Region iqtisodiyotini rivojlantirishda turistik resurslardan samarali foydalanish - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Region iqtisodiyotini rivojlantirishda turistik resurslardan samarali foydalanish

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

972.5 KB

Ko'chirib olish

Region iqtisodiyotini rivojlantirishda turistik resurslardan samarali foydalanish MUNDARIJA Kirish ............................................................................................. 4 I Bob. 1 - bob. O’zbekistonning turistik resurslarini shakllantirishning nazariy asoslari 7 1.1. Turizm resusrlari va milliy turistik resurslarning mohiyati 7 1.2. Turistik resurslari tarkibi ……………………………………………… .................. 11 II Bob. 2-bob. O’zbekistonning turizm resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish yo’llari ................................................................................. 22 2.1. O` zbekistonning milliy turistik resurslarining h ozirgi h olati va tahlili ……………………………………………… .................................. 22 2.2. O` zbekistonning milliy turistik resurslaridan f oydalanish samaradorligini oshirish y o` llari .................................................................................... 38 2.3. O` zbekistonda turizm resurslari va milliy turistik ma h sulotni shakllantirish isti q bollari …………………………………………………………… 45 III Bob. 3-bob. Buxoroda turizm resurslari tahlili, muammolari va ularni bartaraf qilish yo’llari ................................................................ 47 3.1. Buxoro viloyat turizm resurslarini rivojlantirishda o’ziga xos klaster usulini ishlab chiqish .......................................................................... 47 3.2. Ko’hna va Boqiy Buxoroi Sharifda turizm infratuzilmasini rivojlantirish asoslari .................................................................................. 55 3.3. Qadim Buxoro turistik web-sahifasini yaratish dasturi ................................................................................................... 62 Xulosa … ............. ........................................................................ 65 Annotatsiya … ........ …………………………… ......................................... 70 A dabiyotlar ro’yxati … ........ …………………………… .............................. 73 1

KIRISH Yurtimiz mustaqillikka erishgandan so’ng, barcha sohalar qatori turizm sohasida ham yangi imkoniyatlar eshigi ochildi. Turizmda yangi o’ziga xos yo’nalish tanlanib, zamon talabiga moslashtirildi. Turizm davlatning asosiy iqtisodiy richaglaridan biriga aylanib bormoqda. Bu sohada qilinayotgan ishlar e’tiborga molik. Hozirgi kunda barcha mamlakatlarda bo’lgani kabi, O’zbekistonda ham xizmat ko’rsatish xususan, servis sohalariga juda katta e’tibor berilmoqda. Bunga asosiy sabab esa bugungi kunda turizm sohasi dunyoda neft va gaz, avtomobilsozlik sohalaridan keyin uchinchi o’rinni egallamoqda. Turizmning davlatlar YaIM dagi ulushi ham yil sayin oshib bormoqda. Turizmning bu zaylda rivojlanishi esa boshqa iqtisodiyotning muhim tarmoqlari hisoblanmish transport, infratuzilma, oziq – ovqat sanoati, aloqa, savdo – sotiq kabi sohalarning rivojlanishiga turtki bo’lmoqda. O’zbekiston juda katta turistik potensialga ega mamlakat, Yurtimiz nafaqat Markaziy Osiyo mintaqasida, balki butun dunyoda turizmning asosiy markazlaridan biriga aylanib bormoqda. So’nggi 5 – 6 yil ichida O’zbekistonda turizm sohasi jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Bunga har tomonlama keng yo’l ochib berilayotganligi va imkoniyatlarning yetarligi asos bo’lmoqda. Endilikda zamonaviy turizmni rivojlantirish strategiyasini tatbiq etgan holda, turizmni yanada yuqori pog’onalarga olib chiqish asosiy vazifa hisoblanadi. Bunda xorij tajribasi muhim rol o’ynaydi. Yurtimizda turizmni rivojlantirishda hukumat va soha vakillari oldida turgan vazifa turizmni yangicha strategiya asosida rivojlantirish va tadbirkorlarga katta yo’l ochib berish muhim hisoblanadi. O’zbekiston xorijiy turistlarni jalb qilishda juda katta imkoniyatga ega. Yurtimizda turizmning barcha turlari birdek rivojlanmayotgan bo’lsada, ularni rivojlantirishda bizda katta potensial mavjud. Albatta turizmni shakllanishi va rivojlanishi turistik resurslarning salohiyatiga bog’liqdir. Mamlakatda turistik 2

resurslar qanchalik ko’p bo’lsa, turizmning rivojlanishi shunchalik oson va tez kechadi. Gohida faqat yurtimizda uchraydigan hayvonot va o’simlik olami, o’ziga xos tabiatimiz, mintaqalarning bir – biriga o’xshamas an’ana va ruhiyati, bir – biridan serviqor tog’larimiz va daryolarimiz, cho’l va qo’riqxonalarimiz, dunyoning hech bir yerida takrorlanmas san’atimiz va madaniyatimiz turizmni rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Yurtimizga turistlarni jalb qiladigan asosiy manba bu – bir – biridan go’zal, tarixiy obidalar joylashgan, Buyuk Ipak yo’lining chorrahasidan o’rin olgan navqiron va ko’p yillik tarixga ega shaharlarimiz – Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Termiz, Toshkentdir. Bu shaharlarga tashrif buyurgan turistlar umuman o’zga olamga, Sharqona ertaklarga tushib qolgandek bo’lishadi. Aynan mana shu hislatlar turistlarni jalb qilishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu kabi ishlarni amalga oshirishda avvalo xorij tajribasi va mintaqaning o’ziga xos potensialidan to’g’ri foydalanish, marketingni to’g’ri yo’lga qo’yish, menejmentning zamonaviy konsepsiyalaridan oqilona foydalanilsa, mintaqada turizmni rivojlanishi shuncha oson kechadi. Turistik mintaqalar rivojlanishi avvalo, o’sha yerning aholisi turmush tarzining yaxshilanishi, yangi bo’sh ish o’rinlari yaratilishi, xorijiy valyutaning mamlakatga kirib kelishi, mahalliy aholining dunyoqarashi o’zgarishiga zamin yaratadi. Turizmning YaIM ga bevosita hissasi 2015 – yilda 1 810,7 mlrd. So’mni (YaIM ning 1,1%) tashkil etdi. 2016-yilda ushbu ko’rsatkich 3,2% ga o’sishi taxmin qilinmoqda. 2016-2026-yillar oralig’ida esa 6,2% oshishi rejalashtirilmoqda hamda 2026-yilga kelib bu ko’rsatkich 3 404,2 mlrd. so’mni tashkil etdi . YaIM: Umumiy hissa. Turizmning YaIM ga umumiy hissasi 2015-yilda 5 490,1 mlrd. so’mni (YaIM ning 3,2%) tashkil etgan. 2016-yilda ushbu ko’rsatkich 3,9% ga o’sidi. 2016-2026-yillar oraliida esa 6,1% oshishi rejalashtirilmoqda hamda 2026-yilga kelib bu ko’rsatkich 10 330,4 mlrd. so’mni (YaIM ning 3%) tashkil etadi deb taxmin qilishmoqda. 3

Bandlik: Bevosita hissa. 2015-yilda turizmga bog’liq bo’lgan ish bilan bandlik 141 500 ni tashkil etdi (umumiy bandlikning 0,9%). 2016-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 0,8% ga, 2026-yilga kelib esa 4,3% ga o’sib 217 000 kishi bandligi ta’minlanishi ko’zda tutilmoqda (Umumiy bandlikning 0,8%). Bandlik: Umumiy hissa. 2015-yilda turizmga bog’liq bo’lgan ish bilan bandlik bilvosita sanoat bilan aloqador ish joylari bilan birgalikda umumiy bandlikning 2,8% ni tashkil etdi (439 500 ta ish joyi). 2016-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 1,3% ga o’sib 445 500 ga yetdi. 2026-yilga kelib esa 4,1% ga o’sib 667 000 kishi bandligi ta’minlanishi ko’zda tutilmoqda (Umumiy bandlikning 2,6%). Tashrif buyuruvchilar eksporti. 2015-yilda tashrif buyuruvchilar eksporti (xarajatlari) 568,4mlrd.so’mni (umumiy eksportning 1,5%) tashkil etdi. 2016-yilda ushbu ko’rsatkich 2,3% ga o’sdi, 2016-2026-yillar oraliida esa 6,5% ga o’sishi ko’zda tutilmoqda , hamda 2026-yilga kelib tashrif buyuruvchilar eksporti 1 094,8 mlrd. so’mni (umumiy eksportning 1,5%) tashkil etishi taxmin qilinmoqda. Investitsiya. 2015-yilda turizmga 864,2 mlrd, so’m investitsiya kiritilgan (umumiy investitsiyaning 2,2%). 2016-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 5,6% ga o’sdi. Kelgusi 10 yil ichida esa 5,9% ga o’sishi taxmin qilinmoqda hamda 1 614,2 mlrd.so’mni tashkil etishi (umumiy investitsiyaning 2%) aytilmoqda. 2016-yilda mamlakat 2 059 000 ta turistni jalb qilindi. 2026-yilga kelib esa bu ko’rsatkich 4 409 000 tani tashkil yetishi taxmin qilinmoqda . Bugungi kunda respublikada 898 turistik tashkilot faoliyat yurityapti, ulardan 510tasi turoperatorlik faoliyatini amalga oshiradi, 2005 yilda esa 414 ta turistik tashkilot 176ta turoperatorlik tashkiloti faoliyat ko’rsatgan. Biroq bularning barchasi regionning butun turizm potensialini to’laligicha ochib bera olayotgani yo’q. Bitiruv malakaviy ishi mavzusi dolzarbligi ham aynan mana shu nuqtai nazardan qaraganda namoyon bo’ladi. Mavzuning dolzarbligi: Hudud yoki region manfaatini ko’zlovchi turistik korxonalarni birlashtirgan boshqaruv mavjud emas. Ular o’z o’zicha faoliyat yuritib, sayyohlarni o’z imkoniyatlari doirasida jalb etmoqdalar. Shuningdek, potensial sayyoh sayohatini o’zi boshqarishda muammolarga duch keladi. Hududning turizm 4

potensiali faqat bir tomonlama rivojlanayapti ya’ni asosan diniy, tarixiy turizm rivojlanib, tarixiy obidalarni namoyish qilish bilan cheklanib qolyapmiz. Turistik hudud to’la reklama qilinmayapti (Buyuk manzillar). Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Tadqiqotning maqsadi: Region iqtisodiyotini rivojlantirishda turistik resurslardan samarali foydalanish o’rnini aniqlash, va amaliy tavsiyalar berish. Bu maqsadga erishish uchun bitiruv malakaviy ishida quyidagi vazifalar bajarilishi maqsad qilib olindi: - turizm resurs infratuzilmasining mohiyatini ochib berish; - O`zbekistondagi turistik resurslarning turizmni rivojlantirishdagi ahamiyatini o`rganish; - O` zbekistonning turistik resurslarining h olati ni tahlil qilish; - O` zbekistonning turistik resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish y o` llari ni o`rganish. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi kirish qismi, uchta bob, y ett ita paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining birinchi bobida O`zbekistonning turistik resurslarning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni, turistik resurslarning tushunchasi va ularning turizmni rivojlantirishdagi ahamiyati, turistik resurslar va uning turlari haqida yoritib berilgan. Bitiruv malakaviy ishining ikkinchi bobi O’zbekistonning turizm resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish yo’llariga bag’ishlangan bo’lib, O` zbekistonning milliy turistik resurslarining h ozirgi h olati va tahlili, O` zbekistonning milliy turistik resurslaridan f oydalanish samaradorligini oshirish y o` llari, rivojlantirish chora-tadbirlari yoritilgan. Bitiruv malakaviy ishining uchinchi bobi Buxoroda turizm resurslari va uning infratuzilmasining tahlili, muammolari va bartaraf qilish yo’llari, Buxoroda turizm infratuzilmasini rivojlantirish yo’llari, turizm xizmatlar bozorida infratuzilmasidagi muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari, Buxoroda mavjud bo’lgan turistik resurslardan foydalanish imkoniyatlari to’g’risidadir. 5

Bitiruv malakaviy ishining xulosa qismida tadqiqot natijasida kelib chiqqan respublikada turistik faoliyatni yaxshilash borasidagi takliflar keltirilgan. 1-BOB.O`ZBEKISTONNING TURIZM RESURSLARI VA MILLIY TURISTIK MAHSULOTLARNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1.Turizm resurslari va milliy turistik resurslarnin g mo h iyati Bugungi kunda turistik-rekreatsion industriya iqtisodiyotning muttasil, bir maromda rivojlanayotgan tarmoqlaridan biri sanaladi va boshqa asosiy sohalarga, jumladan xalq iste’moli mahsulotlari, transport, aloqa, qishloq xo’jaligi kabi, samarali ta’sir ko’rsatmoqda. Bu esa o’z navbatida hududning ijtimoiy rivojlanishi hamda aholining turmush darajasi yaxshilanishiga sabab bo’ladi. Turizm sohasini rivojlantirishda turistik faoliyatni hududiy tashkillashtirish nafaqat butun mamlakat, balki ma’lum bir region darajasida muhim tarkibiy qism sanaladi. Bunda ayniqsa, turistik resurslani o’zlashtirish masalasi birinchi o’rinda turadi. Resurslar mahalliy turistik-rekreatsion kompleksni shakllantirishda «boshlang’ich nuqta» hisoblanadi. Mutaxassislar turistik resurslarga quyidagicha ta`rif berishgan: turistik resurslar – tabiiy, tarixiy, ijtimoiy – madaniy va boshqa turistlarni sayohatga qiziqtiradigan, insonning jismoniy, ruhiy va aqliy kuchini tiklashi va rivojlanishi ehtiyojlarini qondirishga qodir ob`ektlarga aytiladi. Rekreatsiya faoliyati nuqtai nazardan turistik resurslarga tabiiy va antropogen geosistemalar kiradi, tabiat manzaralari, rekreatsiya faoliyati ehtiyoji qiymatiga va maishiy xususiyatga ega, insonlarni ko`rsatilgan vaqtda ma`lum texnologiyalar yordamida sog`ligini tiklash va dam olishida foydalanish mumkin bo`lgan, rekreatsiya faoliyati qobiliyatiga ega resurslar kiradi. Mohiyatan, turistik resurslar turistik mahsulotni shakllantirishning asosidir. Ya’ni umumiy olib qaraydigan bo’lsak, aniq hududda turistik faoliyatda foydalanish imkoniyatini beradigan barcha obyektlar yig’indisidir. 6

A.A. Boykoning fikricha, turistik resurslar deganda, turistik kompleksning bir qismi bo’lgan, iqlim-tabiat va madaniy-tarixiy obyektlarni, shuningdek, turistlar uchun qiziqarli bo’ladigan voqea-hodisalarni o’z ichiga oladigan turistik potensialning ajralmas bir bo’lagi tushunilishi lozim. Muallif turistik obyektlarni uch guruhga ajratadi: 1-rasm. Turistik obyektlar guruhlanishi. Bundan ko’rinib turibdiki, hududning turistik potensiali – bu turizm maqsadlarida qo’llanilishi mumkin bo’lgan barcha tabiiy resurslar, madaniy-tarixiy va ijtimoiy ahamiyatga ega vositalarning jamlanmasidir. Turistik potensialni baholash esa, hududda aniq yo’naltirilgan turizm yo’nalishini ishlab chiqish imkoniyatini beradi. Biroq birgina resurslarning mavjudligi samarali turizm biznesini yo’lga qo’yish mumkin degani emas, sababi t urizmni rivоjlаntirishdа turistik rеsurslаr sаmаrаdоrligini bаhоlаsh uchun ko’rsаtkichlаr tizimidаn fоydаlаnish lоzimligi аsоslаndi. Jаhоn аmаliyotidа sаmаrаdоrlikni iqtisоdiy jihаtdаn bаhоlаsh mаsаlаsi аnchа chuqur tаdqiq qilingаn. Turizmning iqtisоdiy sаmаrаdоrligi fаqаtginа turfirmаlаr fаоliyatigа bоg’liq bo’lib qоlmаsdаn, bаlki bir qаnchа tаshqi оmillаrgа hаm bоg’liq ekаn. Dеmаk, turizm 7

Turistik resurslardan foydalanish samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlar Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari Ijtimoiy samaradorlik ko’rsatkichlari Turistik resurslarda band bo’lganlar sonining umumiy band aholidagi hissasiTijorat samaradorligi Byudjet samaradorligi Turistik firmalar foydasining xarajatlarga nisbati bilan o’lchanadi Bir so’m byudjet xarajatlariga to’g’ri keladigan soliq miqdori Bir so’m byudjet xarajatiga to’g’ri keladigan naqd pul (valyuta) tushumi miqdori Joriy yilda turizmda yaratilgan yangi ish o’rinlarining umumiy yaratilgan ish o’rnidagi hissasiTuristik resurslarda band bo’lganlar ish haqqining o’rtacha ish haqqiga nisbati Turistik resurslar oladigan daromad (foyda) summasining xarajatlarga nisbatisаmаrаdоrligi dеgаndа uning fаоliyati vа rivоjlаnishi uchun zаrur bo’lgаn turistik rеsurslаrdаn fоydаlаnish nаtijаsidа erishilgаn mоliyaviy nаtijаlаr vа ulаrgа kеtgаn хаrаjаtlаrning nisbаti tushunilаdi. Turizmning rivоjlаnishi uchun zаrur bo’lgаn turistik rеsurslаrning shаkllаnishi vа ulаrdаn fоydаlаnish sаmаrаdоrligini аniqlаshgа ilmiy jihаtdаn аniqlik kiritish uchun sаmаrаdоrlik ko’rsаtkichlаrini tаsniflаsh lоzim. Turistik rеsurslаrdаn fоydаlаnish sаmаrаdоrligi ikki guruhgа: iqtisоdiy vа ijtimоiy sаmаrаdоrlik ko’rsаtgichlаrigа bo’linаdi. Iqtisоdiy sаmаrаdоrlikni hаm ikki guruhgа bo’lishni mаqsаdgа muvоfiq dеb tоpdik: turistik rеsurslаrning byudjеt sаmаrаdоrligi vа ulаrning tijоrаt sаmаrаdоrligi (2-rаsm). 2r а sm. Turistik rеsurslаrdаn fоydаlаnish sаmаrаdоrligin i if о d а l о vchi ko’rs а tkichl а r tаsnifi 1 1 Ibadullayev Nurali Eshniyazovich “ Turistik resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatlari” avtoreferat. Samarqand – 2010. 8

Byudjеt sаmаrаdоrligi dеgаndа dаvlаt yoki mаhаlliy byudjеtlаrgа turistik rеsurlаrdаn fоydаlаngаnligi tufаyli to’lаnаdigаn sоliq miqdоri, nаqd pul vа vаlyutа tushumining shu turistik rеsurslаrgа qilingаn хаrаjаtlаrgа nisbаti tushunilаdi. Chunki, turistik rеsurslаrdаn fоydаlаnish turistik firmаlаr оrqаli аmаlgа оshirilgаnligi bilаn turistik rеsurslаrni sаqlаb turish uchun qilinаdigаn хаrаjаtlаr dаvlаt (mаhаlliy) byudjеti hisоbidаn аmаlgа оshirilаdi. 1.2.Turistik resurslar tarkibi Agar « rekreatsion resurslar » turistik obyektlarni (joylashtirish vositalari va ovqatlantirish, muzeylar), tabiiy obyektlarni (iqlim, tabiiy yodgorliklar va h.zo) o’z ichiga olsa, « turistik resurslar » o’z navbatida anchayin kengroq tushuncha bo’lib, turizm sohasida qo’llaniladigan iqtisodiy, moliyaviy, mehnat, ishlab chiqarish, ijtimoiy resurslarga nisbatan ham qo’llaniladi. «rekreatsion resurslar» va «turistik resurslar» tushunchalarini bir birini to’ldiruvchi (o’rin almashtiruvchi) sifatida ko’rib chiqilishi lozim. Shu sababli, ko’pchilik mutaxassislar ”rekreatsion resurslar” va ”turistik resurslar” ni alohida turkumlamasdan, ”turistik-rekreatsion resurslarini” tabiiy va inson tomonidan yaratilgan, turistik mahsulotni yaratish uchun kerak bo’ladigan obyektlarni mutanosibligi sifatida tasniflashadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, aytish mumkinki, turistik resurslarni klassifikatsiyalashning bir necha usullari mavjud. 1. Dastlab, turistik resurslar ikki katta guruhga: bevosita va bilvosita guruhlarga ajratiladi. Bunda ulardan foydalanish xususiyatlari nazarda tutiladi. Bevosita turistik resurslar ga turistlar va dam oluvchilarning o’zlari tomonidan foydalaniladigan tabiiy va tarixiy-madaniy (landshaftning jozibadorligi, hududning sog’lomlashtirish vositalari va h.zo) resurslar kiradi. 9

Bilvosita (ijtimoiy-iqtisodiy) turistik resurslar moddiy, texnik, moliyaviy mehnat va boshqa turlarga ajratiluvchi turistik resurslarni o’zlashtirish hamda foydalanish uchun jalb qilinadi. 2. Funksional jihatdan turistik resurslar sog’lomlashtirish, ta’lim beruvchi va sport turlariga ajratiladi. Shuningdek, hududning tabiiy-estetik qimmati ham muhim bo’lib, bu funksional sifatni oshirishi yoki pasaytirib yuborishi mumkin. Hududning ta’lim berish jihati tabiiy va ijtimoiy- madaniy obyektlar (tarixiy va madaniy yodgorliklar, muzeylar, aholining an’analari, madaniy, shlab chiqarish, tabiat ulkan yodgorliklari) bilan belgilanadi. 3. Shu bilan birga, bir qator olimlarning ham o’z yaratgan guruhlari va klassifikatsiyalari mavjud bo’lib, quyida ular ham keltirib o’tilgan. Misol uchun, N.P. Krachilo butun turistik kompleks resurslarini uch guruhga ajratadi:  Tabiiy: iqlim, suv resurslari, davolovchi botqoq va mineral buloqlar, g’orlar, flora va fauna olami, tabiat yodgorliklari va qo’riqxonalar;  Madaniy-tarixiy: muzeylar, ko’rgazmalar, teatrlar, arxeologik, tarixiy, arxitektura yodgorliklari, folklor;  Ijtimoiy-iqtisodiy: transport mavjudligi va transport tarmog’ining rivojlanish darajasi, iqtisodiy-geografik holat, iqtisodiy rivojlanish va aholiga xizmat ko’rsatish darajasi, mehnat resurslari, aholining o’ziga xos jihatlari. 4. Polyak iqtisodchisi M.Truasi (1963y) va fransuz iqtisodchisi P.Deferem (1972y) taklif qilgan tasnifi ancha takomillashgan. Truasi turistik resurslarni uch guruhini ajratadi:  Tabiiy turistik resurslar, «turistik kapital potentsiali» sifatida unga iqlim, havo, manzara, dengiz, ko`l, daryolar, tog`lar, o`rmon va boshqalar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, bu resurslarni tabiiy – iqlimiy resurslar deb atash mumkin. 10

 Inson tomonidan yaratilgan turistik resurslar, ya`ni arxitektura binolari, yodgorliklar, madaniy ob`ektlar va boshqalar. Bular ekskursiya ob`ektlari hisoblanadi.  «Qo`shimcha» turistik resurslar, inson mehnati tomonidan yaratilgan ma`lum mintaqadagi barcha turistlarni qabul qiluvchi va xizmat ko`rsatuvchi korxonalar hisoblanadi. Bu resurslar orqali turistlarga xizmat ko`rsatish darajasini baholash mumkin. Defer barcha turistik resurslarni 4ta guruhga ajratadi: gidrom ( suv bilan bog`liq turistik resurslar ), fitom ( tabiiy turistik resurslar ), litom ( inson tomonidan yaratilgan va o`zi yoki belgilariga ko`ra turistlar qiziqishini orttiradigan resurslar ) va antropom( turistik qiziqishni orttiradigan barcha inson faoliyati ko`rinishlari ). V.S.Bogolyubov va V.P.Orlovskayalar esa (Ekonomika turizma. M.2005,151b.) turistik resurslarda alohida ajralib turuvchi quyidagi asosiy belgilarni ajratishgan:  Q u laylik (jozibadorlik);  Iqlimiy sharoit;  O`rganganlik darajasi;  Sayyohlik ahamiyati;  Manzara va ekologik xususiyatlari;  Ijtimoiy – demografik xususiyatlari;  Potentsial zahirasi;  Foydalanish imkoniyati va boshqalar. Turistik resurslardan sog`lomlashtirish, turistik, sport va tanishuv maqsadida foydalaniladi. Undan tashqari turistik resurslarni shartli ravishda ikki guruhga bo`lish mumkin: tabiiy va infrastrukturali. Turistik biznesni rivojlanishida yuqoridagi ikki guruhni ham ahamiyati yuqori. Har qanday yuqori turistik resurs potentsialidan, kommunikatsiya, aloqa vositalari, xizmat ko`rsatish sohalarisiz foydalanib bo`lmaydi. Shunga ko`ra biz turistik resurslarni asosiy ikki guruhga ajratishni lozim deb hisobladik, birlamchi (tabiiy, madaniy – tarixiy, ijtimoiy – iqtisodiy) va ikkilamchi (joylashtirish va ovqatlantirish ob`ektlari, sayohatni tashkil etuvchilar, transport 11

xizmati, ko`nilochar ob`ektlar, axborot resurslari, servis tarmog`i va qo`shimcha xizmatlar) turistik resurslar. Har bir turistik resurs turi bir qancha tarkibiy qismlardan iborat bo`lib, ular o`ziga xos xususiyatlarga ega. 3-rasm. Тuristik resurslarnibg tarkibi Manba: Тухлиев Н.Т., Абдуллаева Т. Национальние модели развития туризма. Т.: 2006. Tabiiy turistik resurslar.Tabiiy turistik resurslarni asosiy ahamiyati shundan iboratki, insonlarning jismoniy va ruhiy qobiliyatlarini tiklashda foydalanish 12Т uristik resursl а rBirlamchi turistik resurslsarТа biiy : - Iqlim ; - Landshaft ; - Ekosistemalar . Ijtimoiy – madaniy : - urf – odatlar , milliy an`ana va bayramlar ; - folklor ; - malaniy ob`tktlar . Та rixiy : -А rxitektura yovgorliklfri ; -Ахео l ог gik yodgorliklar ; - Qavimiy shaharlar . Ikkilamchi turistik resurslar Т ransport : - Havo ; - Suv ; - Poyezd ; -Avtomobil .О vqatlanish : -Ка fe ; - Restoran ; -О shxon а.Joylashish : - Mehmonxon а; -Мо tel ; - Lager ; -Pansion . Ko`ngilochar ob`ektlar Qo`shimcha xizmatlar v а servis tarmog`i Sayohat tashkilotchilar i : - Agentliklar ; - Ekskursiya tashkilotchilari Ах borot : - Т uristik ах borot tarmog`i

vositalari bo`lib xizmat qiladi. Turistlar asosiy ehtiyojlarini tabiatdan qondiradilar. Turistik faoliyatni tashkillashtirishda landshaftlar, iqlim, suv ob`ektlari, dengizlar, mineral suv va davolovchi botqoqlar asosiy resurs vazifasini bajaradi. Bu resurslar o`zi yoki inson tomonidan qayta tiklanishi mumkin. Bu resurslarni geografik, biologik, geologik va boshqa jihatlarga ko`ra baholash mumkin. Dam olishni tashkil etish uchun tabiiy turistik resurslarni tahlil etishni talab qiladi. Tabiiy resurslar sifatida alohida tabiat komponentlari yoki bir butun tabiat kompelkslarini olish mumkin. Barcha tabiiy resurslarni rekreatsiya yoki turistik potentsial nuqtai nazardan qarash lozim. Ammo tabiiy resurslardan foydalanish darajasi mintaqa ixtisoslashuvig a ko`ra har xil bo`lishi mumkin. Tabiiy turistik resurslarning tasnifi mavjud bo`lib, u ikkiyoqlama xususiyatga ega, bir tomondan tabiiy kelib chiqishi bilan bog`liq, ikkinchi tomondan turizm uchun iqtisodiy ahamiyati tomonidan aks etishidir. Tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o`rinni rekreatsiya resurslari egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va davolanishi uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Bunda noyob tabiat yodgorliklari asosiy turistik ob`ektlar hisoblanadi. Noyob tabiat yodgorliklari, bu – muhofaza qilinadigan ob`ekt turlaridan hisoblanadi. Ayrim hollarda tabiiy ob`ektlarni muhofaza qilish uchun katta maydonlarni ishg`ol qilinadigan qo`riqxonalar tashkil qilish maqsadga muvofiq bo`lmaydi. Shuning uchun kichikroq maydonlardagi tabiiy ob`ektlar «tabiat yodgorliklari» deb talqin qilinadi va muhofaza ostiga olinadi. «Tabiat yodgorliklari» atamasini dastlab A.Gumbolt taklif qilgan. O`tgan asrimizning boshlaridayoq Yevropada tabiat yodgorliklarini muhofaza qilish boshlangan edi. Tabiat yodgorliklari tabiatning o`zgarishi va unda sodir bo`layotgan jarayonlar haqida ma`lum darajada aniq guvohlik beradi. Tabiat yodgorliklari ilmiy – tarixiy va madaniy – estetik ahamiyatga ega. Umumiy xarakteriga ko`ra, tabiat yodgorliklari geologik – geomorfologik, botanik, paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklariga bo`linadi. Geologik – geomorfologik yodgorliklarga nodir geologik tog` jinslari, karst voronkalari, relef shakllari, g`orlar, issiq suvli mineral buloqlar kiradi. 13

Mamlakatimizdagi Kilsi (Qirqtog`da), Qorlug` (Ko`hitang tog`ida), Hazratidovut (Zirabuloq tog`ida), Amir Temur g`orlari, Zarafshon tizmasidagi karstlarni misol keltirish mumkin. 1-jadval. Tabiiy resurslarning guruhlanishi 1. Kelib chiqishiga ko`ra:  tabiiy - (geologik, iqlimiy, gidrologik, termal su vlar );  biologik – tirik tabiat (tuproq resurslari, flora, fauna);  axborot beruvchi - tabiatdan o`ziga xos maydon va landshaft sifatida foydalanish bo`lib, bu resurslar madaniy, ziyoratli kabi turizm turlarini rivojlantirishga asos bo`lib xizmat qiladi. 2. Rekreatsiya sifatida foydalanish turiga ko`ra:  mineral suvlar;  botqoqlar;  tuzlar;  o`rmonlar. 3. Resurslarning tugashi darajasiga ko`ra:  tugaydigan tabiiy resurslar, ular o`z navbatida yangilanib turadigan (chuchuk suv, o`simlik va hayvonot dunyosi) va yangilanmaydigan (minerallar) turlarga bo`linadi.  tugamaydigan tabiiy resurslar, ularga quyosh energiyasi, shamol, dengiz to`lqinlari, suvlar kiradi. 4. O`zi qayta tiklanishi va o`sishi imkoniyatiga ko`ra:  qayta tiklanadigan resurslar, bunga o`rmonlarni misol keltirish mumkin, o`rtacha 50 yilda qayta tiklanadi.  qayta tiklanmaydigan resurslar. Manba: Тухлиев Н.Т., Абдуллаева Т. Национальние модели развития туризма. Т.: 2006. . 14

Botanik yodgorliklarga yuz yillik daraxtlar, yo`qolib ketayotgan relikt o`simliklar kiradi. Bu yodgorliklarga Surxondaryo viloyatidagi, Urgut tumanidagi ming yillik chinorlarni kiritish mumkin. Peleontologik yodgorliklarga toshga aylangan organizm va qirilib ketgan hayvonlarning izlar qolgan joylar kiradi. Landshaft yodgorliklariga ajoyib qoyalar, sharsharalar, daralar, ajoyib buloqlar, xushmanzara joylar kiradi. Bunga Ilono`tdi (Temurlang) darasi, Ko`ksuv daryosidagi sharshara, Nurota va Urgutdagi buloqlar, Katta va Kichik CHimyon soyligi, Oqtosh soyligi va boshqalar kiradi. Astronomik tabiat yodgorliklariga yirik meteoritlar tushib izi qolgan joylar kiradi. Tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o`rinni rekreatsiya resurslari egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va davolanishi uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Undan tashqari tabiiy resurslardan to`g`ridan – to`g`ri foydalanish natijasida bir qancha muammolar ham kelib chiqmoqda. Bunda tabiatdan noto`g`ri foydlanish, ko`plab qurilishlarni amalga oshirish tufayli bo`lmoqda. Natijada ekosistemalar muvozanati buzilib, ekologik muammolarni kelib chiqishiga sabab bo`lmoqda. Madaniy – tarixiy resurslar. Ma`lum hududda turizmni rivojlantirishda u joyning tarixiy – madaniy resurslari potentsiali asosiy o` rinni egallaydi. Turistik xizmatda madaniy – tarixiy resurslardan ko`p maqsadlarda foydalanish mumkin. Madaniy majmualarning jozibadorligi ularning tarixiy va tasviriy bahosiga, foydalanish qo`layliliga bog`liq. Mavjud resurslardan turizm faoliyatida intensiv foydalanish, ya`ni antropogen yukning oshib borishi natijasida tabiiy turistik resurslarning ifloslanishiga, tarixiy obidalarning tez buzilishiga olib keladi. Turizmga oid Gaaga deklaratsiyasida qo`yidagi takliflar bildirilgan:  Turistlarni mamlakat ichkarisida yoki chet elda borgan joylarida madaniy ieros va atrof – muhitni saqlashga, ularga nisbatan hurmatda bo`lishga o`rgatish, hamda targ`ib qilish; 15

 Joylarda turistlarni qabul qilish darajasini aniqlash, me`yordan ortishiga yo`l qo`ymaslik lozim deb ta`kidlanadi. Madaniy – tarixiy resurslarga moddiy va madaniy turli yodgorliklari majmuasi, ma`lum mintaqaning turistik qiziqish ob`ektlari hisoblanadi. Mintaqalarning arxitektura yodgorliklariga boyligi turizmni rivojlanishiga turtki bo`ladi. Ammo oxirgi paytlarda turistik oqimning oshishi ayrim muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Bu resurslardan turizm maqsadida saqlashni quyidagicha amalga oshirish taklif qilinadi:  mavjud tarixiy joylar, binolar va yodgorliklarni turistik qiziqish ob`ektlari sifatida qayta tiklash;  tabiiy resurslarni muhofaza qilishni faollashtirish;  turistik ehtiyojni qondirish maqsadida atrof – muhit ni saqlash va yaxshilashda boshqaruv organlari ma`suliyatini oshirish Turistik resurslar ichida jahon ahamiyatidagi madaniy ob`ekt va yodgorliklar asosiy o`rinda turadi. «Madaniy meros» deyilganda qo`yidagilar tushiniladi: - Yodgorliklar: arxitektura binolari, arx e ologik ahamiyatidagi joylar, ilmiy, madaniy va tarixiy ahamiyatga ega g`orlar, yozuvlar; - Ansanbillar: ilmiy, madaniy yoki tarixiy ahamiyatga ega o`zaro bog`langan binolar guruhi. Masalan, Registon ansambli; - Mehmondo`stlik joylari: inson yoki tabiat tomonidan yaratilgan estetik, etnografik, tarixiy ahamiyatga ega bo`lgan, o`ziga jalb qiluvchi o`ziga xos joylar. Butunjahon madaniy merosi r o` yxatiga kiritiladigan ob`ektlarning quyidagi xususiyatlari hisobga olinadi: - i nson ijodining noyob namunalari; - a joyib madaniy, arxitektura ob`ektlari, hamda madaniy landshaftlarining alo h ida ahamiyatga ega hududlari; - z amonaviy sivilizatsiyaning noyob namunalari, qurilishlari; 16

- i nson tarixi bilan bog`liq binolar yoki arxitektura ansambllari, landshaftlari. Tabiatning noyob ko`rinishlarini butunjahon r o` yxatiga kiritiladigan xususiyatlari quyidagilardan iborat: - y e r taraqqiyotida geologik-geomorfologik jarayonlar asosida shakllangan yodgorliklar; - turli-tuman o`ziga xos ekosistemalar, landshaftlar; - m a`lum mintaqaning o`ziga xos o`simlik va h ayvonlari; - k amyob biologik turlari. Ijtimoiy – iqtisodiy resurslar. Turizm – ko`plab iqtisodiyot tarmoqlarini o`z ichiga olgan, qurilishdan boshlab, transport xizmatigacha bo`lgan faoliyatning ixtisoslashgan turi hisoblanadi. SHuning uchun turizm sohasidagi band ishchilar sonini baholashni qiyinlashtiradi. Undan tashqari turizm iqtisodiyotning ko`plab tarmoqlari, qishloq xo`jaligi korxonalari transport vositalari ishlab chiqaruvchi zavodlar, mebel ishlab chiqaruvchi korxona va boshqalar bilan o`zaro aloqada rivojlanadi. Mehnat resurslari . Turistik mahsulot ishlab chiqarish jarayonida insonlarning jismoniy va aqliy mehnati ishlatiladi. Bunda insonlarni sog`ligi va jismoniy kuchi, ma`lumoti hamda malakasi darajasi asosiy o`rinni egallaydi. Mehnat resurslarining miqdori, malakasi iqtisodiy omil sifatida kat t a ahamiyatga ega. Turizm jahon xo`jaligining mehnat resurslarini ko`p talab qiluvchi tarmoqlaridan hisoblanadi. Turizm sohasidagi band ishchi kuchining o`ziga xos xususiyati shundaki, 80% mehnat resurslari malakasiz hisoblanadi. Ularning yarmidan ortig`i ni ayollarni tashkil qiladi. Undan tashqari turizm industriyasida yoshlar va chet el ishchi kuchidan keng foydalaniladi. Misol uchun Evropa ittifoqi mamlakatlarida har bir uchinchi 16 yoshdan 21 yoshgacha bo`lgan o`smir turizmning xizmat ko`rsatish sohasidagi ishlaydi. Butunjahon mehnat tashkiloti turizmda bandlikni 3ta asosiy shakllarga bo`ladi: 17

1. Mavsumiy ish, bunda asosan sayyohlik mavsumida turistlar soni bir necha barobarga oshib ketadi, shunda qo`shimcha ishchi kuchiga talab oshadi. 2. To`liqsiz ish kuni, bu asosan rivojlangan mamlakatlarning mehmonxona va restoran xo`jaligidagi band ishchi kuchlari kiradi. Turli mamlakatlarda t o` liqsiz ish kuni bilan ishlayotganlar butun mehmonxona biznesida band ishchi kuchlarining 12% dan 52% gacha tashkil etadi. 3. Vaqtinchalik ish bilan bandlik (dam olish kunlari, ko`rgazmalar tashkil etish) Sarmoya resurslari. Ishlab chiqarishning birinchi omillari er va mehnat bo`lsa, ularni sarmoyalar asosida mehnat kuchi yordamida am a lga oshiriladi. Sarmoya elementlari tasnifi mutaxasislar tomonidan quyidagicha belgilangan:  asosiy binolar: otellar, bar, restoran, klub va b oshqalar .  yordamchi binolar: garaj, isitish sistemasi va b oshqalar .  inshoot va q u rilmalar: yo`llar, turistik poezdlar, sport maydonlari va bosh qalar .  o`tkazgich q u rilmalari: elektroo`tkazgichlar, quvurlar va b oshqalar .  mashina va jihozlar: transfarmator, kompyuter va b oshqalar .  transport vositalari: engil avtomobil, avtobus va b oshqalar . Turizm salmog`ining yuqoriligi iqtisodiy tomondan daroma d ning oshishiga, yangi ish o`rinlarini yaratilishiga hamda kichik biznesni rivojlanishiga turtki bo`ladi. Turistik mamlakatlarda 50 foizdan ortiq mehnatga yaroqli aholi turizm sohasi bilan to`g`ridan – to`g`ri yoki bilvosita bog`langan. Agarda ularda turistlar kelishi qaysidir sababga ko`ra kamaysa, ishsizlar soni ortib boradi. Lekin yirik industrial mamlakatlarda turizm sohasida band aholi 5 foizdan ortmaydi, ammo turizmning dunyo bo`yicha rivojlanishi tufayli bu mamlakatlarda ham turizm sohasidagi band mehnat resurslarini salmog`i ortib boradi. Turizm sohasida mi q dor jihatdan tahlil qilishdan tashqari, bandlikning sifat jihatdan tahlili ham mavjud. Ma`lumki turizmda asosan past malakali ishchilar, ya`ni 18

xizmatchilar, yuk tashuvchilar, ofitsiantlar ishlashadi. Bular bilan yuqori malakali gid – tarjimon, bosh oshpaz, menejerlar ham ishlashadi. Albatta bu sohani ham yuqori malakali mutaxasislar bilan ta`minlash kat t a ahamiyatga ega. Turizmda band ishchilarning jinsiy tahlili h am ahamiyatga ega bo`lib, mehmonxona xo`jaligida ayol ishchilarning ulushi 50 foizdan ortiq. Turistik axborot resurslari. Sayohat vaqtida yoki unga tayyorgarlik ko`rishda turistlar ehtiyojidan kelib chiqib, ularga beriladigan ma`lum hudud, ob`ekt to`g`risidagi ma`lumotlar majmuasi turistik axborot resurslari hisoblanadi. Mutaxassislar turistik axborot resurslariga turistik marshrutda joylashgan hamda tarixiy, ilmiy ahamiyatga ega ob`ektlar bo`yicha ma`lumotlarni kiritishadi. Undan tashqari turizm ahamiyatiga ega shaharlar, qishloqlar, tabiat manzaralari ularga bog`liq afsona va qissalar, har xil adabiyotlar, xaritalar, tasviriy albomlar, rasmlar, audio – video mahsulotlarni ham kiritishadi. Ko`pgina shaharlarda turistik axborot beruvchi markazlar ishlab turibdi, ular iste`molchilarga barcha ma`lumotlarni etkazib berishadi. Umuman olganda hozirgi kunda turistlar uchun informatsiya asosiy o`rinni egallaydi. Chunki turist borayotgan joyi haqida qancha ko`p bilsa, sayohatini samarali o`tkazadi. Albatta har qanday turist ma`lum vaqt oralig`ida iloji boricha ko`proq joylarga borishga harakat qiladi. Buning uchun u albatta ma`lumotlarga etarli darajada ega bo`lishi kerak. Axborot beruvchi resurslarga i nternet tarmog`i, adabiy va tasviriy nashrlar hamda xalq etnoslari, afsonalari ham kiradi. Axborot tashuvchilar moddiy ob`ektlar – inson va ijodlari, nomoddiy ob`ektlar – turli axborot manbalari hisoblanadi. Diniy turizmda moddiy ob`ektlar bo`lib, monax va dindorlar, ekskursiya olib boruvchilar, hamda diniy markaz va shaharlarning fotosi, kartasi, sxemalari hisoblanadi. Umuman olganda, yuqoridagi misollar kelib chiqib aytish mumkinki, turistik resurslarga turlicha qarashlar mavjud. Shuni ta`kidlash lozimki, turizm maqsadida turistik resurslardan to`g`ridan – to`g`ri foydalanib bo`lmaydi. Buning uchun ko`pgina qo`shimcha xizmatlar, ya`ni joylashtirish, ovqatlantirish, sayohat va 19

transport xizmatini tashkillashtirish kabi xizmatlardan foydalanish orqaligina turistik resurslardan turizm faoliyatida samarali foydalanish mumkin. 2-bob. O’ZBEKISTONNING TURIZM RESURSLARIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI 2.1. O` zbekistonning milliy turistik resurslarining h ozirgi h olati va tahlili Hozirgi davrda iqtisodiyotimizni rivojlantirish, aholini ng ijtimoiy – iqtisodiy ahvolini yaxshilashda yangi ish o’rinlarini ochish katta ahamiyatga ega. Shuning uchun qaysi tarmoqlarda yangi ish o’rinlari ochish imkoniyati bo’lsa, undan samarali foydalanish lozim. Bugungi kunda turizm jahondagi eng ko’p foyda keltiruvchi biznes ko’rinishlaridan biriga aylangan. U bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi bo’lib, dunyoning ko’pgina mamlakatlarida tezkorlik bilan rivojlanib borayotgan tarmoqqa aylandi. Turizm sohasi jahon xo’jaligining transport, aloqa, savdo-sotiq, qurilish industriyasi, qishloq xo’jaligi, iste’mol mollari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlari bilan chambarchas holda rivojlanib, jahon iqtisodiyotida o’z o’rniga ega bo’lmoqda. Iqtisodiyotimizda turistik resurslardan samarali foydalanishda sohada yangi ish o’rinlari ochish katta ahamiyatga ega. Hozirgi davrda jahon xo’jaligida bu sohada band ishchi kuchining ulushi yildan – yilga oshmoqda. Butunjahon sayyohlik va turizm kengashi (World Travel and Tourism Council) ma’lumotlariga ko’ra 1996 yil turizm sohasida 225 mln. ish o’rni mavjud bo’lgan bo’lsa, 2006 yilga kelib, yana 130 mln. ish o’rni ortishi bashorat qilingan edi. Hozirgi vaqtda turizm sohasida jahondagi mavjud har 10 ta ishchi kuchining biri band. Ayrim mamlakatlarda bu ko’rsatgich yanada yuqori. Masalan, Ispaniyada turizm sohasida iqtisodiy faol aholining 8,3 foizi, Barbadosda – 10,5 foizi, Maltada – 15 foizidan ortig’i band. Mustahkam ko’p tarmoqli iqtisodiyotga ega bo’lish uchun iqtisodiy qaram bo’lmaslikkina emas, balki h ar bir davlat o’z iqtisodiyotini mustaqil yaratishga va rivojlantirishga h arakat qilishi lozim. Bu jarayon davrida ushbu davlat hal q ning 20

turmush darajasi yomonlashmasligi, hamda jamoatchilikdan talab qilinadigan sarf xarajat juda kam miqdorni tashkil qilishini maqsadga muvofiq deb h isoblaydi. H ar qanday davlat uchun esa turizm ana shunday amaliy yo’nalishlardan biri hisoblanadi, ayniqsa xalqaro turizm iqtisodiyotning boshqa muhim manbaa tarmoqlariga nisbatan katta sarmoya talab qilmaydi. Demak, iqtisodiyotning ana shu tarmog’ini rivojlantirish uchun boshlang’ich manba bo’lishi shart. Biroq bu xarajatlarning o ’ rni keyinroq to ’ ldiriladi , chunki turizmning rivojlanishi xorijiy investi t siyalarning kelishini ta ’ minlaydi , bu esa o ’ z navbatida davlat byudjetining valyuta rezervini ko ’ tarilishiga olib keladi . Dengiz va okeanlarga chiqish imkoniga ega bo ’ lish , sayohatchilarning davlatlarga jalb etilishida alohida o ’ rin tutadi , biroq O ’ zbekiston bunday imkoniyatlarga ega bo ’ lmasligiga qaramay , u Markaziy Osiyoning yo ’ llar tuguni chorrahasida joylashgan . Bu esa nafaqat harakatlarning , tovar almashish , texnologiyalar va uskunalar ayirboshlash uchun , balki turizmni rivojlantirish uchun ham qulay imkoniyatlar yaratadi . Masalan , Buxoro , Samarqand , Xiva , Qo ’ qon , Shaxrisabz kabi qadimiy shaxarlarimiz bugungi kunda butun dunyoga mashxur Respublikamiz xududidagi 4 mingdan ortiq arxitektura yodgorliklari YUNESKO himoyasiga olingan . O ’ zbekistonning rekrea t siya resurslari yil mobaynida sayohatchilarni qabul qilish va ular uchun turli xildagi sayohat yo ’ nalishlarini tashkil etish imkoniga ega . Ko ’ pgina xorijiy ekspertlarning fikriga ko ’ ra , Markaziy Osiyo mintaqasi , ayniqsa O ’ zbekiston kuchli turistik potensialga ega , bu esa ko ’ pgina sayohatchilarni ng oqimini o ’ ziga jalb etadi . Bu esa o ’ z navbatida , bizning respublikaga keladigan xorijiy turistlar sonini ko ’ paytirish , ularga yuqori malakali servis xizmatlarini tashkil qilishgina emas , balki vatandoshlarimizning boshqa davlatlarga turistik yo ’ nalishlar bo ’ yicha chiqishlari uchun qulay sharoitlarni ham yaratadi . Bizning davlatimizda turizm faqatgina tarixiy obidalari borligi uchungina emas , balki hukumatimiz tomonidan e ’ tibor kuchaytirilganligi , turistik biznes sohasiga oid bir qator me ' yoriy – huquqiy hujjatlarning qabul qilinay o tgani sababli ham rivojlanib bormoqda . 21

1- diagramma . Sayohat va turizmning YaIM ga to ’ g ’ ridan to ’ g ’ ri ulushi Manba: Travel &Tourism Economic impact 2015 Uzbekistan, London UK Ushbu jadvaldan ko’rinib turibdiki, Sayohat va turizmning YaIM ga to’g’ridan to’g’ri ulushi 2014 yilda 1 317 1 mlrd ya’ni YaIM ning 0.9 % bo’lgan bo’lsa, 2015 yilda bu ko’satkich 3.9% ga o’sgan bo’lib, 1 368 6 mlrd so’mni tashkil etgan. Bu asosan mehmonxona, turagentliklar, havo yo’llari va boshqa yo’lovchi transporti vositalari xizmatlari. Shu bilan birga restoran va dam olish industriyalari ham kiradi. Sayohat va Turizmning YaIM dagi to’g’rida to’g’ri ulushi 2025 yilga kelib 6.1 % ga oshishi kutilmoqda, bu esa 2 mlrd dan ortiq daromad deganidir. Turizm ham respublikamiz iqtisodiyotida qishloq xo’jaligi, sanoat, transport va boshqa makroiqtisodiy tarmoqlar qatori o’zining munosib o’rniga ega bo’lishi uchun yetarlicha resurslarga ega. Mamlakatimizda turizmni rivojlantirish imkoniyatlari bo’yicha Markaziy Osiyo davlatlari ichida yetakchi hisoblanadi. Respublikamiz tarixiy, arxeologik, arxitektura, san’at, musiqa va boshqa turistik resurslarga boy hisoblanadi. Bundan tashqari mamlakatimizning betakror tabiati, tog’ va tekislik, daryolari, cho’l va vohalari, ko’p va turli landshaft zonalari asosiy rekreatsiya resurslaridir. Mamlakatimizda yosh tarmoq hisoblangan turizm, kundan kunga rivojlanmoqda. Bu esa, ko’pgina ish o’rinlari ochish imkoniyati mavjudligini 22

bildiradi. Quyida (2-jadval) keltirilgan jadvaldan ham ko’rish mumkinki 2012-2015 yillar mobaynida asosiy turistik resurslarning ko’pchiligi soni ortib brogan va demak, bu sohada ularga talab borligi nazarda tutiladi. 2-Jadval. Asosiy turistik resurslar 2012 2013 2014 2015 ASOSIY TURISTIK RESURSLAR MUZEYLAR 106 106 108 106 TEATRLAR 45 45 49 52 KONSERT TASHKILOTLARI 43 52 52 65 SIRKLAR 1 1 1 1 MADANIYAT VA ISTIROHAT BOG’LARI 164 167 185 187 HAYVONOT BOG’LARI 2 2 2 2 AXBOROT-KUTUBXONA VA AXBOROT RESURS MARKAZLARI 281 284 2877 2914 Manba: O’zbekistonda turizm. Statistik to’plam, 2016 yil. T. O’zbekistonda tarixiy – madaniy, arxitektura, arxeologiya ahamiyatidagi 7 mingdan ortiq obyektlar mavjud. Mutaxasis B. To’rayev fikricha ulardan 545 tasi – arxitektura, 578 tasi – tarixiy, 1457 tasi – san’at yodgorliklari va 5500 dan ortig’i arxeologik ahamiyatiga jalb etilgan. 200 dan ortiq obyektlar ta’mirlanmoqda, 500 tasi esa ta’mirlanishga muhtoj. Ko’p mamlakatlar tajribasiga ko’ra, ta’mirlanish jarayonini o’zi turistlar uchun qiziqarli hisoblanadi. Undan tashqari respublikamizda 300 dan ortiq mezeylar, 1200 ta xalq ijodiyoti tashkilotlari mavjud. Turistik ziyorat obyektlari miqdori bo’yicha Toshkentda -144 ta, Samarqandda – 118 ta, Buxoroda - 23

201 ta, Xiva -310 tani tashkil etadi. Ammo asosiy turistik resurslarimizdan turizm maqsadida foydalanish tashkil etilmagan. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda turizmni iqtisodiyotning muhim tarmog’i sifatida shakllantirish uchun hozirgi kundagi qilinadigan xarajatlar albatta kelajakda o’z samarasini beradi. Albatta, bunda O’zbekistonga keladigan sayyohlarning qancha vaqt turishi yoki davomiyligi ham katta ahamiyatga ega. Shuning uchun turistik resurslarni aniqlash va undan samarali foydalanish turistik infratuzilmani shaklantirish va turistik marshrutlarni kengaytirish, turistik xizmatlarni yaxshilash kabi ko’plab muammolarni hal etishimiz kerak. Quyida keltirilgan 3 - jadval orqali ko’rish mumkinki, O’zbekiston ko’pgina turistik resurslarga ega mintaqadir. Ulardan madaniy – tarixiy, ekologik turizm resurslari hamda diniy turizm resurslari alohida ajralib turadi. Hattoki, eng chekka qishloq joylarida yoinki, odamlar yashamaydigan hududlarda ham ma’lum bir turizm yo’nalishini shakllantirish mumkinligini anglatadi. Bu esa albatta, ma’lum bir regionda yoki butun respublikada iqtisodiy-ijtimoy samaradorlikni ta’minlash imkonini yaratadi. Albatta, bu resurslar asosida turmahsulotlarni shakllantirish va tayyor turmahsulotlarni iste`molchilarga y etkazish bu sohada band bo`lgan turoperatorlarning faoliyatiga ham bog`liq bo`lib, hozirgi kunda mintaqadagi turoperatorlik firmalari asosan jo`natish (shop-tur) bilan shug`ullanishi ular faoliyatidagi samaradorlikni y etarli darajada ta`min eta olmayapti. Mintaqaga turistlar oqimining kelishini ko’paytirish iqtisodiyotning rivojlanishiga ijobiy ta`sir etishini hisobga olsak, turoperatorlarning asosiy vazifasi tashqaridan keladigan potentsial turistlar uchun barcha imkoniyat va qulayliklarni yaratish va shu orqali ular sonini ko`paytirishga erishishlari lozim. O`zbekistonda turizmning rivojlanishi undagi mavjud salohiyatni yanada oshirish bilan bog`liqdir. 24

3-jadval. O’zbekistonning turli hududlarida turizmni rivojlantirish imkoniyatlari Turizm turlari Sha h ar Sha h ardan 10-20 km u zoqlikda Q ishlo q joylari Odamlar yashamaydigan hududlar Arxeologik turizm 2 3 3 2 Diniy turizm 3 3 2 0 Ekologik turizm 0 2 2 3 Etnografik turizm 1 2 3 0 Fermerlik yoki q ishlo q turizmi 0 2 3 1 Gerontologik turizm 2 3 2 1 Ixtisoslashgan turizm 1 2 2 2 Kongress – biznes turizm 3 1 1 0 Kurort va sanotoriyalar 1 3 3 3 Safari 0 2 3 3 Sarguzasht turizmi 1 2 2 3 Shop – turlar 3 2 1 0 Suv (dengiz) turizmi 0 0 2 3 Tarixiy – tanishuv 3 2 1 0 Yoshlar turizmi 1 2 2 3 Izoh: 3 - yuqori darajada imkoniyat, 2 - o’rta darajada imkoniyat, 1 - past darajada imkoniyat, 0 – umuman imkoniyatning yo’qligi. Manba: Тухлиев Н.Т., Абдуллаева Т. Национальние модели развития туризма. Т .: 2006. Ayni kunlarda respublikamizda iqtisodiy faol aholining turizm sohasida bandlik ulushi juda ham oz. Bu sohada yangi ish o’rinlarini ochish uchun resurslar yetarli. Ammo turizmda xizmat turlarini takomillashtirish shu kunning asosiy vazifasi bo’lib 25

qolmoqda. Bu jihatlar, O’zbekistonda turizm servisini rivojlantirish borasida olib borilayotgan siyosatida ham o’z ta’kidini topgan. Turizmda xizmat turlari 4 guruhga bo’linadi: - Mehmonxona xizmati; - Transport xizmati; - Ovqatlantirish; - Ekskursiya xizmati. Bu xizmat turlarini rivojlanishi bilan bir qancha turizm sohalari shakllanadi, hamda yangi ish o’rinlari ochiladi. Mamlakatimiz mehnat resurslariga boy hisoblangan holda, turizm sohasida ham malakali ishchi kuchiga talab oshmoqda. Bu borada Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti hamda Samarqand iqtisodiyot va servis institutida, Buxoro Davlat Universitetida turizm sohasi bo’yicha yo’nalishlarni ochilishi katta ahamiyatga ega. Quyida keltiriladigan statistik ma’lumotlarda (4- jadval) ham buning isbotini ko’rish mumkin. 4-jadval. Turizm sohasi mutaxassislarni tayyorlash bilan shug’ullandigan ta’lim muassasalari soni. (O’quv yili boshiga, birlik) 2012/2013 2013/2014 2014/2015 2015/2016 Oliy ta’lim muassasalari 5 5 5 6 Kasb-hunar kollejlari 103 111 125 138 Unga ko’ra, 2012-2016 o’quv yili davrida oliy ta’lim muassasalari hamda kollejlar soni hamda unga mutanosib ravishda talaba bitiruvchilar soni ham oshib brogan. Ushbu yangi yetishib chiqayotgan malakali mutaxassislardan samarali foydalanish, ya’ni ularni o’z o’rniga qo’yish katta natija beradi. 26

5-jadval. Oliy ta’lim muassasalari tomonidan turizm sohasi uchun mutaxassislarni tayyorlash. (O’quv yili boshiga, kishi) 2012/2013 2013/2014 2014/2015 2015/2016 Qabul qilinganlar soni 462 461 464 444 Talabalar soni 1405 1517 1581 1688 Bitiruvchilar soni 315 331 304 346 Manba: O’zbekistonda Turizm. Statistik to’plam 2016 y, T. Turizm sohasida ish o’rinlarini ochishning yana bir asosiy manbai tadbirkorlikdir. Hozirgi kunda respublikamizda tadbirkorlikni rivojlantirishga katta e’tibor berilmoqda. Turizmda tadbirkorlikni rivojlantirishda ko’pgina jihatlarga e’tibor qaratish lozim. Bunda: - bozor munosabatlari sharoitida turizmda tadbirkorlikni rivojlanishi uchun sharoit yaratish; - xizmat turlari shu jumladan, auditorlik, konsalting, turagentlik, turoperatorlik faoliyati bilan bog’liq xizmat turlarini hajmini oshirish; - ko’p mablag’ talab qilmaydigan xizmat ko’rsatish tarmoqlarini yo’lga qo’yish; - kichik va xususiy firmalarni ishga tushirish kerak bo’ladi. Tizimning isloh qilinishi tufayli ko’plab yangi ish o’rinlari ochiladi, hamda turizm industriyasi rivojlanadi. Hozirgi davrda turizm jahon iqtisodiyotida juda tez va jadal sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan sohalardan biri bo’lib hisoblanadi. Mamlakatimizda bu sohaga e’tibor yildan – yilga oshmoqda. Shuning uchun respublikamizda turistik bozorni shakllantirish o’ta muhim hisoblanadi. Turistik resurslardan samarali foydalanishning ikkinchi jihati bu, turistik bozorni shakllantirish hisoblanadi. 27

Turistik resurslardan samarali foydalanishda xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish . Hozirgi kunda mamlakatimizda xususiy tadbirkorlikka katta e’tibor berilmoqda. Shu kabi turistik bozorni rivojlanishida xususiy tadbirkorlikka keng o’rin berish, katta iqtisodiy samara beradi. Hozirgi kunda O’zbekistonda turizm industriyasi shakllanayotgan davrda turistlarga xizmat ko’rsatish asosan xususiy firmalarga to’g’ri kelmoqda. Statistik ma’lumotlarga qaraganda, 2015 yilda xizmat ko’rsatilgan tashrif buyuruvchilar umumiy sonidan kichik korxona va mikrofirmalarning ulushi oldingi yillarga nisbatan oshganligini kuzatish mumkin. Yana shuni ham aytish mumkinki, sanatoriya-kurortlarda bunday mikrofirmalar ulushi kam bo’lganligi sabab, yaqin davr mobaynida, tadbirkorlar ushbu sektorni egallashi, uni yangi turdagi xizmatlar bilan boyitish imkoniga egalar. Bunda albatta, mavjud turistik resurslardan samarali foydalanish talab qilinadi. 2- diagramma. 2015 yilda xizmat ko’rsatilgan tashrif buyuruvchilar umumiy sonidan kichik korxona va mikrofirmalarning ulushi(foizda) Manba: O’zbekistonda Turizm. Statistik to’plam, 2016 yil Shu o’rinda quyidagi ko’rsatkichlarni keltirish o’rinli bo’ladi (6-jadval). 6-jadval. Turistik industriya kichik korxonalari va mikrofirmalarning asosiy ko’rsatkichlari 28

2012 2013 2014 2015 Turistik firma va tashkilotlar soni, birlik 338 323 333 388 Jami xizmat ko’rsatilganlar, kishi 203677 259777 271576 323040 Shu jumladan: Kiruvchi turizm 102375 136271 143526 122941 Chiquvchi turizm 21516 39755 35911 41284 Ichki turizm 53900 58356 58336 119016 Mehmonxona va shunga o ’ xshash joylashtirish vositalari obyektlari soni , birlik 407 429 497 548 Jami joylashtirilganlar, kishi 800112 902641 956380 1043205 Shu jumladan: O’zbekiston fuqarolari 514681 576960 637431 749655 MDH davlatlari fuqarolari 54687 66854 69204 84312 Uzoq xorij davlatlari fuqarolari 230744 258827 249745 209238 Manba: O’zbekistonda Turizm, statistik to’plam, 2016 yil.T. Ko’rinib turibdiki, 2012-2015 yillar mobaynida yurtimizda mavjud turizm industriyasidagi kichik korxonalar soni oshib borgan va unga mutanosib tarzda ular xizmat ko’rsatgan fuqarolar soni ham. Biroq jadvaldan ko’rinib turibdiki, bunda kiruvchi turizm hamda uzoq xorij davlatlari fuqarolari ulushi past. O’zbekistonga kelgan va chiqib ketayotgan turistlarga ko’rsatilayotgan xizmatlar soni o’sib borayotgan bo’lsa ham soha xizmatlarining uzoq muddatli rentabilligi pasayib bormoqda. Xususiy biznes uchun asosiy yo’naltiruvchi omil daromaddir. Ammo agar 90-yillarda har bir turistdan daromadning uchdan bir qismi sof foyda hisoblansa, bugun o’sha daromad juda kam. Turizm sohasidagi asosiy mulk(avvalo yirik mehmonxonalar) turizmga qarashli davlat korxonalari va tashkilotlari qo’lida bo’lib, u yerda boshqaruvning 29

o’ta markazlashganligi va eng asosiysi bor mulkdan samaradorlikni oshirish uchun qilingan harakatdan manfaatdorlikning yo’qligi, menejment darajasining pastligiga olib kelgan. Ekspertlar fikriga ko’ra O’zbekiston turizm bozori oldiga qo’yilgan bu muammolarni bartaraf etish, belgilangan vazifani tez va samarali hal qilish uchun soxada quyidagi islohotlarni amalga oshrish lozim deb hisoblanadi: - Iqtisodning bu sohasini kelajakda rivojlantirish va takomillashtirish maqsadida chora – tadbirlar kompleksini amalga oshirish; - Turizm bozorida kichik korxonalar ishtirokini faollashtirish. Bugun O’zbekistondagi barcha turistik tashkilotlar faoliyatini boshqarish va nazorat qilish vazifasi O’zbekiston Respublikasi turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi zimmasiga yuklatilgan. Boshqaruvdagi mavjud tizim mehmonxona xizmatlarini baholashga ham ta’sir qiladi. Agar uning tizimiga qarashli otellar narx belgilash masalasida mustaqil bo’lganlarida edi, respublikaga kelayotagan sayyohlar oqimi ancha ko’paygan bo’lar edi. Ammo hozircha turistik klassdagi mehmonxonalar xizmati uchun narx summasini yuqori tashkilotlar tomonidan belgilanadi. O’zbekistonda turizm infrastrukturasi holati va uni yaxshilash chora – tadbirlari. Turizm infratuzilmasi deganda – turistlarning turistik resurslaridan foydalanishni ta’minlovchi binolar tizimi, muhandislik va kammunikasiya tarmoqlari, shu jumladan, yo’llar, turizmning xilma-xil korxonalari hamda turizm korxonalarining ishlatilishini ta’minlashga imkon yaratadi. Bu avtomobil va temir yo’llar, yo’l harakatini, havo yo’llarini, dengiz va daryo yo’llari harakatini tartibga soluvchi tizimlar, issiqlik, elektr va telefon aloqalari bilan ta’minlash va boshqalardir. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida “Turizm to’g’risida” gi qonun, 2006-2010 yilgacha O’zbekistonda turizmni rivojlantirish bo’yicha davlat dasturi to’g’risida qator me’yoriy hujjatlar turistik infratuzilmalarni rivojlanitirish uchun kuchli turtki bo’ldi. Respublikamizda 20 dan ziyod turistik yo’nalishlar chet ellik turistlarni o’ziga jalb etib kelmoqda. Bu yo’nalishlar asosan YUNESKO tomonidan ishlab chiqilgan madaniy tanishuvlar dasturi asosida tayyorlangan bo’lib, O’zbekiston Markaziy Osiyodagi muvofiqlashtiruvchi markazlardan biri sifatida ko’rsatilgan. 30

O’zbekistonda turizm infratuzilmasining rivojlantirishda barcha infrastruktura obyektlarini jahon andozalariga yetkazib, turistlar talabini qondirish kerak. Buning uchun turizm infrastrukturasining tarkibiy qismlari mehmonxona, transport, oziq- ovqat, dam olish, davolash va boshqa ko’ngil ochar xizmatlarni yuqori darajada ko’tarishimiz mumkin. Xususan mehmonxona infrastrukturasiga to’xtaladigan bo’lsak, quyidagi diagrammada ularning soni 2012-2015 yillar davomida anchayin oshganini kuzatamiz va bu o’z navbatida tashrif buyuruvchilar soni ham oshib borayotganligini anglatadi. 3-Diagramma. Mehmonxona va shunga o’xshash joylashtirish vositalari Manba: O’zbekistonda turizm. Statistik to’plam, 2016. T. Ovqatlantirish infrastukturasida yutuqlarimiz ko’proq, mehmonxonalar qoshidagi yoki yakka tarzda restoran, bar, kafelar, yaxshi ishlab nafaqat turistlarga, ballki mahalliy aholiga xizmat ko’rsatmoqda. Ayrim ov q atlantirish obyektlarining ahvoli, xizmat ko’rsatish darajasi talabga javob bermaydi. Agar ovqatlantirish obyektlari sanitariya holati nazorat qilinib, ovqatlar va xizmat ko’rsatishning turli ish shakllari joriy etilsa, ijobiy yutuqlarga erishgan bo’lamiz. Turizmni rivojlantirishda mamlakatimizning diqqatga sazavor joylari faoliyatini kengaytirish muhimdir. Shuning uchun ham tarixiy va zamonaviy arxitektura obyektlari ahvolini saqlash har birimizning burchimizdir. Agar Samarqand, Buxoro, 31

Xiva va Toshkent shaharlarida xalqaro turizm uchun maxsus ochiq iqtisodiy hududlar tashkil qilish bo’yicha qonunlar amalda joriy etilsa, tarixiy obidalarimizni rekonstruksiyalashga jiddiy e’tibor beriladi. Chunki bu obidalar mamlakatimizning buyuk o’tmishi, allomalari va unitilmas tarixidan dalolat beradi. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda turizm bozorida juda keskin raqobat vaziyati hukm surmoqda, shuning uchun iqtisodiy qonunlar, menejment, marketing bilimlarini o’rganmasdan turib, biznesdagi raqobat kurashida g’olib bo’lish mumkin emas. Aynan shu bilimlar turistik biznes mutaxassislariga zarur qarorlarni qabul qilishga, faoliyatini rejalashtirishga xatoliklarga yo’l qo’ymaslikka, korxonani gullab yashnashga imkon yaratadi. Turistik mahsulotlariga bo’lgan talabning mavsumiyligini optimallashtirish yo’llari. 2 O’zbekiston xalqaro turistlarni qabul qilish va barcha xizmatlarini ko’rsatish imkoniyatiga, turizm tashkilotlari kerakli resurslar bilan ta’minlangan. Xalqaro turistlarning O’zbekistonga oyma-oy kelishini tahlil qilish natijasida quyidagi mavsumiy o’zgaruvchanlik aniqlandi. 10-, 9-, 1-oylarida xalqaro turistlarning kelishi past bo’lib 6-, 7-, 8-oylarda esa ancha yuqori. Respublika bo’yicha bu ko’rsatkich 2000-2006 yillarga hisoblangan. Turistlarning kelishi O’zbekistonda mavsumiy bo’lib, 10-oyda va 8-oyda eng ko’p tashriflar qayd etiladi. Yangi yil oldidan xalqaro turistlarning kelishi dam olish turizmining motivlariga asosan yuqori ko’rsatkichlarda ega. Turizmning mavsumliyligi tahlilining ilmiy natijalari: birinchidan, turistlarni qabul qilish bo’yicha 1-5-oylarida rezervlar mavjud bo’lib, ulardan unumli foydalanish mumkin; ikkinchidan, O’zbekistonga keluvchi turistlarga 9-10- oylarida turmahsulot bahosini 30-50% kamaytirib, ko’proq turist qabul qilishi mumkin. Chet ellarda O’zbekiston turistik maxsulotiga bo’lgan talab yuqori bo’lib, bir- ikki haftalik turmahsulot sotilishi tavsiya qilinadi. Xalqaro turistlar O’zbekistonda kam kelgan paytlariga ichki turizmni rivojlantirish maqsadida 1- 3 kunlik, dam olish kunlari uchun alohida turizm mahsulotlarini sotish samarali hisoblanada. O’zbekistonda faoliyat ko’rsatuvchi turistik industriya korxonalari va 2 Izoh: Keltirilgan ma’lumotlar T.Toshmurodovning «Xalqaro turizm» kitobidan foydalanildi. 32

tashkilotlarining asosiy ko’rsatkichlari quyidagi jadvalda keltirilgan bo’lib, bunda turizm tashkilotlari turistlarga xizmat ko’rsatish, turistlarni qabul qilish va jo’natish bo’yicha bajargan asosiy natijalari ifodalangan. 7-jadval. Turistik industriya korxonalari va tashkilotlarining asosiy ko’rsatkichlari 2012 2013 2014 2015 Turistik firma va tashkilotlar soni, birlik 351 336 343 398 Jami xizmat ko’rsatilganlar, kishi 511596 505395 514107 560406 Shu jumladan: Kiruvchi turizm 231120 225790 227475 191143 Chiquvchi turizm 21516 39853 35917 41313 Ichki turizm 232868 214357 216877 287225 Mehmonxona va shunga o ’ xshash joylashtirish vositalari obyektlari soni , birlik 521 541 613 661 Jami joylashtirilganlar, kishi 1189593 1216424 1271951 1325240 Shu jumladan: O’zbekiston fuqarolari 727531 749434 807515 900595 MDH davlatlari fuqarolari 89886 104353 99781 112066 Uzoq xorij davlatlari fuqarolari 372176 362637 364655 312579 Sanatoriya-kurort muassasalari soni, birlik 146 154 167 170 Jami xizmat ko’rsatilganlar, kishi 256971 265516 291602 310241 Shu jumladan: O’zbekiston fuqarolari 250149 262112 287933 305575 MDH davlatlari fuqarolari 4200 3044 3576 4553 33

Uzoq xorij davlatlari fuqarolari 2622 360 93 113 Dam olish tashkilotlari va turistik bazalar obyektlari soni 205 216 220 222 Jami xizmat ko’rsatilganlar, kishi 215720 252035 264586 264981 Shu jumladan: O’zbekiston fuqarolari 211053 247562 259139 260759 MDH davlatlari fuqarolari 637 575 599 862 Uzoq xorij davlatlari fuqarolari 4030 3898 4849 3396 Manba: O’zbekistonda turizm. Statistik to’plam 2016 y. T. O’z b ekiston jami turistlar soni 2012 - 2015 yillarda oshgan. Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki, turistlarning kelishi yil sayin o’syapti va bu O’zbekistonda ma’lum darajada valyutaning kelishiga ijobiy ta’sir qiladi. Biroq shuni ham e’tiborda tutish kerakki, turistlarning asosiy ko’pchiligini O’zbekiston fuqarolari tashkil qiladi, demak bu sohada chet elliklar oqimini oshirish buning uchun esa, yuqorida ko’rsatilgan kurortlar, sanatoriylar va boshqa dam olish maskanlarining reklamasini kuchaytirish,ular to’g’risida ko’proq va qiziqarliroq ma’lumotlar berib, ushbu resurslardan ham samarali foydalanish zarur. Sababi xalqaro va ichki turistlarning o’zgarishiga asosan quyidagi omillar ta’sir qiladi: 1. Talab va taklif o’zgarishi va turizm xizmatlarining sifatini oshirish. 2. Turmahsulotga bo’lgan bahoni optimallashtirish va inflyasiya jarayoni pasaytirish. 3. Turistlarning kelishini ta’sir qiladigan asosiy to’siqlarni kamaytirish. 4. Turmahsulotga bo’lgan mavsumiylikni yengillashtirish. 5. Turizm kon’yukturasini o’rganib, xalqaro turizm bozorlarida milliy turmahsulotni sotish. 34

6. Turizm sohasi uchun iqtisodiy, xalqaro biznes, xalqaro xuquq va marketing bilimlariga ega bo’lgan mut a xas s islar tayyorlash. Ko ’ pgina mamlakatlar va mintaqalar o ’ z xududlarida turizmni rivojlantirishda manfaatdor bo ’ ladilar , lekin hamma ham buning uchun imkoniyatga ega emas . Sayohatchi uchun hatto Antarktika yoki kosmos ham jozibador bo ’ lishi mumkin , ammo buning uchun ancha kapital mablag ’ lar zarur bo ’ ladi . Bunda infratuzilma va ekologiya muhim rol o ’ ynaydi . Turizmning rivojlanishi mintaqa iqtisodiyoti uchun ham , shuningdek , aholi uchun ham foydalidir . Eng avvalo , yangi ish o ’ rinlari va korxonalar ochiladi . O ’ zbekistonda 350 ga yaqin korxonalar ( xususiy sayyohlik operartorlari , mehmonxonalar , avtotransport korxonalari ) turizm bilan shug ’ ullanishi mumkin . O ’ zbekiston Respublikasi Turizmni Rivojlantirish davlat Qo ’ mitasining ma ’ lumotlariga ko ’ ra , bugungi kunda O ’ zbekistonda 1176 ta turagentliklar , shu jumladan , 621 tur operatorlar va 555 ta mehmonxonalar mavjud . Demak , ushbu maskanlar minglab aholini ish bilan ta ’ minlamoqda . Bevosita sayyohlik sohasida 30 ming , shu jumladan , kompaniyalar tarkibida 5,6 ming kishi , transport xizmatida 4,7 ming savdo xizmatida 3,8 ming sayyohlik obyektlari qurilishida 2,6 ming , madaniy muassasalarda 30 ming , yodgorliklar va tabiatni muxofaza qilishda 1,7 ming , kichik qo ’ shma va xususiy sayyohlik korxonalarida 2.2 ming kishi ishlaydi . Yaqin kelajakda bandlarning soni 5-8 % ga oshadi . Turizm sohasi respublikaning iqtisodiy jihatdan faol aholining ( hunarmandlar , oziq - ovqatda ishlovchi xodimlar , tikuvchilar , shifokorlar , aviasiya , rassomlar va boshqalarning ) kamida 5% ni ish bilan bilvosita ta ’ minlaydi . Xalqaro tashkilotlar ma ’ lumotlariga ko ’ ra jahonda bitta sayyohga 3 ta ishchi joyi to ’ g ’ ri keladi . Shunday qilib , agar 2005 – yilda jahonda 625 mln tashrif bo ’ lgan bo ’ lsa , 1,8 mlrd kishi ularga xizmat ko ’ rsatishda bevosita yoki bilvosita band bo ’ lgan . O ’ zbekistonda turizm infratuzilmasi shakllantirish va rivojlantirishga ( asosan joylashtirish sohasiga ) chet mamlakatlar xususiy sektori investisiyalarini jalb qilish bu tarmoq industriyasini kapital mablag ’ lar bilan ta ’ minlashning qulay va samarali vositasi bo ’ lib xisoblanadi . Eski mehmonxonalar imkoniyat tug ’ ilishi bilan tegishli 35

investorlarga sotilishi zarur . Ular kelajakda turizm foydasiga hamda o ’ zlarining xususiy tadbirkorlik manfaatini hisobga olib , mehmonxonalarni ta ’ mirlashi va foydalanishdagi layoqatlarini namoyish qilishlari mumkin . Sotishning shartlari belgilangan vaqt davomida real investitsiyalash va zamonaviy ta’mirlashni tugatish bo’lishi lozim. Zamonaviylashtirish barcha nomerlarni, umumiy binolarni, restoran, barlar, savdo qatorlari, xizmat ko’rsatish byurolari, dam olish joylari, inshootlarning tashqi ko’rinishlari va boshqa barcha infratuzilmalarni to’liq yangilashni o’z ichiga oladi. 2.2. O` zbekistonning milliy turistik resurslaridan f oydalanish samaradorligini oshirish y o` llari. Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o`zining ma`no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning tobora integratsiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro maydondagi raqobatning ham keskinlashuviga, har bir mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi o`z mavqeini mustahkamlash uchun kurashining kuchayishiga ham ta`sir ko`rsatadi. Shunga ko`ra, biz mamlakatimiz turizm sohasi rivojlanishining joriy va istiqboldagi chora-tadbirlarini belgilashda jahon moliyaviy inqirozi oqibatlarining ta`sirini har tomonlama hisobga olishimiz, turizm rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta`siri nuqtai-nazaridan shakllantirishimiz va ularni izchil amalga oshirishimiz taqozo etiladi. Turizmning hozirgi holatini baholar ekanmiz, shuni qayd etish muhimki, O`zbekistonda turizm infratuzilmasining rivojlanish darajasi chet ellik turistlarning ehtiyojlarini to`liq qondira olmayapti. Infratuzilma yetarlicha rivojlanmagan taqdirda turistlar oqimini ko`paytirish va shunga mos ravishda valyuta tushumini ko`paytirish mumkin emas. Bundan kelib chiqqan holda infratuzilmaning ahvoli turizmning rivojlanishi va mamlakat imidjini shakllantirishga bevosita ta`sir ko`rsatadi. O`zbekiston hududida turizm infratuzilmasi bir tekisda taqsimlanmagan. Toshkent shahri va viloyatida respublika turizm salohiyatining 40 % qismi jamlangan. Yirik 36

infratuzilma salohiyatiga to`rt viloyat (Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xorazm) va Toshkent shahri ega . Quyida keltirilayotgan 4-diagrammada 2012-2015 yillar oralig’ida O’zbekiston turistik industriyasining asosiy ko’rsatkichlari yillar kesimida berilgan bo’lib, ushbu davr mobaynida tashrif buyuruvchilar soni olti baravar oshganini va bunda yetakchi o’rinni chiiquvchi turizm egallaganini ko’rish mumkin. Turizmni rivojlantirish uchun mavjud turistik resurslardan samarali foydalanishni ta`minlashga erishishimiz kerak. Bunda mintaqaning turizm infratuzilmasini talab darajasida rivojlantirish asosiy o`rinni egallaydi. Respublikamizda 20 dan or t i q turistik yo`nalishlar chet ellik turistlarni o`ziga jalb etib kelmoqda. Bu yo`nalishlar asosan YUNESKO tomonidan ishlab chiqilgan madaniy tanishuvlar dasturi asosida tayyorlangan bo`lib, O`zbekiston Markaziy Osiyodagi muvofiqlashtiruvchi markazlardan biri sifatida ko`rsatilgan. 4-diagramma. Turizm industriyasining asosiy ko’rsatkichlari Turistik resurslardan samarali foydalanishda t ransport tuzilmasining hissasi katta . O`zbekistonda turizmning rivojlanishiga «O`zbekiston Havo Yo`llari» milliy aviakompaniyasining ham hissasi qo`shilmoqda. Hozirga kunda milliy aviakompaniyamiz tasarrufida 12 ta aeroport mavjud bo`lib, ulardan beshtasi — Toshkent, Samarqand, Buxoro, Urganch va Termiz aeroportlari xalqaro maqomga ega. 37

Toshkent aeroporti 2001 yilda qayta ta`mirdan chiqarilgan bo`lib, unda soatiga 1000 yulovchiga xizmat ko`rsatish imkoniyati paydo bo`ldi. Har yili Toshkent aeroporti xizmatlaridan 2 million kishi foydalanadi. Toshkent aeroportida yulovchilar qulayligi uchun keng va qulay mebellar bilan jihozlangan kutish maydonlari, kuni bo`yi ishlovchi pasport, bojxona, chegara nazorati xizmatlari, ma`lumotxona, yuklarni konveyerda tashish xizmatlari, xalqaro telefon, chiptalarni sotib olish va bandlash kassalari, Duty—free do`konlari, restoranlar, barlar, tamaddixonalar, valyuta ayirboshlash punktlari, o`ta nufuzli mehmonlarga xizmat ko`rsatish VIP maydoni, qulayligi oshirilgan SIR maydoni kabilar tashkil etilgan. Toshkent aeroportida dunyoda ishlab chiqarilayotgan barcha samolyot turlarini qabul qilish mumkin. Samarqand aeroporti soatiga 400 yo`lovchiga xizmat ko`rsata oladi. Samarqanddan Toshkent, Moskva, Sankt-Peterburg, Simferopol, Qozon shaharlariga, shuningdek, Yaponiya va Evropa mamlakatlariga etib borish mumkin. Aeroportda VIP — va CIP — maydonlari, kutish maydonlari, ona va bola xonasi, tibbiyot punkti, aviakassalar, pochta xizmati xonasi, xalqaro va shaharlaro telefon xizmati, barlar, restoran, valyuta ayirboshlash shohobchasi bor, yangi «Duty—free» do`koni ochilishi ustida ish olib borilmoqda. Yangi Buxoro aeroporti 1997 yilda ishga tushirilib, xalqaro maqomga 1999 yilda erishgan, soatiga 150 yo`lovchiga xizmat ko`rsatadi. Unda keng kutish maydoni, bufetlar, do`konlar, tibbiyot punkti, yuklarni saqlash xonasi, milliy an`analarda bezatilgan VIP— va CIP— maydonlari mavjud. Buxoro aeroportidan Toshkent, Moskva, Sankt-Peterburg shaharlariga, shuningdek MDH mamlakatlari va boshqa davlatlarga uchish mumkin. Yangi Urganch aeroporti soatiga 300 yulovchiga xizmat ko`rsatadi. Unda kutish maydoni, tibbiyot punkti, barlar, kafe, valyuta ayirboshlash shohobchasi, suvenirlar do`koni mavjud. Aeroportdan Toshkent, Moskva shaharlariga va dunyoning boshqa mamlakatlariga uchib borish mumkin. O`zbekiston turizmining rivojlanishiga «O`zbekiston temir yo`llari» davlat hissadorlik temiryul kompaniyasi ham o`zining hissasini qo`shmoqda. Bu tashkilot 38

1994 yilning 7 noyabrida tashkil etilgan bo`lib, O`zbekiston hududi bo`ylab 4000 kilometrga yaqin uzunlikdagi temir yo`llarga ega. Tashkilot tomonidan Toshkent- Samarqand orasida shinam Afrosiyob tezyurar poezd qatnashining tashkil etilishi turistlar uchun katta qulayliklar yaratib berdi. Tashkilot tomonidan Samarqanddan Surxondaryo viloyatiga o`tuvchi temir yul tizimi takomillashtirilmoqda, bu ham turistlarni harakatlanishini yengillashtiradi. SHuningdek, mustaqil O`zbekiston asosiy tarmog`i bo`lib hisoblangan xalqaro Traseka loyihasi asosida Toshkentdan Farg`ona vodiysi orqali qo`shni mamlakatlarga chiqib ketuvchi temir yo`lning qurilishi ham O`zbekistonga keluvchi xalqaro turistik oqimini orttirishi mumkin. Keyingi yillarda barpo etilgan, umumiy uzunligi 633 kilometrni tashkil qiladigan Navoiy – Nukus, 233 kilometrlik Toshguzar – Boysun – Qumqo`rg`on temir yo`l magistrallari, Qamchiq dovoni orqali o`tadigan tezkor avtomobil yo`lining ham chekka hududlardagi turistik resurslardan foydalanishga imkon beradi.. Bu yo`llar mamlakatimizning barcha hududlarini yagona transport tarmog`iga ishonchli tarzda birlashtirib, turizm infratuzilmasini rivojlantirishda muhim omil bo`lib xizmat qiladi. Hozirgi paytda turizmning rivojlanishida bank va moliyaviy tashkilotlar xizmatlarining o`rni katta. Turistlar sayohatda va dam olishda xilma-xil xizmat turlaridan foydalanishni hohlaydilar. Y a `ni, o`z hohishi bo`yicha biror narsa sotib olishni istashadi. Bunda ular ko`ngil ochish uchun har kuni ko`p mikdorda pul sarflashadi. Shu sababli bu xizmat turini takomillashtirish turistlarga qo`layliklarni yaratadi. Axborot xizmati ham turistik resurslardan unumli foydalanish uchun juda zarurdir. Turist sayohatga tayyorlanayotganda, hamda sayohat vaqtida o`zi boradigan joy haqida, o`sha mamlakat yoki boradigan hududning qonun-qoidalari, odatlari, mehmondo`stligi haqidagi qo`shimcha ma`lumotlarga, shuningdek, o`sha joyning xaritasiga, transport magistrallari sxemasiga muxtoj bo`ladi. Sayohat va turistlarning sarguzashtlari haqidagi ma`lumotlar ommabop va maxsus adabiyotlar ko`rinishida chop etiladi va bu holat turistlarni sayohat qilishga chorlaydi. Turizmda bo`lajak turistlarga bepul tarqatiladigan axborotlarni rang-barang ko`rinishida chop etishga e`tibor qaratish lozim. Bunda turistlar va turizm xizmatlari uchun axborot CD ROM 39

disklarini chop etish katta samara beradi. Turizm infratuzilmasini zamonaviy kompyuter xizmatisiz tasavvur eti b bo`lmaydi . Tezkor axborot va so`zlashuv, yangiliklardan xabardorlik turizmning muhim talabadir . Hozirgi turist internet, faks va boshqa zamonaviy texnika vositalari dan foydalanishi o rqali boshqa mamlakatlarning turistik resurslari haqida tasavvurga ega bo`ladi . Zamonaviy elektron vositalari, shu jumladan, turistik xizmatlar , turistik markazlar haqidagi ma`lumotlar joylashgan millionlab saytlarga ega bo`lgan internet tarmo q lari nafa q at sayohat va turistik agentliklarni tanlash, h attoki, tur sayohatning c hiptalari, xizmatlar uchun t o` lovlarni ham oldindan tayinlab q o` yish mumkin. Turizm tashkilotchilari axborot xizmatidan keng k o` lamda foydalanadilar. Keyingi yillarda respublikamizda turizm infratuzilmasini zamon talabiga moslashtirish maqsadida ko`pgina ishlar kilinmokda. Ayni q sa, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995-yil 2-iyundagi ''Buyuk ipak yo`li''ni qayta tiklashda O`zbekiston Respublikasining ishtirokini avj oldirish va respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar to`g`risida''gi farmoni bu ishni yanada rivojlantirishga muhim dastur bo`ldi. Masalan, «Buyuk ipak yo`li»dagi Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkent shaharlarining aeroportlari va temir yo`l vokzallarida turistlar uchun bojxona rasm-rusumlarini xalqaro me`yorlarga mos soddalashtirilgan tartibi, shuningdek, tranzit turistlar uchun maxsus bojxona zonalari joriy qilish ko`zda tutildi. Ushbu shaharlarda yangi tashkil etiladigan turistlik tashkilotlar va korxonalar barpo etilgan paytdan boshlab, dastlabki foydani olgunga qadar o`tadigan davrda, lekin ro`yxatga olingan sanadan keyin uzog`i bilan uch yil mobaynida barcha turdagi soliqlardan ozod qilish imkoniyati yaratildi. Shuningdek, turizm sohasida qo`shma korxonalar barpo etuvchi xorijiy sarmoyadorlar, ilgari berilgan imtiyozlarga qo`shimcha ravishda, olib ketadigan foydadan 5 yil muddatga soliq tulashdan ozod qilinishi bu boradagi imkoniyatlarni yanada kengaytirish uchun muxim ahamiyatga ega. Shuningdek, xalqaro turizmni rivojlantirish bilan bog`liq barcha masalalarning o`z vaqtida hal etish uchun javobgarlik O’zbekiston Respublikasi Turizmni Rivojlantirish Davlat Qo’mitasi, «O`zbekiston havo y o` llari», «O`zbekiston temir 40

y o` llari» kompaniyalarining, Ichki ishlar va Tashqi ishlar vazirliklarining, chegara va bojxona xizmatlarining rahbarlari zimmasiga yuklatildi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995-yil 15-apreldagi «2005- yilgacha bo`lgan davrda O`zbekistonda turizmni rivojlantirish davlat dasturi to`g`risida»gi farmoni ham bu yo`nalishga alohida e`tiborni qaratdi. Farmonda mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, sayyohlik tashkilotlari chetdan keltiriladigan texnologiya va mexmonxona uskunalari, sayyohlik maqsadlariga mo`ljallangan transport vositalari uchun bojxona «to`lov»lari to`lashdan uch yil muddatga ozod qilinishi ko`rsatib o`tildi. Hozirgi vaqtda O`zbekistonda turizm bozorida juda keskin raqobat vaziyati hukm surmoqda, shuning uchun iqtisodiy qonunlar, menejment, marketing bilimlarini o`rganmasdan turib, biznesdagi raqobat kurashida g`olib bo`lish mumkin emas. Aynan shu bilimlar turistik biznes mutaxassislariga zarur qarorlarni qabul qilishga, faoliyatini rejalashtirishga xatoliklarga yo`l qo`ymaslikka, korxonani gullab yashnashga imkon yaratadi. Ko`pgina hududlar o`ziga xos qadimiy shaharlar, arxitektura, tarixiy madaniy yodgorliklarga boy hisoblanadi. Turistik infrastruktura rivojlanishi tarixiy o`zlikni manzarasi buzilmasligi kerak. Har bir tashkil etilayotgan yangi turistik markaz (ob`ekt) milliylik bilan uyg`unlashgan, qaytarilmas o`ziga xoslikka ega bo`lishi lozim. Albatta, tarixiy-madaniy, arxitektura va madaniy majmualarning milliy qadr- qiymati, tarixiy bahosini tiklash va muhofaza qilish orqaligina turistlar qiziqishini orttirish, bu orqali turizmni rivojlantirish mumkin. Diqqatga sazovor joylar to`g`risidagi ma`lumotlar yonida shu tillarda yozma yoki ovoz tasviridagi tushuntirishlar berilishi lozim. Mehmonxonalar va sayyohlar uchun yo`nalish beruvchi axborot markazlarini shakllantirish turizm rivojida muhim ahamiyat kasb etadi. Buxoro shahrida turistik axborotlar markazini vujudga keltirish, mehmonxonalarni taklif qilish, diqqatga sazovor joylar haqidagi materiallarni ko`rsatish va asosiy e`tiborga loyiq hududlarni reklama qilish muhim ahamiyatga egadir. Bunda q u yidagi ishlarni jadallashtirish kerak deb hisoblaymiz : 41

 axborot lavhalari, plakatlar, ko`rgazmalar va boshqa shu kabi vositalar yordamida turistlarni turistik resurslar haqidagi axborotlar bilan ta`minlash bo`yicha dasturlarni amalga oshirish;  muzey ekspozitsiyalarini kengaytirish va arxeologik qazishmalar amalga oshirilayotgan joylarda (eng qiziqarli punktlarda to`xtab o`tish bilan) piyoda sayr qilishni tashkil qilish juda muhim. Milliy turistik mahsulotni rivojlantirishning xususiy sektoriga va O`zbekistonda turizm infratuzilmasi shakllantirish va takomillashtirishga xalqaro investitsiyalarni jalb qilish va joylashtirish turizm industriyasini rivojlantirishning muhim omili hisoblanadi. Bunda :  turizmda xizmat ko`rsatishning darajasi to`g`risida fikrlarni o`rganish maqsadida turistlar o`rtasida tadqiqotlar o`tkazish;  milliy turistik mahsulotlar va turistik-ekskursiya xizmatlar bozorining hozirgi davrdagi va istiqboldagi holatini o`rganish va tahlil qilishda marketing usullaridan keng foydalanish;  milliy turistik mahsulotni rivojlantirish bo`yicha optimal boshqarishni tashkil qilish;  milliy turistik mahsulotni istiqbolda rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish lozim. 2.3. O` zbekistonda turizm resurslari va milliy turistik ma h sulotni shakllantirish isti q bollari. Mamlakatimizda turizmni rivojlantirish imkoniyatlari bo`yicha Markaziy Osiyo davlatlari ichida etakchi hisoblanadi. Respublikamiz tarixiy, arxeologik, arxitektura, san`at, musiqa va boshqa turistik resurslarga boy hisoblanadi. Bundan tashqari mamlakatimizning betakror tabiati, tog` va tekislik, daryolari, cho`l va vaholari, ko`p va turli landshaft zonalari asosiy rekreatsiya resurslaridir. Mamlakatimizda yosh tarmoq hisoblangan turizm, kundan kunga rivojlanmoqda. Bu esa, ko`pgina ish o`rinlari ochish imkoniyati mavjudligini bildiradi. 42

Hozirgi vaqtda mamlakatimizda turizmni iqtisodiyotning muhim tarmog`i sifatida shakllantirish uchun hozirgi kundagi qilinadigan xarajatlar albatta kelajakda o`z samarasini beradi. B unda O`zbekistonga keladigan sayyohlarning qancha vaqt turishi yoki davomiyligi ham katta ahamiyatga ega. SHuning uchun turistik resurslarni aniqlash va undan samarali foydalanish turistik infratuzilmani shaklantirish va turistik marshrutlarni kengaytirish, turistik xizmatlarni yaxshilash kabi ko`plab muammolarni hal etishimiz kerak. Albatta, bu resurslar asosida turmahsulotlarni shakllantirish va tayyor turmahsulotlarni iste`molchilarga yetkazish bu sohada band bo`lgan turoperatorlarning faoliyatiga ham bog`liq bo`lib, hozirgi kunda mamlakatimizdagi turoperatorlik firmalari asosan jo`natish (shop-tur) bilan shug`ullanishi ular faoliyatidagi samaradorlikni etarli darajada ta`min eta olmayapti. Mamlakatga turistlar oqimini kelishini ko`paytirish iqtisodiyotni rivojlanishiga ijobiy ta`sir etishini hisobga olsak, turoperatorlarning asosiy vazifasi tashqaridan keladigan potentsial turistlar uchun barcha imkoniyat va qulayliklarni yaratish va shu orqali ular sonini ko`paytirishga erishishlari lozim. Viloyatda turizmning rivojlanishi undagi mavjud salohiyatni yanada oshirish bilan bog`liqdir. Turizm sohasida ish o`rinlarini ochishning yana bir asosiy manbai tadbirkorlikdir. Hozirgi kunda respublikamizda tadbirkorlikni rivojlantirishga katta e`tibor berilmoqda. Turizmda tadbirkorlikni rivojlantirishda ko`pgina jihatlarga e`tibor qaratish lozim. Bunda:  bozor munosabatlari sharoitida turizmda tadbirkorlikni rivojlanishi uchun sharoit yaratish;  xizmat turlari shu jumladan, auditorlik, konsalting, turagentlik, turoperatorlik faoliyati bilan bog`liq xizmat turlarini hajmini oshirish;  ko`p mablag` talab qilmaydigan xizmat ko`rsatish tarmoqlarini yo`lga qo`yish;  kichik va xususiy firmalarni ishga tushirish kerak bo`ladi. Tizimning isloh qilinishi tufayli ko`plab yangi ish o`rinlari ochiladi, hamda turizm industri ya si rivojlanadi. Hozirgi davrda turizm jahon iqtisodiyotida juda tez va jadal sur`atlar bilan rivojlanib borayotgan so h alardan biri bo`lib 43

hisoblanadi. Mamlakatimizda bu sohaga e`tibor yildan – yilga oshmoqda. Shuning uchun respublikamizda turistik bozorni shakllantirish o`ta muhim hisoblanadi. Turistik resurslardan samarali foydalanishning ikkinchi jihati bu, turistik bozor ni shakllantirish hisoblanadi. “Mega—info—turlar” tanishtirish safarlari loyihasini amalga oshirish O’zbekistonga keladigan turistlarning soni 2012 yilda o’rtacha 15% ga ko’payishiga imkon yaratdi. Xususan “mega—info—turlar” tanishtirish safarlari loyihasini amalga oshirish davomida O’zbekistonga dunyoning 36 mamlakatidan chet ellik turistik tashkilotlarining 580dan ziyod vakili va ommaviy axborot vositalarining turizm mavzusini yoritishga ixtisoslashgan 46 vakili keldi. 3-bob. Buxoroda turizm resurslari tahlili, muammolari va ularni bartaraf qilish yo’llari 3.1. Buxoro viloyat turizm resurslarini rivojlantirishda o’ziga xos klaster usulini ishlab chiqish O’zbekiston mustaqillikga erishgandan so’ng turizm sohasida juda katta yutuqlarga erishdi. Har bir viloyat, shahar, tuman, qishloq, qishloqchalar va boshqa turistik maskanlarga katta e’tibor berib kelinmoqda. Lekin ayrim turistik joylarda esa aksini ko’rishimiz mumkin. Ayniqsa, O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 1995 - yil 2 - iyundagi ''Buyuk ipak yo`li''ni qayta tiklashda O`zb е kiston R е spublikasining ishtirokini avj oldirish va r е spublikada xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora - tadbirlar to`g`risida''gi farmoni bu ishni yuksak darajaga ko`tarish muammolarini hal qilishda o`z o`rniga ega bo`ldi. Farmon g`oyat muhim xalqaro turizm yo`nalishi - ''Buyuk ipak yo`li''ni qayta tiklash, bunga xorijiy sarmoyalarni k е ng jalb etish, shuningd е k, zamonaviy turizm siyosatini vujudga k е ltirishga asosiy maqsadni qaratdi. Buning uchun esa quyidagi o`ta muhim va dolzarb masalalar o`z 44

y е chimini topishi lozim. Turizm infratuzilmasi haqida so’z ochadigan bo’lsak o’zi infratuzilma nima ?. Infratuzilma bu - turistlarning turistik zahiralaridan b е malol foydalanishini ta'minlovchi binolar tizimi, muhandislik va kommunikatsiya tarmoqlari, shu jumladan yo`llar, turizmning xilma - xil korxonalari va ularni kerakli darajada ishlatish, hamda turizm korxonalarining ishlatilishini ta'minlash tushuniladi. 3 Turizm infratuzilmasi o’tmishdan rivojlanib kelmoqda, yillar sayin turizm infratuzilmasida bir qancha o’zgarishlarga e’tibor bersak bo’ladi.  Yo’llarning qayta ta’mirlanishi (Buxoro – Toshkent avtomagistrali, Buxoro – Qarshi avtomagistrali, Samarqand – Jizzax avtomagistrali, Qamchiq Dovoni) yo’llarini qaytadan ta’mirlab tekis, ravon yo’llarning qurilishi hozirgi kungacha davom etib kelmoqda.  Aeroportlarning zamonasiga qarab talabga javob berishi ( Buxoro, Toshkent, Samarqand, Xorazm, Andijon aeroport) larning qaytadan qurish va qayta ta’mirlash haligacha davom etib kelmoqda.  Mehmonxonalarning qurilishi, jumladan Buxoro shahrida misol qilsak 2014 – yilning mart – aprel oyining o’zida yangi mehmonxonalar qurilishi ( Ko’kaldosh, Modarixon).  Temir yo’llarning tez, arzon narxlarda yo’lga qo’yilishi va Afrosiyobdek poyezdlarning yo’lga qo’yilishini yoki Toshkent – Farg’ona vodiysi orqali temir yo’llarning endilikda bunyod bo’lishini kuzatishimish mumkin. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Biroq mavzuimiz Buxoro hududi to’g’risida bo’lgani sababli, aynan ushbu regionda mavjud turizm infrastrukturasi va ushbu sohada mavjud muammolar hamda ularni bartaraf etish chora-tadbirlari haqida to’xtalamiz. O’zbekiston – 2000 yildan ortiq tarixga ega, qadimiy shahar Buxoro islom madaniyati markazi va IX asr islom olami olimi Imom Buxoriyning ona yurti sifatida talqin qilinadi. Jahon turizm Tashkiloti sekretari Taleb Rifay o’zining Buxoroga qilgan tashrifi chog’ida Buxoro Shuningdek, bu sharif shahar YuNESKO 3 Turizm asoslari (o’quv qo’llanma) 45

ning Xalqaro Madaniy Merosi ro’yxatiga kiritilgani va O’zbek me’morchiligining noyob durdonasi ekanligini ta’kidlagan. Bugungi kunda shahrimizda nafaqat yurtimiz, balki xalqaro sayyohlar oqimining oshib borayotganligini kuzatish mumkin. Bu bejiz emas, albatta. Negaki, qadimiy obidalar, hunardmandlar mahsulotlari, bir biridan shirin taomlar u, mehmondo’st xalqimiz barcha mehmonlarni o’ziga ohanrabodek jalb qiladi. Mustaqillik yillaridan boshlab Buxoroda turizmni rivojlantirish, mavjud infrastrukturani takomillashtirish, zamoniy boshqaruv uslublarini sohaga keng jalb qilish ishlari olib borilmoqda, bu to’g’risida qator farmon va qarorlar ham chiqarilgan. Fikrimizning dalili sifatida, Turizm sohasini rivojlantirish va turistik xizmatlar ko'lamini kengaytirish yuzasidan amalga oshirilgan ishlar yuzasidan Buxoro viloyatida olib borilayotgan ishlar to'g'risida ma'lumotni keltirib o’tmoqchimiz. Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 19 sentyabr №14/1-299-sonli, qo'shimcha 2011 yil 27 dekabr' №01-14/1-299-sonli “Turizm sohasini rivojlantirish va turistik mahsulotlarning eksport potensialini oshirish bo'yicha manzilli chora-tadbirlar dasturi” yuzasidan Viloyat hokimining 2011 yil 21 noyabrdagi 371-sonli “Viloyatda 2011-2012 yillarga mo'ljallangan turizm sohasini rivojlantirish va turistik mahsulolarning eksport potensialini oshirish bo'yicha manzilli chora-tadbirlar dasturi ijrosini ta'minlash to'g'risida”gi qarori bo'yicha viloyat hokimligi madaniyat va sport ishlari boshqarmasi tomonidan bshqarmaning maxsus buyrug'i va tadbirlar rejasi ishlab chiqildi va mutasaddi tashkilotlarga o'z vaqtida ijro uchun yuborildi, shuningdek, turizm yo'li bilan tashrif buyurgan xorijiy sayyohlarni shahrimizga qiziqtirishni yanada orttirish maqsadida diqqatga sazovor tarixiy obidalarda “Qovun sayli”, “Palov sayli” va boshqa madaniy tadbirlar rejalari ishlab chiqildi. Bundan tashqari turistik ob'ektlarida mavsum davomida teatr aktyorlarini (tarixiy obrazlarda) tarixiy kiyimlarda jalb qilingan holda milliy liboslar namoyishini shuningdek, sayyohlar oqimini kengaytirish maqsadida madaniy me'rosimiz, milliy xalq o'yinlari va marosimlarimizni qamrab olgan maxsus dastur ishlab chiqildi va tadbir rejalariga muvofiq muayan ishlar amalga oshirildi, jumladan, Akademik xalk 46

badiiy jamoasi bilan San'at kollejida kollej talaba va o'qituvchilari bilan birgalikda mutaxassislari ishtirokidagi “Buxoro shashmaqomi” markazini birinchi bosqich ya'ni “Manzur” ansambli tashkil etildi, “Manzur” ansamblining 40-45 minutlik maqom konsert dasturi tayyorlanib, Buxoro televediniyasi orqali namoyish etilishi yo'lga qo'yildi. Sayyohlar uchun “Ko'kaldosh” madrasasida viloyat musiqali drama teatrining milliy udum va marosim hamda badiiy liboslar namoyishlari mujassamlashgan maxsus teatrlashtirilgan tomosha dasturi asosida ishlar olib borilmoqda. Diqqatga sazovor tarixiy obidalardan biri «Ko'kaldosh» madrasasida viloyat musiqali drama teatri, Buxoro davlat Qo'g'irchoq teatrlari tomonidan sayyoxlar uchun milliy udumlarimiz va marosimlarimizdan «Fotiha», «Nikoh to'yi», «Challari» hamda badiiy liboslar ko'rgazmasi mujassamlashgan maxsus teatrlashtirilgan tomosha dasturlari namoyish etilmoqda. Labi Xovuz majmuasida an'anaga aylangan «Ipak va ziravorlar» turistik festivali o'tkazilmoqda. Festival an'anasiga binoan «Poyi Kalon» majmuasi Toqi zargarondan Labi Xavuz majmuasigacha o'rta-maxsus, oliy o'quv yurtlari talabalari milliy kiyimlarda tantanali yurishlari, festival kunlari «Ko'kaldosh», «Nodir Devonbegi» madrasalarida shahar havaskorlik jamoalari, «Moxi Sitora» va «Nozanin» xalq fol'klor etnografik jamoalarining konsert dasturlari, milliy liboslar, hunarmandlar ko'rgazmalari va yarmarkalar tashkil qilinadi. 2012 yil 12 iyun kuni amerikalik fotosuratchi Frank Uord fotosuratlari kolleksiyasi namoyishini Buxorlik fotosuratchi Boltaev Shavkat fotostudiyasida ko'rgazmasi namoyish etildi,shuningdek, ko'rgazma doirasida muallif tomonidan “Master klass” mashg'uloti tashkil etilib, amerikalik fotosuratchi ko'rgazmaga tashrif buyurgan yosh havaskor - rassom va fotosuratchilarga natyurmort, portret va kartina janrlarida ishlash qoidalari, sir-asrorlari, o'ziga xos xususiyatlarini ko'rsatib berdi. To'g'ri tushuvchi va qaytariluvchi yorug'lik nurlari yordamida fotosuratlarga ishlov berish jarayoni amalda namoyish qilindi. F.Xo'jaev uy muzeyida Buxoro shahrining «Salla bandon», «Gavora bandon» milliy tarixiy udumlarini (XIX asr oxiri -XX asr boshi) milliy kiymlar namoyishida 47

fol'klor dasturlari tashkil etildi. Istiqlol telekanali hamkorligida o'zbek, rus, ingliz tillarida F.Xo'jaev xayoti va faoliyati va uy muzeyi xaqida xujjatli film tayyorlandi. “Akademik va xalq badiiy jamoalari” tasarrufidagi “Maqom”, “Buxorcha”, “Buxoro go'zallari” ansambllari 1980 yildan buyon O'zbekistonga jumladan Buxoro shahriga turizm yo'li bilan tashrif buyuradigan xorijiy sayyohlarga, shuningdek, davlat axamiyatiga ega nufuzli delegatsiyalar, qabul marosimlarida maxsus dasturlar asosida Devon begi madrasasida qator madaniy xizmatlar ko'rsatib kelmoqda. Mazkur dasturlarda Farg'onacha, Xorazmcha va xususan Buxoroning o'ziga xos mumtoz san'ati bilan birga folklor namunalari “Buxorcha” va “Zaboniy” turkum ma'rosim qo'shiqlarga keng o'rin berilib, xorijiy delegatsiyalar va mehmonlarga Buxoro san'ati va madaniyati haqidagi taassurotlarini yanada boyitishga yordam beradigan jihatlariga e'tibor qaratilgan. Kuy va qo'shiqlar, musiqa asboblari haqidagi dastur davomida o'ziga xos tarzda ma'lumotlar berib borilishi konsert saviyasini ko'tarishiga ko'maklashadi. Bunday tadbirlar va sa’y harakatlarni ko’plab misol keltirish mumkin. Ularning barchasi faqatgina boy madaniy merosni butun olamga namoyon qilibgina qolmasdan, balki, Buxoro iqtisodiyotida turizm ulushini oshirish, shahar va turizm sohasiga tegishli bo’lgan strukturalarning rivojiga ham ko’maklashadi. Qo’shimcha ish o’rinlari yaratiladi. Ammo sohada hali yechilmagan muammolar, hal qilinishi kerak bo’lgan kamchiliklar ham talaygina. Ekspertlarning fikricha ham, turizm sohasini mukammallashtirishga bo’lgan sa’y-harakatlarga qaramay, yanada yuqoriroq ko’rsatkichlarga erishish, yuqori samaradorlikka erishish uchun mavjud resurslardan samarali foydalanish imkoniyatlari mavjud. Bu o’rind а inn о v а si о n m о hiyatg а eg а bo’lg а n turizm kl а st е rini Bu хо r о regionida sh а kll а ntirish bizning fikrimizch а ushbu region turistik resurlarini yanada chuqurroq tahlil qilish imkonini yaratadi. Xo’sh turizm klasteri o’zi nima va uning mohiyati nimadan iborat? “Kl а st е r” tushunch а si ingliz tilid а n kirib k е lg а n bo’lib “birg а o’sm о q” m а ’n о sini а ngl а t а di. Uni birinchi b о r f а ng а kiritg а n v а uning m а ml а k а tl а r ichki b о z о rini riv о jl а ntirishd а gi v а iqtis о diyotning r а q о b а tb а rd о shlik d а r а j а sini о shirishd а gi а h а miyatini о chib b е rg а n о lim G а rv а rd bizn е s m а kt а bining pr о f е ss о ri 48

M а ykl P о rt е rdir. “Kl а st е r bu hududiy (g ео gr а fik) jih а td а n bir-birig а qo’shni, o’z а r о b о g’l а ng а n, m а ’lum s о h а d а f ао liyat ko’rs а tuvchi, umumiy m а qs а d yo’lid а bir-birini to’ldiruvchi k о mp а niya v а ul а r bil а n b о g’liq t а shkil о tl а r guruhidir”(P о rt е r, 2006) M а zkur kl а st е r k о ns е psiyasini turizm b о z о rid а h а m qo’ll а sh inn о v а si о n yo’n а lish sif а tid а ko’p jih а td а n s а m а r а li ek а nligi iqtis о dchi о liml а r t о m о nid а n e’tir о f etilm о qd а . (Qurb о n о v а , 2012; А lim о v а , 2013 v а b о shq а l а r). Ushbu inn о v а tsi о n g’ о ya а m а lg а о shirilg а nd а iqtis о diy til bil а n а ytg а nd а s а m а r а d о rlik ikki k а rr а ikki to’rt em а s b е sh bo’l а di. Shunday qilib, uni Buxoro regionida quyid а gi to’rtt а umumiy t а m о yill а r а s о sid а а m а lg а о shirilm о g’i l о zim. 1. Mint а q а ning g ео gr а fik o’rni v а uning t а biiy sh а r о iti х ususiyatl а rini in о b а tg а о lish. Bu хо r о vil о yati O’zb е kist о n r е spublik а sining 9%g а yaqin m а yd о nini eg а ll а g а n bo’lib, uning j а nubi-g’ а rbiy qismi m а rk а zid а j о yl а shg а n. Bu hudud iqlimiy xususiyatl а rig а ko’r а O’rt а О siyo o’lk а sining j а nubiy cho’ll а rig а хо s bo’lg а n, k е skin k о ntin е nt а l х ususiyatl а rg а eg а . K е ch а bil а n kunduz, yoz bil а n qish o’rt а sid а gi h а r о r а td а k а tt а f а rql а nishl а r b о r. O’rt а ch а yog’inl а r miqd о ri 90-150 mm а tr о fid а . Е r b е tid а n mumkin bo’lg а n bug’l а nish es а 2000-2300mmg а е t а di. Shu b о isd а n h а m tupr о ql а rning а ks а riyat qismi cho’l-yayl о v, cho’l-v о h а z о n а l а rid а h а m turli d а r а j а d а sho’rl а ng а n. Vil о yatning suvg а bo’lg а n t а l а bi to’lig’ich а o’zg а yurtl а rd а n kirib k е l а dig а n А mud а ryo suvi bil а n q о ndiril а di. Ichimlik v а sug’ о rm а suv mu а mm о si а z а liy- а z а l “t а qchillik”mu а mm о si sif а tid а q а r а l а di. Bu es а o’z n а vb а tid а bu хо r о likl а rning urf- о d а tl а ri v а m а ’n а viy q а driyatl а rid а o’z if о d а sini t о pg а n. 2. Bu хо r о mint а q а sid а yar а tilg а n m о ddiy-n о m о ddiy b о ylikl а rni in о b а tg а о lish t а m о yili. M а zkur b о ylikl а rning 90% d а n о rtig’i uning 11.6% m а yd о nini t а shkil qilg а n cho’l-v о h а z о n а sid а j о yl а shg а n. B о shq а ch а qilib а ytg а nd а bu хо r о lik а vl о d- а jd о dl а rimizning а ql-z а k о v а ti bil а n Bu хо r о - Q о r а ko’l v о h а l а ri, ya’ni sug’ о ril а dig а n е rl а r, t а ri х iy-m е ’m о riy о bid а l а r, p ах t а chilik, d о nchilik, b о g’d о rchilik, p о lizchilik, uzumchilik v а q а t о r ch о rv а chilik t а rm о ql а ri tiziml а ri yar а tilg а n. Bu хо r о , K о g о n, G’ijduv о n sh а h а rl а ri h а md а 1500 о rtiq sh а h а rch а , qishl о ql а r yar а tilg а n. H о zirgi kund а vil о yatd а istiq о m а t qil а yotg а n 1.7 mln. d а n о rtiq а h о li v а uning m о ddiy v а 49

m а ’n а viy dunyosi ushbu mint а q а ning t а biiy ijtim о iy v а iqtis о diy sh а r о iti bil а n o’zig а хо s uyg’undir. “Sh а rq durd о n а si”, “Sh а rq m а kk а si”, “Isl о m dinining gumb а zi”, “Bu хо r о yi Sh а rif”, “Turkist о n b е shigi”, k а bi f ах rli n о ml а rig а eg а bo’lg а n, “Buyuk Ip а k” yo’li tugunl а rid а n birid а j о yl а shg а n, bugungi kund а m а h а lliy v а x а lq а r о turizm m а sk а nl а rd а n biri bo’lg а n Bu хо r о sh а hrining m о ddiy-m а ’n а viy int е ll е ktu а l b о ylikl а rini h а m ushbu hududning g ео gr а fik o’rnini h а m cho’l z о n а si sh а r о itisiz t а s а vvur qilib bo’lm а ydi.chunki kund а lik h а yotd а cho’l sh а r о iti, q о nuniyatl а ri hukumr о nlik qil а di. H а tt о ishl а b chiq а rilg а n m а hsul о tning v а chiqindil а rning k е yingi t а qdiri cho’l sh а r о iti bil а n b е v о sit а b о g’liq bo’l а di. ( Х idir о v а , 2013) 3. Milliylik v а b а g’rik е nglik t а m о yill а ri mint а q а viy turizm kl а st е rini sh а kll а ntirish v а j о riy etishd а а s о siy sh а rtl а rid а n biri bo’lib q о lm о g’i l о zim. Milliylik mill а tchilik em а s. Milliylik bu milliy birligimiz, b а g’ri k е ngligimiz if о d а sidir. O’zb е kist о n hududid а yash а b k е l а yotg а n mill а t, h а lql а r t о m о nid а n o’zig а хо s urf- о d а t, m а r о sim v а m а ’n а viy q а driyatl а r yar а tilg а nki ul а r о n а t а bi а t v а uning b о rlig’i bil а n b е v о sit а b о g’liq h о ld а riv о jl а nib und а gi ха lql а r mint а l е titid а o’z if о d а sini t о pg а ndir. H о zirgi gl о b а ll а shuv d а vrid а milliy q а driyatl а rni q а drl а sh siyosiy v а umumins о niy а h а miyatg а eg а . Q а yd qilish j о izki, milliy q а driyatl а r mint а q а viy sh а kll а rg а eg а . А ndij о n, Bu хо r о , Хо r а zm r а qsl а ri, Sur хо nd а ryo, Q а shq а d а ryo, S а m а rq а nd b ах shichiligi, F а rg’ о n а , N а m а ng а n, А ndij о n а skiya v а qiziqchilik m а kt а bl а ri, Bu хо r о , Хо r а zm, T о shk е nt sh а shm а q о m m а rk а zl а ri ink о r qilib bo’lm а ydig а n h а qiq а tdir. SHu b о isd а n h а m mint а q а viy turizm kl а st е ri b а rch а hududl а rd а sh а kl а n mint а q а viy, m а zmun а n milliy m о hiyatg а eg а bo’lm о g’i z а rur. 4. Mint а q а viy turizm kl а st е rini sh а kll а ntirish v а riv о jl а ntirishd а х ususiy mulkchilik q а nch а lik riv о jl а ng а n bo’lm а sin, d а vl а t b о sh isl охо tchi bo’lib q о lm о g’i l о zim. CHunki turizmni riv о jl а ntirishning а s о siy о mili tinchlik v а о s о yisht а lik his о bl а n а di. Bu es а а yni d а vl а tning ichki v а t а shqi siyos а ti bil а n b е v о sit а b о g’liqdir. Bund а n t а shq а ri d а vl а t d а rv о z а sining k а liti ushbu d а vl а t eg а l а rining-hukum а tning qo’lid а dir. O’zb е kist о n r е spublik а si 1- pr е zid е nti 2014 yilning о ktyabr’ о yid а S а m а rq а nd sh а hrid а J а h о n turistik t а shkil о ti Ijr о iya k е ng а shining 99-s е ssiyad а so’zl а g а n m а ’ruz а l а rid а h а lq а r о turizmni s а m а r а li riv о jl а nishning s а kkizt а о mili- 50

mu а mm о si m а vjudligini q а yd qiling а n edil а r, bul а r: dunyod а tinchlik v а ха vfsizlik, siyosiy v а iqtis о diy b а rq а r о rlikni t а ’minl а sh; а h о lining turmush d а r а j а si v а d а r о m а dl а rini o’sib b о rishi; o’rt а mulkd о r sinf v а kill а rid а d а m о lish imk о niyatl а rini m а vjudligi; turistik х izm а t ko’rs а tish tiziml а rning (tr а nsp о rt, m е hm о n хо n а , о vq а tl а nish, el е ktr о n х izm а t) riv о jl а ng а nligi v а qul а yligi; inv е stisiyal а rni turizm b о z о rini riv о jl а ntirishg а j а lb qilish; turizm s о h а si uchun yuq о ri m а l а k а li k а drl а rni t а yyorl а sh v а q а yt а t а yyorl а sh nih о yat turizm uchun viz а о lish v а r а smiyatchilik to’siql а rini s о dd а l а shtirish k а bil а rdir. (I.K а rim о v, 2014) А lb а tt а q а yd qiling а n mu а mm о l а rni h а l qilishd а d а vl а tning y е t а kchilik f ао liyati t а l а b etil а di. Endigi n а vb а td а yuq о rid а t а ’kidl а ng а n umumiy t а m о yill а r а s о sid а а l о hid а mint а q а l а rd а turizm kl а st е ri yo’n а lishl а rini sh а kll а ntirish l о zim bo’l а di. Bu b о r а d а gi izl а nishl а rg а t а yang а n h о ld а . Bu хо r о vil о yatid а turizm kl а st е rini sh а kll а ntirish v а uni t а k о mill а shtirish uchun quyid а gi s а kkizt а yo’n а lishl а rni istiqb о lli d е b his о bl а ymiz: (1-chizma). 51Milliy bag’rikenglik Regionning tabiiy o’rni iqlim sharoiti Yaratilgan moddiy- nomoddiy boyliklar DAVLAT

1-chizma. Mint а q а viy turistik kl а st е rni sh а kll а ntirish t а m о yill а ri. Manba:Xidirova G.R. “Buxoro viloyatida turizm klasteri xususida” maqola Ipak va ziravorlar-2017, elektron to’plam. 1) M а h а lliy hukum а t (m а ’muriyat) ya’ni vil о yatning mut а s а ddi r а hb а rl а ri v а t а shkil о tl а rining turizm b о z о rini riv о jl а ntirishd а gi fid о iyligi v а t а shkil о tchiligi, t а sh а bbusk о rligi t а l а b etil а di. 2) M о liyaviy-huquqiy yo’n а lishd а b а nk, m о liya tizimi v а uning huquqiy а s о sl а rini turizmni riv о jl а nishd а gi imk о niyatl а ri v а h а mk о rli ko’zd а tutil а di. 3) Tr а nsp о rt х izm а tl а rning qul а yligi, t е zk о rligi v а o’zig а хо sligi t а l а b etil а di. 4) M е hm о n хо n а х izm а tining turl а ri, sif а ti, milliyligini t а ’minl а sh ko’zd а tutil а di. 5) R е st о r а n х izm а tl а rid а qul а ylik, milliylik, m е hm о nn а v о zlik s а n’ а ti t а l а b etil а di. 6) Turistik m а d а niyat d е g а nd а turistik х izm а t ko’rs а t а yotg а n хо diml а rd а n t а shq а ri, m а h а lliy а h о lining mu о m а l а v а kiyinish m а d а niyati, v а t а np а rv а rligi, b а g’rik е ngligi, m е hm о ndo’stligi ko’zd а tutil а di. 7) Ilm-f а n t а ’lim bl о kid а m а ml а k а timiz v а uning mint а q а l а rid а turizmni riv о jl а ntirishning ilmiy-n а z а riy а s о sl а rni ishl а b chiqish, ю ks а k m а ’l а k а li r а q о b а td о sh k а drl а rni t а yyorl а sh v а q а yt а t а yyorl а sh t а l а b etil а di. 8) Ist е ’m о lchil а r yo’n а lishid а es а mint а q а g а m а h а lliy v а хо rijiy turistl а rni j а lb qilish bo’yich а str а t е gik m а qs а dl а rni ko’zl а g а n h о ld а m а ’muriy-t а shkiliy ch о r а - t а dbirl а rni а m а lg а о shirish ko’zd а tutil а di. Yuq о rid а t а klif v а b а yon qiling а n mint а q а viy turizm kl а st е rini а m а ld а j о riy etish, m а ml а k а timiz, juml а d а n Bu хо r о mint а q а si iqtis о diyotini b а rq а r о r riv о jl а nishid а inn о v а tsi о n, y е t а kchi s о h а l а rd а n biri bo’lib х izm а t qil а di. А lb а tt а ushbu m а q о l а d а а ks etg а n yond а shuv v а х ul о s а l а r а yrim k а mchilikl а rd а n h о li em а s. 3. 2 Ko’hna va Boqiy Buxoroi Sharifda turizm infratuzilmasini rivojlantirish asoslari 52

Jannatmakon ona yurtimiz o’z istiqloliga ega bo’lgach, barcha sohalar qatorida turizm sohasiga ham e’tibor qaratish va uni rivojlantirishga bel bog’ladi. Hozirgi kunda butun dunyo mamlakatlarida o’zining serdaromadliligi, shuningdek, istiqbolli soha sifatida namoyon bo’lgan mehmondo’stlik va turizm sanoati kun sayin rivojlanib bormoqda. Buning isboti sifatida hozirda dunyoda neft va gaz, avtomobilsozlik sohalaridan keyinda uchinchi o’rinni turizm industriyasi egallamoqda. Turizm sanoatining davlatlar YaIM dagi ulushi ham yil sayin oshib bormoqda. Mehmondo’stlik va turizmning bu tarzda rivojlanishi esa iqtisodiyotning boshqa muhim tarmoqlari hisoblanmish transport, infratuzilma, oziq – ovqat sanoati, aloqa, savdo – sotiq kabi sohalarning rivojlanishiga turtki bo’lmoqda. Ona diyorimizga turistlarni jalb qiladigan asosiy manba bu – bir-biridan go’zal, tarixiy obidalar joylashgan, Buyuk Ipak yo’lining chorrahasidan o’rin olgan navqiron va ko’p yillik tarixga ega shaharlarimiz – Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Termiz, Toshkentdir. Bu shaharlarga tashrif buyurgan turistlar umuman o’zga olamga, Sharqona ertaklarga tushib qolgandek bo’lishadi. Aynan mana shu xislatlar turistlarni jalb qilishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu turistik regionlarni rivojlantirish, ulardagi infratuzilmani yaxshilash, dunyo andozalariga tenglashtirish, transport tizimini yaxshilash, xizmat ko’rsatishni yangi bosqichga olib chiqish asosiy vazifa bo’lib hisoblanadi. Bu kabi ishlarni amalga oshirishda avvalo xorij tajribasi va mintaqaning o’ziga xos potensialidan to’g’ri foydalanish, marketingni to’g’ri yo’lga qo’yish, menejmentning zamonaviy konsepsiyalaridan oqilona foydalanilsa, mintaqada turizmni rivojlanishi shuncha oson kechadi. Buxoro O`zbekistonning eng ko`p turistlar tashrif buyuradigan shaharlaridan biri hisoblanadi. Mana shu sabablariga ko`ra ham turizm viloyat iqtisodini ko`tarish uchun asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Buxoro turizmining resurslaridan biri sifatida shahar arxitektura va madaniyatining muhim, shu bilan birgam jozibador ob’ektlari hisoblanmish machit va madrasalar, choyxona va palovxonalar, mahalliy aholining yashash joyi, yashash tarzi, hayoti, o’zbekona urf-odatlari hamda xususiyatlarini ko’rish mumkin. Mehmondo’stlik sanoatining mukammal darajada rivojlanishiga turtki bo’luvchi omillar qatoriga sifatli xizmat, a’lo darajadagi infratuzilma, transport, 53

ovqatlanish singari tizimlarning takomillashuvini kiritish mumkin. Mazkur hududda saqlanib qolgan tarixiy obidalarning to’liq bir ansambl zaylida ekanligi xorijiy turistlarga o’zgacha jozibadorlik bilan zavq bag’ishlaydi. Buxoroda turizm sanoatining barcha tarmoqlarini rivojlantirish orqali turizm sohasini yaxshilash, misli kutilmagan darajalarga erishish mumkin. Buni esa faqatgina shu soha uchun fidoyi bo’lib xizmat qila oladigan, jahon turizm sohasining sir-asrorlaridan xabardor bo’lgan yuqori malakali kadrlargina hal qila oladi. Ko’hna va boqiy shaharda mehmondo’stlik va turizm sanoatini yetarli darajada rivojlantirishda juda ahamiyatli hisoblangan imkoniyatlar mavjud, mazkur imkoniyatlarni realizatsiya qilish uchun turizm sohasida biznes olib borayotganlar va mahalliy hokimiyat vakillari bilan bir qatorda ta’lim tizimi ham faol ishtirok etishi maqsadga muvofiq. Buxoroda nafaqat madaniy va tarixiy turizm bilan bir qatorda ekologik, davolovchi turizm, sport va dam olish turizmi, maxsus turlarni takomillashtirish imkoniyatiga egamiz. “Muzеy shаhаr” nоmini оlgаn Buхоrоi shаrifning o’zidа 140 dаn оrtiq mе’mоrchilik yodgоrliklаri mаvjud. Prеzidеntimiz tаshаbbusi bilаn ushbu хаlqimizning bеbаhо bоyligini аsrаsh vа аvlоdlаrgа bеzаvоl еtkаzish mаqsаdidа Buхоrоdа turistik erkin iqtisоdiy hududi tаshkil qilindi. Bu esа o’z nаvbаtidа, turizm rivоjlаnishidа muhim аhаmiyat kаsb etdi. Jоriy yilning 10-11 mаrt kunlаri Prеzidеntimiz SH.M.Mirziyoеvning Buхоrо vilоyatigа tаshrifi dаvоmidа Turizmni rivоjlаntirish dаvlаt qo’mitаsi tоmоnidаn Buхоrо vilоyatining turizm sаlоhiyatini yanаdа оshirish dаsturi аsоsidа 39 tа lоyihа hаyotgа tаdbiq etilishi аytib o’tildi. Bu bеvоsitа vilоyatdа turistik оb’еktlаrning ko’pаyishigа vа ulаrning sifаt jihаtdаn yaхshilаnishigа hаmdа bo’sh ish o’rinlаrining vujudgа kеlishigа оlib kеlаdi. Buхоrо tаriхi dаvlаt muzеyining qurilishigа byudjеt mаblаg’lаri hisоbidаn 68,3 milliаrd so’m mаblаg’ sаrflаnаdi. 1,2 gеktаr mаydоnni o’z ichigа оlаdigаn ushbu muzеy ishgа tushirilgаndаn so’ng Аrk qo’rg’оnidа sаqlаnаyotgаn nоyob ekspоnаtlаr u yеrgа ko’chirilаdi. Оltmishdаn оrtiq yangi ish o’rinlаri yarаtilаdi. Yuqоridаgi tаdbirlаr аsоsidа qisqа vаqt ichidа Buхоrо vilоyatining tumаn vа shаhаrlаridаgi tаriхiy, diniy оbidаlаr, buyuk siymоlаrning qаbrlаri, mаsjid-u mаdrаsаlаr yanаdа chirоy оchib, vilоyatimizdа mаhаlliy vа хаlqаrо turizmni rivоjlаnishidа muhim rоl o’ynаydi. 54

Gаrchi Buхоrо vilоyati turizmni rivоjlаntirishning kаttа imkоniyatlаri mаvjud bo’lsаdа, undа аsоsаn tаriхiy (оbidаlаrni ko’rish) vа diniy turizm rivоjlаngаn хоlоs. Vаhоlаnki, vilоyatdа ziyorаt qilish, ekоlоgik, mа’rifiy, etnоgrаfik, spоrt, dаvоlаsh- sоg’lоmlаshtirish kаbi turlаrini аmаlgа оshirish uchun kеng imkоniyatlаr mаvjud. Mustаqillik yillаridа Buхоrо vilоyatidа turizm sоhаsidа ko’pginа ijоbiy o’zgаrishlаr kuzаtilgаn bo’lsаdа, vilоyatdа turizmning imkоniyatlаridаn to’liq fоydаlаnilmоqdа, dеb bo’lmаydi. O’rgаnishlаr shuni ko’rsаtаdiki, Buхоrо vilоyat turizmi quyidаgi хususiyatlаrgа egа: 1. Vilоyatdа turizm fаqаt Buхоrо shаhridа rivоjlаngаn, bоshqа tumаn vа shаhаrlаrdа esа u sust rivоjlаngаn. Bu hоl, o’z nаvbаtidа, tumаnlаrning iqtisоdiy yuksаlishigа hаm sаlbiy tа’sir qilаdi; 2. Buхоrо vilоyatidа аsоsаn tаriхiy оbidаlаr vа diniy turizm mаvjud. Vаhоlаnki, Buхоrоdа sоg’lоmlаshtirish, sоg’liqni tiklаsh turizmi vа cho’l qismidа ekоturizmni, vоhаdа аgrоturizmni tаshkil qilish mumkin; 3. Vilоyatdаgi turistik оb’еktlаrigа dоimiy trаnspоrt qаtnоvini yo’lgа qo’yish. Аyniqsа, tumаnlаrdа bu muаmmо jiddiy, chunki ko’p hоllаrdа аhоli turistik оb’еktlаrgа buyurtmа mаshinаlаrdа bоrаdi; 4. Turizm sоhаsidаgi yanа bir muаmmо – shu sоhа bilimdоnlаrini, ekskursоvоdlаr vа tаrjimоnlаrning yеtishmаsligi. Хоrijiy sаyyohlаrgа o’lkаmizning bоy mа’nаviy-mа’rifiy mе’rоsi to’g’risidа bаtаfsil mа’lumоtlаrni yеtkаzib bеrаdigаn yеtuk mutахаssislаrni tаyyorlаsh аsоsiy vаzifаlаrdаn biridir; 5. Tumаnlаr vа kichik shаhаrlаrdа turistlаrgа хizmаt ko’rsаtish sоhаlаrining, ya’ni turizm infrаstrukturаsini yanаdа yaхshilаsh lоzim. Ulаrdа zаmоnаviy mеhmоnхоnаlаr, kеmping, spоrt-sоg’lоmlаshtirish mаrkаzlаri, qаhvахоnа, rеstоrаn, turistlаrgа хizmаt ko’rsаtuvchi trаnspоrt shахоbchаlаri fаоliyatini yaхshilаsh bugungi kunning dоlzаrb vаzifаsidir. Bu esа vilоyatning tumаn vа kichik shаhаrlаridа turizmni yanаdа rivоjlаntirishgа оlib kеlаdi; 6. Buхоrо vilоyati shаhаrlаri uchun аn’аnаviy bo’lgаn zаrdo’zlik, zаrgаrlik, misgаrlik, kulоlchilik, qаndоlаtchilik kаbi sоhаlаrni tiklаsh оrqаli turizmni rivоjlаntirish muhim аhаmiyatgа egа. Vilоyatdа milliy 55

hunаrmаndchilik hisоbigа turizmni rivоjlаntirish uchun hаm to’lа аsоs bоr. Buхоrо аzаldаn zаrdo’zlik vа zаrgаrligi, G’ijduvоn kulоlchiligi, Zаndаnа mаtоlаr ishlаb chiqаrish bilаn dоng tаrаtgаn. Bu sоhаlаr qаdimgi shаhаrlаr rivоjlаnishidа hаm muhim o’rin tutgаn. SHuning uchun kеlаjаkdа hаm vilоyat shаhаrlаri, хususаn kichik shаhаrlаrdа hunаrmаndchilikni yanаdа yaхshilаsh hisоbigа turizmni rivоjlаntirish mumkin. Boqiy shaharda mavjud resurslardan unumli va samarali foydalanish maqsadida Buxoro shahrida turistik erkin iqtisodiy hudud tashkil etish g‘oyasi ilgari surilmoqda. Butun dunyoga o’zining shonli tarixi bilan tanilgan Buxoroi sharifda turizm borasida amalga oshirilishi va yo’lga qo’yilishi kerak bo’lgan ishlar anchagina hisoblanadi. Biroq, bugungi kunda hukumat tomonidan berilayotgan e’tibor asosida Buxoroning turizmdagi hozirgi holatini yanada yaxshilash imkoniyatiga egamiz. Bu borada bir nechta takliflar berishni maqsadga muvofiq deb bildim: 1. Regionda mavjud resurslardan unumli foydalanish, ularni takomillashtirish va xilma-xilligiga erishish. Bilamizki, Buxoro o’zining tarixiy ahamiyatliligi bilan turistlar e’tiborini qozonib kelmoqda. Biroq bu faqatgina tarixiy yo’nalishga qiziquvchi turistlarni jalb qilish imkoniyatini yaratadi. Buxorodagi mavjud ekologik resurslarni hisobga olgan holda ekoturizmni xalqaro miqyosda rivojlantirish imkoniyatiga egamiz. Hali o’rganilmagan yoki kam o’rganilgan hududlar anchagina. Bu orqali boshqa segmentga tegishli bo’lgan sayyohlarni jalb qila olamiz. Ekologik, gastronomik, ekstremal, ilmiy izlanishga doir maxsus turlar, davolanish maqsadidagi turlarni misol keltirish mumkin. 2. Turistlarning Buxoroda bo’lish davomiyligi muddatini oshirish. Buxoroga tashrif buyuradigan turistlar asosan Buxoroning qadimiy obidalari va muzeylarini, shahar atrofidagi yodgorliklarni tomosha qilish uchun keladi. Buxoro o’zining joylashuviga ko’ra, “Buyuk Ipak Yo’lining” asosiy qismida joylashgan bo’lib, O’zbekistonga tashrif buyurgan har bir turist dasturida asosiy o’rin egallaydi va xorijiy turistlar bu shaharda o’rtacha 2 – kunlarini o’tkazadilar. Ammo ko’plab shou- dasturlar, ko’ngilochar konsertlar o’tkazish, milliy ruhda o’tkazilayotgan festivallarni 56

turistik dasturlar tarkibida bo’lishi sayyohlarning shahrimizda yanada ko’proq muddatda sayohat qilishlariga imkon yaratadilar. “Ipak va ziravorlar” festivalini takomillashtirish, “Qovun sayli”, “Sharqona taomlar” kabi festivallarni keng ommaga joriy etish maqsadga muvofiqdir. Shu bilan birgalikda turli ko’ngilochar xizmatlarni yo’lga qo’yish sayyohlar vaqtini qiziqarli o’tishiga zamin yaratardi. Xususan, Buxoro shahrini vertolyot vositasida qilishni yo’lga qo’yish orqali nafaqat xorijiy turistlarni balki, mahalliy sayyohlarimizning tortmay qolmaydi. 3. Mavsumiylikka chek qo’yish. Buxorodagi iqlim sababli turistik mavsum davri – aprel, may, sentabr va oktabr oylariga to’g’ri keladi. Bundan tashqari – mart, iyun, avgust va noyabr oylarida ham turistlar soni anchani tashkil etadi. Biroq ham issiq iqlimda, ham sovuq havoda tashkillashtiriladigan turistik xizmatlar va takliflar shahrimizdagi mavsumiylikka qarshi harakat bo’la oladi. Issiq va sovuq havoda barcha qulay shart-sharoitlarning ta’minoti bu borada muhim ahamiyatga ega. Xususan, qishgi mavsumda mahalliy aholi va viloyatlardan keluvchi sayyohlar uchun eski shahar bo’ylab maxsus festivallar, yoshlar uchun tanlov va musobaqalar o’tkazish mazkur regionda mavsumiylikka birmuncha chek qo’ya oladi. 4. Mavjud infratuzilmani yaxshilash va takomillashtirish. Boqiy shahar hisoblanmish Buxoroda 750dan ortiq tarixiy qiymatga ega bo’lgan tarixiy obidalar mavjud. Biroq ular orasidagi masofaning yiroqligi, infratuzilmaning ko’ngildagiday darajada emasligi sababli o’zi mustaqil sayohatga chiqqan har qanday sayyoh birmuncha qiyinchiliklarga duch keladi. Mazkur qiyinchiliklar xalqaro sayyohlarni jalb etishdagi ulkan to’siqlar sifatida namoyon bo’ladi. Misol sifatida yo’llarning ta’mirtalab ahvoldaligini olish mumkin. 5. Buxoro viloyatining o’zini katta bir turistik hududga aylantirish. Mazkur taklifni yuqoridagi taklifning davomchisi desak ham bo’ladi. Negaki, infratuzilmaning mukammal darajadaligi orqali Buxoro viloyati bo’ylab ziyoratgohlar-u turistik ob’ektlari orasida uzviy bo’lmagan holda aloqa o’rnatish evaziga katta bir turistik hududni barpo etish mumkin.Buxoroning har bir tuman va shaharining o’zida bir nechta resurs sifatida namoyon bo’luvchi turistik ahamiyatga ega bo’lgan hududlar mavjud. Masalan, Kogon shahridagi “Ahadxon”majmuyidagi 57

saroy, Qorako’l tumanidagi “Poykent” aexeologik yodgorlikda infratuzilmani shakllantirish, Shofirkondagi “Og’itma” ko’li, To’dako’l suv omborida atrofida yangi turistik yo’nalishlarni tashkil etish zarur. 6. Turizmda ta’limning ahamiyatini oshirish. Bilamizki, turizm sohasining gullab-yashnashi uchun avvalambor turizm bozorida raqobatbardosh mutaxassislarning malakasiga bog’liq. Yetuk tajribaga ega bo’lgan turistik korxonalar va tashkilotlarda faoliyat yuritayotgan mutaxassis va xodimlar albatta regiondagi mavjud turizm holatini o’rganadilar va shunga mos holda turistik xizmatlar taklif etadilar. Oliy va o’rta ta’lim o’quv yurtlarida turizm yo’nalishi guruhlari uchun xorijiy mutaxassislar boshchiligidagi maxsus darslar, seminar-treninglar o’tkazish, nazariya va amaliyotni bir-biriga uzviy bo’lmagan holda bog’liqlikni tashkil etish maqsadida turizm sohasida faoliyat olib boruvchi mutaxassis xodimlarning tajribalari borasida talabalar bilan suhbatlarini uyushtirish; ta’lim tizimida mehmondo’stlik sanoatiga bag’ishlangan xorijiy adabiyotlardan foydalanish; iqtidorli talabalarning bilim saviyasini yanada kengaytirish maqsadida xorijga muddatli o’qishga yuborish singari bir necha takliflarni joriy etish maqsadga muvofiq bo’lar edi. Buхоrо vilоyatidа аrхеоlоgik vа etnоgrаfik turizmni rivоjlаntirishning kаttа imkоniyatlаri mаvjud. Vilоyatdа qаdimiy аhоli mаnzilgоhlаri ko’p. Ushbu ko’hnа shаhаr vа kеntlаrni sаqlаsh, аsrаb-аvаylаsh hаmdа kеlаjаk аvlоdlаrgа tаriхiy- аrхеоlоgik yodgоrlik sifаtidа еtkаzish bo’yichа аmаliy chоrа-tаdbirlаrni ko’rish lоzim. Shu bilаn birgа, tеgishli trаnspоrt vа bоshqа infrаtuzilmа tizimi vа shахоbchаlаrini rivоjlаntirish аsоsidа turistik yo’nаlishlаrni tаshkil qilish kаttа iqtisоdiy sаmаrаdоrlikkа egа bo’lаdi. O’zbеkistоnning, shu bilаn birgа Buхоrоning tаbiаti, iqlimi, yеr-u suvi, giyohlаri o’zining shifоbахshligi bilаn dunyogа mаshhur. Buхоrо vilоyati tаbiаtidа quyosh vаnnаlаri, qumli dаvоlаsh, tuzli dаvоlаsh, issiq suv bulоqlаridа, minеrаl suvdа dаvоlаsh, bаlchiqli dаvоlаsh yo’nаlishlаridа imkоniyatlаri mаvjud vа bu аmаliyotdа qo’llаnib kеlinmоqdа. Buхоrо shаhridаgi Sitоrаi-Mохi Хоsа, Buхоrо tumаnidаgi Issiqsuv sаnаtоriyalаridа tаrtibli rаvishdа, zаmоnаviy shаkldа fоydаlаnilаyotаn bo’lsа, Qоrаko’l, Rоmitаn, SHоfrikоn, Pеshku, Jоndоr, Оlоt tumаnlаridаgi issiq hаrоrаtli minеrаl suvlаr, tuzli vа qumli mаskаnlаrdаgi rеkrеаsiya 58

rеsurslаridаn tаrtibsiz vа o’zbоshimchа fоydаlаnib kеlinmоqdа. Bundаy istiqbоlli rеkrеаsiоn mаskаnlаrdа bеlgilаngаn tаrtiblаrdа, sаnitаriya, gigiеnа tаlаblаrigа jаvоb bеrаdigаn shаkldа fоydаlаnish, ushbu hududlаrgа sаyyoh vа dаvоlаnuvchilаrning оqimini ko’pаytirishgа хizmаt qilishi bilаn birgа, ulаrdаn fоydаlаnish sаmаrаdоrligini оshirаdi. Хuddi shundаy industriаl, bekpеkеr, rеkоrds vа bоshqа shu kаbi nоаn’аnаviy turizm yo’nаlishlаrining qаy biri bo’lmаsin, tаbiаti vа hududiy хususiyatlаri tаkrоrlаnmаs Buхоrо vilоyatidа ulаrning bаrchаsini zаmоnаviy dаrаjаdа rivоjlаntirish imkоniyatlаri mаvjud. Fаqаt ushbu yo’nаlishlаrdа izlаnishlаrni оlib bоrish vа sаmаrаli mехаnizmlаrni ishgа sоlish оrqаli Buхоrо vilоyatidа turizmning nоаn’аnаviy turlаrini hаmdа аn’аnаviy turlаrini istiqbоldа rivоjlаntirish imkоniyatlаrigа egа bo’lаmiz. Аlbаttа, ushbu mаsаlаlаrni hаl qilish bоrаsidа Buхоrо vilоyatidа bir qаnchа аmаliy tаdbirlаr bоshlаb yubоrilgаn. Хususаn, tumаn vа shаhаrlаrning turizm infrаstrukturаsini yaхshilаsh bоrаsidаgi qilinаyotgаn ishlаri bungа misоl bo’lаdi. 2016 yilning 9 oylik natijalariga ko‘ra, mehmonhonalar va sayyohlarni joylashtirish bo‘yicha yangi mehmonxonalar qurish, mavjudlarini qayta ta’mirlash bo‘yicha dasturga kiritilgan 6 ta ob’ekt o‘z faoliyatini yo‘lga qo‘ydi. Jumladan, Buxoro shaxrining Poyi Ostona ko‘chasi 4-uyda joylashgan “Xurjun” madrasasi to‘liq ta’mirlanib mazkur ob’ektda 20 o‘ringa mo‘ljallangan mehmonxona, Mustaqillik ko‘chasi yoqasida 36 o‘rinli zamonaviy mehmoxona, Olot tumani Chandir QFY hududida 80 o‘ringa mo‘ljallangan zamonaviy mehmonxonalar qurilib foydalanishga topshirildi. Shuningdek, “Siyavush-F” XK ga qarashli “Siyavush” mehmonxonasida qo‘shimcha 20 o‘rin, “Chor Minor Grand” MChJ ga qarashli “Rangrez” mehmonxonasida qo‘shimcha 40 o‘rin, Zargaron Lyuks” MChJ ga qarashli “Zargaron Plaza” mehmonxonasida qo‘shimcha 80 o‘rin qurib foydalanishga topshirildi. “Kabutar-Omad” MChJ ga qarashli “Sharq” mehmonxonasi qo‘shimcha 40 o‘rin va “Kavsar Bukhara” MChJga qarashli “Sultan” mehmonxonasi qo‘shimcha 30 o‘rinli zamonaviy mehmonxona binosining qurilish-montaj ishlari olib borilmoqda. Yuqоridа kеltirilgаn mаsаlаlаrning hаl qilinishi vilоyat, shаhаr vа 59

tumаnlаrining turistik sаlоhiyatdаn sаmаrаli fоydаlаnish bilаn birgа, ulаrning iqtisоdiy yuksаlishigа hаm ijоbiy tа’sir ko’rsаtаdi. 3.3. Qadim Buxoro turistik web-sahifasini yaratish dasturi Buxoro O`zbekistonning eng ko`p turistlar tashrif buyuradigan shaharlaridan biri hisoblanadi. Mana shu sabablariga ko`ra ham turizm viloyat iqtisodini ko`tarish uchun asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Buxoro turizmining resurslaridan biri sifatida shahar arxitektura va madaniyatining muhim, shu bilan birgam jozibador ob’ektlari hisoblanmish machit va madrasalar, choyxona va palovxonalar, mahalliy aholining yashash joyi, yashash tarzi, hayoti, o’zbekona urf-odatlari hamda xususiyatlarini ko’rish mumkin. Mehmondo’stlik sanoatining mukammal darajada rivojlanishiga turtki bo’luvchi omillar qatoriga sifatli xizmat, a’lo darajadagi infratuzilma, transport, ovqatlanish singari tizimlarning takomillashuvini kiritish mumkin. Mazkur hududda saqlanib qolgan tarixiy obidalarning to’liq bir ansambl zaylida ekanligi xorijiy turistlarga o’zgacha jozibadorlik bilan zavq bag’ishlaydi. Buxoroda turizm sanoatining barcha tarmoqlarini rivojlantirish orqali turizm sohasini yaxshilash, misli kutilmagan darajalarga erishish mumkin. Buni esa faqatgina shu soha uchun fidoyi bo’lib xizmat qila oladigan, jahon turizm sohasining sir-asrorlaridan xabardor bo’lgan yuqori malakali kadrlargina hal qila oladi. Ko’hna va boqiy shaharda mehmondo’stlik va turizm sanoatini yetarli darajada rivojlantirishda juda ahamiyatli hisoblangan imkoniyatlar mavjud, mazkur imkoniyatlarni realizatsiya qilish uchun turizm sohasida biznes olib borayotganlar va mahalliy hokimiyat vakillari bilan bir qatorda ta’lim tizimi ham faol ishtirok etishi maqsadga muvofiq. Yuqorida keltirilgan manbaalar, faktlar, izlanishlar asosida shuni xulosa qilish mumkinki, garchi Buxoro turizm region sifatida qaralib uning turistik salohiyati, turizm infratuzilmasi va imkoniyatlari turli tadqiqotchilar tomonidan o’rganilib, region iqtisodiyotini rivojlantirsh yo’lida turli takliflar va amaliy ishlanmalar ishlab chiqilgan bo’lsada, hali bu sohada qilinadigan ishlar, hal qilinishi kerak bo’lgan muammolar talaygina. 60

Men ham ushbu bitiruv malakaviy ishim davomida region misolida Buxoro viloyatining turizm resurslarini o’rganib quyidagi xulosaga keldim hamda ushbu taklifni ishlab chiqdim. Unga ko’ra region manfaatini ko’zlovchi turistik korxonalarni birlashtirgan boshqaruv mavjud emas. Ular o’z o’zicha faoliyat yuritib, sayyohlarni o’z imkoniyatlari doirasida jalb etmoqdalar. Shuningdek, potensial sayyoh sayohatini o’zi boshqarishda muammolarga duch keladi. Hududning turizm potensiali faqat bir tomonlama rivojlanayapti ya’ni asosan diniy, tarixiy turizm rivojlanib, tarixiy obidalarni namoyish qilish bilan cheklanib qolyapmiz. Turistik hudud to’la reklama qilinmayapti (Buyuk manzillar). Buxoro turizm resurslarini o’zida jamlagan yagona web-sahifa yaratish, unda birlamchi va ikkilamchi turistik resurslar ro’yxatini keltirish, ular to’g’risida dastlabki asosiy ma’lumotlarni kiritish lozim degan xulosaga keldim. Ushbu web-portalni yaratishdan ko’zlangan asosiy maqsad quyidagilardan iborat:  Regiondagi barcha turistik xizmat ko’rsatish korxonalarini birlashtirgan va hudud manfaatini ko’zlovchi boshqaruvni yo’lga qo’yish  Region manfaatini ko’zlovchi web-portal yaratish, regionni keng ommaga reklama (taqdimot) qilish  Buxoro turizm resurslari haqida umumiy ma’lumot jamlash  Potensial turist sayohatini o’zi boshqarishini ta’minlash  O’zbekistonga tashrif buyuruvchi erkin sayohatchilar sonini oshirish  O’zbekistonda hozirgacha taklif qilinmagan tourlarni yo’lga qo’yish Ushbu vazifalarning amalda bajarilishi uchun yartilishi ko’zda tutilgan web-portalni yaratish quyidagi afzalliklarni ochib beradi, ya’ni  Web-portal ayni paytdagi nafaqat Buxoro, balki mamlakatimiz turizm sanoatining dolzarb muammosi bo’lmish mavsumiylik muammosini ancha kamaytiradi  Yosh turistlar oqimini jalb qiladi  Yangi turistik sohalarni yaratilishiga turtki bo’ladi  Turizm bozoriga kirib kelayotgan tadbirkorlarga bozorda qolish imkoniyatini oshiradi 61

 Turistik hududga keltiradigan foydaning o’sishi  Tashkillashtirilgan va tashkil qilinmagan sayohatlarni mijozning o ’ zi tanlay olishi kabi imkoniyatlar yaratiladi . Portal yaratilish bilan faqatgina turizm korxona va tashkilotlari yoki o’sha region manfaatdor bo’lib qolmaydi. Bunda sayohatchi uchun bir qaor afzalliklar mavjud bo’lib, ular quyida o’z aksini topadi: Mijoz barcha kerakli savollarga oson javob topa oladi • Mijozga o’z sayohatini boshqarish imkoniyati beriladi • Mijozda xohishidagi sayohatini amalga oshirish imkoniyati bo’ladi (barcha qonunlarga bo’ysungan holda) XULOSA VA TAKLIFLAR Mamlakatimizda turizm rivojlanishi jamiyatning yangilanish davriga to`g`ri kelib, u asta-sekinlik bilan sodir bo`layotgan o`zgarishlar jarayonini hisobga olgan holda, uning sifatini yanada yaxshilashga qaratilgan. O`zbekiston sharoitida turizmni hozirgi zamon talablariga javob bera oladigan darajada rivojlantirish uchun y etarlicha turistik resurs imkoniyatlari mavjuddir. Turistik resurslardan samarali foydalanish imkoniyatlarini tadqiq etishda, ulardan foydalanishning samaradorligini oshirish yo`llari, ularga ta`sir etuvchi omillar va ularni aniqlash, hamda turistik resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini baholash, iqtisodiy samaradorligini oshirishning nazariy va amaliy jihatdan o`rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi va tavsiyalar ishlab chiqildi: O`zbekistonda turizm resurslari salohiyatini yuqoriligi, ya`ni bu yerda madaniy – tarixiy yodgorliklarning mavjudligi, boy tarixiy merosi, diniy, ekologik, ilmiy, hamda o`ziga xos an`analari va boshqa xislatlari turizmni rivojlanishini zamon talablari asosida yo`lga qo`yishni taqozo etadi. Ayniqsa turistik resurslar salohiyatidan samarali foydalanish, iqtisodiy jarayonning faol kechishiga sababchi bo`lib, uning imkoniyatlari respublikamiz olimlari tomonidan yetarli darajada o`rganilmagan. SHunga ko`ra, respublikamizda ushbu mavzuda ilmiy – tadqiqot 62

ishlarini olib borish, uning ko`plab nazariy va amaliy masalalari bo`yicha tegishli taklif va tavsiyalar ishlab chiqilishi lozimdir. Ayni vaqtda milliy iqtisodiyotimizda turizmning o`rniga nazar tashlaganda, shu narsa ko`rinadiki, mavjud resurslardan har doim ham samarali foydalanishga erishilmayapti. Mamlakatimizda turizm rivojlanishi jamiyatning yangilanish davriga to`g`ri kelib, u asta-sekinlik bilan sodir bo`layotgan o`zgarishlar jarayonini hisobga olgan holda uning sifatini yanada yaxshilashga to`g`ri kelmoqda. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma`lumki, iqtisodiyotning rivojlanishi turizm sohasi bilan ham bog`liq. SHuning uchun ham, bozor iqtisodiyoti asosida xo`jalik yuritishga o`tayotgan mamlakatlarda halqaro turizmga katta e`tibor qaratish muhim ahamiyatga ega. Turistik resurslar muhim ijtimoiy – iqtisodiy ahamiyatga ega bo`lib, ayniqsa ulardan samarali foydalanish mahalliy aholi hayotiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Bu ijobiy xususiyatlar quyidagilar orqali asoslanib berildi:  ish o`rinlarining yaralishi;  daromadning ko`payishi, mahalliy aholini yashash darajasini oshishi;  ijtimoiy va madaniy jarayonlarn i ng tezlashishi;  mahalliy madaniyat o`choqlarning yaralishi, xalq ijodiyoti, an`analari, udumlarining rivojlanishi;  qishloq xo`jaligi mahsulotlari va mahalliy ishlab chiqarilgan tovarlarga talabning oshishi;  mahalliy madaniy yodgorliklarni tiklanishi va muhofazasi;  tabiiy komplekslarni ng kengayishi ;  mintaqa jozibadorligining oshishi;  mahalliy madaniy hayotning jonlanishi va boshqalar. O`zbekistonning turistik salohiyati dunyo mamlakatlari orasida o`rtacha ko`rsatkichdan baland hisoblanadi. Demak, mamlakat eksportida va YAIMda turizmning ulishi yuqori bo`lishi kerak. Lekin hozirgi kunda O`zbekiston YAIMda turistik xizmatlarning ulushi kam. Bu ko`rsatkich ham mavjud turistik resurslardan samarali foydalana olmayotganligimizni bildiradi. Tadqiqotlar natijasi ko`rsatdiki, 63

turistik resurslar ga boy bo`lgan mintaqa iqtisodiyotida turizm boshqa tarmoqlar bilan bir qatorda rivojlanib, boshqaruvchi, yetakchi tarmo qqa aylanish imkoniyatlari bor. Milliy iqtisodiyotda turistik resurslardan foydalanish samaradorligini oshirishda tabiat resurslaridan oqilona foydalanish lozim. Tabiatdan hamda milliy merosdan foydalanishda va muhofaza qilishda turli shakllardan foydalanish samarali hisoblanadi. Masalan, AQSHda 20 xil kategoriyadagi muhofaza qilish hududlari ajratilgan. Ularga milliy bog`, milliy rezervat, milliy tarixiy joy, milliy yodgorlik, milliy tarixiy bog`, milliy tarixiy yodgorlik, milliy memorial va boshqalar kiradi. SHu kabi bizda ham ayrim qo`riqxonalarni milliy bog`larga aylantirish turizm faoliyatini rivojlantiradi. Hozirgi kunda turizm infratuzilmasi jahon iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biri bo’lib, mamlakat iqtisodiy rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Bu sohada rivojlangan davlatlarda juda katta bunyodkorlik ishlari amalga oshirilmoqda. Shu sababli turizmni rivojlantirishda ilg’or mamlakatlar modelidan foydalanish va ular erishgan yutuqlarni respublikamiz turizmiga tatbiq etish yo’llarini o’rganish lozimdir. Shundan kelib chiqqan holda turizm sohasida davlat boshqaruvi funksiyasi sifatidagi rejalashtirishning samaradorligi, uni tuzishda quyidagi tamoyillardan foydalanganligiga bog’liq bo’ladi:  Turizmda xususiy sektor rolini oshirish;  Xususiy mehmonxonalarni ishga tushirish uchun kreditlar ajratish;  Xalqaro yarmarkalarda surunkali qatnashishni ta’minlash;  Rejalashtirishning aniqligi, reja tuzishda istiqbolni aniqligini ta’minlavchi zomanaviy metodlar, vositalar, taktika va jarayonlardan foydalanish;  Rejalashtirishning uzluksizligi - bu bir marta bajariladigan emas, balki uzluksiz jarayondir. 60-yillarda jahon turizmida operativ tadqiqot degan uslub keng tapqalgan edi. Bu erda zamonaviy turizm modellarini (navbatlar, o’yinlar nazariyasi, imitasia modellari) muammoni tahlil qilish va qarop qabul qilish uchun foydalanish nazarda tutiladi. U yoki bu modelni tatbiq qilish jarayonida qo’llanilishi ob’ektiv axborotning to’planganligi va tahliliga bog’liq. Turizmda eng dolzarb muammolardan biri, 64

axborot boshqapuv kanallariga yetarli hajmda va kerakli vaqtda kelishi zarurdir. Bu eng muhim erishuv hisoblanadi. Agarda axborot kerakli vaqtda etib kelmasa bozorda katta yo’qotishlarga olib kelinishi mumkin. Turizmning milliy modelini yaratishda boshqaruv asosiy o’rin tutadi. Shuning uchun ham menejmentni jahon talablari darajasiga yetkazishda quyidagi omillar dolzarb hisoblanadi:  turizmda kichik va xususiy tadbikorlik faoliyatini to’g’ri yo’naltirish;  O’zbekistoning turistik imkoniyatlari bilan chet ellik investorlarni tanishtirish va ulardan unumli foydalanish;  ichki turistik bozorda o’zaro raqobatni yanada kuchaytirish;  zamonaviy turistik komplekslarni bunyod etishda chet el sarmoyasini jalb etishga erishish:  jahon bozorida talab katta bo’lgan xalqaro turistik yo’nalishlarni yo’lga qo’yishda va ishlab chiqishda qatnashish:  milliy urf -odatlar va tarixiy arxitektura yodgorliklarini asl ko’rinishda saqlab qolishga erishish:  milliy turistik mahsulotlarni yagona markaga birlashtirish:  turizm sohasi uchun malakali mutaxassislarni tayyorlashni takomillashtirishdan iborat bo’lishi kerak. Butun dunyoga o’zining shonli tarixi bilan tanilgan Buxoroi sharifda turizm borasida amalga oshirilishi va yo’lga qo’yilishi kerak bo’lgan ishlar anchagina hisoblanadi. Biroq, bugungi kunda hukumat tomonidan berilayotgan e’tibor asosida Buxoroning turizmdagi hozirgi holatini yanada yaxshilash imkoniyatiga egamiz. Bitiruv malakaviy ishini yozish jarayonida yig’ilgan ma’lumotlar va o’rganilgan kamchiliklar asosida, bu borada bir nechta takliflar berishni maqsadga muvofiq deb bildim: 1. Regionda mavjud resurslardan unumli foydalanish, ularni takomillashtirish va xilma-xilligiga erishish. Bilamizki, Buxoro o’zining tarixiy ahamiyatliligi bilan turistlar e’tiborini qozonib kelmoqda. Biroq bu faqatgina tarixiy yo’nalishga qiziquvchi turistlarni jalb qilish imkoniyatini yaratadi. Buxorodagi mavjud ekologik 65

resurslarni hisobga olgan holda ekoturizmni xalqaro miqyosda rivojlantirish imkoniyatiga egamiz. Hali o’rganilmagan yoki kam o’rganilgan hududlar anchagina. Bu orqali boshqa segmentga tegishli bo’lgan sayyohlarni jalb qila olamiz. Ekologik, gastronomik, ekstremal, ilmiy izlanishga doir maxsus turlar, davolanish maqsadidagi turlarni misol keltirish mumkin. 2 . Buxoro viloyatining o’zini katta bir turistik hududga aylantirish. Mazkur taklifni yuqoridagi taklifning davomchisi desak ham bo’ladi. Negaki, infratuzilmaning mukammal darajadaligi orqali Buxoro viloyati bo’ylab ziyoratgohlar-u turistik ob’ektlari orasida uzviy bo’lmagan holda aloqa o’rnatish evaziga katta bir turistik hududni barpo etish mumkin.Buxoroning har bir tuman va shaharining o’zida bir nechta resurs sifatida namoyon bo’luvchi turistik ahamiyatga ega bo’lgan hududlar mavjud. Masalan, Kogon shahridagi “Ahadxon”majmuyidagi saroy, Qorako’l tumanidagi “Poykent” aexeologik yodgorlikda infratuzilmani shakllantirish, Shofirkondagi “Og’itma” ko’li, To’dako’l suv omborida atrofida yangi turistik yo’nalishlarni tashkil etish zarur. 3 . xolis, aniq va ishonchli statistik bazani yaratish. Bugungi kunda O’zbekiston va uning ichidagi regionlarda turistik resursla va barcha turizm infrastrukturasiga oid statistik ma’lumotlar to’plami mavjud emas, borlari ham taxminiy hisob-kitoblarga asoslangan. Iqtisodiy yuksalish bo’lishi, sohadagi kamchilik va yutuqlarni aniqlashda statistik ma’lumotlar, tahliliy jadvallarning o’rni beqiyos. Demak, turizm uchun ham shunday bir yagona baza yaratish lozim. Buxoroning turistik salohiyati va imkoniyatlari juda ham ko’p. Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirish orqali mamlakatimizdagi turizm sohasini jahon hamjamiyatida o’z o’rnini egallashida birmuncha o’z hissamizni qo’shgan bo’lar edik. Shuningdek, ichki turizmning yaxshilanishi, xalqaimizda turistik madaniyatning shakllanishuvi, ichki turizmdagi infratzuilma xalqaro sayyohlar uchun ham bir qancha qulayliklar tug’dirib, to’siqlarni bartaraf etgan bo’lar edi. Shu singari ba’zi kamchiliklarni tuzatish va mavjud qulayliklarni takomillashtirish orqali ko’hna va boqiy shahrimizda turizm sohasining rivojlanish cho’qqisiga yeta olamiz. 66

O'xshashlar

Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda turistik rekreatsiya resurslaridan samarali foydalanish istiqbollari

Buxoro viloyatida mavjud resurslardan samarali foydalanishning oqilona yo’llari

Mahalliy budjetlar mablag‘laridan samarali foydalanish yo‘llari

Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanish masalalari

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari