Davlat budjeti g‘azna ijrosining tashkiliy elementlari va o‘ziga xos xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

610.072265625 KB

Ko'chirib olish

Davlat budjeti g‘azna ijrosining tashkiliy elementlari va o‘ziga xos xususiyatlari BITIRUV MALAKAVIY ISHI - 2 -

MUNDARIJA Betlar KIRISH ………………………………………................... I-BOB. DAVLAT BUDJETI G’AZNA IJROSINING AHAMIYATI, UNING UZIGA HOS HUSUSIYATLARI VA TASHKILIY ELEMENTLARI 1.1. Davlat budjetining g’azna ijrosining ahamiyati va uning o’ziga xos xususiyatlari .................................................... 1.2. Davlat budjeti g’azna ijrosining asosiy elementlari va huquqiy asoslari .............................................................. II-BOB. DAVLAT BUDJETI GAZNA IJROSINING AMALDAGI TARTIBI VA UNING HOLATI TAHLILI ........................................................................ 2.1. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligining davlat budjeti g’azna ijrosini tashkil etishdagi faoliyati va asosiy vazifalari ……………………. 2.2. G’aznachilikda narxlar monitoringini olib borish va davlat xaridini tashkil etish amaliyoti tahlili …………………..…. 2.3 Yuridik va moliyaviy majburiyatlar, budjetdan mablag’ oluvchilar xarajatlari to’lovini amalga oshirish tartibi …… III-BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA DAVLAT BUDJETI GAZNA IJROSI TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI .. XULOSA..... ........................................................................ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ...... - 3 -

KIRISH Bitiruv-malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. O’zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar miqyosida davlat moliyasi islohotlari muhim o’rinni egallagan. Shular qatorida davlat byudjeti ijrosida g’aznachilik tizimini joriy etish, uning tashkiliy va meoriy xuquqiy tizimini takomillashtirish, uning tarraqiy etishining yo’nalishlarini o’rganish muhim axamiyat kasb etadi. O’zbekistonda amalga oshirilayotgan isloxotlarning misolida davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish soxasidagi amalga oshirilayotgan yutuqlar qatorida, g’aznachilik tizimining joriy qilinishi, va bu borada qo’lga kiritilayotgan yutuqlar isloxotlar samarasining dalolatdir. .“2013 yilda iqtisodiyot sohasidagi soliq yuki 21,5 foizdan 20,5 foizga, jismoniy shaxslar uchun daromad solig‘ining eng kam stavkasi 9 foizdan 8 foizga tushirilganiga qaramasdan, davlat budjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,3 foiz profitsit bilan bajarildi. Davlat budjeti xarajatlari tarkibida ijtimoiy sohaga yo‘naltirilgan xarajatlar yuqori darajada saqlanib qoldi va umumiy xarajatlarning 59,3 foizini tashkil etdi. Mamlakatimiz iqtisodiyotida yuz berayotgan jiddiy sifat o‘zgarishlari alohida e’tiborga sazovordir.”-deydi prezidentimiz o‘z ma’ruzalarida 1 G’aznachilik tizimining joriy qilinishi byudjet ijrosining samarasini keskin oshirishni ta’minlamoqda. Prezidentimiz I.A. Karimov aytganlaridek: “Davlat byudjetini bajarishga qaratilgan g’aznachilik xizmati institutini rivojlantirish va mustahkamlash byudjet mablag’laridan foydalanish samaradorligini ancha oshiradi. Bu borada Moliya vazirligi huzurida yangi tashkil etilgan G’aznachilik tuzilmasining moddiy-texnik bazasini barcha pog’onalarda mustahkamlash, uni malakali kadrlar bilan ta’minlash, xalq ta’limi va sog’lig’ini saqlash sohasida byudjet tashkilotlarini moliyalash mexanizmini yanada takomillashtirish bo’yicha keng ko’lamli ishlarni amalga oshirish 1 I.A. Karimov “2014 yil yuqori o‘sish sur’atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o‘zini oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yili bo‘ladi” O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2013-yilning asosiy yakunlari va 2014-yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. - 4 -

18.01.2014 yil.-www. . uza.uz- internet sayti ma’lumotlari asosida lozim” 1 . Albatta davlatimizda joriy qilinayotgan G’aznachilik tizimi, yuqorida keltirilgan tamoyillar asosida hozirgi zamon talablariga javob beradigan meyorlarda amalga oshirilmaqda. Ushbu natijalarga erishishda byudjet ijrosini amalga oshiruvchi va nazorat qiluvchi organlarning, xususan g’aznachilik organlarining hissasi kattadir. Mamlakatimizda keyingi yillarda davlat moliyasini boshqarishda ma’muriy islohotlar jadal sur’atlarda amalga oshirila boshladi. Bunda hukumatimiz tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy siyosatning to’la va izchil amalga oshirilishi, iqtisodiyotning muhim ustuvor tarmoqlarining belgilab berilishi hamda ularni rivojlantirish bo’yicha imkoniyatlarning safarbar etilishi muhim ahamiyat kasb etmoqda. mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning, xususan, davlat moliyasini tubdan isloh qilish jarayonlarini davlat tomonidan boshqarish, monitoringini olib borish va nazorat qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jihatdan qaraganda, O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining bugungi bosqichida davlat moliyasini boshqarish tizimini amalga oshirilayotgan iqtisodiy va demokratik islohotlar talablariga moslashtirish, ular faoliyatini so’nggi ijobiy natijalarni ko’zlagan xolda muvofiqlashtirish, davlat moliyasini boshqarishni shaklan va mazmunan yangi sifat pog’onasiga ko’tarish, davlat moliyasini boshqarish organlari, birinchi navbatda, Moliya vazirligi G’aznachiligining faoliyat mexanizmlarini va uning elementlarining faoliyatini takomillashtirishning zarurligi, byudjet jarayonida byudjet ijrosining g’aznachilik tizimiga bosqichma-bosqich o’tilayotganligi va bu boradagi muammolarni tadqiq etishning zarurligi hamda davlat moliyasini institutsional tarkibini isloh qilishda g’aznachilik faoliyatining zarurligi mazkur bitiruv-malakaviy ishning dolzarbligini belgilab beradi. 1 “Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va o’zgarishlarimizning bosh maqsadidir” O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2007 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008 yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasidan. Xalq so’zi gazetasi 2008 yil 9 fevral №28 (4438) - 5 -

Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Ushbu bitiruv malakaviy ishi uchun tanlangan mavzuning asosiy maqsadi davlat moliyasini isloh qilish sharoitida davlat byudjeti g’azna ijrosining nazariy, amaliy, metodologik asoslarini, shuningdek, uning asosiy elementlari va o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish va davlat byudjeti g’azna ijrosini joriy qilishning bugungi kundagi dolzarb muammolarini tadqiq qilishdan iboratdir. Mavzuning asosiy mazmunini yoritishda va tanlab olingan tadqiqot yo’nalishini yoritishda quyidagilar asosiy vazifalar qilib belgilandi: • davlat budjetining g’azna ijrosining ahamiyati va uning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish; • davlat budjeti g’azna ijrosining asosiy elementlari va huquqiy asoslarini o’rganish; • O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligining davlat budjeti g’azna ijrosini tashkil etishdagi faoliyati va asosiy vazifalarini tahlil etish; • G’aznachilikda narxlar monitoringini olib borish va davlat xaridini tashkil etish amaliyotini tahlili etish; • yuridik va moliyaviy majburiyatlar, budjetdan mablag’ oluvchilar xarajatlari to’lovini amalga oshirish tartibini tadqiq etish; • iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlat budjeti gazna ijrosi tizimini takomillashtirish masalalri • davlat byudjeti g’azna ijrosini tashkil qilishdagi muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etishga qaratilgan takliflar ishlab chiqish va ularni nazariy jihatdan asoslab berish. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Bitiruv-malakaviy ish ustida olib borilgan izlanishlarning ob’ekti sifatida davlat moliyasini boshqarish organlarining, xususan, Moliya vazirligi G’aznachiligining davlat mablag’larini boshqarish yuzasidan amaliy faoliyati tanlab olindi. Bevosita o’rganish predmetini davlat - 6 -

byudjetining g’azna ijrosini tashkil etish bilan bog’liq munosabatlar tizimi tashkil qiladi. Bitiruv-malakaviy ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati . Davlat budjeti g’azna ijrosini samarali ta’minlashga qaratilgan amaliy tavsiyalardan maqsadli davlat dasturlarini ishlab chiqishda foydalanilishi mumkin. Bitiruv-malakaviy ishining tarkibi va tuzilishi. Bitiruv-malakaviy ishi kirish, o‘z ichiga beshta paragrafni qamrab olgan uch bob, xulosalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv-malakaviy ishining kirish qismida tanlangan mavzuning dolzarbligi, ishning maqsadi va vazifalari, ishning ob’ekti, predmeti, nazariy va amaliy ahamiyati bayon etilgan. Bitiruv-malakaviy ishining birinchi bobida davlat budjeti g’azna ijrosining ahamiyati, uning uziga hos hususiyatlari va tashkiliy elementlari o‘rganilgan. Bitiruv-malakaviy ishining ikkinchi bobida davlat budjeti gazna ijrosining amaldagi tartibi va uning holati tahlil etilgan. Bitiruv-malakaviy ishining uchinchi bobida iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlat budjeti gazna ijrosi tizimini takomillashtirish masalalari tadqiq etilgan. Bitiruv-malakaviy ishining xulosa qismida mavzu doirasida shakllangan asosiy xulosalar va takliflar tizimi keltirilgan. I-BOB. DAVLAT BUDJETI G’AZNA IJROSINING AHAMIYATI, UNING UZIGA HOS HUSUSIYATLARI VA TASHKILIY ELEMENTLARI 1.1. Davlat budjetining g’azna ijrosining ahamiyati va uning o’ziga xos xususiyatlari - 7 -

Bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan budjet siyosatining asosiy yo‘nalishlari–budjet taqchilligini boshqarish va uni tartibga solish, budjet mablag‘larini sarflashda maqsadli, samarali va oqilona ishlatishga rioya etish bilan birga daromadlarni o‘z vaqtida tushirish, budjetning samarali ijrosini amalga oshirishdir. Davlat budjetning ijrosi esa budjet jarayonidagi asosiy bosqichlardan biri hisoblanadiki, bunda belgilangan istiqbol ko‘rsatkichlari, aniq rejalar va ijtimoiy dasturlar amaliyotga tadbiq etiladi. Biz bilamizki, Davlat moliyasi sohasida olib borilayotgan o‘zgarishlarning markazida konsolidatsiyalashgan budjetni shakllantirish va bundan yanada samarali foydalanish, davlat budjetini mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi tutgan o‘rnini oshirish masalalari turadi. Davlat budjeti ijrosining yangi mexanizmini amaliyotga kiritish bugungi kunda budjet islohotlarining yirik yo‘nalishlaridan biridir. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Bugungi kunda mamlakatimizni, avvalo, iqtisodiyotimizni isloh etish, erkinlashtirish va modernizatsiya qilish, uning tarkibiy tuzili-shini diversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan, har tomonlama asosli va chuqur o‘ylangan siyosat bizni inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta’siridan himoya qiladigan kuchli to‘siq, aytish mumkinki, mustahkam va ishonchli himoya vositasini yaratdi». 2 2 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari – T.: O‘zbekiston, 2009 y. 31-bet - 8 -

Davlat moliyasini boshqarishning isloh qilishni yanada chuqurlashtirish, budjet mablag‘laridan samarali foydalanishning yangi shakl va uslublarini qo‘llash g‘aznachilik tizimini joriy qilishni ko‘zda tutadi. G‘aznachilik tizimi budjet mablag‘-larining moliyaviy oqimini boshqarish, budjet resurslarining kam miqdordagi qoldiq-lari bilan budjet xarajatlarini joriy ijrosini ta’minlash imkonini beradi, bunda davlat budjeti daromadlari va xarajatlarini tezkor va yakuniy balanslashtirishga erishiladi. Respublikamizda daromadlarning yetishmasligi va ularning o‘z vaqtida budjetga kelib tushmasligini oldini olish, mavjud budjet mablag‘laridan oqilona va samarali foydalanish maqsadida g‘aznachilik tizimiga o‘tish kerak bo‘ladi. Shundagina moliyalashtirish va kassa xarajatlarini amalga oshirish jarayonlarini birlashtirish natijasida budjet mablag‘larini budjet tashkilotlarini bankdagi hisobraqamda qoldiq sifatida o‘tirib qolishini bartaraf etish mumkin bo‘ladi. G‘aznachilik bu - moliyaviy resurslarga bo‘lgan yangicha qarashdir, budjetning barcha daromadlarini jamlash va taqsimlashdagi yangicha tamoyil va mexanizmlarni qo‘llashdir. G‘aznachilik - davlat budjetining ijrosini ta’minlashning bir shakli bo‘lib, unda maxsus idora davlat soliqlarini, yig‘imini va ulardan foydalanishni ta’minlaydi, mablag‘lar ustidan nazoratni amalga oshiradi, shuningdek, davlat tashqi va ichki qarzlarini boshqaradi hamda budjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalar, budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag‘lari pul oqimlarini monitoringini olib boradi. Davlat budjeti ijrosi G‘aznachilik tizimida g‘aznachilik budjetdan mablag‘ oluvchilarning majburiyatini ijroga qabul qiladi va keyin taqdim qilingan mahsulotlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun ularning nomidan va ularning topshirig‘iga asosan vakolatni o‘ziga oladi va budjet mablag‘larini maqsadli ishlatilishini ta’minlash asosida to‘lovni amalga oshiradi. G‘aznachilik – Moliya vazirligining Davlat budjetining kassa ijrosi uchun, davlat daromadlari va xarajatlari hisobini olib borilishi uchun, davlat xarajatlari 9

uchun moliyaviy resurslarni yetarli bo‘lishini ta’minlash uchun mas’ul bo‘lgan organi hisoblanadi. Respublikada G‘aznachilik tizimi joriy etilishi vaqtinchalik xarakatda bo‘lmagan budjetning erkin mablag‘larini, samarali moliya bozorlarida joylashtirib, undan olingan daromadni esa budjet xarajatlarini to‘liq moliyalashtirishga, budjet taqchil- ligini kamaytirishga va davlat qarzlari to‘loviga yo‘naltirish mumkin. Mazkur tizim davlatning moliyaviy aktivlarini va budjetdan tashqari jamg‘ar-malarning erkin qoldiqlarini ishlatilishini hamda samarali himoyasini ta’minlaydi, g‘aznachilik hisobraqamdagi erkin qoldiqlar hisobiga o‘zi budjet xarajatlarini kreditlashi mumkin. G‘aznachilik tizimi joriy qilinishi davlat budjetini rejalashtirish, xarajatlarni amalga oshirish va ularni boshqarishga, moliyaviy hisobot, nazorat vazifalariga yondoshishi va bajarish ishlariga jiddiy ta’sir qiladi. G‘aznachilik tizimini joriy etish orqali Davlat budjetini ijro etishning afzalliklari: • qisqa fursatlarda davlatning moliyaviy resurslarining real hajmini va uning istiqbol ko‘rsatkichlarini aniqlash; • davlat moliyasining holati to‘g‘risidagi tezkor axborotlarni yig‘ish, ishlov berish va tahlil qilish; • davlat budjetining ham daromadlari, ham xarajatlar qismini kassali ijrosining har kungi monitoringini o‘tkazish; • tasdiqlangan budjet mablag‘lari doirasida budjet tashkilotlarini tovarlar va xizmatlar yetkazib beruvchilar oldida majburiyatlar qabul qilish bosqichida (shartnomalar, kontraktlar tuzish vaqtida) dastlabki nazorat qilish; • moliya organlari tomonidan budjet xarajatlarini o‘z vaqtida va manzilli moliyalashtirish bilan budjet mablag‘larini bosh taqsimlovchilari tomonidan 10

suiste’mol qilinishini va noto‘g‘ri ishlatilishini oldini olish maqsadida joriy nazorat amalga oshirish; • budjet tashkilotlari majburiyatlarini olgandan keyin pul mablag‘larini yagona g‘aznachilik hisobraqamidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’minotchilarning hisobraqamiga o‘tkazish natijasida pul oqimlari harakati bo‘yicha jarayonlarni qisqartirish; • G‘aznachilik tizimining bir pog‘onasidan ikkinchi pog‘onasiga pul mablag‘larini o‘tkazishni soddalashtirish natijasida g‘aznachilik tizimidagi budjet mablag‘larini tezkor ishlatish. G‘aznachilik tizimi joriy etilgandan so‘ng, mablag‘larning shartli aylanish tezligi oldin amal qilgan tizimdan ko‘ra birmuncha tezlashdi, bunda buyurtmachi (budjet tashkiloti) nomidan g‘aznachilik organlari to‘lovlarni amalga oshiradi. Davlat budjeti g‘azna ijrosining asosiy tamoyillari – kassaning yagonaligi hamda buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishning yagonaligidan iborat. Davlat budjetining g‘azna ijrosi qonun xujjatlarida belgilab qo‘yiladigan maxsus vakolatli moliya organi hamda uning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar, shaharlardagi hududiy bo‘linmalari tomonidan amalga oshiriladi. G‘aznachilikning asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilangan: • Davlat budjetining kassa ijrosi; • Davlat budjeti mablag‘larining tushumi va sarfi ustidan nazoratni amalga oshirish; • Davlat budjeti mablag‘larini boshqarish; • Davlat budjetida mablag‘lar nazarda tutilgan yuridik yoki jismoniy shaxslar nomidan va ularning topshirig‘iga binoan to‘lovlarni amalga oshirish; • budjet tashkilotlarining tovarlar yetkazib berish (ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish) uchun tuzadigan shartnomalarini, shuningdek, buyurtmachilarning Davlat budjeti mablag‘lari hisobidan kapital qurilish uchun tuzadigan shartnomalarini ro‘yxatga olish; • Davlat budjeti g‘azna ijrosining buxgalteriya hisobini yuritish; 11

• Davlat budjeti ijrosining qanday borayotganligi to‘g‘risidagi axborotlarni yig‘ish, qayta ishlash va tahlil qilish; • O‘zbekiston Respublikasi davlat ichki va tashqi qarzlariga xizmat ko‘rsatish; • O‘zbekiston Respublikasi kafolatlarini bajarish kiradi. G‘aznachilik organlari budjetdan mablag‘ oluvchilardan boshqarish funksiya-larini tortib olmaydi. G‘aznachilik budjetning bajarilish jarayonini yaxshilash uchun ularni yanada kengroq axborotlar bilan ta’minlaydi. Budjet tasnifi bo‘yicha berilgan xarajatlar to‘g‘risidagi axborotlar butun yil bo‘yi xarajatlar tendensiyasini va xarajatlarni amalga oshirish uchun qo‘shimcha kerak bo‘ladigan ehtiyojlarni aniq-lashga yordam beradi. G‘aznachilikning faoliyat ko‘rsatishi naqd pullarni to‘g‘ri va samarali boshqarish yo‘li bilan budjetga ishonchni mustahkamlashga yordam beradi. G‘aznachilik quyidagilarni amalga oshiradi: • kassadagi naqd pullarni boshqarish; • oylik kassa limitlarini o‘rnatish; • budjet tashkilotlarining shartnomalarini ro‘yxatga olish; • budjet tashkilotlarining moliyaviy sarf xarajatlarini joriy nazorat qilish(to‘lov qog‘ozlari nazorati); • budjet bajarilishining hisobini yuritish va moliyaviy hisoboti;  davlat qarzi va hukumat aktivlari hisobini olib boradi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, mazkur tizimni joriy etish bilan budjet bajarilishini kuzatish, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda qulaylik yaratish, budjet mablag‘larini maksadsiz sarflanishidan himoyalash va budjetni rejalashtirish va prognozlashtirish sifatini oshirish mumkin. G‘aznachilikni joriy etish budjetning daromadlar qismida tushumlarning tushishini va budjet mablag‘larining maqsadli sarflanishining nazoratni kuchaytirish imkonini beradi. 12

Davlat budjetining G‘aznachilik ijrosida budjet xarajatlarini nazoratga olishga alohida e’tibor beriladi. Bu borada Davlat ehtiyojlarining xaridi uchun qilinadigan to‘lovlar muhim ahamiyat kasb etadi. Davlat budjetining xarajatlari Yagona G‘azna hisobvarag‘i yoki g‘aznachilikning boshqa bank hisobvaraqlaridan belgilangan muddatlarda va tegishlicha Respublika budjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, mahalliy budjet, davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining hamda budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag‘larining qoldiqlari doirasida amalga oshiriladi. G‘aznachilik organlari tomonidan Yagona G‘azna hisobvarag‘idagi va g‘azna-chilikning boshqa bank hisobvaraqlaridagi Davlat budjeti mablag‘lari to‘lovlari ko‘zda tutilgan xarajatlarni belgilangan muddatlarda va tartibda amalga oshiriladi. Shuningdek, Davlat budjeti bo‘sh mablag‘lari bank depozitlari va boshqa aktivlarga vaqtincha joylashtirish hamda ular hisobidan Respublika budjetiga, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetiga, mahalliy budjetga, shuningdek, davlat maqsadli jamg‘armalariga budjet ssudalari berish orqali ham boshqarib boriladi. G‘aznachilik tizimining faoliyati davlat moliyaviy resurslarini safarbar qilish orqali davlat xarajatlarini boshqarishni muvofiqlashtirishdan tashqari, ular ustidan samarali nazorat tashkil qilish imkonini ham beradi. G‘aznachilik tizimida qilinayotgan xarajatlarning eng yuqori darajadagi tiniqligi va hisobotga tortilishligiga erishiladi. G‘aznachilik Davlat qarzlarining barcha ko‘rinishlarini boshqarish, ular bo‘yicha to‘lovlar va davlatning majburiyat hamda kafolatlari uchun ma’sul hisoblanadi. G‘aznachilik organlarining asosiy vazifalaridan biri budjet mablag‘larini maqsadli va samarali ishlatilishini nazorat qilish hisoblanadi. O‘zbekistonda yaratilayotgan markazlashtirilgan g‘aznachilik tizimi g‘aznachilikning yagona hisobraqamida mablag‘larni markazlashtirishni, 13

so‘rovnomalar va to‘lov hujjatlari asosida to‘lovlarni amalga oshirish, shuningdek, budjet ijrosining nazoratini va hisob-kitobini ko‘zda tutadi. G‘aznachilik tizimining asosiy o‘ziga xos xususiyatlarini quyidagi chizma orqali ham bilib olishimiz mumkin. G‘aznachilik tizimida budjet ijrosi jarayoni detallashtirilgan. U quyidagi ko‘rsatkichlarni aniq nazorat qilish imkonini beradi: • budjet mablag‘larining hajmi; • moliyalashtirishning kafolatlangan limiti; • haqiqiy tuzilgan shartnomalarning hajmi; • tuzilgan shartnomalar asosida berilgan avans to‘lovlarning hajmi; • tovar-moddiy boyliklar va bajarilgan ishlar hajmi qabul qilinganligi tasdiqlangandan keyin taqdim qilingan va schyot-fakturalarning to‘g‘riligini tekshirilganidan so‘ng to‘lanadigan ish haqi va boshqa turdagi pul mablag‘lari summasi; • to‘lovga taqdim etilgan hisobraqamlar summasi; • budjet mablag‘lari hisobraqamidan haqiqiy o‘tkazilgan mablag‘lar miqdori. Vatanimiz iqtisodchilaridan T. Eshnazarovning davlat moliyasini boshqarish tizimida g‘aznachilik institutini tashkil etish to‘g‘risidagi fikrlariga e’tiboringizni qaratamiz. “G‘azna” va g‘aznachilik” tushunchalari turli mamlakatlarda turlicha ifodalanadi. «Agar g‘aznaning yillar mobaynida turli mamlakatlar ilmiy merosi, an’analari va idoraviy madaniyatining bir qismi hisoblangan jamoat instituti sifatida rivojlanganligini hisobga olsak, ushbu tushunchaning turlicha talqin etilishi tabiiy holdir» 3 . 2004 yil 26 avgustda O‘zbekiston Respublikasining “Davlat budjetining g‘azna ijrosi to‘g‘risida”gi №664-II-son Qonunining qabul qilindi. Ushbu Qonun davlat budjeti g‘azna ijrosi tushunchalariga oydinlik kiritdi. 3 Eshnazarov T.Sh. O‘zbekiston Respublikasida g‘aznachilik tizimi asoslari. O‘quv qo‘llanma. – T.: “IQTISODMOLIYA”, 2012. –B.33. 14

