajniy istochnik finansirovaniya// Stroitelnaya gazeta. – Moskva, 2005. –S. 10. 55. Karimov N. «Xorijiy investitsiyalarning huquqiy asosalari»- Toshkent, «Bozor, pul va kredit» jurnali 2004 yil 12- soni 56. Kirillova A.N. i dr. Analiz pravovoy bazi poryadka predostavleniya lgot predpriyatiyam i organizatsiyam, prinimayushchim uchastie v dolevom stroitelstve jilya. Problemi teorii i praktiki reformirovaniya regionalnoy ekonomiki. Sbornik nauchnix trudov. Moskva: URSS. 2009.- 312 s. 57. Lipsits I.V., Kossov V.V. «Ekonomicheskiy analiz realnix investitsii» Moskva izd. «Ekonomist» 2004 goda 121-221 str. 73

58. Yuldashov Q. M. “O’zbekiston Respublikasida xususiy sektor taraqqiyotining moliyaviy muammolari va ularni hal etish yo’nalishlari” I.f.n. ilm. dar. olish uchun Avt. 22-6et. IV. Internet saytlari ma’lumotlari. http://www.cbu.uz O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki http://www.mf.uz O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi http://www.gov.uz O`zbekiston Respublikasi Hukumati portali http://www.uza.uz O`zbekiston Respublikasi Axborot agentligi http://www.agro.uz . AOTB Agrobank sayti http.://www.stat.uz O`zbekiston Respublikasi Statistika qo`mitasi 74

O'xshashlar

Investitsiya jarayonlarini moliyalashtirishda davlat byudjeti mablag’larining o’rni va ahamiyati

Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari qiymatini baholash

Davlat budjeti g‘azna ijrosining tashkiliy elementlari va o‘ziga xos xususiyatlari

Regionda transport xizmatlarini tashkil etish imkoniyatlari

Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida davlat budjeti xarajatlari samarali ijrosini ta’minlash