Davlat budjetining g‘azna ijrosi davlat budjetining barcha daromadlarini yagona g‘azna hisobraqamiga kiritishdan, shuningdek, davlat budjetining xarajatlarini shu hisobraqamdan to‘lashdan iborat. Davlat budjeti g‘azna ijrosining asosiy tamoyillari - kassaning yagonaligi hamda buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishning yagonaligidan iborat. Davlat budjetining g‘azna ijrosi qonun xujjatlarida belgilab qo‘yiladigan maxsus vakolatli moliya organi hamda uning Qorag‘alpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar, shaharlardagi hududiy bo‘linmalari tomonidan amalga oshiriladi. Budjet ijrosiga oid bevosita ishlar Moliya vazirligi va uning tegishli bo‘linmalari hamda organlari, Davlat soliq qo‘mitasi hamda Davlat bojxona qo‘mitasi va ularning joylardagi organlari tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, bu jarayonda Moliya vazirligining muhim tarkibiy tuzilmalaridan biri bo‘lgan Davlat g‘aznachilik tizimi va uning quyi organlari alohida rol o‘ynaydi. Budjetni g‘aznachilik tizimi asosida ijro etishning quyidagi afzalliklari mavjud qisqa fursatlarda davlatning moliyaviy resurslarining real hajmini va uning istiqbol ko‘rsatkichlarini aniqlash; • davlat moliyasining holati to‘g‘risidagi tezkor axborotlarni yig‘ish, qayta ishlash va tahlil qilish; • davlat budjetining ham daromadlari, ham xarajatlari qismini kassali ijrosining har kungi detallashtirilgan monitoringini o‘tkazish; • tasdiqlangan budjet mablag‘lari doirasida budjet tashkilotlarini tovarlar va xizmatlar etkazib beruvchilar oldida majburiyatlar qabul qilish bosqichida (shartnomalar, kontraktlar tuzish) dastlabki nazorat qilish; • moliya organlari tomonidan byudet xarajatlarini o‘z vaqtida va manzilli moliyalashtirish bilan budjet mablag‘larini bosh taqsimlovchilari tomonidan su’istemol qilish va noto‘g‘ri ishlatishning oldini olish maqsadida joriy nazorat qilish; 15

• budjet tashkilotlari majburiyatlarini olgandan keyin pul mablag‘larini g‘aznachilik hisobraqamidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’minotchilarning hisobraqamiga o‘tqazish natijasida pul oqimlari harakati bo‘yicha jarayonlarni qisqartirish; • g‘aznachilik tizimining bir pog‘onasidan ikkinchi pog‘onasiga pul mablag‘larini o‘tkazishni soddalashtirish natijasida g‘aznachilik tizimidagi budjet mablag‘larini tezkor ishlatish. 1.2. Davlat budjeti g’azna ijrosining asosiy elementlari va huquqiy asoslari Respublikamizda g‘aznachilik tizimini tashkil topishida va uning keyingi faoliyatida huquqiy asos bo‘lib xizmat qiluvchi quyidagi asosiy me’yoriyhuquqiy hujjatlarni keltirishimiz mumkin: • O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi;  O‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi; • O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi; • O‘zbekiston Respublikasining “Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni faoliyatining shartnomaviy - huquqiy bazasi to‘g‘risida” gi Qonuni; • O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat budjetining g‘azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori; • O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Budjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida”gi Qarori; • O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligi to‘g‘risidagi Nizom; • Davlat budjeti g‘azna ijrosi Qoidalari; • va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar. O‘zbekiston Respublikasining 2013 yil 26-dekabrida qabul qilingan va 2014 yil 1-yanvaridan e’tiboran kuchga kirgan Budjet kodeksi O‘zbekiston Respublikasining budjet tizimi budjetlarini shakllantirish, tuzish, ko‘rib chiqish, 16

qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan mablag‘ jalb qilish va budjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Budjet kodeksi butun budjet jarayonini (Davlat budjetini shakllantirish, tasdiqlash, ijro etishni hamda nazoratni ta’minlashni) yagona va yaxlit qonun hujjatida tizimlashtirishni, Davlat budjetini ham, budjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalarni ham tartibga solishning yagona prinsiplarini qo‘llashni, budjet jarayoni barcha qatnashchilarining vakolatlarini hamda ularning o‘zaro hamkorligi mexanizmlarini belgilashni, shuningdek, budjetlararo munosabatlarni takomillashtirib, mahalliy budjetlarning daromadlar manbalarini mustahkamlab qo‘yishni, barcha darajalardagi budjetlar o‘rtasida vakolatlarni taqsimlashni va ularning hamkorligini nazarda tutadi. Budjet kodeksi qonun hujjati bo‘lib, u mamlakat budjet tizimining asoslarini, uning tuzilishi, prinsiplari, huquqiy munosabatlari, budjet jarayoni asoslari va budjetlararo munosabatlarni belgilaydi. U mazkur sohadagi mamlakatning asosiy qonunlarini, shu jumladan «Budjet tizimi to‘g‘risida» va «Davlat budjetining g‘azna ijrosi to‘g‘risida»gi qonunlarni konsolidatsiyalaydi, turli qonunosti hujjatlarida nazarda tutilgan me’yor va qoidalarni tizimlashtiradi hamda muvofiqlashtiradi, budjet qonunchiligida foydalaniladigan aniq tushunchalar va ta’riflarni beradi, yangi usullar va dastaklarni budjet jarayoniga joriy etish, shuningdek, xalqaro standartlar va me’yor-larni moslashtirish uchun asos yaratadi. Budjet kodeksi qabul qilingandan so‘ng, 2013 yil 27-dekabrda “O‘zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi q abul qilinishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish, shuningdek, ayrim qonun hujjatlarini o‘z kuchini yo‘qotgan deb topish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonuni qabul qilindi. Unga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi 17

to‘g‘risida”gi va “Davlat budjetining g‘azna ijrosi to‘g‘risida”gi Qonunlari o‘z kuchini yo‘qotdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 28-fevralda qabul qilingan 594-sonli “Davlat budjetining g‘azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori da quyidagilar keltirilgan: Davlat budjetining g‘azna ijrosini tatbiq etish hisobiga budjet tizimini yanada isloh qilish, zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda budjet mablag‘larining maqsadli sarflanishi ustidan nazoratni kuchaytirish, barcha darajalardagi budjet daromadlari va xarajatlarini boshqarish samaradorligini oshirish maqsadida: O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Moliya vazirligi Davlat budjetining g‘azna ijrosini tatbiq etish va uslubiyoti boshqarmasi hamda mahalliy moliya organlarining g‘aznachilik bo‘linmalari negizida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligini va uning hududiy bo‘linmalarini moliya organlari bo‘yicha belgilangan boshqaruv xodimlari soni doirasida tashkil etish to‘g‘risidagi taklifi qabul qilindi. G‘aznachilik zimmasiga quyidagi asosiy vazifalar yuklatildi: • Davlat budjetinining kassa ijrosi, jumladan, tushadigan daromadlarni budjetlar o‘rtasida taqsimlash, budjetdan mablag‘ oluvchilarning xarajatlar smetalari ijrosi va Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risida hisobot tuzish; • Davlat budjeti mablag‘larini yagona g‘aznachilik hisobraqami, shuningdek, tegishli budjetlar daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi kassa uzilishlarining oldini olishni ta’minlaydigan hududiy g‘aznachilik hisobraqam larini joriy etish orqali boshqarish; • budjet tashkilotlarining tovar (ish, xizmat)lar yetkazib beruvchilar bilan shartnomalarini, shuningdek Davlat budjeti mablag‘lari hisobidan kapital qurilish bo‘yicha buyurtmachilarning shartnomalari xarajatlar smetasida ko‘rsatilgan summalar va maqsadlarga qat’iy muvofiq ravishda tuzilishi ustidan 18

qattiq nazorat o‘rnatish asosida mazkur shartnomalarni majburiy ro‘yxatdan o‘tkazish tartibini joriy etish orqali budjet tashkilotlarining maqsadga nomuvofiq, asossiz xarajatlarining oldini olish; • budjet tashkilotlarini, shu jumladan mudofaa va xavfsizlik tuzilmalarini moliyalashga yo‘naltiriladigan budjet mablag‘laridan foydalanishni maqbullashtirish ustidan monitoringni amalga oshirish, bunda ular tomonidan tuzilayotgan shartnomalarning sifati ta’minlanishini, ularning maqsadga muvofiqligi va narx-navo yechimini nazarda tutish hamda vositachilik xizmatlaridan voz kechish; • xarajatlar smetasi va ro‘yxatga olingan shartnomalarda nazarda tutilgan qat’iy summalar doirasida tovar (ish, xizmat)lar yetkazib beruvchilarning bevosita hisob raqamlariga budjet mablag‘lari oluvchilar nomidan va ularning topshirig‘i bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirish orqali to‘lov intizomiga so‘zsiz rioya etilishi ustidan ta’sirchan nazoratni ta’minlash; • Davlat budjeti g‘azna ijrosining buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritish, Davlatbudjeti ijrosi haqida axborot yig‘ish, qayta ishlash va tahlil qilish, shuningdek, • O‘zbekiston Respublikasining davlat ichki va tashqi qarzlariga xizmat ko‘rsatish, O‘zbekiston Respublikasi kafolatlarini ijro etish. Belgilab qo‘yilsinki, budjet tashkilotlarining tovarlar (ishlar, xizmatlar) yetkazib beruvchilar bilan shartnomalari, shuningdek buyurtmachilarning Davlat budjeti mablag‘lari hisobiga kapital qurilishga oid shartnomalari majburiy tartibda G‘aznachilikda ro‘yxatga olinishi shart; budjetdan mablag‘ oluvchilarning budjet mablag‘lari hisobiga tuziladigan shartnomalarida, qoidaga ko‘ra, 15 foiz miqdorida oldindan haq to‘lash nazarda tutiladi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bilan birgalikda belgilangan tartibda respublikaning barcha shahar va tumanlarini qamrab olgan holda O‘zbekiston Respublikasi Moliya 19

vazirligi tizimining ma’lumotlar tarmog‘ini tashkil etish uchun yer usti raqamli aloqa kanallarini berish choralarini ko‘rsin. O‘zbekiston Respublikasi “Moliya vazirligining G‘aznachiligi” to‘g‘risidagi Nizom O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligining asosiy vazifalari, funksiyalari, vakolatlari va javobgarligini belgilaydi. Unga ko‘ra quyidagilar belgilab berilgan: O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining G‘aznachiligi o‘zining hududiy bo‘linmalari bilan birgalikda Davlat budjetining g‘azna ijrosini amalga oshiradigan maxsus vakolatli moliya organi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining G‘aznachiligi tizimiga bevosita unga bo‘ysunadigan Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri G‘aznachilik boshqarmalari hamda tumanlar (shaharlar) G‘aznachilik bo‘linmalari kiradi. G‘aznachilik quyidagi huquqlarga ega:  O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankida va tijorat banklarida G‘aznachilikning bank hisob raqamlarini ochish va yopish;  Budjetdan mablag‘ oluvchilardan Davlat budjetini ijro etish jarayonidagi daromadlar va xarajatlarning qisqa muddatli prognozini tuzish uchun zarur bo‘lgan hisobot ma’lumotlarini so‘rab olish;  budjet tashkilotlaridan ular tomonidan G‘aznachilikka ro‘yxatdan o‘tkazishga taqdim etiladigan shartnomalarning sifatini, maqsadga muvofiqligini va narx yechimlarini baholash uchun barcha zarur hujjatlarni belgilangan tartibda talab qilish;  O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rahbariyati topshirig‘iga binoan Davlat budjeti bo‘sh mablag‘larini bank depozitlariga va boshqa aktivlarga vaqtinchalik joylashtirish, shuningdek budjet ssudalarini Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetiga va mahalliy budjetlarga o‘tkazish; 20

 budjet tashkilotlari va buyurtmachilarning tovarlar (ishlar, xizmatlar)ga moliya organlarida ro‘yxatdan o‘tkazilgan xarajatlar smetalarida, qurilishlarning adresli va titul ro‘yxatlarida ko‘zda tutilgan mablag‘lar hajmidan oshib ketadigan hajmda budjet mablag‘lari hisobiga haq to‘lanishini nazarda tutuvchi shartnomalarini, shuningdek budjet tashkilotlari va buyurtmachilarning to‘lov jadvalisiz, sifati, maqsadga muvofiqligi va narx yechimlari bo‘yicha belgilangan talablarga javob bermaydigan shartnomalarini ro‘yxatdan o‘tkazishni rad etish;  budjetdan mablag‘ oluvchilar va buyurtmachilarning schyotfakturalarsiz hamda tovarlar (ishlar, xizmatlar) yetkazib berish faktini tasdiqlovchi yoki budjetdan mablag‘ oluvchilar zimmasiga budjet mablag‘larini o‘tkazishni yuklovchi boshqa hujjatlarsiz taqdim etilgan kapital qurilish yuzasidan majburiyatlari uchun Davlat budjeti mablag‘lari hisobidan pul to‘lamaslik;  budjetdan mablag‘ oluvchilar va buyurtmachilarning ularning tovarlar (ishlar, xizmatlar) yetkazib beruvchilar bilan G‘aznachilikda (uning hududiy bo‘linmalarida) ro‘yxatdan o‘tkazilmagan shartnomalaridan kelib chiqadigan kapital qurilish yuzasidan majburiyatlari to‘lovi bo‘yicha to‘lov hujjatlarini ijro etish uchun qabul qilmaslik;  narxlarining asossiz ravishda oshirib yuborilishiga yo‘l qo‘yilgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun to‘lovni budjet tashkilotlari va buyurtmachilarning shartnomalarida nazarda tutilgan summa doirasida cheklash, shuningdek budjet tashkilotlari va buyurtmachilar shartnomalari predmetiga muvofiq bo‘lmagan tovarlar (ishlar, xizmatlar) yetkazib berilgan hollarda to‘lovni to‘xtatib turish;  budjetdan mablag‘ oluvchilar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi belgilagan hisobotlar taqdim etilmagan taqdirda ularning budjet mablag‘lari hisobiga amalga oshiriladigan xarajatlari to‘lovini moliya organlari topshirig‘iga binoan to‘xtatib qo‘yish, bu to‘g‘rida tegishli vazirliklar, idoralar, budjetdan mablag‘ oluvchilarni xabardor qilish; 21

 budjet tashkilotlarining G‘aznachilikda ro‘yxatdan o‘tkazilmagan shartnomalar bo‘yicha moliyaviy majburiyatlarini hisobga qabul qilmaslik, qonun hujjatlariga muvofiq budjet tashkilotlari tomonidan boshqa yuridik yoki jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzilmasdan moliyaviy majburiyatlar qabul qilinishi mumkin bo‘lgan hollar bundan mustasno;  korxonalar va tashkilotlardan bajarilmagan moliyaviy majburiyatlar bo‘yicha budjetdan mablag‘ oluvchilardan to‘lov muddati o‘tgan qarzlar summasini budjetdan mablag‘ oluvchilarning bajarilmagan moliyaviy majburiyatlar mavjudligini tasdiqlovchi zarur hujjatlar ilova qilingan yozma murojaatlari asosida, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda undirib olish. G‘aznachilik quyidagilarga majbur:  Davlat budjeti xarajatlarini yagona g‘aznachilik hisob raqamidan yoki G‘aznachilikning boshqa bank hisob raqamlaridan belgilangan muddatlarda va tegishli ravishda respublika budjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, mahalliy budjetlar, davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘lari qoldiqlari doirasida amalga oshirish;  tashkilotlar tomonidan budjet mablag‘laridan noqonuniy foydalanilishi, budjetdan mablag‘ oluvchilar tomonidan sotib olinadigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) narxlarining sun’iy ko‘paytirilishi, budjetdan mablag‘ oluvchilar tomonidan kreditorlik qarzlar summasining asossiz oshirib yuborilishi hollari aniqlangan taqdirda mavjud materiallarni O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Nazorat-taftish bosh boshqarmasiga va uning hududiy bo‘linmalariga berish;  o‘ziga berilgan huquqlardan qonun hujjatlariga muvofiq foydalanish hamda o‘z faoliyatida yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlari kamsitilishiga yo‘l qo‘ymaslik.  G‘aznachilik qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlarga ham ega bo‘lishi mumkin. 22

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2009 yil 4-avgustdagi 69-sonli buyrug‘iga ilova bo‘lgan Davlat budjetining g‘azna ijrosi Qoidalari «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi va «Davlat budjetining g‘azna ijrosi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining qonunlari( 01.01.2014 dan o‘z uchini yo‘qotgan) hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 28 fevraldagi PQ- 594son «Davlat budjetining g‘azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligi va uning hududiy bo‘linmalari tomonidan respublika va hududiy g‘azna hisobvaraqlarini qo‘llash sharoitida respublika budjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlarning g‘azna ijrosini amalga oshirish tartibini belgilaydi. Unda quyidagi asosiy qoidalar belgilangan: 1. Budjetdan mablag‘ oluvchilarning tovar (ish, xizmat)lar yetkazib beruvchilar bilan shartnomalarini, shu jumladan kapital qurilish bo‘yicha buyurtmachilarning shartnomalarini ro‘yxatga olish, O‘zbekiston Respublikasining kafolatlarini ijro etish, tegishli budjetlar xarajatlarining to‘lanishi, shu jumladan g‘azna hisobvaraqlaridan budjet ssudalari, subvensiya va dotatsiyalar g‘aznachilik bo‘linmalari tomonidan amalga oshiriladi. 2. Naqd pul mablag‘larini olish uchun, shu jumladan budjetdan mablag‘ oluvchilarning xodimlariga ish haqi to‘lash, xizmat safari va qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa naqd pul shaklidagi xarajatlarni to‘lash uchun g‘aznachilik bo‘linmalari tomonidan tijorat banklarda 23212 “Moliya vazirligi G‘aznachiligi mablag‘lari” va 23214 “G‘aznachilikning hududiy bo‘linmalari mablag‘lari” hisobvaraqlari ochiladi. 3. Davlat budjeti g‘azna ijrosining hisobini yuritish, hisobotini tuzish va taqdim etish qonunchilikda o‘rnatilgan tartibda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan shakllar va muddatlar bo‘yicha amalga oshiriladi. 23

4. G‘aznachilik bo‘linmalari qo‘shimcha davrda amalga oshiriladigan quyidagi operatsiyalarning hisobini yuritadi: • kreditorlik qarzlarini to‘lash; • budjet tashkilotlarining rivojlantirish jamg‘armasiga iqtisod qilingan mablag‘larni o‘tkazish; • respublika budjetiga ishlatilmagan mablag‘larni qaytarish. 5. G‘aznachilik bo‘linmalari qonunchilikka muvofiq budjetdan mablag‘ oluvchilarning ro‘yxatga olingan shartnomalarini xarajatlar smetalarida, shuningdek kapital qurilish xarajatlari bo‘yicha esa - qurilish obyektlarining oylik yoyilmalari bo‘yicha (Davlat budjeti hisobidan kapital qurilish obyektlari bo‘yicha xarajatlar smetalarida) nazarda tutilgan rejali ajratilgan budjet mablag‘lariga muvofiqligiga va mazkur Qoidalarning talablariga muvofiqligiga va budjetdan mablag‘ oluvchilarning xarajatlari to‘lovi ustidan nazoratning to‘g‘ri amalga oshirilishiga javobgardirlar. 6. G‘aznachilik bo‘linmalari xodimlari qonunchilikka muvofiq, elektron to‘lov topshiriqnomalarning “G‘aznachilik” dasturiy majmuida to‘g‘ri shakllantirilishi va ular to‘lovini “Bank-mijoz” dasturiy majmui orqali amalga oshirilishiga, naqd pul mablag‘lari olish uchun cheklarning mazkur Qoidalar va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki me’yoriy hujjatlari talablariga muvofiq to‘g‘ri rasmiylashtirilishiga shaxsan javobgardirlar. G’aznachilik tizimi faoliyat ko’rsatishi uchun uning quyidagi tashkiliy elementlari mavjud bo’lishi va o’zaro bog’liqlikda amal qilishi zarur. Ular (1.1rasmga qarang): 1. G’aznachilikning yagona hisobraqami; 2. G’aznachilikning bosh kitobi; 3. G’aznachilik organlari; 4. G’aznachilikning axborot tizimi. G’aznachilikning yagona hisobraqami . Coliqli va soliqsiz davlat tushumlarini to’plash, saqlash va davlat xarajatlarini amalga oshirish uchun G’aznachilik 24

tomonidan G’aznachilikning yagona hisobraqami ochiladi. “Yagona g’azna hisobraqami G’aznachilik tomonidan boshqariladigan maxsus bank hisobraqami bo’lib, bu hisobraqamda Davlat byudjeti mablag’lari hamda byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag’lari kiritiladi. Yagona g’azna hisobraqamidan davlat byudjetida mablag’lari nazarda tutilgan yuridik va jismoniy shaxslarning xarajatlari to’lanadi, shuningdek, davlat maqsadli jamg’armalarining xarajatlari amalga oshiriladi”. G’aznachilik alohida operatsiyalarni, shuningdek, davlatning maqsadli fondlarining mablag’lari bilan operatsiyalarni amalga oshirish uchun g’aznachilikning yagona hisobraqami doirasida subschyotlarini ochish huquqiga ega. Bu subschyotlardagi qoldiqlar g’aznachilikning yagona hisobraqami qoldig’ining ajralmas qismi hisoblanadi. 25

1.1-rasm.G’aznachilikning asosiy tashkiliy elementlari 4 4 Qosimova G.A. G‘aznachilik . O’quv qo‘llanma. – T.: “Moliya”. 2013. -25 b. Ғазначиликнинг асосий ташкилий элементлари Ғазначи ликнинг ягона ҳисобрақами Ғазначилик томонидан бошқариладиган махсус банк ҳисобрақами бўлиб, унда Давлат бюджети маблағлари ҳамда бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари маблағлари киритилади Ғазначиликнинг ахборот тизими Ғазначилик органлари Ғазначиликнинг бош китоби Бюджет операциялари бўйича кодлаштирилган ва таснифланган маълумотлар билан ишловчи Давлат молиясини бошқаришнинг автоматлаштирилган тизими ДМБАТ)дир( Ю ридик шахс мақомига эга бўлган, Молия Вазирлигига бўйсунадиган давлат органи . Ғазначиликнинг ҚҚР Ғазначилик Бошқармаси, Тошкент ш. ва вилоятлар Бошқармалари, шаҳ/тум Ғазначилик бўлимлари фаолият қилади Бюджет операциялари бухгалтерия ҳисобини юритишнинг компьютерлаштирилган тизими бўл иб, унда давлат ташкилотлари билан бўладиган барча молиявий операциялар ўз ифодасини топади.

G‘aznachilik ijrosiga xos xususiyat shundan iboratki, u budjetni ijro etish jarayoniga uning ishtirokchilarining salbiy ta’sirini istisno etadi hamda budjet xarajatlarining Yagona G‘azna hisobvarag‘idan amalga oshirilishi g‘aznachilik tizimini to‘liq joriy etilishini taqozo etadi. G‘aznachilik tizimining asosiy elementi bo‘lib, Yagona g‘azna hisobvarag‘i hisoblanadi. Har kuni Yagona G‘azna hisobvarag‘iga respublika va mahalliy budjetga soliqlar va soliqsiz tushumlar tushadi. G‘aznachilikning Yagona G‘azna hisobvarag‘ida vazirliklar, idoralar, tashkilotlar va mahalliy hokimiyat organlarining shaxsiy g‘azna hisobvaraqlari ochiladi. Davlat budjetining barcha xarajatlari, jumladan, mahalliy budjet xarajatlari Yagona g‘azna hisobvarag‘idan moliyalashtiriladi. 1.2-rasm. Yagona G‘azna hisovarag‘ini faoliyati 5 . 5 Qosimova G.A. G‘aznachilik . O’quv qo‘llanma. – T.: “Moliya”. 2013. -236 b. 28 M ahalliy budjetlar Budjet tashkil о tlari ta ' min о tchilari Budjet tashkil о tlari ta ' min о tchilari DMJ ta ' min о tchilari DMJ budjetlari Davlat budjeti ( YaG ‘ H ) Respublika budjeti

Davlat budjetiga yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan to‘lanadigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar banklar tomonidan o‘rnatilgan tartibda qabul qilinadi va 23402 (005) “Respublika budjetining mablag‘lari” hisobvarag‘iga kirim qilinadi hamda belgilangan me’yorlarga muvofiq, banklarda ochilgan tegishli budjetlarning g‘azna hisobvaraqlariga ajratiladi. Respublika budjetidan moliyalashtiriladigan barcha budjetdan mablag‘ oluvchilar g‘azna ijrosi bilan to‘liq qamrab olingunga qadar, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligiga Markaziy bankning Toshkent shahar Bosh boshqarmasi Hisob-kitob kassa markazida (keyingi o‘rinlarda – HKKM) 23402 (006) balans raqami bilan Respublika g‘azna hisobvarag‘i (keyingi o‘rinlarda – RG‘H) ochiladi 6 . RG‘H ga respublika budjetining g‘azna ijrosi bilan qamrab olingan budjetdan mablag‘ oluvchilarning kassa xarajatlarini amalga oshirish uchun mablag‘lar HKKM da 23402 (005) hisobvarag‘i bilan ochilgan respublika budjetining asosiy hisobvarag‘idan tushadi. Naqd pul mablag‘larini olish uchun, shu jumladan budjetdan mablag‘ oluvchilarning xodimlariga ish haqi to‘lash, xizmat safari va qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa naqd pul shaklidagi xarajatlarni to‘lash uchun g‘aznachilik bo‘linmalari tomonidan tijorat banklarda 23212 “Moliya vazirligi G‘aznachiligi mablag‘lari” va 23214 “G‘aznachilikning hududiy bo‘linmalari mablag‘lari” hisobvaraqlari ochiladi. HG‘H shaxsiy hisobvaraqlaridan ko‘chirmalar HG‘H da operatsiyalar amalga oshirilganligini tasdiqlovchi, birlamchi to‘lov hujjatlarining asl va ko‘chirma nusxalari ilovalari bilan, shuningdek naqd pul mablag‘larini berish uchun 23212 “Moliya vazirligi G‘aznachiligi mablag‘lari” va 23214 “G‘aznachilikning hududiy bo‘linmalari mablag‘lari” hisobvaraqlaridan ko‘chirmalar ularga ilovalar bilan, tegishli banklar tomonidan HG‘H da va 6 Davlat budjeti g‘azna ijrosi Qoidalari. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2007-sonli buyrug’i. 2009y 4-avgust. 29

23212 “Moliya vazirligi G‘aznachiligi mablag‘lari” va 23214 “G‘aznachilikning hududiy bo‘linmalari mablag‘lari” hisobvaraqlarida mablag‘lar harakatining keyingi ish kunida doimiy ravishda g‘aznachilik bo‘linmalariga taqdim etiladi. RG‘H dagi mablag‘lar taqsimlovchisi O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligi hisoblanadi. Respublika budjetidan moliyalashtirishni amalga oshirish uchun ajratilgan budjet mablag‘larining bosh taqsimlovchisi hisoblangan budjetdan mablag‘ oluvchilar, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining tarmoq boshqarmalariga budjetning g‘azna ijrosi bilan qamrab olingan har bir budjetdan mablag‘ oluvchi bo‘yicha sertifikat summasining yoyilmasini ilova qilgan holda shuningdek, budjetning g‘azna ijrosi bilan qamrab olinmagan, quyi turuvchi budjetdan mablag‘ oluvchilarga mablag‘larni o‘tkazish uchun byudjet mablag‘lari bosh taqsimlovchilarining budjet depozit hisobvaraqlariga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan qismi bo‘yicha mablag‘larni RG‘H ga o‘tkazish uchun rasmiylashtirilgan tayinlash sertifikatlarini taqdim etadilar. Tarmoq boshqarmalari budjetdan mablag‘ oluvchilar tomonidan taqdim qilingan tayinlash sertifikatlarini o‘rnatilgan tartibda tekshirganlaridan so‘ng, ularni ijro uchun O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Davlat budjeti Bosh boshqarmasiga taqdim etadi (keyingi o‘rinlarda – DBBB). DBBB budjetdan mablag‘ oluvchilarning tayinlash sertifikatlari asosida respublika budjetining asosiy hisobvarag‘idan RG‘H ga mablag‘ o‘tkazish uchun to‘lov topshiriqnomalarini o‘rnatilgan tartibda rasmiylashtiradi va ularni HKKM ga ijro uchun taqdim qiladi. 23402 (005) hisobvarag‘idan respublika g‘azna hisobvarag‘iga mablag‘lar o‘tganligini tasdiqlovchi HKKM dan shaxsiy hisobvaraqdan ko‘chirmalar olinganidan so‘ng, DBBB ijro etilgan tayinlash sertifikatlarining birinchi nusxalarini O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligiga taqdim etadi. 30

Budjetdan mablag‘ oluvchilar (moliyalashtirish saqlangan sharoitda – RG‘Hda moliyalashtirilgan mablag‘lar mavjud bo‘lganda) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligiga RG‘Hdan mablag‘larni mahsulot yetkazib beruvchilarning bevosita bank hisobvaraqlariga yoki qonunchilikda nazarda tutilgan maqsadlarga o‘tkazish uchun to‘lov topshiriqnomalarni qoidaga ko‘ra, mablag‘larni o‘tkazish sanasidan bir kun oldin taqdim etadi. Respublika budjeti qaramog‘ida bo‘lgan budjetdan mablag‘ oluvchilarning budjetdan tashqari mablag‘lari (ota-onalarning maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni saqlash uchun to‘lovlari, ota-onalarning musiqa va san’at maktablarida bolalarni o‘qitish uchun to‘lovlari, maktabgacha ta’lim muassasalari ishchilaridan ovqatlanish uchun tushgan tushumlar, shuningdek ijtimoiy ta’minot organlaridan budjet tashkiloti xodimlariga pensiya va ijtimoiy nafaqa to‘lash uchun tushgan mablag‘lar) o‘rnatilgan tartibda RG‘H ga kirim qilinadi. Joriy yilda budjetdan mablag‘ oluvchilarning joriy moliya yili uchun kelib tushgan debitorlik qarzlari summasi kassa xarajatlarini tiklash orqali RG‘H ga kirim qilinadi (budjetdan mablag‘ oluvchilarning shartnomalar tuzmasdan amalga oshiriladigan to‘lovlari bo‘yicha yuridik va moliyaviy majburiyatlar). Budjetdan mablag‘ oluvchilarning o‘tgan yilgi debitorlik qarzlarining joriy moliya yilida qaytarilgan summalari, shuningdek tovar-moddiy boyliklarni, asosiy vositalarni sotishdan va inventarizatsiya (tekshirish) natijalari bo‘yicha kelib tushgan summalar RG‘Hga kirim qilinadi va keyinchalik ushbu summalar budjetdan mablag‘ oluvchilar joylashgan hududning shartli hisobvaraq raqami (ShHR) bilan ochilgan, 23402 (005) “Respublika budjeti mablag‘lari” daromadlar tranzit hisobvaraqlari orqali respublika budjetining daromadlariga o‘tkazilishi bilan alohida shaxsiy hisobvaraqlarda hisobga olinadi. RG‘H shaxsiy hisobvaraqlaridan ko‘chirmalar RG‘H da operatsiyalar amalga oshirilganligini tasdiqlovchi, birlamchi to‘lov hujjatlarining asl va 31

ko‘chirma nusxalari ilovalari bilan, shuningdek naqd pul mablag‘larini berish uchun 23212 “Moliya vazirligi G‘aznachiligi mablag‘lari” va 23214 “G‘aznachilikning hududiy bo‘linmalari mablag‘lari” hisobvaraqlaridan ko‘chirmalar ularga ilovalar bilan, tegishli ravishda, HKKM va tegishli xizmat ko‘rsatuvchi banklar tomonidan RG‘H da va 23212 “Moliya vazirligi G‘aznachiligi mablag‘lari” va 23214 “G‘aznachilikning hududiy bo‘linmalari mablag‘lari” hisobvaraqlarida mablag‘lar harakatining keyingi ish kunida doimiy ravishda g‘aznachilik bo‘linmalariga taqdim etiladi. Respublika budjeti qaramog‘ida bo‘lgan budjetdan mablag‘ oluvchilarni g‘azna ijrosi bilan to‘liq qamrab olingandan so‘ng, ularning xarajatlarini respublika budjetining asosiy hisobvarag‘idan RG‘H ga moliyalashtirish to‘xtatiladi va asosiy respublika budjeti hisobvarag‘i RG‘H bilan birlashtiriladi. Respublika budjetining asosiy hisobvarag‘i RG‘H bilan birlashtirilgandan so‘ng, respublika budjeti daromadlari 23402 (005) “Respublika budjetining mablag‘lari” hududiy daromad tranzit hisobvaraqlaridan mablag‘lar to‘g‘ridan-to‘g‘ri RG‘H ga kirim qilinadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar qaramog‘ida bo‘lgan budjetdan mablag‘ oluvchilarning pul mablag‘larini kirim qilish va o‘tkazish bo‘yicha operatsiyalar hududiy g‘azna hisobvaraqlari (keyingi o‘rinlarda – HG‘H) orqali amalga oshiriladi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar qaramog‘ida bo‘lgan budjetdan mablag‘ oluvchilarning budjetdan tashqari mablag‘lari (otaonalarning maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni saqlash uchun to‘lovlari, ota-onalarning musiqa va san’at maktablarida bolalarni o‘qitish uchun to‘lovlari, maktabgacha ta’lim muassasalari ishchilaridan ovqatlanish uchun tushgan tushumlar, shuningdek ijtimoiy ta’minot organlaridan budjet tashkiloti xodimlariga pensiya va ijtimoiy nafaqa to‘lash uchun tushgan mablag‘lar) o‘rnatilgan tartibda HG‘H ga kirim qilinadi. 32

Budjetdan mablag‘ oluvchilarning o‘tgan yilgi debitorlik qarzlarining joriy moliya yilida qaytarilgan summalari, shuningdek tovar-moddiy boyliklarni, asosiy vositalarni sotishdan va inventarizatsiya (tekshirish) natijalari bo‘yicha kelib tushgan summalar HG‘Hga kirim qilinadi va keyinchalik ushbu summalar budjetdan mablag‘ oluvchilar joylashgan hududning shartli hisobvaraq raqami (ShHR) bilan ochilgan 23402 (005) “Respublika budjeti mablag‘lari” daromadlar tranzit hisobvaraqlari orqali tegishli budjetlarning daromadlariga o‘tkazilishi bilan alohida shaxsiy hisobvaraqlarda hisobga olinadi 7 . G’aznachilikning bosh kitobi . G’aznachilikning bosh kitobi – byudjet ijrosi g’aznachilik usulining asosiy elementlaridan biridir. G’aznachilikning Bosh kitobi bilan hukumat resurslarining hisob-kitobi yuritiladi va moliya tizimining axborot tizimi faoliyat ko’rsatadi. G’aznachilikning Bosh kitobi byudjet operatsiyalari buxgalteriya hisobini yuritishning kompyuterlashtirilgan tizimidir. G’aznachilikning Bosh kitobida davlat muassasalari bilan bo’ladigan barcha moliyaviy operatsiyalar o’z ifodasini topadi. G’aznachilikning Bosh kitobi G’aznachilikning yagona hisobraqami va subschyotlari bilan bo’ladigan operatsiyalardagi barcha buxgalteriya provodkalarini aks ettiradi. G’aznachilikning Bosh kitobi ham respublika byudjetidan, ham mahalliy byudjetlardan moliyalashtirish hisob-kitobining o’z vaqtida yuritilishini ta’minlaydi. G’aznachilikning Bosh kitobi o’z ichiga juda ko’p byudjet birliklarini birlashtiradi. G’aznachilikning Bosh kitobida byudjetning barcha daromadlari va xarajatlari ko’rinadi. G’aznachilik organlari. G’aznachilik yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan, Moliya Vazirligiga bo’ysunadigan davlat organi hisoblanadi. G’aznachilikning Qorag’alpog’iston Respublikasi G’aznachilik Boshqarmasi, Toshkent shahar va viloyatlar Boshqarmasi, shahar va tumanlarda G’aznachilik bo’limlari kabi hududiy organlari faoliyat qiladi.G’aznachilikka O’zbekiston Respublikasi 7 Davlat budjeti g‘azna ijrosi Qoidalari. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2007-sonli buyrug’i. 2009 y 4-avgust. 33

Moliya vaziri o’rinbosari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlangan Davlat G’aznachisi rahbarlik qiladi. G’aznachilikning hududiy organlari huquqiy shaxs maqomiga ega emas. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining buyrug’iga muvofiq G’aznachilikning hududiy organlari tuziladi va tugatiladi. G’aznachilik organlarining xarajatlarini moliyalashtirish respublika byudjetidan amalga oshiriladi. G’aznachilik bo’linmalari — O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri bo’yicha G’aznachilik boshqarmalari, tumanlar va shaharlar bo’yicha G’aznachilik bo’linmalari. G’aznachilikning axborot tizimi . G’aznachilikka yagona axborot tizimi xizmat qiladi. Hozirgi kunda G’aznachilikning yagona axborot tizimi yaratilgan bo’lib, “Davlat mablag’larini boshqarishning axborot tizimi” (DMBAT) deb ataladi. Byudjet operatsiyalari bo’yicha kodlashtirilgan va tasniflangan ma’lumotlar DMBAT ga avtomatik ravishda yuklanadi, bu esa daromadlarni tasniflar, xududiy belgilari, byudjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlar bo’yicha aniqlash imkonini beradi. Daromadlar avtomatik ravishda tegishli byudjetlarga belgilangan normativlar asosida o’tkaziladi. Daromadlarning yillik va oylik prognoz qilish bilan bog’liq tadbirlar o’zgarishsiz qolsada, tushumlarni o’tkazish endilikda banklar tomonidan emas, DMBAT tomonidan o’tkaziladi. G’aznachilikda davlat byudjeti mablag’larini boshqarish shundan iborat bo’ladiki, G’aznachilik yagona g’azna hisobraqamidan va G’aznachilikning boshqa bank hisobraqamlaridagi davlat byudjeti mablag’larini, davlat byudjetining xarajatlarini belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun yo’naltirish, shuningdek, davlat byudjeti bo’sh mablag’larini bank depozitlari va boshqa aktivlarini vaqtincha joylashtirish hamda ular hisobidan respublika byudjetiga, Qorag’alpog’iston Respublikasi byudjetiga, mahalliy byudjetga, shuningdek, davlat maqsadli jamg’armalariga byudjet ssudalari berish yo’li bilan boshqarib boradi. G’aznachilik tomonidan dotatsiyalar va ssudalarni o’tkazish 34

yagona g’azna hisobraqamidan yoki G’aznachilikning boshqa bank hisobraqamlaridan davlat byudjetida mablag’lar ajratish nazarda tutilgan yuridik va jismoniy shaxslarning bank hisobraqamlariga o’tkaziladi. II-BOB. DAVLAT BUDJETI GAZNA IJROSINING AMALDAGI TARTIBI VA UNING HOLATI TAHLILI 2.1. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligining davlat budjeti g’azna ijrosini tashkil etishdagi faoliyati va asosiy vazifalari Davlat byudjetining g’azna ijrosi qonun xujjatlarida belgilab qo’yiladigan maxsus vakolatli moliya organi hamda uning Qorag’alpog’iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar, shaharlardagi hududiy bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladi. G’aznachilik bilan davlat soliq, bojxona xizmati organlari, O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki, tijorat banklari, davlat maqsadli jamg’armalari mablag’larini taqsimlovchi organlar, davlat byudjeti daromadlarida nazarda tutilgan yuridik shaxslar, shuningdek, byudjet jarayonining boshqa ishtirokchilari davlat byudjetining g’azna ijrosi sohasidagi ma’lumotlarni qonun xujjatlarida belgilangan tartibda almashib turadi. Bu organlar, yuridik shaxslar va byudjet jarayonining boshqa ishtirokchilari G’aznachilikka taqdim etiladigan ma’lumotlarning to’g’riligi va asosliligi uchun javobgar bo’ladilar. Shuni ta’kidlash lozimki, byudjetni ijro qilishda g’aznachilik tizimiga o’tilishi davlat xokimiyati bilan xo’jalik sub’ektlari o’rtasidagi byudjetga taalluqli vakolatlarni taqsimlashning belgilangan tartibi o’zgarmaydi. Davlat byudjetining kassali ijrosi G’aznachilikka biriktiriladi. Bunda byudjet mablag’larini bosh taqsimlovchilar, masalan, vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralarining huquqlari, byudjetdan mablag’ oluvchilarning, masalan, ko’p tarmoqli byudjet tashkilotlarining (maktablar, sog’liqni saqlash muassasalari, ijtimoiy ta’minot tashkilotlari) vertikal bo’ysinishi, iqtisodiy va tashkiliy 35

nazoratning o’rnatilgan tartiblari o’zgarmaydi, ya’ni bu faoliyatlar g’aznachilik organlarining faoliyatidan tashqaridadir. O’zbekiston Respublikasida G’aznachilik loyihasini tayyorlash jarayonida, dastlab uning tashkiliy tuzilishini ishlab chiqish masalasi, uning funktsiyalari va bajaradigan vazifalarini aniqlash masalasi ko’rib chiqildi. G’aznachilik Moliya vazirligida yuridik shaxs maqomiga ega bo’ladi. G’aznachilik tizimi markazlashgan holda bo’ladi va quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1. G’aznachilikning bosh boshqarmasi; 2. Viloyatlar, Toshkent shahri va Qorag’alpog’iston Respublikasi g’aznachilik boshqarmalari; 3. G’aznachilikning hududiy bo’limlari. G’aznachilik (markaziy va hududiy) organlari asosan quyidagi faoliyat turlarini olib boradi (2.1-rasm): • kassadagi naqd pullarni boshqarish; • oylik kassa limitlarini o’rnatish; • byudjet tashkilotlarining shartnomalarini ro’yxatga olish; • byudjet tashkilotlarining moliyaviy xarajatlarini joriy nazorat qilish (to’lov qog’ozlari nazorati); • byudjet ijrosining hisobini va hisoboti yuritish; • davlat qarzi va va hukumat aktivlari hisobini olib borish. G’aznachilik yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan Moliya Vazirligiga bo’ysunadigan davlat organi hisoblanadi. G’aznachilikning Qorag’alpog’iston Respublikasi G’aznachilik Boshqarmasi, Toshkent shahar va viloyatlar Boshqarmasi, shahar va tumanlarda G’aznachilik bo’limlari kabi hududiy organlari faoliyat qiladi. G’aznachilikka O’zbekiston Respublikasi Moliya vaziri o’rinbosari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlangan Davlat G’aznachisi rahbarlik qiladi. G’aznachilikning hududiy organlari yuridik shaxs maqomiga ega emas. O’zbekiston Respublikasi Moliya 36

Vazirligining buyrug’iga muvofiq G’aznachilikning hududiy organlari tuziladi va tugatiladi. G’aznachilik organlarining xarajatlarini moliyalashtirish respublika byudjetidan amalga oshiriladi. 37

2.1-rasm. G’aznachilik organlarining faoliyat turlari 8 G’aznachilik O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan berilgan vakolatlar doirasida g’aznachilikning yagona hisobraqami va uning subschyotlarini boshqarishni amalga oshiradi. G’aznachilikning vakolat berilgan lavozimdagi shaxslaridan boshqa hech bir huquqiy shaxs yoki jismoniy shaxs g’aznachilikning yagona hisobraqami mablag’laridan pul o’tkazish uchun bankka to’lov topshiriqnomasini berish huquqiga ega emas. G’aznachilikning yagona hisobraqami O’zbekiston Respublikasining Markaziy Bankida ochiladi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining hududiy boshqarmalarida g’aznachilikning yagona hisobraqamining subschyotlari ochiladi. Respublika mintaqalarida davlat xarajatlarini o’z vaqtida moliyalashtirishni ta’minlash maqsadida G’aznachilikning topshirig’i bilan Markaziy Bank tomonidan butun ish kuni mobaynida subschyotlarga va subschyotlaridan pul mablag’larini o’tkazish tashkil etiladi. Mablag’ o’tkazish va davlatning pul mablag’larini xarajat qilish uchun faqat Moliya Vazirligi ruxsati bilan bank schyotlarini ochish mumkin. Bu huquq Davlat G’aznachisiga Moliya Vazirligining buyrug’i bilan yuklatilgan. O’zbekiston Respublikasining Markaziy Banki va G’aznachilik o’rtasidagi o’zaro munosabatlarga taalluqli masalalar ular o’rtasida tuzilgan shartnoma asosida tartibga solinadi. G’aznachilik yilda kamida bir marta ushbu shartnomalarning tahlilini o’tkazishi shart, agar G’aznachilik fikri bo’yicha shartnomalarni ko’rib chiqish talab etilsa, ikkala tomon talablarini qondirish maqsadida shartnomalarni qayta tuzish tadbirlari ko’riladi. Davlat byudjetini kassali ijrosini amalga oshirish jarayonida G’aznachilik tijorat banklari bilan ham shartnoma tuzadi. Bu banklarning ro’yxati O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tavsiyasidan keyin aniqlanadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki va tijorat banklari G’aznachilik talabi bilan quyidagi ma’lumotlarni berishga majbur: 8 G.Qosimova. G’aznachilik faoliyatini tashkil qilish.T.: Iqtisod-moliya. 2005. 47-bet. 38

byudjet tashkilotlarining bankda ochilgan shaxsiy schyotlari, unda mablag’lar aylanishi va qoldig’i to’g’risida ma’lumot; G’aznachilik so’ragan aniq byudjet tashkilotining yoki uning tavsiyasi bilan ochilgan bank hisobraqamidagi mablag’lari to’g’risida ma’lumot. Davlat byudjetining ijrosi to’g’risidagi hisobot G’aznachilik tomonidan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga taqdim etiladi. Davlat byudjeti g’azna ijrosining buxgalteriya hisobi G’aznachilik tomonidan, shuningdek, davlat soliq va bojxona xizmati organlari, byudjet tashkilotlari hamda davlat maqsadli jamg’armalarini taqsimlovchi organlar tomonidan davlat byudjeti g’azna ijrosining buxgalteriya hisobi hisobraqamlarning yagona rejasi va byudjet tasnifi asosida tashkil etiladi hamda amalga oshiriladi. Davlat byudjeti g’azna ijrosining buxgalteriya hisobi hisobraqamlarining yagona rejasi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. G’aznachilik yuridik va jismoniy shaxslarga ular tomonidan ortiqcha to’langan soliqlar, yig’imlar va boshqa majburiy to’lovlar summalari, qonun xujjatlarida belgilangan tartibda yagona g’azna hisobraqamidan yoki G’aznachilikning boshqa bank hisobraqamlaridan qaytarilishini amalga oshiradi. G’aznachilik belgilangan byudjet tasnifiga muvofiq, barcha davlat tushumlarini alohida va aniq ro’yxatini amalga oshiradi, qonun asosida g’aznachilikning yagona hisobraqamidan barcha to’lovlarni amalga oshirishga G’aznachilik javobgar hisoblanadi. Davlat moliyasini isloh qilish, davlat byudjetining g’azna ijrosini joriy etish, byudjet mablag’larini boshqarish va ularning shakllanishi va ishlatilishini nazorat qilish jarayonlari mukammallashib, takomillashib bormoqda. Bu jarayonlarni amalga oshirishda navbatdagi qadam bo’lib O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 28.02.2007 y. PQ-594-son Qarorining qabul qilinishi bo’ldi. Davlat byudjetining g’azna ijrosini tatbiq etish hisobiga byudjet tizimini yanada isloh qilish, zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda 39

byudjet mablag’larining maqsadli sarflanishi ustidan nazoratni kuchaytirish, barcha darajalardagi byudjet daromadlari va xarajatlarini boshqarish samaradorligini oshirish maqsadida yuqorida nomi qayd etilgan Prezident Qarorining ijro etilishi doirasida Moliya vazirligi huzuridagi “Davlat byudjetining g’azna ijrosini tatbiq etish va uslubiyoti” boshqarmasi hamda mahalliy moliya organlarining g’aznachilik bo’linmalari negizida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalari tashkil etildi. Moliya vazirligi huzuridagi G’aznachilik zimmasiga quyidagi asosiy vazifalar yuklatildi : • davlat byudjetining kassa ijrosi, jumladan, tushadigan daromadlarni turli darajadagi byudjetlar o’rtasida taqsimlash, byudjetdan mablag’ oluvchilarning xarajatlar smetalari ijrosi va davlat byudjeti ijrosi to’g’risida hisobot tuzish; • davlat byudjeti mablag’larini yagona g’aznachilik hisob raqami, shuningdek tegishli byudjetlar daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi kassa uzilishlarining oldini olishni ta’minlaydigan hududiy g’aznachilik hisob raqamlarini joriy etish orqali boshqarish; • byudjet tashkilotlarining tovar(ish, xizmat)lar etkazib beruvchilar bilan shartnomalarini, shuningdek davlat byudjeti mablag’lari hisobidan kapital qurilish bo’yicha buyurtmachilarning shartnomalari xarajatlar smetasida ko’rsatilgan summalar va maqsadlarga qat’iy muvofiq ravishda tuzilishi ustidan qattiq nazorat o’rnatish asosida mazkur shartnomalarni majburiy ro’yxatdan o’tkazish tartibini joriy etish orqali byudjet tashkilotlarining maqsadga nomuvofiq, asossiz xarajatlarining oldini olish; • byudjet tashkilotlarini, shu jumladan, mudofaa va xavfsizlik tuzilmalarini moliyalashga yo’naltiriladigan byudjet mablag’laridan foydalanishni maqbullashtirish ustidan monitoringni amalga oshirish, bunda ular tomonidan tuzilayotgan shartnomalarning sifati ta’minlanishini, ularning maqsadga 40

muvofiqligi va narx-navo echimini nazarda tutish hamda vositachilik xizmatlaridan voz kechish; • xarajatlar smetasi va ro’yxatga olingan shartnomalarda nazarda tutilgan qat’iy summalar doirasida tovar(ish, xizmat)lar etkazib beruvchilarning bevosita hisob raqamlariga byudjet mablag’lari oluvchilar nomidan va ularning topshirig’i bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish orqali to’lov intizomiga so’zsiz rioya etilishi ustidan ta’sirchan nazoratni ta’minlash; • davlat byudjeti g’azna ijrosining buxgalterlik hisobi va hisobotini yuritish, davlat byudjeti ijrosi haqida axborot yig’ish, qayta ishlash va tahlil qilish, shuningdek O’zbekiston Respublikasining davlat ichki va tashqi qarzlariga xizmat ko’rsatish, O’zbekiston Respublikasi kafolatlarini ijro etish. Bugungi kundagi G’aznachilik va uning hududiy bo’linmalarining tashkiliy tuzilishi 2.2-rasmda ko’rsatilgan bo’lib, O’zbekiston Respublikasi moliya vaziriga zarur hollarda G’aznachilikning markaziy apparati va uning bo’linmalari tuzilmasiga moliya organlari boshqaruv xodimlarining belgilangan soni doirasida o’zgartishlar kiritish huquqi berilgan. 41

G’aznachilik boshlig’i – vazir o’rinbosari 2.2-rasm. G’aznachilik va uning hududiy bo’linmalarining tashkiliy tuzilishi 9 2.2. G’aznachilikda shartnomalarni ro’yxatdan o’tkazish va narxlar monitoringini olib borish tartibi Ma’lumki, davlat byudjeti ijrosining g’aznachilik tizimiga o’tishning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: 9 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 28.02.2007 y. PQ-594-son Qarori asosida 42

• davlat byudjeti mablag’larini samarali boshqarish; • byudjet mablag’laridan maqsadli foydalanish ustidan nazoratni yanada kuchaytirish; • davlat byudjetining ijrosi to’g’risidagi hisobotlar sifatini oshirish va ularni tayyorlash muddatlarini qisqartirish. Moliyaviy nazorat, uning turlaridan biri bo’lgan byudjet nazoratining quyidagi shakllari mavjud: • dastlabki nazorat; • joriy nazorat; • yakuniy nazorat. Dastlabki byudjet nazorati turli darajadagi byudjetlar loyhalarini tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash; daromad va xarajatlar smetasini tuzish va tasdiqlash, byudjet amaliyotiga taalluqli qonun loyihalarini ishlab chiqish va qabul qilish jarayonida amalga oshiriladigan nazorat shaklidir. U moddiy va moliyaviy resurslarni noratsional ishlatilishining oldini olishga xizmat qiladi. Nazoratning bu shakli xo’jalik operatsiyalarining byudjet yilining boshlanishidan oldinroq qonunlar va me’yoriy xujjatlar talablari buzilishining oldini oladi. Masalan, moliya organlari har byudjet yilining birinchi choragida barcha byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetalarining to’g’ri tuzilishi, tasdiqlanishi va o’z vaqtida molyalashtiruvchi organga etkazilishi ustidan dastlabki nazoratni o’tkazadilar 10 . Joriy nazorat pul bitimlarini, moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish chog’ida, byudjet ajratmalarini va ssudalarini ajratish paytida, ajratilayotgan byudjet mablag’larning rejaviy ko’rsatkichlarga muvofiqligini aniqlashda amalga oshiriladi. Nazoratning bu shakli moliyalashtiruvchi organlar tomonidan ajratilgan va sarflanayotgan mablag’larning o’zlashtirib olinishining, suiste’mol qilish holatlarining oldini oladi, moliyaviy intizomga rioya qilishni, pullik hisobkitoblarning o’z vaqtida amalga oshirilishini ta’minlaydi. Bunda 10 Byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetalarini tuzish, ko’rib chiqish va tasdiqlash tartibi to’g’risida”gi Yo’riqnoma. “Davlat moliyasi tizimi” normativ-huquqiy xujjatlar to’plami. 2-jild. T.: O’zbekiston. 2002 y 43

buxgalteriya hizmatlari faoliyati alohida ahamiyatga ega. Yaxshi yo’lga qo’yilgan joriy nazorat moliyaviy resurslarni iqtisod qilish imkonini beradi. So’nggi moliyaviy nazorat hisobot davri va byudjet yili tugagandan so’ng amalga oshiriladi. So’nggi nazorat hisobot yilida mablag’larning ishlatilishi, rejaviy ko’rsatkichlarning bajarilishi, daromad va xarajatlar smetasining bajarilishi, byudjet limitlari va normativlariga rioya qilinganligi, buxgalteriya hisobi hamda moliyaviy hisobotlarni va yakuniy moliyaviy natijalarni tahlil va taftish qilish asosida o’tkaziladi. Ko’p hollarda so’nggi nazorat natijalari keyingi moliyaviy yil yoki davr uchun dastlabki nazoratga zamin yaratadi. Davlat byudjeti ijrosining g’aznachilik tizimi joriy etilishi bilan dastlabki va joriy moliyaviy nazoratni amalga oshirish Moliya vazirligi bilan bir qatorda, g’aznachilik organlariga ham yuklatiladi. Yakuniy nazorat Moliya vazirligining Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy boshqarma va bo’limlari hamda boshqa vakolatli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Dastlabki va joriy moliyaviy nazoratni o’tkazish byudjet mablag’lari oluvchilari majburiyatlarini hisobga olishni taqozo etadi. Majburiyat - bu odatda yozma ravishda rasmiylashtirilgan, so’zsiz bajarilishi talab qilinuvchi va’da demakdir. Iqtisodiy mazmuniga ko’ra majburiyat fuqarolik huquqiy munosabati bo’lib, ma’lum bir shaxs (qarzdor) boshqa bir shaxs (kreditor) manfaati hisobiga ma’lum bir harakatlarni amalga oshirishi, ya’ni: mol-mulkni berish, ish bajarish, xizmat ko’rsatish, pul to’lash yoki ma’lum harakatlardan voz kechish va boshqa shu kabilarni amalga oshirilishini anglatadi 11 . Byudjetni ijro etish tizimida esa majburiyatlarni qabul qilish – bu byudjet tashkiloti tomonidan smeta xarajatlarida ko’zda tutilgan mablag’lar doirasida kelajakda moliyaviy xarajatlarni amalga oshirish harakatidir. Majburiyat me’yoriy-huquqiy xujjatlarga asosan majburiyat qabul qilish huquqiga ega bo’lgan shaxs tomonidan qabul qilinadi. Qabul qilinadigan 11 Fuqarolik kodeksi. Birinchi qism, 3-bo’lim 44

majburiyatlar summasi tasdiqlangan byudjet mablag’lari me’yoridan oshib ketmasligi lozim. Majburiyatlarni hisobga olish tizimida quyidagi omillar asosiy o’rin egallaydi: - majburiyatlarni qabul qilish asoslari; - majburiyat qabul qilish huquqiga ega mas’ul shaxslar; - majburiyatning turlari (yuridik va moliyaviy). Byudjet mablag’lari oluvchi byudjet tashkiloti rahbari yoki u tomonidan vakolat berilgan boshqa mas’ul shaxslar majburiyatlarni qabul qilish huquqiga ega bo’ladilar. Yuridik majburiyat byudjetdan mablag’ oluvchilar va ularga mol (tovarlar, ishlar, xizmatlar) etkazib beruvchilar o’rtasidagi shartnoma tegishli tartibda ro’yxatdan o’tkazilganidan keyin vujudga keladi. Yuridik majburiyatlarni hisobga olishning asosiy maqsadi byudjet nazoratining samaradorligini yanada oshirish, ya’ni xarajatlarning tasdiqlangan rejadan ortib ketishiga yo’l qo’ymaslik. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 353-moddasiga muvofiq, “Ikki yoki bir necha shaxsning fuqarolik huquqlari va burchlarini vujudga keltirish, o’zgartirish yoki bekor qilish haqidagi kelishuvi shartnoma deyiladi”. Fuqarolar va yuridik shaxslar shartnoma tuzishda erkindirlar. Shartnoma bo’yicha taraf o’z burchlarini bajarganligi uchun haq olishi yoki unga boshqa muqobil to’lov to’lanishi lozim bo’lsa, bunday shartnoma haq evaziga tuzilgan shartnoma bo’ladi. Shartnoma bo’yicha bir taraf ikkinchi tarafga undan haq yoki boshqa muqobil to’lov olmasdan biron narsani berish majburiyatini olsa, bunday shartnoma tekinga tuzilgan shartnoma hisoblanadi. Agar qonun hujjatlaridan, shartnomaning mazmuni yoki mohiyatidan boshqacha hol anglashilmasa, shartnoma haq evaziga tuzilgan shartnoma hisoblanadi. Xo’jalik shartnomasi deb taraflardan biri shartlashilgan muddatda tadbirkorlik faoliyati sohasida tovarlarni berish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar 45

ko’rsatish majburiyatini oladigan, ikkinchi taraf esa tovarlarni, ishlarni, xizmatlarni qabul qilib olish va ularning haqini to’lash majburiyatini oladigan kelishuvga aytiladi 12 . Shartnomalarni tuzish va bajarish jarayoni bir qator qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi. Jumladan, Fuqarolik Kodeksi va 1998 yil 29 avgustdagi № 670-I-sonli “Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni shartnomaviy munosabatlarni tartibga soluvchi eng asosiy qonun hujjatlari bo’lib hisoblanadi. Qonunga ko’ra, tadbikorlik faoliyati sohasidagi shartnomaviy munosabatlarning asosiy printsiplari quyidagilardan iborat: • xo’jalik shartnomalarini tuzish erkinligi; • taraflarning o’zaro manfaatdorligi; • shartnoma intizomiga rioya etish; • taraflarning o’zaro mulkiy javobgarligi. Xo’jalik shartnomasi, qoida tariqasida taraflardan birining oferta (shartnoma tuzish haqida taklif) yo’llashi va ikkinchi taraf uni aktseptlashi (taklifni qabul qilishi) yo’li bilan tuziladi. Agar taraflar o’rtasida shartnomaning barcha muhim shartlari bo’yicha kelishuvga erishilgan bo’lsa, xo’jalik shartnomasi tuzilgan deb hisoblanadi. Xo’jalik shartnomalari ularni imzolashga tayyorlash jarayonida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning yuridik xizmati yoki jalb etilgan advokatlar tomonidan qonun hujjatlariga muvofiqligi yuzasidan tekshirib ko’rilishi kerak. Shartnomalarni ularning imzolarisiz tuzishga yo’l qo’yilmaydi. Qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi miqdorining ikki yuz baravaridan ortiq summadagi xo’jalik shartnomalari xo’jalik yurituvchi sub’ektlar yuridik xizmatining yoki jalb etilgan advokatlarning yozma xulosasidan keyingina tuziladi. 12 O’zbekiston Respublikasining «Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to’g’risida» № 670-son Qonuni. 3-modda. 29.08.1998 y. 46

Xulosada, qoida tariqasida quyidagilar ko’rsatiladi: • xo’jalik shartnomasida ko’rsatilgan munosabatlar qaysi qonun hujjatlari bilan tartibga solinishi; • xo’jalik shartnomasi shartlarining qonun hujjatlari talablariga mos kelish- kelmasligi; • taraflarning javobgarligi me’yori va nizolarni hal etish tartibi qonun hujjatlari talablariga mos kelish-kelmasligi. Xo’jalik shartnomasi shartnoma shartlariga hamda qonun hujjatlarining talablariga muvofiq ravishda, bunday shartlar va talablar bo’lmagan hollarda esa ish muomalasi odatlariga muvofiq bajarilishi lozim. Tovarlarni etkazib berish muddatlari kechiktirib yuborilgan, to’liq etkazib berilmagan, ishlar bajarilmagan yoki xizmatlar ko’rsatilmagan hollarda, tovar etkazib beruvchi (pudratchi) sotib oluvchiga (buyurtmachiga) kechiktirilgan har bir kun uchun majburiyat bajarilmagan qismining 0,5 foizi miqdorida penya to’laydi, biroq bunda penyaning umumiy summasi etkazib berilmagan tovarlar, bajarilmagan ishlar yoki ko’rsatilmagan xizmatlar bahosining 50 foizdan oshib ketmasligi lozim. Penyani to’lash shartnoma majburiyatlarini buzgan tarafni tovarlarni etkazib berish muddatlarini kechiktirib yuborish, to’liq etkazib bermaslik, ishlarni bajarmaslik yoki xizmatlarni ko’rsatmaslik oqibatida etkazilgan zararni qoplashdan ozod etmaydi. Tashkilot tomonidan tuzilgan hamda uning bunday tashkilot o’z faoliyati xususiyatiga ko’ra o’ziga murojaat qiladigan har bir shaxsga nisbatan amalga oshirishi shart bo’lgan tovarlar sotish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko’rsatish sohasidagi vazifalarini (chakana savdo, umumiy foydalanishdagi transportda yo’lovchi tashish, aloqa xizmati, energiya bilan ta’minlash, tibbiy xizmat, mehmonxona xizmati va sh.k.) belgilab qo’yadigan shartnoma ommaviy shartnoma deyiladi 13 . Bunday tashkilot ommaviy shartnoma tuzishda bir shaxsni 13 Fuqarolik kodeksi. Birinchi qism, 3-bo’lim, 26-bob, 358-modda. 47

boshqa shaxsga nisbatan afzal ko’rishga haqli emas, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Tovarlar, ishlar va xizmatlarning bahosi, shuningdek ommaviy shartnomaning boshqa shartlari hamma iste’molchilar uchun bir xil qilib belgilanadi, qonun xujjatlarida iste’molchilarning ayrim toifalari uchun imtiyozlar berilishiga yo’l qo’yiladigan hollar bundan mustasno. Tashkilotning iste’molchiga tegishli tovarlarni berish, xizmatlar ko’rsatish, uning uchun tegishli ishlarni bajarish imkoniyati bo’la turib ommaviy shartnoma tuzishdan bosh tortishiga yo’l qo’yilmaydi. Qonunda nazarda tutilgan hollarda O’zbekiston Respublikasi Hukumati ommaviy shartnomalarni tuzish va bajarishda taraflar uchun majburiy bo’lgan qoidalar (namunaviy shartnomalar, qoidalar va h.k.) chiqarishi mumkin. Byudjet tashkilotlari bilan tovar etkazib beruvchi (ish bajaruvchi, xizmat ko’rsatuvchi)lar o’rtasida tuzilgan shartnomalarni boshqarishning huquqiy asosini O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 21.05.2005 y.da № 1475 raqami bilan ro’yxatga olingan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 05.05.2005 y.dagi 63-sonli Buyrug’i bilan tasdiqlangan “Moliya organlarida byudjetdan mablag’ oluvchilar bilan tovar (ishlar, xizmatlar) etkazib beruvchilar o’rtasidagi shartnomalarni ro’yxatdan o’tkazish va ularning xarajatlari to’lovini nazorat qilish tartibi haqida vaqtinchalik Nizom” tashkil qiladi. Ushbu Nizomga ko’ra, byudjetdan mablag’ oluvchilar etkazib beruvchilar bilan shartnomalar tuzadilar, shuningdek shartnomalarga byudjetdan mablag’ oluvchilarning xarajatlar smetalarida nazarda tutilgan tegishli rejali byudjet mablag’lari doirasidagina qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritadilar. Byudjetdan mablag’ oluvchilar bilan etkazib beruvchilar o’rtasida tuziladigan shartnomalar tegishli moliya organlarida majburiy ro’yxatdan o’tkazilib, ularga tegishli raqamlar berilishi va ro’yxatdan o’tkazish sanasi ko’rsatilishi kerak. Yuqorida nomi keltirilgan Nizomga muvofiq, byudjetdan mablag’ oluvchilar mol etkazib beruvchilar bilan shartnomalar tuzadilar, 48

shuningdek shartnomalarga byudjetdan mablag’ oluvchilarning xarajatlar smetalarida nazarda tutilgan tegishli rejali byudjet mablag’lari doirasidagina qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritadilar. Byudjetdan mablag’ oluvchilar bilan etkazib beruvchilar o’rtasida tuziladigan shartnomalar tegishli moliya organlarida majburiy ro’yxatdan o’tkazilib, ularga tegishli raqamlar berilishi va ro’yxatdan o’tkazish sanasi ko’rsatilishi kerak. Shartnomani hisobga olish G’aznachilik organi tomonidan byudjetdan mablag’ oluvchi va etkazib beruvchining nomi hamda rekvizitlari, shuningdek shartnoma summasi, uning raqamlari va tuzish sanasi, moliya organi tomonidan Nizomga 1-son ilovaga ko’ra byudjetdan mablag’ oluvchilar bilan etkazib beruvchilar o’rtasida tuzilgan shartnomalarni ro’yxatdan o’tkazish kitobida ro’yxatdan o’tkazish raqami va sanasi ko’rsatilgan holda amalga oshiriladi. Shartnomani ro’yxatdan o’tkazish uchun byudjetdan mablag’ oluvchi moliya organiga shartnomaning bitta asl nusxasi va bitta ko’chirma nusxasini taqdim etadi. Shartnomalarga Nizomning 2-son ilovasida keltirilgan shaklda to’lovlar jadvali ilova qilinishi kerak . Moliya organi byudjetdan mablag’ oluvchi tomonidan shartnoma taqdim etilgan kundan boshlab uch ish kuni mobaynida byudjetdan mablag’ oluvchining xarajatlar smetasida nazarda tutilgan tegishli rejali byudjet mablag’lari mavjudligi masalasida shartnomada ko’rsatilgan summani tekshiradi. Agar tuzilgan shartnomaga ko’ra to’lanadigan pul mablag’lari summasi byudjetdan mablag’ oluvchining xarajatlari smetasida nazarda tutilgan rejali byudjet mablag’lari summasidan oshib ketsa, mazkur shartnoma byudjetdan mablag’ oluvchiga uni moliya organi tomonidan ro’yxatdan o’tkazmasdan turib qaytariladi. Shartnomani ro’yxatdan o’tkazish byudjetdan mablag’ oluvchi tomonidan shartnoma taqdim etilgan kundan boshlab uch ish kuni mobaynida shartnoma asl nusxasi va ko’chirma nusxasining birinchi varag’iga “Ro’yxatdan o’tkazildi” yozuvini qo’yish va ro’yxatdan o’tkazish raqami va sanasi ko’rsatilgan holda amalga oshiriladi, ularni moliya organining mansabdor shaxsi o’z imzosi va 49

moliya organining muhri izi bilan tasdiqlaydi. Ro’yxatdan o’tkazilgandan keyin ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomaning ko’chirma nusxasi hisobga olish va saqlash uchun moliya organida qoladi. Narxlar monitoringining zarurligi. Byudjet mablag’laridan maqsadli foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish uch bosqichli nazoratni to’liq joriy qilishni taqozo etadi. Ya’ni, byudjet tashkiloti kontragentdan tovarlar sotib olish (ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish) to’g’risida ofertani (taklifni) qabul qilib olganidan so’ng, shartnomani aktseptlaydi (imzolaydi) va G’aznachilikka ro’yxatdan o’tkazish uchun taqdim etadi. Yuridik majburiyat vujudga kelishi uchun bu shartnomaning ro’yxatdan o’tkazilishi talab qilinadi. G’aznachilikda yuridik majburiyat vujudga kelishidan avval dastlabki nazoratni amalga oshirish imkoniyati mavjud bo’lib, bu narxlar monitoringi orqali ta’minlanadi. Bunda byudjet tashkiloti sotib olmoqchi bo’lgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) narxi muqobil etkazib beruvchilar narxlari bilan taqqoslanadi. Muqobil etkazib beruvchilar to’g’risida ma’lumot to’plashning turli usullari mavjud. Masalan: • tovar xom-ashyo birjalari ma’lumotlaridan foydalanish; • bozorlardan ma’lumotnomalar olish; • raqobatchi tashkilotlardan tijorat takliflari olish; • ommaviy axborot vositalari va ixtisoslashtirilgan reklama nashrlaridagi ma’lumotlarni umumlashtirish. Xo’jalik shartnomasini ro’yxatdan o’tkazish chog’ida har bir shartnomaga bir nechta (eng kamida 4 ta) etkazib beruvchining tijorat taklifi ilova qilinishi, bunda har bir etkazib beruvchining rekvizitlari (nomi, manzili, telefon raqamlari, rahbari to’g’risidagi ma’lumotlari) aniq ko’rsatilishi, etkazib beruvchilar shu sohada uzoq yillik ish tajribasiga ega bo’lgan, yuqori mavqeli korxonalar bo’lishi tavsiya etiladi. O’zbekistonda ishlab chiqariluvchi tovarlar vositachilarsiz, aynan ishlab chiqaruvchining o’zidan sotib olinishi, chetdan keltiriluvchi tovarlar esa bevosita importyordan sotib olinishi narxlarning asossiz o’sishining oldini oladi. Moliya organlarida narxlar monitoringini tashkil 50

etishning huquqiy asosi bo’lib O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 21 noyabrdagi 456-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “Xom ashyo, materiallar, butlovchi qismlar va jihozlarni sotib olish yuzasidan tender savdolarini o’tkazish to’g’risidagi Nizom” 14 bo’lib hisoblanadi. Mazkur Nizom davlat byudjeti, davlat byudjetida konsolidatsiyalashuvchi davlatning byudjetdan tashqari maqsadli fondlari mablag’lari, Hukumat kafolati bo’yicha olingan xorijiy kreditlar, Jahon banki guruhi, ETTB, OTB, Xalqaro hamkorlik Yapon banki, "KfW" banki kabi xalqaro va xorijiy moliya institutlari tomonidan taqdim etilgan xorijiy grantlar mablag’lari evaziga import qilingan yoki O’zbekiston respublikasida ishlab chiqarilgan xom ashyolar, materiallar, butlovchi qismlar va jihozlarni sotib olish bo’yicha tender savdolarini tashkil qilish mexanizmini belgilab beradi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlarida boshqacha tartib belgilangan bo’lsa yoki xorijiy grantlar va kreditlar taqdim etilishida boshqacha shartlar belgilangan bo’lsa, bunday hollarda mazkur Nizom tartibi qo’llanilmaydi. Tenderlar o’tkazishdan asosiy maqsad - xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va asbob-uskunalar xarid qilishga yo’naltiriladigan davlat byudjeti, davlat byudjetida jamlanadigan byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar mablag’laridan, hukumat kafolati ostida beriladigan xorijiy kreditlar va xorijiy grantlardan foydalanish samaradorligini oshirish; xarid qilinadigan xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va asbob-uskunalar sifatini oshirish hisoblanadi. Bitta kontrakt bo’yicha 100 ming AQSh dollari ekvivalentidan ko’proq summaga tovar etkazib berilishi (ishlar bajarilishi, xizmatlar ko’rsatilishi) rejalashtirilganda tender savdolari o’tkaziladi. Bundan kam summadagi kontraktlar eng yaxshi takliflarni konkurs asosida tanlab olish yo’li bilan tuziladi. O’tkazish usullariga ko’ra tenderlar ochiq yoki yopiq bo’lishi mumkin. 14 “Davlat byudjetining g’azna ijrosi” Normativ-huquqiy xujjatlar to’plami, T.: O’zbekiston. 2007. 51

Tender turi harid qiluvchi tashkilot, ya’ni buyurtmachi tomonidan belgilanadi. Ochiq tenderlarda mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, barcha yuridik shaxslar qatnashishi mumkin. Yopiq tenderlar istisno hollarda Vazirlar Mahkamasining tegishli komplekslari bilan kelishgan holda, buyurtmachi oldindan belgilab qo’ygan tashkilotlar ishtirokida o’tkaziladi, bu tashkilotlarga taklifnomalar jo’natiladi. Oziq-ovqat mahsulotlari byudjet mablag’lari oluvchilari tomonidan sotib olinganda, Moliya vazirligining 2007 yil 9 apreldagi 798-sonli xati asosida narxlar monitoringi amalga oshiriladi. Bunda G’aznachilik hududiy bo’linmalari tomonidan byudjetdan mablag’ oluvchilar xarid qiladigan oziq-ovqat mahsulotlari bo’yicha narxlar monitoringi Moliya vazirligi tomonidan taqdim qilinadigan asosiy iste’mol mahsulotlarining oylik o’rtacha narxlari to’g’risidagi ma’lumot asosida olib boriladi. Byudjetdan mablag’ oluvchilar tomonidan oziq-ovqat mahsulotlarini xarid qilish bo’yicha tuzilgan shartnomalarni ro’yxatdan o’tkazish jarayonida Moliya Vazirligi tomonidan taqdim qilingan ma’lumotda ko’rsatilgan narxlardan ortiq bo’lgan narxlarda tuzilgan shartnomalar G’aznachilik hududiy bo’linmalari tomonidan ro’yxatga olinmaydi. Kelgusida G’aznachilikda byudjet tashkilotlari tomonidan sotib olinuvchi tovarlar narxlari to’g’risida elektron ma’lumotlar bazasini shakllantirish, uni tuzish va yangilab borishda Respublika tovar xom ashyo birjasidagi narxlar kotirovkasini, Davlat Bojxona qo’mitasi ma’lumotlar bazasini, respublikadagi yuqori mavqega ega bo’lgan ishlab chiqaruvchilar va ixtisoslashtirilgan reklama nashrlari ma’lumotlarini hisobga olish tavsiya etiladi. O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 1 apreldagi 100sonli“Davlat xaridlarini tashkil qilish bo’yicha normativ-huquqiy bazani takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaroriga muvofiq Davlat xaridlari bo’yicha Hukumat komisiyasining ishchi organi to’g’risida Nizom, O’zbekiston Respublikasi tovar xom-ashyo birjasida boshlang’ich bahoni 52

pasaytirish asosida elektron auktsion savdolarini tashkil qilish va o’tkazish tartibi to’g’risidagi Nizom tasdiqlandi, O’zbekiston respublikasi hukumatining ayrim qarorlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. O’zbekiston Respubldikasi Prezidentining 07.02.2011y. PQ-1475-sonli qaroriga muvofiq markazlashtirilgan manbalar hisobiga Davlat xaridlarini amalga oshiruvchi barcha tashkilotlar, ko’zlanayotgan xaridlar bo’yicha e’lonlarni, tovar (ish, xizmat)lar etkazib beruvchini aniqlash kunidan 30 kun oldin, maxsus axborot portalida (davlatxarid.uz) joylashtirilishi shart.Byudjet tashkilotlari maxsus axborot portaliga mustaqil ravishda yoki agentlar (brokerlar) orqali e’lonlar joylashtiradi. Byudjet tashkilotlari maxsus axborot portaliga mustaqil ravishda yoki agentlar (brokerlar) orqali e’lonlar joylashtiradi. Byudjet tashkilotlari savdo o’tkazish to’g’risidagi e’lon matnini maxsus axborot portaliga mustaqil joylashtirish uchun O’zbekiston Respublikasi tovar xom-ashyo birjasi va uning hududiy bo’limlaridan (brokerlardan) o’rnatilgan tartibda login va parollarni oladilar. Byudjet tashkilotlari savdo o’tkazish to’g’risidagi e’lonlarda ayrim turdagi tovarlar bo’yicha bitta buyurtma predmetida bir nechta tovarlar (ish, xizmat) ro’yxatini ko’rsatishi mumkin . Byudjet tashkilotining savdo o’tkazish to’g’risidagi e’lon matni 2.2-jadval Savdo o’tkazish to’g’risidagi e’lon va elektron savdoda qatnashish uchun so’rovnoma o’rtasida asosiy farq 15 № Davlat xaridlari E’lon (axborot portalida) So’rovnoma (elektron savdo tizimida) 1 300 AQSh dollarigacha bo’lgan summada Berilishi shart Ixtiyoriy 2 300 AQSh dollaridan 100 ming AQSh dollarigacha teng Berilishi shart Hukumat komissiyasi 15 “Byudjet ijrosiga g’aznachilik tizimini joriy etishning dolzarb muammolari” mavzusidagi respublika ilmiyamaliy konferentsiyasi materiallaridan. T.: 2011 y. TMI 53

summada belgilagan ro’yxat bo’yicha berilishi shart, boshqa holda ixtiyoriy 3 100 ming AQSh dollaridan oshgan summada Berilishi shart Berilmaydi agent tomonidan maxsus axborot portaliga 1 kun ichida joylashtirilishi lozim. Markazlashgan manbalar hisobiga davlat xaridlarini amalga oshiruvchi tashkilotlar Davlat xaridlari bo’yicha Hukumat komissiyasi belgilagan ro’yxatga muvofiq maxsus axborot portaliga savdo o’tkazish to’g’risida tovar, ish va xizmat etkazib beruvchilarni aniqlash sanasidan kamida 30 kun avval e’lon joylashtirishlari shart. Birja savdolarida tovarlar xarid qilish va Davlat xaridlari bo’yicha Hukumat komissiyasi beligilagan boshqa holatlar bundan mustasno. Davlat xaridlari bo’yicha Hukumat komissiyasi belgilagan ro’yxatga muvofiq alohida tovar, ish va xizmat turlari bo’yicha bitta shartnoma bo’yicha 300 AQSh dollaridan 100 ming AQSh dollarigacha teng summadagi davlat xaridlarini O’zbekiston Respublikasi tovar xom-ashyo birjasida tashkil qilingan elektron auktsion savdolari orqali amalga oshiriladi, Birja savdolarida tovarlar xarid qilish va Davlat xaridlari bo’yicha Hukumat komissiyasi beligilagan boshqa holatlar bundan mustasno. Quyida keltirilgan 2.2-jadvalda savdo o’tkazish to’g’risidagi e’lon va elektron savdoda qatnashish uchun so’rovnoma o’rtasida asosiy farqni ko’rishimiz mumkin. Mamlakatimizda kichik biznesni rivojlantirishga bo’lgan e’tibor juda katta bo’lib, bugungi kunda ularga har tarafdan rivojlanishi uchun ko’mak berilmoqda. Buni biz elektron savdolar orqali sotib olinadigan tovarlar (ish, xizmat) guruhi va ularga o’rnatilgan eng kam ulushlar (kvota) miqdori to’g’risidagi quyida keltirilgan jadvalimizda ham ko’rishimiz mumkin (2.3-jadval). 54

Byudjet tashkilotlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi davlat xaridlari bo’yicha Hukumat komissiyasi belgilagan alohida mahsulotlar (ish, xizmat) ro’yxati bo’yicha xaridlar summasi 300 AQSh dollaridan 100 ming AQSh dollarigacha teng summadagi xaridlar bo’yicha tovarlarni (ish, xizmat) O’zbekiston Respublikasi tovar xom-ashyo birjasining elektron savdolari orqali sotib oladilar. 2.3-jadval Elektron savdolar orqali sotib olinadigan tovarlar (ish, xizmat) guruhi va ularga o’rnatilgan eng kam ulushlar (kvota) miqdori 16 № Tovarlar (ish, xizmat) ro’yxati Kichik biznes sub’ektlariga ajratilgan ulushlar (kvota) miqdori (% da) Elektron savdolar orqali amalga oshiriladigan xaridlar 1 O’quv jihozlari sotib olish (o’quv adabiyotlaridan tashqari) 100 + 2 Qog’oz va boshqa poligrafiya mahsulotlarini sotib olish 100 + 3 Transport vositalarini kapital va joriy ta’mirlash 100 - 4 Turar va noturar joy binolarini kapital va joriy ta’mirlash 100 - 5 Kompyuterjihozlari, hisoblash va audio-video texnikalarni ijarasi bo’yicha xarajatlar 100 + 6 Turar va noturar joy binolarini saqlab turish va joriy ta’mirlash 100 - 7 Transport vositalarini saqlab turish va joriy ta’mirlash 100 - 8 Mebel va ofis jihozlarini saqlab turish va joriy ta’mirlash 100 - 9 Kompyuterjihozlari, hisoblash va audio-video texnikalarni saqlab turish va joriy ta’mirlash 100 + 10 Boshqa mashina, jihoz va texnikalarni saqlab turish va joriy ta’mirlash 100 - 11 Kiyim-kechak, poyabzal va choyshab-g’iloflar sotib olish 50 + 12 Mebel va ofis jihozlari sotib olish 50 + 13 O’quv-laboratoriya asbob-uskunalari sotib olish 10 - 14 Kutubxona fondi va o’quv adabiyotlarni sotib olish 10 - 15 Boshqa mashinalar, jihozlar va texnikalar ijarasi bo’yicha xarajatlar 10 - 16 Elektr energiyasi va boshqa kommunal xizmatlarni hisobga 40 - olish asboblarini joriy ta’mirlash bo’yicha xarajatlar 17 Kompyuter jihozlari, hisoblash va audio-video texnikalar, axborot texnologiyalar va jihozlar sotib olish 50 + 18 Avtomobil yo’llarini ta’mirlash 25 - 19 Boshqa inshoatlarni kapital va joriy ta’mirlash 50 - 16 “Byudjet ijrosiga g’aznachilik tizimini joriy etishning dolzarb muammolari” mavzusidagi respublika ilmiyamaliy konferentsiyasi materiallaridan. T.: 2011 y. TMI 55

20 Boshqa mashinalar, jihozlar va texnikalarni kapital va joriy ta’mirlash 40 - 21 Turar va noturar joy binolari ijarasi bo’yicha xarajatlar 30 - 22 Transport vositalarini ijarasi bo’yicha xarajatlar 20 - 23 Mebel va ofis jihozlarini ijarasi bo’yicha xarajatlar 40 + 24 Ijara bo’yicha boshqa xarajatlar 30 - 25 Boshqa inshoatlarni saqlab turish va joriy ta’mirlash 25 - 26 Boshqa moddiy zahiralar va xizmatlarni sotib olish, jumladan: + -Tovar-moddiy zahiralari sotib olish bo’yicha xarajatlar (Qog’oz va boshqa poligrafiya mahsulotlaridan tashqari kantselyariya buyumlari va boshqa kam baholi va tez eskiruvchan asbob-uskuna va jihozlar sotib olish) 50 + - Kommunikatsiya xizmatlari va axborot olish bilan bog’liq xarajatlar (Halqaro axborot agentliklari xizmatlaridan tashqari) 50 + 27 Xizmat safarlaridagi yashash (mehmonxona) xarajatlari (respublika xududida) 10 - 28 Oziq-ovqat mahsulotlari sotib olish, jumladan: 30 +* - paxta yog’i- sariyog’-margarin-makaronlar- xar xil yormalar (manniy, perlovka, tariq, jo’xori, bug’doy, arpa, grechka, guruch va guruch-sechkasi, suli va no’xot) -loviya (qizil va oq)-no’xot-makkajo’xori- dimlangan go’sht (tushenka)- quyiltirilgan sut- shakar (hamda oq qand)- asalkakao- murabbo-sabzavot ikrasi- kartoshka kraxmali- quruq va presslangan xamir turish- quruq choy (qora, ko’k)kompotlar- quruq mevalar - tuzlagan karam, pomidor, bodring 300 AQSh dollariga teng summagacha bo’lgan davlat xaridlari bo’yicha buyurtmachini hohishiga asosan elektron savdolari orqali sotib olinishi mumkin. 300 AQSh dollariga teng summagacha bo’lgan davlat xaridlari bo’yicha buyurtmachini hohishiga asosan elektron savdolari orqali sotib olinishi mumkin. Byudjet tashkiloti boshlang’ich bahoni (narx) internet, maxsus gazeta va jurnallar va boshqa matbuotda chop etilgan tovar (ish, xizmat) narxlaridan hamda respublika ichki bozorlaridagi (korxona va firmalar) narxlardan foydalangan holda mustaqil belgilaydilar. Byudjet tashkilotlari elektron savdolarda qatnashish uchun maxsus axborot portalida e’lon bergan kunidan boshlab 25 kun ichida O’zbekiston Respublikasi tovar xom-ashyo birjasining hisob kliring palatasida ikkinchi depozit xisobvaraq tarzida ochilgan shaxsiy hisobvarag’iga boshlang’ich bahodan (narx) 0,05 foizi miqdorida birjaning vositachilik yig’imi sifatida avans to’lovini amalga oshiradi. Elektron savdolarda 56

qatnashish uchun so’rovnoma joylashtirish uchun xizmat to’lovlari miqdorlari O’zbekiston Respublikasi tovar xom-ashyo birjasi tomonidan Moliya vazirligi va Iqtisodiyot vazirligi bilan kelishgan holda belgilanadi. Moliya vazirligi G’aznachiligi va O’zbekiston Respublikasi tovar-xom ashyo birjasining ma’lumotlar bazasini elektron bog’lash yo’li orqali byudjet tashkilotlari birja tomonidan markazlashgan tartibda avtomatik tarzda buyurtmachi sifatida ro’yxatdan (akkreditatsiyadan) o’tkaziladi. Maxsus axborot portaliga e’lonlar joylashtirish va elektron savdolarda qatnishish uchun so’rovnomalar kiritishga faqatgina akkreditatsiya o’tgan buyurtmachilarga ruxsat etiladi . Byudjet tashkilotlari va agentlar o’rtasidagi munosabatlar ular o’rtasida tuzilgan topshiriq shartnomasiga asosan belgilanadi. Topshiriq shartnomasida quyidagi shartlar ko’zda tutilishi lozim: • Agentlarga xizmati uchun to’lovlar • Birjaning vositachilik xizmati • Savdo o’tkazish to’g’risidagi e’lonlar maxsus axborot portaliga joylashtirganligi uchun to’lovlar • topshiriq shartnomasida shartnoma maqsadi, hisob-kitob qilish tartibi, buyurtmachi va agentning majburiyatlari, tomonlarning javobgarligi, shartnomaning amal qilish muddati va boshqa shartlar ko’rsatiladi. • Topshiriq shartnomasida summa belgilanmaydi. Byudjet tashkiloti va agent o’rtasida tuzilgan topshiriq shartnomalari asosiy shartnoma vazifasini o’taydi va ular Moliya vazirligi G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalarida ro’yxatga olinmaydi, faqatgina hisobi yuritiladi. • Birjaning vositachilik xizmati elektron savdolarda tuzilgan bitim summasining 0,05 % miqdorida belgilanadi. Agentlarga xizmati uchun to’lovlar (savdo o’tkazish to’g’risidagi e’lonlar maxsus axborot portaliga joylashtirganligi uchun to’lovlar) O’zbekiston Respublikasi tovar xom-ashyo birjasi tomonidan Moliya vazirligi va Iqtisodiyot vazirligi bilan kelishgan holda belgilanadi. Birja 57

va agentlar xizmati uchun avans to’lovlari byudjet tashkiloti tomonidan Moliya vazirligi G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalariga taqdim qilingan so’rovnomalar asosida aniqlanadi (birja va agentlar xizmati bo’yicha xarajatlar, tovar (ish, xizmat) olinaetgan modda bo’yicha, tegishli so’rovnomalarning jamlamalari asosida aks ettiriladi). Birja va agentlar xizmatlariga avans to’lovini amalga oshirish uchun byudjet tashkilotlari “Davlat byudjeti g’azna ijrosi Qoidalarining” 6 - ilovasidan foydalanadilar. Elektron tizimda savdolar boshlang’ich baholarni bosqichma-bosqich kamaytirish asosida tashkil etiladi.Savdo o’tkazish, savdo g’olibini aniqlash, bitimni ro’yxatdan o’tkazish va savdo bayonnomasini (tiket) tuzish elektron tizim dasturiy majmui tomonidan amalga oshiriladi. Savdo o’tkazish jarayonida elektron tizim so’rovnoma bergan mol etkazib beruvchilarni orasidan eng past narxni taklif qilganlarni avtomatik tarzda tanlaydi va bu narx o’sha zahoti barcha burtmachi va mol etkazib beruvchilarga ko’rinadi. Agarda savdo kamida ikkita mol etkazib beruvchi ishtirok etsa, u holda sado o’tkazilgan hisoblanadi. Agarda savdo ikkitadan kam mol etkazib beruvchi ishtirok etsa, u holda savdo o’tkazilmagan hisoblanadi va savdo qayta tashkil qilinishi mumkin. Byudjet tashkilotlari hisoblangan buyurtmachilarga oziq-ovqat sotib olish uchun davlat xaridlari bo’yicha savdo mol etkazib beruvchilardan taklif tushmaganligi (yoki savdoda yagona mol etkazib beruvchi ishtirok etganda) hamda mol etkazib beruvchilar tomonidan boshlang’ich bahodan ortiq narx taklif qilinishi tufayli o’tkazilmagan deb hisoblangan hollarda, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalari kelishgan holda qayta savdo o’tkazmasdan buyurtma qilishga ruxsat etiladi. Bunda, buyurtmachi tegishli g’aznachilik bo’linmasiga ushbu holat yuzasidan asosli hujjatlar ilova qilingan xat bilan murojat qiladi. G’aznachilik bo’linmasida byudjet tashkilotini xatini ko’rib chiqish va xulosa berish 3 kun ortib kerak emas. Savdo o’tkazish vaqti tugashi bilan tizim avtomatik ravishda butun savdo jarayonida eng past narx taklif qilingan so’rovnomani tanlaydi. Elektron tizimda eng past narx taklif qilgan mol 58

etkazib beruvchi sado g’olibi sifatida tanlanadi. Mol etkazib beruvchi nomi elektron tizimda aks ettiriladi va g’olib bilan birja o’rtasida bayonnoma shakllantiriladi hamda tegishli shartlar bilan buyurtmachini so’rovida ifodalanadi. Savdo bayonnomasi birja yoki birjaning hududiy savdo maydonchasi va mol etkazib beruvchi (yoki uning agenti) o’rtasida qog’ozda 2 nusxada rasmiylashtiriladi va 1 nusxasi buyurtmachiga (yoki uning agentiga) beriladi.Buyurtmachi va mol etkazib beruvchi savdo bayonnomasi asosida savdo g’olibi aniqlangan kundan boshlab 5 kun ichida shartnoma tuzishi lozim. Buyurtmachi tomonidan shartnoma tuzishdan bosh tortish yoki rad qilish hollarida mol etkazib beruvchi buyurtmachini uni imzolashdan bosh tortganligi oqibatida keltirilgan zararni qoplash uchun sud murojaat qilish huquqiga ega. Davlat xaridlari bo’yicha shartnoma tuzishdan bosh tortgan buyurtmachi to’g’risida ma’lumot Hukumat komissiyasiga buyurtmachining davlat xaridlari to’g’risidagi qonunlarni buzgan mansabdor shaxslarga chora ko’rish uchun yuboriladi. Savdo g’olibi hisoblangan mol etkazib beruvchi shartnoma tuzishdan bosh tortgan hollarda uning moliyaviy bo’nagi (birjaning vositachilik yig’imini hisobga olmagan holda) holib aniqlangan kundan boshlab bir hafta ichida buyurtmachining depozit hisobvarag’iga etkazilgan zararni qoplash uchun o’tkaziladi. Shuningdek, buyurtmachi mol etkazib beruvchini etkazilgan zarani qoplash uchun sudga berish huquqiga ega.Savdo g’olibi hisoblangan lekin shartnoma tuzishdan bosh tortgan mol etkazib beruvchi birja tomonidan vijdonan ishlamagan mol etkazib beruvchilar ro’yxatiga kiritiladi, engib bo’lmas kuchlar ta’sirida bosh tortilgan hollar bundan mustasno. Vijdonan ishlamagan mol etkazib beruvchilar ro’yxatiga kiritilgan mol etkazib beruvchilar 6 oy davomida savdo kiritilmaydi. 2013 yilning yanvar-dekabr oylarida amalga oshirilgan elektron savdolari bo'yicha jami 416,8 mlrd. so'mlik maxsulot (ish, xizmat)lar etkazib berish bo'yicha 249 793 ta bitimlar tuzilgan bo'lib, shundan 38,3 mlrd. so'mlik 19 272 ta bitimlar 2013 yil dekabr oyiga to'gri kelmoqda. O'tkazilgan elektron savdolar 59

natijasida byudjet mablaglarining 83,0 mlrd. so'mi iqtisod qilingan va bu savdolar summasiga nisbatan 16,6 foizni tashkil etgan bulib, shundan 9,5 mlrd. so'mi yoki 19.8 foizi dekabr oyiga to'gri kelmoqda. Shuni ta'kidlash lozimki, ushbu bitimlarning 231 541 tasi, ya'ni 92,7 foizi kichik biznes sub'ektlari vakillari ishtirokida amalga oshirildi va bu bitimlarning umumiy summasi bo'yicha 388,0 mlrd. so'mni, ya'ni jami elektron savdolar bo'yicha tuzilgan bitimlarning 93,1 foizini tashkil etdi. Bugungi kunga kelib elektron savdo orqali amalga oshiriladigan Davlat xaridlariga 10 528 ta maxsulot etkazib beruvchi jalb etildi va ularning 8 745 tasi, ya'ni 83,1 foizi kichik biznes sub'ektlari vakillarini tashkil etdi. 2013 yil yanvar-dekabr oylarida tuzilgan bitimlarning o'rtacha narxi 1668,6 ming so'm tashkil etgan. 2.4-jadval 2013 yil yanvar-dekabr davrida elektron savdolari natijalari bo'yicha budjet tashkilotlari tomonidan xarid qilingan tovar (ish, xizmat)lar 17 Tovar (ish, xizmat)lar nomi Bitimlar soni Bitimlar summasi (mln. so'm) Ulush, % Iqtisod qilingan mablag (mln. so'm) Jami tuzilgan bitimlar; shu jumladan 249 793 416 807,7 100 83 013,6 Kiyim- kechak, poabzal va choyshab-giloflar xaridi 5 710 10 717,0 2,6 5 724,0 Mebel va ofis jixozlari xaridi 9 612 32 018,6 7,7 9 070,7 Kompyuter va texnika jixozlari xaridi 13 759 50 264,2 12,1 7 671,2 Kompyuter jixozlari, xisoblash va aidio-video texnika saqlash va joriy ta'mirlash xarajatlari 409 1 189,8 0,3 282,0 Qogoz xarid qilish va boshqa poligrafiya maxsulotlari 2 441 8 125,9 1,9 1 055,1 Boshqa tovar moddiy boyliklar xaridi va xizmatlari 26 631 66 004,2 15,8 12 772,1 Oziq-ovqat maxsulotlari xaridi 166 513 124 197,8 29,8 25 447,4 Bino va transport vositalari joriy ta'miri 12 291 71 506,6 17,1 12 684,5 Boshqa tovarlar (ishlar, 12 427 52 783,6 12,7 8 306,6 17 www . mf . uz - internet sayti ma’lumotlari asosida 60

xizmatlar) 2013 yil yanvar-dekabr davrida elektron savdolari natijalari bo'yicha byudjet tashkilotlari tomonidan xarid qilingan tovar (ish, xizmat)larning eng katta ulushi ya'ni 29,8 foizi oziq-ovqat maxsulotlari xaridiga, 17,1 foizi bino va transport vositalari joriy ta'miriga, 12,1 foizi kompyuter va texnika jixozlari xaridiga, 7,7 foizi mebel va ofis jixozlari xaridiga va 12,7 foizi boshqa tovar (ish, xizmat)lar xaridiga to'gri kelmoqda. Dalat xaridlari bo'yicha tovarlar (ishlar, xizmatlar) etkazib berish uchun elektron savdolarda ishtrok etgan kichik biznes sub'ektlarining ulushi o'rtacha 92,7 foizini tashkil etdi. Tovar guruxlari bo'yicha ulushlarning bo'linishi quyidagicha (2.5-jadval): 2.5-jadval Dalat xaridlari bo'yicha tovarlar (ishlar, xizmatlar) etkazib berish uchun elektron savdolarda ishtrok etgan kichik biznes sub'ektlarining ulushi 18 Tovar (ish, xizmat)lar nomi Bitimlar soni Shundan kichik biznes sub'ektlari Ulush, % Jami tuzilgan bitimlar; shu jumladan 249 793 231 541 92,7 Kiyim- kechak, poabzal va choyshab-giloflar xaridi 5 710 4 852 85,0 Mebel va ofis jixozlari xaridi 9 612 8 899 92,6 Kompyuter va texnika jixozlari xaridi 13 759 13 426 97,6 Kompyuter jixozlari, xisoblash va aidio-video texnika saqlash va joriy ta'mirlash xarajatlari 409 392 95,8 Qogoz xarid qilish va boshqa poligrafiya maxsulotlari 2 441 2 326 95,3 Boshqa tovar moddiy boyliklar xaridi va xizmatlari 26 631 25 524 95,8 Oziq-ovqat maxsulotlari xaridi 166 513 153 352 92,1 Bino va transport vositalari joriy ta'miri 12 291 11 302,0 92,0 Boshqa tovarlar (ishlar, xizmatlar) 12 427 11 468,0 92,3 18 www . mf . uz - internet sayti ma’lumotlari asosida 61

Xukumat komissiyasi tomonidan tasdiqlangan kichik biznes sub'ektlari uchun belgilangan kvota (ulush)lar 2013 yilning yanvar-dekabr oylarida rejalashtirilgan 44,2 foiz o'rniga 66,4 foizga yoki 330,0 mlrd. so'm o'rniga 495,0 mlrd. so'mni tashkil etdi. 2.3 Yuridik va moliyaviy majburiyatlar, budjetdan mablag’ oluvchilar xarajatlari to’lovini amalga oshirish tartibi Yuridik majburiyat byudjet tashkiloti bilan kontragent o’rtasida ma’lum bir muddatdan so’ng ma’lum bir mahsulotni etkazib berish (ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish) to’g’risida shartnoma imzolanganidan va bu shartnoma tegishli tartibda G’aznachilikda ro’yxatdan o’tkazilganidan keyin vujudga keladi. Moliyaviy majburiyat - bu g’aznachilikda ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomaga muvofiq mahsulotlar etkazib berilgandan (ishlar, xizmatlar) keyin vujudga keladi. Moliyaviy majburiyatning yuzaga kelishi tegishli hujjatlar bilan tasdiqlanishini talab etadi. Masalan, schet fakturalar, ishlar bajarilganligi yoki xizmatlar ko’rsatilganligini tasdiqlovchi qabul qilib olish-topshirish dalolatnomalari (akt priema-sdachi), ish haqi qaydnomalari (vedomostlar) va boshqa shu kabi hujjatlar. Mazkur hujjatlar tegishli vakolatga ega bo’lgan mas’ul shaxslar tomonidan imzolanishi va tashkilot muhri bilan tasdiqlanishi shart. Byudjet tashkilotlari amaldagi qonunchilik talabiga ko’ra eng kamida oldindan 15 foiz to’lov amalga oshirilishini ta’minlanishiga alohida e’tibor qaratishlari talab qilinadi. Moliyaviy majburiyat shartnomaga muvofiq tovarlar etkazib berilganidan (ishlar bajarilgan, xizmatlar ko’rsatilganidan) keyin vujudga keladi. Moliyaviy majburiyatning yuzaga kelishi tegishli hujjatlar bilan tasdiqlanishini talab etadi. Masalan, schyot-fakturalar, ishlar bajarilganligi yoki xizmatlar ko’rsatilganligini tasdiqlovchi qabul qilib olish-topshirish dalolatnomalari (akt priema-sdachi), ish haqi qaydnomalari (vedomostlar) va boshqa shu kabi hujjatlar. Mazkur hujjatlar tegishli vakolatga ega bo’lgan mas’ul shaxslar tomonidan imzolanishi 62

va tashkilot muhri bilan tasdiqlanishi shart. Amaldagi qonunchilik talablariga ko’ra byudjet tashkilotlari oldindan eng kamida 20 foiz to’lovni amalga oshirishlari talab qilinadi.Moliyaviy majburiyat G’aznachilikning Bosh kitobida qayd qilinadi. Moliyaviy majburiyat shartnoma yoki boshqa kelishuvlarning muddati o’tgunga qadar qoplanishi lozim.Moliyaviy majburiyatlarni hisobga olishning asosiy maqsadi qabul qilingan yuridik majburiyatlar asosida tasdiqlangan byudjet rejasi va o’rnatilgan byudjet me’yorlari doirasida xarajatlarni amalga oshirishni ta’minlash hamda byudjet tashkilotlari kreditorlik qarzlarini nazorat qilishdan iboratdir.Moliyaviy majburiyatlarning limitini baholash. Ma’lumki, byudjet tashkiloti tasarrufidagi pul mablag’lari miqdori moliya organi tomonidan tasdiqlangan smeta bilan cheklangan. Moliyaviy majburiyatni qabul qilish chog’ida yuridik majburiyatlarni ham smetada ko’rsatilgan xarajat moddalari doirasidan chetga chiqmasligi nazorat qilinadi. Byudjet tashkiloti yil davomida ko’plab kontragentlar bilan shartnomalar tuzadi. Ularning bajarilishini ta’minlash uchun pul to’lovlarini amalga oshiradi. Moliyaviy majburiyatlar limitini baholashda xarajatlar smetasining I- va IIguruh xarajatlarining o’z vaqtida moliyalashtirilishiga alohida e’tibor qaratish zarur. Ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar o’z vaqtida, kechiktirmasdan berilishi, ish haqidan ajratmalar o’z vaqtida o’tkazilishi shart. Boshqa xarajatlar (IV- guruh)ni amalga oshirishda ham byudjet tashkiloti tejamkorlik, optimallik tamoyillariga amal qilgan holda xarajatlar to’lovini amalga oshirish ketmaketligiga ((1)oziq-ovqat, (2)dori-darmon, (3)kommunal xizmatlar, (4)boshqa xarajatlar) rioya qilishi talab etiladi. Xarajatlar tegishli ruxsat asosida amalga oshirilishi hamda ularning hajmi yillik ajratmalar va xarajatlarni amalga oshirish ruxsati (HAOR) miqdoridan ortib ketmasligi shart. G’aznachilikda moliyaviy majburiyatlarni qabul qilish va to’lovlarni amalga oshirish. Byudjet tashkiloti va ta’minotchi o’rtasida tuzilgan shartnoma g’aznachilik bo’limida ro’yxatdan o’tkazilib, ta’minotchi ro’yxatdan o’tgan shartnomani olgandan keyin, shartnoma shartlariga asosan tovar va xizmatlar etkazib berishni 63

boshlaydi. G’aznachilik bo’limlarida ro’yxatdan o’tmagan shartnomalar bo’yicha ta’minotchi tovar va xizmatlar etkazib berishga haqqi yo’q.Tovar va xizmatlar etkazib berilgandan so’ng ta’minotchi byudjet tashkilotiga schet- faktura (bajarilgan ishlarni topshirish-qabul qilish dalolatnomasi)ni taqdim etadi.U yoki bu tomon shartnoma shartlarini bajarmagan taqdirda shartnoma summasi kamaytirilishi yoki shartnoma umuman bekor qilinishi mumkin. Masalan, etkazilgan tovar va xizmatlar shartnomada ko’rsatilgan tovar va xizmat talablariga (sifati, hajmi va boshqalar) javob bermagan taqdirda byudjet tashkiloti g’aznachilik bo’limlariga shartnomani bekor qilish haqida so’rov xujjati tayyorlab taqdim etishi lozim.Bekor qilish haqidagi so’rovnomada ko’zda tutilgan shartnomani bekor qilish uchun ro’yxatdan o’tkazilgan shartnoma bo’yicha barcha ma’lumotlar to’liq aks ettirilishi lozim. Shartnomani bekor qilish so’rovnomasi qabul qilingan majburiyat summasini qisman yoki umuman bekor qiladi.Ma’lum summaga bekor qilingan yuridik majburiyat shu summaga byudjetga tiklanadi.Byudjet tashkiloti mol etkazib berilganligi to’g’risidagi schet-fakturani olgach, to’lov arizasini tuzadi. To’lov arizasi – schet-faktura asosida tayyorlanadigan buxgalteriya hujjati bo’lib, byudjet tashkilotining kreditorga (mol etkazib beruvchiga) ma’lum summani to’lash uchun G’aznachilikka taqdim etadigan topshiriqnomasi.To’lov arizasini tayyorlash (tuzish) byudjet tashkiloti vazifasiga kiradi. Byudjet tashkiloti schet-fakturani qabul qilgan paytning o’zida to’lov arizasini 2 nusxada tegishli G’aznachilik bo’limlariga qonunchilikda nazarda tutilgan vaqtda taqdim etishi lozim. Qonunchilikka asosan arizaga majburiy xujjatlar (masalan, schet-faktura, bajarilgan ishlar to’g’risidagi dalolatnoma va boshqalar) ilova qilinadi. Byudjet tashkiloti schet-fakturada uni qabul qilgan sanasini aks ettirishi shart. 64

2.3-rasm. Moliyaviy majburiyatlarni ro’yxatga olish chog’ida G’aznachilik tomonidan amalga oshiriladigan nazorat 19 Moliyaviy majburiyatlarni ro’yxatga olish chog’ida G’aznachilik tomonidan amalga oshiriladigan nazorat quyidagilarni o’z ichiga oladi (2.3rasm): • byudjet mablag’lari oluvchilar va boshqa javobgar shaxslarning imzo va muhrlarini solishtirish; • yuridik majburiyatning ro’yxatdan o’tish raqami mavjudligini tekshirish; • byudjet tasnifidan to’g’ri foydalanilganligini nazorat qilish; • hisob-kitoblarning to’g’riligini nazorat qilish; • kreditorning rekvizitlari aniqligini nazorat qilish; • byudjet mablag’lari mavjudligini nazorat qilish. Etkazib beriladigan tovar (ishlar, xizmatlar) uchun xarajatlarni to’lash bo’yicha to’lovlarni, shu jumladan bo’nak to’lovlarini amalga oshirish uchun byudjetdan mablag’ oluvchilar moliya organiga belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan to’lov topshiriqnomalarini quyidagi tarzda taqdim etadilar: a) byudjetdan mablag’ oluvchi va etkazib beruvchiga bitta bank 19 B.I. Nurmuxamedova “G’aznachilik” fanidan ma’ruza matnlari. T. 2013 y. 65 Молиявий мажбуриятларни рўйхатга олишдаги назорат бюджет ма блағлари олувчилар ва бошқа жавобгар шахсларнинг имзо ва муҳрларини солиштириш юридик мажбуриятнинг рўйхатдан ўтиш рақами мавжудлигини текшириш бюджет маблағлари мавжудлигини назорат қилиш бюджет таснифидан тўғри фойдаланилганлигини назорат қилиш кредиторнинг реквизитлари аниқлигини назорат қилиш ҳисоб - китобларнинг тўғрилигини назорат қилиш

muassasasida xizmat ko’rsatilsa, to’rt nusxada. To’lov topshiriqnomalarining birinchi va to’rtinchi nusxalari byudjetdan mablag’ oluvchining tegishli mansabdor shaxslari tomonidan imzolanadi va byudjetdan mablag’ oluvchining muhri izi bilan tasdiqlanadi; b) byudjetdan mablag’ oluvchi va etkazib beruvchiga turli bank muassasalarida xizmat ko’rsatilsa, uch nusxada. To’lov topshiriqnomalarining birinchi va uchinchi nusxalari byudjetdan mablag’ oluvchining tegishli mansabdor shaxslari tomonidan imzolanadi va byudjetdan mablag’ oluvchining muhri izi bilan tasdiqlanadi. Byudjetdan mablag’ oluvchilar o’z xarajatlarini to’lash uchun moliya organiga mablag’larni o’z bank hisobraqamlaridan o’tkazish uchun to’lov topshiriqnomalari, hisobvaraq-fakturalar yoki tovar (ishlar, xizmatlar) etkazib berilganligini va byudjetdan mablag’ oluvchining etkazib beruvchidan qarzi mavjudligini tasdiqlaydigan boshqa hujjatlar, shuningdek byudjetdan mablag’ oluvchi zimmasiga etkazib beruvchiga bo’nak to’lovini o’tkazish majburiyatini yuklaydigan hujjatlarni taqdim etadilar. Bo’nak to’lovi hisobiga mablag’larni to’lash uchun byudjetdan mablag’ oluvchi byudjetdan mablag’ oluvchi zimmasiga etkazib beruvchiga bo’nak to’lovini o’tkazish majburiyatini yuklaydigan hujjatlarga binoan to’lov topshiriqnomasini taqdim etadi. Byudjetdan mablag’ oluvchilar tomonidan taqdim etilgan to’lov hujjatlari va ularga ilova є ilingan hujjatlarni tekshirish, shuningdek to’lov topshiriqnomalarini ijro uchun xizmat ko’rsatuvchi bankka topshirishni moliya organlari, qoidaga ko’ra ular taqdim etilgan kunda amalga oshiradilar. Byudjetdan mablag’ oluvchilar taqdim etgan hujjatlar “Vaqtinchalik nizom” talablariga muvofiq kelsa, moliya organi to’lov topshiriqnomasi birinchi va to’rtinchi (yoki uchinchi) nusxalarining orqa tomoniga “Tekshirildi” yozuvini qo’yish yo’li bilan to’lov topshiriqnomalariga tegishli belgilarni qayd etadi, ularni moliya organining mansabdor shaxsi o’z imzosi va moliya organi muhri bilan tasdiqlaydi. 66

Byudjetdan mablag’ oluvchilar taqdim etgan to’lov va boshqa hujjatlar Nizom talablariga muvofiq kelmasa, moliya organi ularni byudjetdan mablag’ oluvchiga qaytarib, to’lov topshiriqnomalarining orqa tomoniga ularga belgi qo’ymasdan, muvofiq emaslik sabablarini ko’rsatadi. Moliya organi belgilar qayd etilgan to’lov topshiriqnomalari asosida ikki nusxada Byudjetdan mablag’ oluvchilar to’lov topshiriqnomalarining reestrini tuzib, unda mazkur bitiruv malakaviy ishning 1-ilovasida ko’rsatilgan shaklda byudjetdan mablag’ oluvchilarning nomlari, ular bankhisobraqamlarining raqamlari, shuningdek to’lanadigan to’lov topshiriqnomalari raqamlari, sana va summalarini ko’rsatadi. Bunda Reestrlarni moliya organi byudjetdan mablag’ oluvchilarga xizmat ko’rsatadigan har bir bank bo’yicha alohida tuzadi. Byudjetdan mablag’ oluvchilar to’lov topshiriqnomalarining barcha nusxalari va Byudjetdan mablag’ oluvchilar to’lov topshiriqnomalari reestrining ikki nusxasini moliya organi byudjetdan mablag’ oluvchilarga xizmat ko’rsatadigan tegishli bankka topshiradi. Xizmat ko’rsatuvchi bank tomonidan to’lov topshiriqnomalari Reestrlar ma’lumotlari bilan solishtirilganidan va moliya organining byudjetdan mablag’ oluvchilarning to’lov topshiriqnomalarida belgisi mavjudligini tekshirganidan so’ng, Reestrning birinchi nusxasi tegishli to’lov topshiriqnomalari bilan birga bankda qoladi, Reestrning bank shtampi va bank mas’ul xodimining imzosi qo’yilgan ikkinchi nusxasi esa moliya organiga qaytariladi. To’lov topshiriqnomasi ijrosidan keyin xizmat ko’rsatuvchi bank to’lov topshiriqnomalarining hamma nusxalariga va Reestrning tegishli satrlarida ijro etilgan to’lov topshiriqnomalari qarshisiga to’lov to’g’risida shtamp qo’yadi. To’lovdan so’ng: a) xizmat ko’rsatuvchi bankka to’lov topshiriqnomalarining to’rt nusxasi taqdim etilgan taqdirda: -birinchi nusxasi Reestr bilan birga bankning kun hujjatlariga tikiladi; 67

-ikkinchi nusxasi etkazib beruvchining shaxsiy hisobvarag’idan ko’chirmaga ilova qilinadi; -uchinchi nusxasi byudjetdan mablag’ oluvchining shaxsiy hisobvarag’idan ko’chirmaga ilova є ilinadi va ke-yin byudjetdan mablag’ oluvchiga topshirish uchun moliya organiga topshiriladi; -to’rtinchi nusxasi moliya organiga topshiriladi. Byudjetdan mablag’ oluvchining bank hisobraqamidan bank ko’chirmasi, shuningdek to’lov topshiriqnomasining uchinchi va to’rtinchi nusxalari olinganidan keyin moliya organi byudjetdan mablag’ oluvchiga unga to’lov topshiriqnomasining uchinchi nusxasini ilova qilgan holda bank ko’chirmasini topshiradi. Bank ko’chirmasi nusxasi va to’lov topshiriqnomasining to’rtinchi nusxasi moliya organida qoladi; b) xizmat ko’rsatuvchi bankka to’lov topshiriqnomasining uch nusxasi taqdim etilgan taqdirda: birinchi nusxasi Reestr bilan birga bankning kun hujjatlariga tikiladi; ikkinchi nusxasi byudjetdan mablag’ oluvchining shaxsiy hisobraqamidan ko’chirmaga ilova qilinadi va keyin byudjetdan mablag’ oluvchiga topshirish uchun moliya organiga topshiriladi; topshiriqnomaning uchinchi nusxasi moliya organiga topshiriladi. Byudjetdan mablag’ oluvchining bank hisobraqamidan bank ko’chirmasi, shuningdek to’lov topshiriqnomasining ikkinchi va uchinchi nusxalari olinganidan ke-yin moliya organi byudjetdan mablag’ oluvchiga unga to’lov topshiriqnomasining ikkinchi nusxasini ilova qilgan holda bank ko’chirmasini topshiradi. Bank ko’chirmasi nusxasi va to’lov topshiriqnomasining uchinchi nusxasi moliya organida qoladi. Xulosa qilib aytganda, g’aznachilikni joriy etish davlat moliyasini boshqarishning mavjud tizimini yanada takomillashtirishga ko’maklashadi. G’aznachilikdan o’z vaqtida va muhim axborot olinishi tufayli Moliya Vazirligi tomonidan moliya tizimi hamda iqtisodiyotdagi qisqa muddatli kundalik 68

holatlarni tezkor aniqlashga yordam bergan holda, byudjetning ta’sirchan rolini kuchaytiradi. Bunday tizimda byudjet bozorga doir ma’lumotlarga va yuzaga keladigan muammolarga monand ravishda munosabatda bo’lish, nomaqbul holatlarning oldini olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bundan tashqari, davlat byudjetini samarali nazorat qilish va uning taqchilligini boshqarish ta’minlanadi. O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining daromadlari tizimi o‘z ichiga qo‘yidagi daromad turlarini qamrab oladi:  soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar;  davlat aktivlarini joylashtirish, foydalanishga berish va sotishdan olingan daromadlar;  meros, hadya huquqi bo‘yicha davlat mulkiga o‘tgan pul mablag‘lari;  yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan tushadigan qaytarilmaydigan pul tushumlari;  rezident-yuridik shaxslarga berilgan budjet ssudalarini va chet davlatlarga ajratilgan kreditlarni to‘lash hisobidan to‘lovlar;  qonun hujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar hisobidan shakllantiriladi. 69

2.6-jadval O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining daromadlar tizimi 20 Ko‘rsatkichlar 2010 yil 2011 yil 2012 yil 2013 yil 2014 yil (prognoz) mlrd. so‘m Jamiga nisbatan (%) mlrd. so‘m Jamiga nisbatan (%) mlrd. so‘m Jamiga nisbatan (%) mlrd. so‘m Jamiga nisbatan (%) mlrd. so‘m Jamiga nisbatan (%) I. Davlat maqsadli jamg‘rmalar daromadlarisiz – jami 13116,4 100,0 16178,5 100,0 20614,1 100,0 25104,9 100,0 30160,8 100,0 1. To‘g‘ri soliqlar 3420,6 26,1 4238,7 26,2 5196,4 25,2 6583,1 26,2 7790,4 25,8 1.1. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i 645,4 4,9 825,0 5,1 917,2 4,4 1239,0 4,9 1302,3 4,32 1.2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan olinadigan yagona soliq to‘lovidan davlat budjetiga ajratmalar 297,0 2,2 527,4 3,3 703,5 3,4 817,3 3,3 989,8 3,3 1.3. Yagona soliq to‘lovidan davlat budjetiga ajratmalar 346,3 2,6 378,3 2,3 538,5 2,6 755,1 3,0 911,6 3,0 1.4. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i 1535,0 11,7 1789,7 11,1 2372,7 11,5 2769,7 11,0 3313,9 11,0 1.5. Tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy soliq 139,1 1,1 187,5 1,2 218,1 1,1 342,1 1,4 505,0 1,68 1.6. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i 457,6 3,5 530,6 3,3 446,4 2,2 659,9 2,6 767,8 2,55 2. Egri soliqlar 6973,8 53,2 8656,8 53,5 11187,8 54,3 13039,4 51,9 15618,2 51,79 2.1. Qo‘shigan qiymat solig‘i 3987,9 30,4 5228,7 32,3 6784,5 32,9 7737,8 30,8 9123,1 30,25 2.2. Aksiz solig‘i 2191,1 16,7 2481,7 15,3 3115,5 15,1 3726,5 14,8 4506,0 14,94 2.3. Bojhona boji 479,2 3,6 515,9 3,2 732,4 3,6 992,6 4,0 1142,0 3,79 2.4. Jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatilganlik uchun olinadigan soliq 315,4 2,4 430,3 2,7 555,4 2,7 582,5 2,3 847,1 0,28 3. Mol-mulk va resurs to‘lovlari 1974,1 15,0 2308,9 14,3 2746,4 13,3 3755,5 15,0 4521,4 14,99 3.1. Mol mulk solig‘i 354,1 2,7 490,5 3,0 642,0 3,1 831,4 3,3 1135,0 3,77 3.2. Yer solig‘i 303,8 2,3 346,8 2,1 446,0 2,2 646,3 2,6 665,2 2,21 3.3. Yer qaridan foydalanganlik uchun soliq 1265,0 9,6 1409,7 8,7 1585,3 7,7 2180,1 8,7 2595,8 8,61 3.4. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 51,2 0,4 61,8 0,4 73,1 0,4 97,7 0,4 125,4 0,42 4. Ustama foyda solig‘i 25,7 0,2 142,3 0,9 250,0 1,2 294,5 1,2 388,4 1,29 20 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 22 dekabrdagi PQ-1245, 2010 yil 24 dekabrdagi PQ-1449, 2011 yil 30 dekabrdagi №1675, 2012 yil 12 dekabrdagi №1887-sonli va 2013 yil 25 dekabrdagi №2099 sonli qarorlari asosida tayyorlandi.

5. Boshqa daromadlar 722,1 5,5 831,7 5,1 1233,5 6,0 1432,4 5,7 1842,4 6,11 68

Davlat budjetining daromadlari asosan soliqlar vositasida shakllanadi. Quyida keltirilgan 2.6-jadvalda biz 2009-2013 yillarda davlat budjetining daromadlari tizimini shakllanishida soliqlarning tutgan o‘rni va ahamiyatini tahlil qilishimiz mumkin. 2.6-jadval ma’lumotlaridan ko‘rish mumkinki, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlarining asosiy salmog‘i qo‘shilgan qiymat solig‘iga to‘g‘ri kelmoqda, agar ushbu soliq 2009 yilda jami jamlangan budjet tizimi daromadlarining 29,7 % ni tashkil etgan bo‘lsa, 2010 yilda 30,4% ni, 2011 yilda 32,3% ni , 2012 yilda 33,0 % ni va 2013 yilda 30,8% ni tashkil etgan. Davlat budjetining xarajat qismi quyidagilardan iborat 21 : • ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xarajatlari; • nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash xarajatlari; • iqtisodiyot xarajatlari; • markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari; • davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini saqlab turish xarajatlari; • sudlarni, adliya va prokuratura organlarini saqlab turish xarajatlari; • fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini saqlab turish xarajatlari; • boshqa xarajatlar. Davlat budjetining xarajat qismi tarkibida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, Qoraqalpog‘iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining zaxira jamg‘armalari hisobga olinadi. O‘zbekiston Respublikasining respublika budjetidan quyidagi xarajatlar amalga oshiriladi: 1) ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xarajatlari, shu jumladan: 21 O‘zbekiston Respublikasi “Budjet kodeksi” 3-moddasidan. 2013 yil 26-dekabrda qabul qilingan

- maktabgacha ta’lim, umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy ta’lim, oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim, maktabdan tashqari ta’lim, kadrlarning malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash muassasalari, bolalar uylari, ta’lim muassasalarini axborot-uslubiy jihatdan ta’minlash muassasalari, vazirliklar va idoralar tasarrufidagi ta’lim muassasalari, boshqa yordamchi muassasalarni saqlab turish, shuningdek qonun hujjatlarida O‘zbekiston Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan ta’lim tizimi tadbirlarining xarajatlari; - respublika shoshilinch tibbiy yordam markazi, OITSga qarshi kurashish respublika markazi, Davlat sanitariya-epidemiologiya nazorati, karantin va o‘ta xavfli infektsiyalar profilaktikasi, Salomatlik va tibbiyot statistikasi instituti, ilmiy-tadqiqot institutlari va oliy o‘quv yurtlarining klinikalari, qon quyish xizmati va sud-tibbiyot ekspertizasi respublika muassasalari, respublika vazirliklari va idoralari tasarrufidagi boshqa davolash-profilaktika muassasalari hamda yordamchi tashkilotlarni saqlab turish, shuningdek qonun hujjatlarida O‘zbekiston Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan xizmatlar haqini to‘lash xarajatlari; - qonun hujjatlariga muvofiq ayrim toifadagi fuqarolarga tibbiy xizmatlar ko‘rsatilganligi uchun respublika ixtisoslashtirilgan markazlari xarajatlarining o‘rnini qoplash (subsidiyalar); - qabul qilingan davlat dasturlariga muvofiq fuqarolarning sog‘lig‘ini saqlash tadbirlarini amalga oshirish xarajatlari; - respublika vazirliklari va idoralari tasarrufidagi madaniyat, jismoniy tarbiya va sport muassasalarini saqlab turish, tele- va radiodasturlar yaratish hamda ularni tarqatishga doir xizmatlar ta’minoti va ularga haq to‘lash, hukumatning alohida qarorlariga ko‘ra ommaviy axborot vositalarini saqlab turish, kino- va videomahsulotlar yaratish, madaniy meros ob’ektlarida restavratsiya ishlarini bajarish, tasdiqlangan kalendar rejalarga muvofiq madaniyat va sportni rivojlantirish bo‘yicha qonun hujjatlarida O‘zbekiston 73

Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan maqsadli tadbirlar xarajatlari; - fundamental, amaliy tadqiqotlar va innovatsiya ishlarining davlat ilmiytexnik dasturlari doirasida grantlar bo‘yicha amalga oshiriladigan ilmiy- texnik loyihalar, noyob ilmiy ob’ektlarni va fanga xizmat ko‘rsatuvchi muassasalarni saqlab turish, ilmiy loyihalar ekspertizasini o‘tkazish hamda qonun hujjatlariga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining respublika budjeti hisobidan amalga oshiriladigan fanga doir alohida tadbirlar xarajatlari; - davlat arxivlarini saqlab turish xarajatlari; - respublika vazirliklari va idoralari tasarrufidagi urush hamda mehnat faxriylari uchun pansionatlar va sanatoriylarni, aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassasalarini saqlab turish, shuningdek qonun hujjatlarida O‘zbekiston Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan, aholini ijtimoiy muhofaza qilishga doir maqsadli tadbirlar xarajatlari; - davlat mukofotlari, davlat pul mukofotlari bilan taqdirlanganligi munosabati bilan bir yo‘la beriladigan davlat pul mukofotlari va mukofotlarini to‘lash xarajatlari; - bolalikdan nogironlarga va bola tug‘ilganda beriladigan nafaqalarni, qonun hujjatlarida ayrim toifadagi shaxslarga belgilangan kompensatsiyalarni to‘lash uchun vakolatli organga mablag‘lar ajratish xarajatlari; - Chernobil AES halokati oqibatlarini tugatishda ishtirok etgan shaxslarni va radiatsiya-yadro ob’ektlarida harbiy xizmatni o‘tagan pensiya yoshidagi shaxslarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, ayrim toifadagi shaxslarga qonun hujjatlarida belgilangan imtiyozlar va kompensatsiyalarni to‘lash xarajatlari; 2) davlat grantlari, subsidiyalar va ijtimoiy buyurtma shaklida nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari faoliyatini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash xarajatlari; 3) iqtisodiyot xarajatlari, shu jumladan: 74

- qishloq va suv xo‘jaligi sohasidagi respublika nazorat organlarining xarajatlari, suv, qishloq, o‘rmon xo‘jaligi xarajatlari, qishloq xo‘jaligi ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashish muassasalarining xizmatlariga haq to‘lash va ularni saqlab turish xarajatlari; - hosildorligi past erlarda davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini etishtiruvchi fermer xo‘jaliklarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash xarajatlari; - qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari tomonidan to‘lanadigan yagona er solig‘i bo‘yicha tushumlarga muvofiq budjetdan ajratiladigan mablag‘lar va O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Sug‘oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasining har yili tasdiqlanadigan asosiy parametrlari doirasida budjetdan ajratiladigan maqsadli mablag‘lar; - qonun hujjatlarida O‘zbekiston Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan standartlashtirish va sertifikatlashtirish, topografiya-geodeziya, kartografiya va kadastr ishlari, davlat shaharsozlik kadastrini yuritish xarajatlari, chegaradosh davlatlarga haq evaziga erdan foydalanish to‘lovi, gidrometeorologiya xizmati muassasalarini saqlab turish xarajatlari; - atrof muhit va landshaftning muhofaza qilinishini, biologik xilmaxillikning himoya qilinishini ta’minlash bilan bog‘liq xarajatlar; 4) respublika vazirliklari, davlat qo‘mitalari va idoralari buyurtmachi bo‘lgan markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari; 5) davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini saqlab turish xarajatlari, shu jumladan: - O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarini; - O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devonini; - O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasini; - O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudini; 75

- O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman) kotibiyatini; - qonun hujjatlarida O‘zbekiston Respublikasining respublika budjeti mablag‘laridan saqlab turilishi nazarda tutilgan davlat boshqaruvi organlarini; - O‘zbekiston Respublikasining chet ellardagi muassasalarini saqlab turish xarajatlari; 4) sudlarni, adliya va prokuratura organlarini saqlab turish xarajatlari; 5) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg‘armasini shakllantirish xarajatlari; 8) boshqa xarajatlar: - siyosiy partiyalarga ularning ustavida belgilangan faoliyatini moliyalashtirish uchun ajratiladigan mablag‘lar; - qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qo‘shilgan qiymat solig‘ining o‘rnini qoplash; - O‘zbekiston Respublikasi ishtirokchi bo‘lgan xalqaro tashkilotlarga a’zolik badallarini to‘lash va ularni moliyalashtirishda ishtirok etish xarajatlari; - davlat qarzi bo‘yicha xizmat ko‘rsatish va O‘zbekiston Respublikasining kafolatlangan majburiyatlarini bajarish bilan bog‘liq xarajatlar; - davlat buyurtmasi bo‘yicha statistika ishlariga haq to‘lash; - saylovlar va referendumlar o‘tkazish bo‘yicha xarajatlar; - xo‘jalik jamiyatlaridagi davlat ulushini boshqarish bo‘yicha davlat ishonchli vakillarining xizmatlariga haq to‘lash; - davlat zaxiralari va strategik zaxiralarni vujudga keltirish, saqlab va yangilab turish bilan bog‘liq xarajatlar; - mudofaaga, jamoat tartibi va xavfsizligini ta’minlashga, bojxona organlariga ajratiladigan mablag‘lar, shu jumladan harbiy xizmatni, ichki ishlar organlarida, bojxona organlarida xizmatni o‘tagan shaxslar hamda ularning oilalariga pensiyalar va nafaqalar uchun xarajatlar, shuningdek qonun 76

hujjatlariga muvofiq faoliyati O‘zbekiston Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtiriladigan muassasalar, tashkilotlar va idoralarga ajratiladigan mablag‘lar; - qonun hujjatlariga muvofiq boshqa xarajatlar. 77

2.7-jadval O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining xarajatlar tizimi 22 № Ko‘rsatkichlar 2012 yil 2013 yil 2014 yil (prognoz) Mln. so‘m Jamiga nisbatan (%) Mln. so‘m Jamiga nisbatan (%) Mln. so‘m Jamiga nisbatan (%) I Davlat maqsadli jamg‘armalarsiz xarajatlar-jami 21571700,0 64,0 26312400,0 63,2 31582300,0 62.5 1. Ijtimoiy sohalar va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash uchun xarajatlar – jami . Sh.j: 12513200,0 37,0 15573500,0 37,4 18783400,0 37.2 1.1 Maorif 7223700,0 22,0 8984600,0 21,6 10765900,0 21.3 1.2 Sog‘liqni saqlash 2820300,0 8,4 3768600,0 9,0 4495300,0 8.9 1.3 Madaniyat va sport 226900,0 0,7 279100,0 0,7 334600,0 0.7 1.4 Fan 140400,0 0,4 173100,0 0,4 199200,0 0.4 1.5 Ijtimoiy ta’minot 93800,0 0,3 107300,0 0,3 125900,0 0.2 1.7 Oilalarga ijtimoiy nafaqalar, shu jumladan bolali oilalar 1899000,0 5,7 1839900,0 4,4 2047000,0 4.0 1,8 Qishloq joylarida individual uy joylarni qurish Dasturini o‘z-o‘zini moliyalashtirish kredit liniyalari - - 374700,0 0.9 760000,0 1.5 1.9 Oliy o‘quv yurtlarini moddiy-texnik bazasini rivojlantirish fondi 70000 0,1 175000,0 215000,0 0.4 2. MNJ, MPJ va fuqarolar jamiyatlari institutlarini rivojlantirish mablag‘lari va grantlari 6000,0 0,02 7000,0 0,02 8200,0 0.02 3. Iqtisodiyot xarajatlari 2372000,0 7,1 2791900,0 6,7 3385300, 6.7 4. Markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari 1059300,0 3,2 1300000,0 3,1 1500000,0 3.0 5. Davlat xokimiyati, boshqaruv va sud organlarini saqlash xarajatlari 629200,0 1,9 825900,0 2,0 1000800,0 2.0 6. Fuqarolarni o‘z-o‘zini boshqarish organlarini saqlash xarajatlari 191700,0 0,6 287300,0 0,7 343700,0 0.7 7. Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg‘armasi 70900,0 0,2 85000,0 0,2 91000,0 0.2 8. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Umum.mak., kasb-hunar kol.i, ak.lits. va tib muas. rek. qilish, muk. ta’m. va jih.jamg‘armasiga o‘tkaziladigan mablag‘lar 264000,0 0,8 311500,0 0,7 407400,0 0.8 9 Boshqa xarajatlar 4465400,0 13,3 5441800,0 13,1 6469900,0 12.8 II. Davlat maqsadli jamg‘armalarining (Pensiya jamg‘armasi, Respublika yo‘l jamg‘armasi, Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi jamg‘arma, Davlat mulk qo‘mitasining mahsus raqami) xarajatlari 10499800,0 31,3 13571900,0 32,6 16720700,0 33.1 III Moliya vazirligi xuzuridagi budjetdan tashqari maktab ta’limi jamg‘armasining xarajatlari - - - - - - 22 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma’lumotlari asosida tayyorlandi

IV Moliya vazirligi xuzuridagi sug‘oriladigan erlarni meliorativ yaxshilash jamg‘armasining xarajatlari 210000,0 0,6 227500,0 0,5 272100,0 0.5 V. O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish va taraqqiyot jamg‘armasining xarajatlari 1496800,0 4,5 1541100,0 3,7 1984200,0 3.9 Jami xarajatlar 33570400,0 100,0 41652900,0 100,0 50559300,0 100,0

- yuridik shaxslarga budjet ssudalari va kredit liniyalari hamda chet davlatlarga kreditlar belgilangan tartibda ajratilishi mumkin. 2.8-jadval ma’lumotlaridan ko‘rish mumkinki, ya’ni davlat budjeti xarajatlari tizimida davlat budjetining ijtimoiy sohalar uchun qiladigan xarajatlari tizimi eng yuqori ulushga ega bo‘lib, ular 2012 yilda jami jamlangan davlat budjeti xarajatlarining 37,0 % ni, 2013 yilda 37,4%ni tashkil etgan va 2014 yilda 37,2 % ni tashkil etishi rejalashtirilgan.O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti xarajatlarining boshqa davlatlarga nisbatan alohida xususiyati uning ijtimoiy yo‘naltirilganligidadir. Jadval ma’lumotlarida ham buni ko‘rishimiz mumkinki, ya’ni oxirgi yillarda davlat budjetidan ijtimoiy sohalarni rivojlanishi va aholi turmush farovonligini oshirishga qaratilgan mablag‘lar sarfi xajmi o‘sib borayapti. Budjetning bu turkum xarajatlari nafaqat ijtimoiy, balki iqtisodiy ahamiyatga ega. Ular mamlakat fuqarolarining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan kafolatlangan ijtimoiy xuquqlarini amalga oshirishning moliyaviy bazasi bo‘lib xizmat qiladi va o‘z navbatida, ijtimoiy ishlab chiqarishga bilvosita ta’sir ko‘rsatib, mehnat resurslarining sifat tarkibini yaxshilash, fan yutuqlaridan foydalanish asosida mehnat unumdorligini oshirish uchun shart-sharoit yaratish, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish vazifalarini bajaradi. Ijtimoiy-madaniy sohalarda olib borilayotgan iqtisodiy o‘zgarishlar, bu sohalarni moliyaviy ta’minlashni takomillashtirish muvaffaqiyati ko‘p jihatidan ijtimoiy kafolatlar qanday hal etilishiga bog‘liq bo‘ladi. Chunonchi, ijtimoiymadaniy sohalarning umumjamoatchilik maqomi uning ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyati va ijtimoiy takror ishlab chiqarish tizimidagi roli bilan bog‘liq holda qayta ko‘rib chiqiladi, bu sohalar xodimlari mehnati xususiyatining iqtisodiy baholanishi belgilab olinadi. Ijtimoiy-madaniy muassasalar faoliyatining natijalarini baholashga yangicha yondoshuvlar ishlab chiqiladi. Qo‘yilgan vazifaning hal etilishigina ijtimoiy muammolarni hal etish, moliyaviy ta’minlash manbalarini belgilab olish, shuningdek, ijtimoiy-madaniy 80

sohalarga davlat tomonidan ajratilayotgan moliyaviy zahiralar miqdorini ilmiy asoslab berish imkonini yaratadi. III-BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA DAVLAT BUDJETI GAZNA IJROSI TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI Respublikamizda budjet ijrosini belgilangan parametrlar doirasida amalga oshirish, budjetdan mablag‘ bilan ta’minlashni takomillashtirish hamda mablag‘lardan maqsadli va samarali foydalanish, budjet intizomini ta’minlash budjet tizimi oldida turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Budjet jarayonlarida, jumladan, budjet ijrosini qat’iy ta’minlashda budjetdan birinchi darajali ustuvor ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish va boshqa olib borilayotgan ishlar bilan bir qatorda yechimini kutayotgan muammolar ham mavjud. O‘zbekiston Respublikasida G‘aznachilik tizimi joriy etilgandan so‘ng, uning yanada samarali faoliyat yuritishi uchun tizimdagi mavjud muammolar, kamchiliklarni bartaraf etish, g‘aznachilik tizimining xorijiy tajribalaridan keng foydalangan holda, yanada takomillashtirish, rivojlantirish zarur bo‘ladi. Respublikamizda G‘aznachilik tizimiga o‘tilib boshlaganda, bir qator rivojlangan mamlakatlarning tajribalaridan va ko‘plab iqtisodchi olimlarning g‘aznachilik tizimiga oid bilim va ko‘nikmalaridan keng foydalanilib kelinmoqda. Respublikamiz moliya tizimining hozirgi sharoitida g‘aznachilik tizimining samarali faoliyat yuritishi uchun to‘sqinlik qilayotgan quyidagi muammo va kamchiliklarni keltirishimiz mumkin: • Respublikamizda G‘aznachilik tizimining samarali faoliyat yuritishi uchun me’yoriy–huquqiy asoslarning yetarli darajada emasligi va mavjud hujjatlarda ham kamchiliklar borligi; 81

• O‘zbek iqtisodchi olimlarining g‘aznachilik tizimiga oid ilmiy izlanishlarining, kitoblarining kamligi; • Respublika g‘aznachilik organlarida g‘aznachilik yo‘nalishi bo‘yicha • ta’lim olgan mutaxassislarning kamligi, ishlab kelayotgan xodimlarning g‘aznachilik bo‘yicha tajribalari yetishmasligi va yetarlicha bilim ko‘nikmasiga ega emasligi; • Respublika budjet tashkilotlarining hisobchi xodimlariga ushbu tizimning • yangiligi va kerakli darajada tizim bilan tanish emasligi; • Respublikaning barcha hududlarida zamonaviy axborot texnolo-giyalari, aloqa tizimlaridan foydalanishning etarli darajada tashkil etilmaganligi va boshqa bir qator muammolarni keltirishimiz mumkin. O‘zbekiston Respublikasi G‘aznachilik tizimining samarali faoliyati uchun uning mukammal me’yoriy–huquqiy asoslarini yaratish va mavjudlarini yanada mustahkamlash zarur bo‘ladi. Bu yo‘lda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi budjet tizimining samarali faoliyat yuritishi uchun juda katta xizmat qilishi aniq. G‘aznachilik tizimiga oid huquqiy hujjatlarning yagona, izchil tarzda amal qilishi nafaqat moliya, g‘aznachilik organlari xodimlarining shu o‘rinda budjet tashkilotlari hisobchi xodimlarining tezkor, samarali va bexato faoliyat yuritishlari uchun zamin yaratadi. G‘aznachilik tizimining jahon tajribasini o‘rganib, ularni tahlil qilgan holda, o‘sha davlatlar yo‘l qo‘ygan xato va kamchiliklarni o‘z g‘aznachilik tizimimizda imkoniyat darajasida bartaraf etish zarur hisoblanadi. G‘aznachilik tizimi tashkil etilgan ilk yillardan boshlab, maxsus ishlab chiqilgan dasturlar orqali Davlat budjeti g‘azna ijrosi mukammallashtirib borilmoqda. Bunda rivojlangan davlatlar g‘aznachilik tizimining afzallik tomonlari asos bo‘lib xizmat qilmoqda. G‘aznachilikda budjet tashkilotlarini moliyalashtirish mexanizmiga bog‘liq mahalliy budjet xarajatlarini optimallashtirish imkoniyatlarini to‘xtatib turuvchi quyidagi omillarni ko‘rsatib o‘tish lozim: 82

– turli darajadagi budjetlarda tashkilotlarni moliyalashtirishda budjet mablag‘lari bilan bir qatorda, budjetdan tashqari manbalardan to‘liq foydalanilmay qolmoqda; – Mablag‘ga haqiqiy talabni belgilovchi budjet xarajatlari rejasini tuzishda uslubiy bazaning ishlab chiqilganligiga qaramasdan, cheklangan budjet mablag‘laridan samarasiz foydalanish holatlari uchramoqda. O‘zbekiston Respublikasida G‘aznachilik tizimini joriy etishning asosiy sabablaridan biri, bu dastlabki va joriy nazoratni amalga oshirgan holda, budjet mablag‘laridan samarali foydalanishni ta’minlash hisoblanadi. Bunda esa oldingi tizimda yo‘l qo‘yilgan xatolarni takrorlamasdan nazoratni amalga oshirish zarur bo‘ladi. Hozirgi kunda davlat xaridlarini amalga oshirish jarayonida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini rolini yanada oshirish va ularni jalb etishga alohida e’tibor berish lozim. Chunki kichik biznes sub’ektlari davlat xaridlarini amalga oshirishda raqobatni vujudga keltiradi va qulay narxlarda xarid amalga oshiriladi. Shuningdek, davlat xaridlarini amalga oshirishda birjalar faoliyatidan kengroq foydalanish, tender savdolarini elektron tarzda amalga oshirishni yanada tezlashtirish zarur hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi G‘aznachilik organlari xodimlarini muntazam ravishda maxsus tashkil etilgan o‘quv markazlarida o‘qitib malakasini oshirish, Davlat budjeti g‘azna ijrosining samaradorligi va tezkorligini oshirish mumkin. Bunga qo‘shimcha tarzda budjet tashkilotlarining hisobchi xodimlarini kiritilayotgan o‘zgarishlar bilan muntazam tanishtirib borish ham g‘aznachi-lik xodimlari va budjet tashkiloti xodimlarining o‘zaro munosabatlarda muammolar kelib chiqishining oldini oladi. O‘zbekiston Respublikasi G‘aznachilik tizimida mavjud muammolarni bartaraf etishda rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar g‘aznachilik tizimida qo‘llanilayotganchora-tadbirlarni tatbiq etilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. 83

G‘aznachilik tizimi – yosh moliyaviy struktura bo‘lishiga qaramasdan uning rivojlanish darajasi juda yuqori. Davlat budjetini boshqarishda g‘aznachilik organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalar va funksiyalar yildan yilga takomillashib boradi. G‘aznachilik instituti budjet daromadlari va xarajatlarini to‘g‘ri rejlashtirish hamda ijro qilish imkonini beradi. Eng asosiysi, kelgusi yil loyihasini tayyorlash uchun prognoz ma’lumotlarini shakllantirilishida xizmat qiladi. Davlat budjeti daromadlari va xarajatlarining barqarorligi mamlakatimizda hududlarda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muvafaqqiyatini belgilab berishda davlat budjeti g‘azna ijrosi muhim ahamiyatga ega. Davlat budjetining ijrosida ko‘pgina o‘zgarishlar amalga oshirildi. Respublika-mizda 2010-2014 yillarda quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha rivojlanish kuzatildi: • davlat budjeti daromadlari hisobi va ularni budjet tizimi bo‘g‘inlarida tartibga solish; • mahalliy soliqlar va yig‘imlar, respublika soliqli va soliqsiz daromadlari hisobi; • davlat va mahalliy budjetlarning kassa ijrosi; • quyi budjetlarni moliyalashtirishning pog‘onali moliyalashtirilishiga chek qo‘yildi; • budjet mablag‘laridan maqsadli foydalanish ustidan nazorat kuchaytirildi; • mahalliy budjet ijrosi to‘g‘risidagi hisobotni tayyorlash muddati qisqartirildi va sifati yanada yaxshilandi. Davlat budjeti g‘azna ijrosini boshqarish sohasidagi dolzarb muammolarni hal etish zarur bo‘lganda, g‘aznachilik organlarining faoliyati Davlat budjeti islohotlarida o‘zining ijobiy tomonlarini ko‘rsatmoqda. Davlat budjeti kassa ijrosini amalga oshirish bo‘yicha belgilangan tartibni to‘g‘ri amalga oshirilishini nazorat qilishga qaratilgan “Ichki nazorat” xizmatini 84

rivojlantirish va takomillashtirish budjet mablag‘laridan foydalanish samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Bu borada g‘aznachilik organlarida tashkil etilgan ichki nazorat bo‘limlarining moddiy-texnik bazasini barcha pog‘onalarda mustahkamlash, uni malakali kadrlar bilan ta’minlash kabi keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish strategiyasiga ko‘ra, Moli vazirligi G‘aznachiligida ichki nazorat tizimini rivojlantirish konseptsiyasiga muvofiq Davlat moliyasini boshqarish tizimi ustidan nazoratni takomillashtirish pirovard maqsad qilib belgilandi. Hozirgi kunda budjet intizomiga rioya qilish, moliyaviy nazoratning rolini oshirish masalasi nazariy jihatdan ham, amaliy jihatdan ham avvalo, umumjamiyat manfaatlari nuqtai-nazaridan namoyon bo‘lmoqda. Budjet intizomiga rioya etilishi, shu jumladan, g‘azna ijrosidagi ichki nazorat aksariyat rivojlangan davlatlarda samarali tarzda amalga oshirilmoqda. Davlat budjetining g‘azna ijrosi jarayonida ichki nazorat boshqarmalarida va bo‘linmalarida amalga oshirilayotgan g‘aznachilik operatsiyalari va umuman faoliyat jarayonida yuzaga kelgan har qanday ko‘rinishdagi risk, o‘rnatilgan tartibga nomuvofiq bo‘lgan xato va kamchiliklar yomon oqibatlarga olib kelmasdan avval operativ aniqlangan taqdirda samarali hisoblanadi. Jahon standartlariga muvofiq davlat moliyasini boshqarish sohasida tashkil etilgan ichki nazorat va audit rivojlangan jamiyatga erishishning zarur quroli deb baholanmoqda. Markazlashgan budjet mablag‘laridan belgilangan maqsadda ishlatilishini nazorat qilish, mahalliy budjetlarni bajarilishida investitsiya va kapital qo‘yilmalarga yo‘nal-tirilgan xarajatlar ustidan nazorat qilish tartibini mukammallashtirish lozim. Shuning-dek, ijtimoiy-madaniy tadbirlarga ajratilgan budjet mablag‘laridan foydalanish, dastur asosida aniq ro‘yxatli bo‘lishini, budjetdan mablag‘ oluvchilarni moliyalashtirish mexanizmini soddalashtirish, 85

budjet mablag‘laridan foydalanish hisobini yuritishda kuchli moliyaviy nazoratini ta’minlashni taqozo etadi. O‘zbekiston Respublikasi G‘aznachilik tizimini yanada takomillashtirishning yana bir muhim masalalaridan biri bu davlat xaridlar tizimi hisoblanadi. Davlat xaridini boshqarish tizimini takomillashtirish uchun quyidagi elementlardan foydalanish samarali yo‘nalish hisoblanadi: – davlat xaridi siyosatini davlatning iqtisodiy siyosati maqsadlariga muvofiqlashtirish; – davlat xaridi sohasidagi amalga oshirilayotgan siyosatni monitoring va baholashni tatbiq etish. Davlat xaridlar tizimini takomillashtirishni muhim strategik masalalaridan biri – davlat xaridini rejalashtirishni qisqartirishdir. Davlat xaridi faoliyatini rejalashtirish-ning tamoyili budjet mablag‘larining ishlatilishi samaradorligini va tejamkorligini oshirish deb baholanishi kerak. Respublikamizda kelgusida g‘aznachilik tizimi faoliyatini yanada takomillashtirish uchun doimiy g‘aznachilikning Yagona g‘azna hisobvarag‘i monitoringini o‘tkazish kerak. Hozirgi kunda budjet amaliyotida g‘aznachilik takomillashtirish va davlatning moliyaviy resurslarini samarali boshqarish uchun Davlat budjeti mab- lag‘larini prognozlashtirish va kassali rejalashtirishni takomillashtirish bilan birga, davlat budjeti mablag‘larini likvidligini oshirishga olib keladigan G‘aznachilikning Yagona g‘azna hisobvarag‘idagi operatsiyalarni boshqarish mexanizmini takomil-lashtirish zarur. Davlat budjetini bajarishga qaratilgan g‘aznachilik xizmati institutini rivojlantirish va mustahkamlash budjet mablag‘larining foydalanish samaradorligini ancha oshiradi. Bu borada Moliya vazirligi huzurida yangi tashkil etilgan G‘aznachilik tuzil-masining moddiy-texnik bazasini barcha pog‘onalarda mustahkamlash, uni malakali kadrlar bilan ta’minlash, sohalarda budjet tashkilotlarini moliyalash mexanizmini yanada takomillashtirish bo‘yicha 86

keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. 23 Budjet tashkilotlari xaridni to‘g‘ri va samarali tashkil qilish uchun mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) xarid qilish jarayoniga kompleks yondashish zarur. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirish bosqichida budjetdan tashqari fondlarning mablag‘larini oqilona sarflashning eng maqbul mexanizmini shakllantirishimiz kerak. Shu sababli, kelajakda Davlat budjeti tarkibidagi davlatning maqsadli pul jamg‘armalari faoliyatini takomillashtirishni ta’minlaydigan chora-tadbirlarni amalga oshirish muhim ahamiyatga ega. Bir qator rivojlangan davlatlarda budjet ishlab chiqish jarayonida yanada samarali uslublardan foydalanish maqsadida yangi “maqsadli-dasturli rejalashtirish uslubi” yoki “natijaviylikka yo‘naltirilgan budjetlashtirish” uslubi qo‘llaniladi. Budjet islohotining muhim yo‘nalishlaridan biri - natijaviylikka yo‘naltirilgan budjetlashtirishni joriy etishdir. Natijaviylikka yo‘naltirilgan budjetlashtirish – moliya-viy resurslarni taqsimlash va foydalanishning tiniqligi, nazorat ostida bo‘lishi va samaradorligini oshirishni ko‘zda tutadi. Bunda cheklangan moliyaviy resurslar jami-yatda ko‘zda tutilgan aniq maqsadga erilishiga qarab hamda davlat budjeti siyosatining ustuvor yo‘nalishlariga muvofiq taqsimlanadi. Natijaviylikka yo‘naltirilgan budjetlashtirishdan foydalanganimizda xarajatlarning alohida moddalari bo‘yicha bud-jet g‘azna ijrosida maqsadli ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni bajarishga o‘tiladi. Dasturiy-maqsadli uslubda rejalashtirish uzoq muddatli baholash asosida, budjet xarajatlarini qismlarga ajratish esa – maqsadlar va dasturlardan kelib chiqib amalga oshiriladi. Dasturiy-maqsadli tamoyillar asosida tuzilgan budjetning o‘zida belgilanadi. Bunda budjet faqatgina xarajatlar tasnifining “an’anaviy” turlari yordamidagina emas, balki aniq dasturlar bo‘yicha ham ishlab chiqiladi. Dastur doirasidagi har bir tadbirga xarajatlar alohida ko‘rsatiladi. Ular shu dastur doirasida moliyalashtirilayotgan obyekt yoki 23 Karimov I.A. Erishgan marralarimizni mustahkamlab, islohotlar yo‘lidan izchil borish-asosiy vazifamiz. T.O‘zbekiston. 2004y. 4-bet. 87

xizmatning holatini va dastur yakunlanganda erishilishi rejalashtirilayotgan holatini aks ettiradi. NYB uslubi g‘aznachilikda quyidagi vazifalarni yechishga imkon beradi:  aholi talablariga mos xizmatlarni taqdim etish;  xarajatlarning nafaqat qiymatini, balki ijtimoiy samaradorligini aniqlash;  budjet xarajatlarining asosliligi va tiniqligini oshirish;  budjet tasnifi bo‘yicha resurslarni xarajat turlari bo‘yicha emas, strategik maqsadlar bo‘yicha taqsimlash. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznichiligining rivojlanish darajasi juda yuqori, davlat moliyasini boshqarishda g‘aznachilik organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalar yildan-yilga takomillashtirildi. G‘aznachilik tizimida budjet tasnifi tizimiga asoslangan davlatning moliyaviy nazorati kuchaytiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetini boshqarishni takomillashtirish, budjet jarayonini tizimlashtirish, budjet tasnifini mukammallashtirish bo‘yicha nazariy ishlanmalar va amaliy asoslarning sezilarli darajada zamon talabidan ortda qolmasligi uchun budjet tasnifi bo‘yicha aniq tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish zarur. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlat moliyaviy xavfsizligini ta’minlashda budjet jarayonlarini samarali boshqarish yanada murakkablashadi. Bu esa budjet mablag‘larini boshqarish, ularni budjet tizimi bo‘g‘inlari o‘rtasida taqsimlash mexanizmini takomillashtirish zarurligini talab etadi. Davlat moliyaviy xavfsizligini ta’minlashda budjet ijrosini samarali boshqarish muammosi dolzarbligicha qolmoqda. Respublikamizda amalga oshirilgan tadbirlar qatorida bank, moliya, budjet, g‘aznachilik tizimini mustahkamlash masalasiga qaratiladi. Shunday sharoitda Davlat budjetidan samarali foydalanish milliy iqtisodiyotni rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi bilan birga mamlakat ichida ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni yuzaga kelishini ta’minlaydi. Har qanday mamlakatda oqilona yuritilgan budjet 88

siyosati mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat qiladigan Davlat budjetini boshqarishning takomillashtirishga olib keladi. XULOSA Bitiruv malakaviy ishini yozish davomida amalga oshirilgan tatqiqot ishi yakunlari yuzasidan quyidagi xulosalarga kelishga muvaffaq bo‘lindi: G‘aznachilik - davlat budjetining ijrosini ta’minlashning bir shakli bo‘lib, unda maxsus idora davlat soliqlarini yig‘imini va ulardan foydalanishni ta’minlaydi, mablag‘lar ustidan nazoratni amalga oshiradi, shuningdek, davlat tashqi va ichki qarzlarini boshqaradi hamda budjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalar, budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag‘lari pul oqimlarini monitoringini olib boradi. G‘aznachilik tizimini joriy etish orqali Davlat budjetini ijro etishning afzalliklari: • qisqa fursatlarda davlatning moliyaviy resurslarining real hajmini va uning istiqbol ko‘rsatkichlarini aniqlash; • davlat moliyasining holati to‘g‘risidagi tezkor axborotlarni yig‘ish, ishlov berish va tahlil qilish; • davlat budjetining ham daromadlari, ham xarajatlar qismini kassali ijrosining har kungi monitoringini o‘tkazish; • tasdiqlangan budjet mablag‘lari doirasida budjet tashkilotlarini tovarlar va xizmatlar yetkazib beruvchilar oldida majburiyatlar qabul qilish bosqichida (shartnomalar, kontraktlar tuzish vaqtida) dastlabki nazorat qilish; • moliya organlari tomonidan budjet xarajatlarini o‘z vaqtida va manzilli moliyalashtirish bilan budjet mablag‘larini bosh taqsimlovchilari tomonidan suiste’mol qilinishini va noto‘g‘ri ishlatilishini oldini olish maqsadida joriy nazorat amalga oshirish; • budjet tashkilotlari majburiyatlarini olgandan keyin pul mablag‘larini yagona g‘aznachilik hisobraqamidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’minotchilarning 89

hisobraqamiga o‘tkazish natijasida pul oqimlari harakati bo‘yicha jarayonlarni qisqartirish; • G‘aznachilik tizimining bir pog‘onasidan ikkinchi pog‘onasiga pul mablag‘larini o‘tkazishni soddalashtirish natijasida g‘aznachilik tizimidagi budjet mablag‘larini tezkor ishlatish. G‘aznachilik institutining joriy qilinishi Davlat budjeti holatini yaxshilashda ijobiy burilish yasadi. Budjet jarayonining ijro bosqichidagi islohotlar mamlakatning moliyaviy resurslarini samarali boshqarish va moliyaviy nazoratni ta’minlash, budjet tasnifini mukammallashtirish g‘aznachilik tizimini rivojlantirish bilan bog‘liq. Budjet daromadlarini tshliq va o‘z vaqtida tushirish, respublika va mahalliy budjetdan moliya-lashtiriladigan ijtimoiy-iqtisodiy soha xarajatlarini moliyalashtirish, budjet taqchilligini tartibga solish, ish haqi va nafaqalarni o‘z vaqtida to‘lash, g‘aznachilik tizimida budjet mablag‘laridan foydalanish jarayonida shtat-smeta, budjet intizomiga rioya etish masalalari turadi. G‘aznachilik tizimini qo‘llash natijasida budjet ijrosi samaradorligini oshirishga erishildi, ya’ni maqsadsiz xarajatlarni amalga oshirish holatlariga chek qo‘yilmoqda. Budjetdan ajratilayotgan to‘lovlarni o‘z muddatlarida o‘tkazilishida hamda iqtisodiy tahlillarni o‘tkazishda qo‘llaniladigan hisobotlar sifatini oshirishda buxgalteriya hisob-kitobi ma’lumotlar tezkorligi va aniqligi o‘sishiga olib keldi. Davlat budjeti g‘azna ijrosida budjet mablag‘lari oluvchilarining buxgalteriya hisobini yuritishning hisob registrlari yanada takomillashtirildi. G‘aznachilik tizimining xorijiy tajribalari bilan tanishib, shu narsa ma’lum bo‘ldiki, G‘aznachilik tizimining yagona modeli mavjud emas, har bir mamlakatda g‘aznachilik boshqarmalari va bo‘linmalarining tuzilishi hamda ularning aniq funksiyalari turlicha belgilanadi. Bundan tashqari g‘aznachilik tizimining vazifalari vaqt o‘tishi bilan, albatta, o‘zgaradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 90

I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari. O‘zbekiston Respublikasi Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2013.- 40 bet.(o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan) 2. O‘zbekiston Respublikasining “Budjet kodeksi” T. 2013 yil 26dekabr. 3. Davlat budjetining g‘azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi Prezident Qarori. PQ-594-son, 28.02.2007. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat xaridi tizimini optimallashtirish va unga kichik biznes sub’ektlarini jalb qilishni kengaytirish to‘g‘risida ”gi PQ-1475 – sonli Qarori, 07.02.2011 y. 5. O‘zbekiston Respublikasining 2011 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. PQ-1449-son 24.12.2010. 6. “O‘zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. PQ-1675-son 30.12.2011. 7. “O‘zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. PQ-1887-son 25.12.2012. 8. “O‘zbekiston Respublikasining 2014 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. PQ-2099-son 25.12.2013. 9. “Budjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentyabr 414-son Qarori (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 16.06.2007 yil 148-son qarori bilan tasdiqlangan yangi tahriri). 91

10. “Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. – Prezident I.Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 30.01.2010. 11. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. – Prezident I.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 28.01.2010. 12. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. - Prezident I.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 13.11.2010. 13. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo‘lini izchil davom ettirish – taraqqiyotimizning muhim omilidir. – Prezident I.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 18 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 07.12.2010. 14. Prezident I.Karimovning BMT Sammiti Mingyillik Rivojlanish Maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisidagi nutqi. Xalq so‘zi // 21.09.2010 15. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari / I.A.Karimov. – T: O‘zbekiston, 2009. – 56 b. 16. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. Toshkent.: “O‘zbekiston”. 2011 y. 52 b. 17. Karimov I.A. 2012 yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yil bo‘ladi. -T.: O‘zbekiston. 2012 y. 58 b. 92

18. Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz – keng ko‘lamli islohotlar va modernizatsiya yo‘lini qat’iyat bilan davom ettirish” – T.: O‘zbekiston. 2013 y. 57 b. 19. I.A. Karimov “2014 yil yuqori o‘sish sur’atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o‘zini oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yili bo‘ladi” O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2013-yilning asosiy yakunlari va 2014-yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. 18.01.2014 yil II. Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar 20. Azizova I.A. “Natijaga yo‘naltirilgan budjetlashtirish” T.: 2010 y. “infoCOM.UZ MChJ” nashriyoti 152 bet. 21. Afanasev M.P. Byudjet i byudjetnaya sistema (izd:2), Yurayt, 2011g. 782 str. 22. Burxonov U. Davlat xaridi. «infoCOM.UZ». Toshkent-2010 y. 160 bet 23. Vaxabov A.V., Srojiddinova Z.X. Gosudarstvenniy byudjet: Uchebnik. T. "IQTISOD-MOLIYa", 2007 y. 454 str. 24. Vaxobov A. V., Qosimova G. Davlat moliyasini boshqarish. O‘quv qo‘llanma. - T.: "IQTISOD-MOLIYA". 2008 y. 287 bet 25. Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B. Budjet nazorati va auditi: O‘quv qo‘llanma / T.: «infoCOM.UZ». 2009 y. 192 bet. 26. Malikov T.S., Haydarov N.X. Budjet daromadlari va xarajatlari. - Tashkent: "IQTISOD-MOLIYA", 2007 y. - 245 bet 27. Malikov T.S., Haydarov N.X. Davlat budjeti.- Toshkent: "IQTISOD- MOLIYA", 2007y. - 84 bet 93

$28. Neshitoy A.S. Byudjetnaya sistema Rossiyskoy Federatsii (izd:10), Dashkov i K. 2011 g. 336 str. 29. Nurmuxamedova B., Kabirova N. “Moliya”, O‘quv qo‘llanma. T:, Iqtisod-moliya, 2012 y. 207 bet 30. Srojiddinova Z. O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimi. «infoCOM.UZ». Toshkent-2010y. 500 bet 31. Srojiddinova Z. Budjetlararo munosabatlar. «infoCOM.UZ». Toshkent-2010 y. 156 bet. 32. Seleznev A.Z. Budjetnaya sistema Rossiyskoy Federatsii. Magistr. 2011g. 383 str. 33. Xodjaev R., Egamberdiev A., Isaev O. Gosudarstvenniy byudjet. Uchebnoe posobie.- T.: “IQTISOD- MOLIYa”, 2008 g. 112 str. 34. Qosimova G.A. Mahalliy budjetlarni tuzish va ijrosini ta’minlash. O‘quv qo‘llanma. T.: “Fan va texnologiya” 2007 y. 275 bet. 35. Qosimova G. Davlat budjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi. O‘quv qo‘llanma. T.: Iqtisod-moliya, 2008 y. 272 bet 36. Qosimova G., Shaakramov K. Mahalliy budjetlar. O‘quv qo‘llanma. – T.: “Moliya”, 2012. 260 b. 37. Haydarov M., A. Suvonqulov, B. Sugirbaev, B. Nurmatov. Davlat budjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi. O‘quv qo‘llanma. T.: Iqtisod-moliya, 2010 y. 163 bet. III. Davriy nashrlar, statistik to‘plamlar va hisobotlar 38. Haydarov N. Davlat qarzlarni bartaraf etish masalalari. // Moliya. Toshkent. 2013. -№1. – B. 14-19. 39. Eshnazarov T. Osobennosti kassovogo planirovaniya i upravleniya denejnix srestv. \\ O’zbekiston qishloq xo’jaligi. Toshkent. 2007. №10. –S 23- 26. 94$ $40. Eshnazarov T. Davlat moliyasi tizimini takomillashtirish va uni rivojlantirish omillari. // Iktisod va moliya. -Toshkent. 2012. -№12. – B.51-56. 41. Temirov M. Davlat moliyasi: yangi texnologiyalar va ularni moliyalashtirish.\\ Iqtisod va moliya. -Toshkent. 2013. №6. – B.19-22. 42. Sharopova M. Ijtimoiy soha xarajatlari samaradorligini oshirishda budjetdan moliyalashtirish tamoyillarining ahamiyati. // Moliya. -Toshkent. 2013. №1. – B. 32-35. 43. O’rozov U. O’zbekiston Respublikasining Budjet Kodeksi: mohiyati, ahamiyati va afzalliklari. –Toshkent.2014. №1- B.24-29. 44. Qosimova G.A. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va budjet ijrosining g‘aznachilik sharoitida davlat qarzlarini boshqarish. Davlat moliyasini isloh etishning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy-amadiy anjuman tezislar to‘plami. Toshkent. Iqtisod-moliya. 2010 yil. 19 noyabr. 111- 115 b. 45. Qosimova G.A. G‘aznachilik sharoitida budjet-soliq va pul-kredit siyosatining muhim tadbirlari. O‘zbekistonda sug‘urta bozorining rivojlanish istiqbollari. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari to‘plami. Toshkent. 2012. –B.390-393. 46. Qosimova G., Maxmudov J. G‘aznachilik tizimi faoliyatini tashkil etishda rivojlangan mamlakatlar tizimidan foydalanish. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliya, bank, soliq, sug‘urta, qimmatli qog‘ozlar bozori, investitsiya, buxgalteriya hisobi va audit tizimlarini takomillashtirish masalalari. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari to‘plami. - Toshkent. 2012. –B.43-44. 47. Qosimova G. Budjet mablag‘lari samaradorligini oshirish. \\ Jamiyat va boshqaruv. . -Toshkent. 2010. №1. –B.70-72. 48. Qosimova G.Davlat Moliyasini boshqarishda Budjet Kodeksining ahamiyati.Moliya jurnali.-Toshkent.2014. №1.-B.19-23 95$ $49. Qo‘chqorov T. O‘zbekistonda milliy g‘aznachilikning avtomatlashtirilgan axborot tizimini joriy etish istiqbollari. \\ Moliya. - Toshkent. 2011. № 2. –B.137-141. 50. Qosimova G., Elmurodov U. G‘aznachilik sharoitida budjet tashkilotlaridagi risklarni boshqarish.\\ Birja Ekspert. -Toshkent. 2012. № 6. – B. 3-a6. 51. Qosimova G.A. G‘aznachilik tizimida davlat xaridlarini samarali boshqarish. \\ Biznes-Ekspert. 2013 yil. №10-11. –B.6-8. 52. O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqkiyotining mustaqillik yillaridagi (1990-2010 yillar) asosiy tendentsiya va ko‘rsatkichlari hamda 2011-2015 yillarga mo‘ljallangan prognozlari. Statistik to‘plam – T.: «O‘zbekiston». 2011. – 140 b. 53. O‘zbekiston Respublikasining statistik axborotnomasi. – Toshkent, 2009-2013 y.y. IV. Internet saytlari: www.gov.uz-(O‘zbekiston Respublikasi hukumati portali) www.ziyonet.uz-(Axborot ta’lim tarmog‘i) www.soliq.uz-(O‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo‘mitasi) www.lex.uz-(O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari milliy bazasi portali) www.publicfinance.uz-(O‘zbekiston Respublikasida budjet tizimini isloh qilish loyihasi portali) www.stat.uz- (O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo‘mitasi) 96$

O'xshashlar

G’aznachilik tizimida budjet nazoratining mohiyati, shakllari va ular taraqqiyotining hozirgi zamon muammolari

O’zbekiston Respublikasida budjet tizimi va budjet munosabatlarining rivojlanish bosqichlari

Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida davlat budjeti xarajatlari samarali ijrosini ta’minlash

Byudjet tashkilotlarida smetalarni xamda shtatlar jadvalini tuzish va uni ijrosi hisobi

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari