Buxoro viloyatida mavjud resurslardan samarali foydalanishning oqilona yo’llari - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Buxoro viloyatida mavjud resurslardan samarali foydalanishning oqilona yo’llari

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

134.291015625 KB

Ko'chirib olish

Buxoro viloyatida mavjud resurslardan samarali foydalanishning oqilona yo’llari 0

Kirish.............................................................................................. 4 I-Bob. O` ZBEKISTONDA TURIZM RESURSLARIDAN FOYDALANISHNING IJTIMOIY-NAZARIY ASOSLARI 1.1. Turistik resusrlar tushunchasi …................................ 7 1.2. Turistik resusrlarning turlari......................................................... 11 1.3. Turizm resurslaridan foydalanishning iqtisodiy-ijtimoiy mazmuni ................................... 18 II- Bob. O’ZBEKISTONDAGI TURISTIK RESURSLARIGA TAVSIF 2.1. Turistik resusrlarning turizmdagi o’rni ..................... 24 2.2. Turistik resurslarni rivojlantirishning huquqiy me’yorlari .................. 31 2.3. O’zbekiston turistik resurslarning hozirgi holati tahlili ....................................... 36 III- Bob. BUXORO VILOYATIDAGI MAVJUD TURISTIK RESURSLARDAN FOYDALANISHNING ASOSIY YO’NALISHLARI VA ISTIQBOLLARI 3.1. Turistik resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish y o` llari 44 3.2. Buxoroda turizm resurslaridan oqilona foydalanish isti q bollari 49 Xulosa ........................................................................ 53 Annotasiya 57 A dabiyotlar ro‘yxati…………………………… 63 Ilovalar 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Barchamizga ayonki, xizmat ko‘rsatish sohasi iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirishning eng muhim manbai va omili hisoblanadi. Jahon tajribasi bugun aynan ushbu soha yalpi ichki mahsulotni shakllantirish, aholi bandligini ta’minlash, odamlarning farovonligini oshirishda yetakchi o‘rin tutishini ko‘rsatmoqda. Butunjahon turizm tashkilotining “Turizm-2020 yilgacha” mavzusidagi statistik ma’ruzasida 2020-yilga borib xalqaro turistlarning soni 1,6 mlrd kishini tashkil qilib,turizmdan olinadigan foyda 2 trln AQSh dollarigacha etadi.Turistik oqimning turg’un ravihda o’sishi har yili 3-5 % gacha ko’payadi Shuning uchun ham keyingi yillarda O`zbekistonda turizmni rivojlanishi bilan bog`lik bo`lgan masalalarga juda ham katta e`tibor berilib, uning turistik salohiyatidan samarali foydalanish yo`llari shakllanmokda va qaror topmokda. Mamlakatimiz turizmni rivojlantirishning barcha imkoniyatlariga ega. Birinchi navbatda, boy tarixiy merosi, an`analari, o`ziga xos tabiati, ya`ni turistik resurslarga boyligi buning tasdig`idir. Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov Singapur Respublikasiga Davlat tashrifi arafasida shu mamlakatning markaziy nashrlaridan biri “TODAY” (“Bugun”) gazetasi muxbirining savollariga bergan javoblarida O`zbekiston turizmning katta salohiyatga ega ekanligini ta`kidlab, qo`yidagi fikrlarni bildirdi: “Go`zal geografik va tabiiy sharoitlar Respublika hududida ekologik turizmni rivojlatirish uchun g`oyat qulaydir. Bu borada mamlakatning tog`li hududlarida joylashgan, zamonaviy jihozlangan sayyohlik majmualarida qishki va noyob syyohlik dasturlari tashkil etilgan. Sayyohlikning yangi yo`nalishi – yirik qo`riqxonalar va bog`lar hududida tashkil etilgan tabiatshunoslik turizmi rivojlanmoqda...”. Respublikada 2014 yilda xizmat ko`rsatilgan chet ellik va mahalliy turislarning umumiy soni bir million kishidan oshdi, shu jumladan turizm sohasi korxonalari tomonidan 463,4 ming nafar turistga xizmat ko`rsatilgan. Albatta turizmni shakllanishi va rivojlanishi turistik resurslarning salohiyatiga bog`liqdir. Mamlakat qanchalik turli – tuman turistik resurslarga ega bo`lsa, turizmni rivojlanishi shuncha oson kechadi. Turizm respublikamiz iqtisodiyotida qishloq xo`jaligi, sanoat, transport va boshqa makroiqtisodiy tarmoqlar qatori o`zining munosib o`rniga ega bo`lishiga erishish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridandir. 2

Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Tadqiqotning maqsadi Buxoro viloyatidagi turistik resurslarini rivojlantirish yo`llarini ishlab chiqishdan iborat. Bu maqsadga erishish uchun bitiruv malakaviy ishida quyidagii vazifalar bajarilishi maqsad qilib olindi: - turizm resurslari mohiyatini ochib berish; - O`zbekistondagi turistik resurslarning turizmni rivojlantirishdagi ahamiyatini o`rganish; - O` zbekistonning turistik resurslarining h olati ni tahlil qilish; - Buxoroning turistik resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish y o` llari ni o`rganish; - Buxoro viloyatida turizm resurslaridan oqilona foydalanish isti q bollari ni ishlab chiqishdir Bitiruv malakaviy ishining predmeti bo`lib respublikamizda turizmni rivojlantirish, turistik faoliyatni takomillashtirish bo`yicha qabul qilingan qonunlar, Prezident farmonlari, Vazirlar mahkamasi qarorlari, shuningdek “O`zbekturizm”Milliy Kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan yo`riqnoma va harakat dasturlari hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining ob`ekti bo`lib, O`zbekiston Respublikasidagi turistik firmalar hamda turistik tashkilotlar, tarixiy-me’moriy obidalar hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining metodologik va nazariy asoslari bo`lib respublikamiz olimlari va ilmiy tadqiqotchilarning ilmiy risolalari xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishining axborot manbasi bo`lib respublikamizda chop qilinayotgan jurnallar, respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari to`plami va boshqa ro`znomalardagi ma`lumotlar xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi kirish qismi, uchta bob, yettida paragraf, xulosa, annotatsiya va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining birinchi bobi O`zbekistonda turizm resurslaridan foydalanishning ijtimoiy-nazariy asoslarideb nomlanib, unda O’zbekistonning turistik resurslari tushunchasi, turizm resurslarining turlai va tasniflanishi, turizm resurslaridan foydalanishning iqtisodiy-ijtimoiy mazmuni yoritib berilgan. 3

Bitiruv malakaviy ishining ikkinchi bobi O’zbekistondagi turistik resurslarning hozirgi rivojlanish holati deb nomlanib,unda turistik resusrlarning turizmdagi o’rni, Turistik resurslarni rivojlantirishning huquqiy me’yorlari, O’zbekiston turistik resurslarning hozirgi holati va tahlili yoritilgan. Bitiruv malakaviy ishining ikkinchi bobi Buxoro viloyatidagi mavjud resurslardan foydalanishning asosiy yo’nalishlari va istiqbollari deb nomlanib, unda turistik resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish y o` llari, Buxoroda turizm resurslaridan oqilona foydalanish isti q bollari ko’rsatilgan. Bitiruv malakaviy ishining xulosa va takliflar qismida tatqiqot natijasida kelib chiqqan respublikada turistik faoliyatni yaxshilash borasidagi takliflar keltirilgan. 4

1-bob. O` ZBEKISTON DA TURIZM RESURSLARI DAN FOYDALANISHNING IJTIMOIY- NAZARIY ASOSLARI 1.1. Turistik resurslar tushunchasi Hozirgi vaqtda ko`pgina tarmoqlar kabi turizm industriyasi ham tez rivojlanib bormoqda. Turistik biznesni mavjud kapital, texnologiya, hamda malakali ishchi – xodimlar orqaligina shakllantirib bo`lmaydi. Buning uchun birinchi navbatda turistik resurslarga ega bo`lish lozim. Mutaxasislar turistik resurslarga quyidagicha ta`rif berishgan: turistik resurslar – tabiiy, tarixiy, ijtimoiy – madaniy va boshqa turistlarni sayohatga qiziqtiradigan, insonning jismoniy, ruhiy va aqliy kuchini tiklashi va rivojlanishi ehtiyojlarini qondirishga qodir ob`ektlarga aytiladi. Rekreatsiya faoliyati nuqtai nazardan turistik resurslarga tabiiy va antropogen geosistemalar kiradi, tabiat manzaralari, rekreatsiya faoliyati ehtiyoji qiymatiga va maishiy xususiyatga ega, insonlarni ko`rsatilgan vaqtda ma`lum texnologiyalar yordamida sog`ligini tiklash va dam olishida foydalanish mumkin bo`lgan, rekreatsiya faoliyati qobiliyatiga ega resurslar kiradi. Turistik resurslarning mohiyati shundan iboratki, turistik mahsulot shakllanishiga asos hisoblanadi. Umumiy qilib aytganda, aniq hududda turistik faoliyatda foydalanish mumkin bo`lgan barcha ob`ektlar kiradi. Turizmni rekreatsiyaning ko`rinishi sifatida olsak, «turistik resurslar» tushunchasi «rekreatsiya resurslari» bilan birgalikda uyg`unlashadi. Turistik resurslarning asosini rekreatsiya resurslari tashkil etadi. Rekreatsiya resurslari bu - turli komponentlar birikmasidan iborat, insonning dam olishi va davolanishi ehtiyojlarini qondirishda xizmat qiladigan vositalardir. Kelib chiqishi va foydalanish xususiyatlariga ko`ra rekreatsion resurslar ikki guruhga ajratiladi: tabiiy va antropogen rekreatson resurslar (jadval 1). 5

1-chizma Rekreatsion resurslar Tabiiy Antropogen Iqlimiy (quyosh radiatsiyasi, harorat,yog`in, namlik, shamol va b.) Geologik ( mineral, dengiz suvlari, shifobaxsh balchiqlar) Biologik ( o`simlik va hayvonot dunyosi, tuproqlar va b.) Landshaftlar ( tog`, o`rmon, sharshara, sohillar va b.) Madaniy – tarixiy (madaniy va diniy markazlar, ziyoratgohlar, muzey, milliy bog`lar, tarixiy obidalar) Axborot ( kutubxona, ko`rgazmalar) Sport Ko`ngilochar ob`ektlar Urbanistik Boshqalar Manba : А.Д Чудновский . Управление индустрией туризма России в современн ых условиях. М.: КНОРУС, 2007. Tabiiy rekreatsion resurslarga, hududiy tabiiy komponentlar birikmasidan iborat, go`zal tabiat go`sha(landshaft)lari kiradi. Ular daryo, ko`l, dengiz bo`ylari, tog` etaklaridagi o`simlik dunyosi, xilma – xil manzarali joylar, mineral suvli shifobaxsh maskanlar bo`lishi mumkin. Undan tashqari aholining dam olishi, sport bilan shug`ullanishi, ov qilishi imkoniyatlari uchun keng hududlar, shahar atrofidagi yashil mintaqalar, park va bog`lar yoki qo`riqxona va milliy bog`lar ham tabiiy rekreatsiya resurslaridir. Turli davrlarda inson aql – zakovati bilan yaratilgan tarixiy, arxeologik va san`at obidalari, yodgorliklar, muzeylar hamda rekreatsiya maqsadida foydalish mumkin bo`lgan ijtimoiy ob`ektlar, antropogen rekreatsiya resurslariga kiradi. Undan tashqari, rekreatsion resurslarni qo`yidagi asosiy belgilariga ko`ra ajratish mumkin: 6

 landshaft – iqlimiy xususiyati;  tabiiy resurslar potentsial zahirasi;  jozibadorlik va sayyohlik ahamiyati;  qo`laylik va foydalanish imkoniyati;  manzara va ekologik xususiyati;  ijtimoiy – demografik xususiyati. Turistik resurslar tasnifiga bir qancha yondashuvlar mavjud. Ulardan polyak iqtisodchisi M.Truasi (1963y) va frantsuz iqtisodchisi P.Deferem (1972y) taklif qilgan tasnifi ancha takomillashgan. M. Truasi turistik resurslarni uch guruhini ajratadi: 1. Tabiiy turistik resurslar, «turistik kapital potentsiali» sifatida unga iqlim, havo, manzara, dengiz, ko`l, daryolar, tog`lar, o`rmon va boshqalar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, bu resurslarni tabiiy – iqlimiy resurslar deb atash mumkin. 2. Inson tomonidan yaratilgan turistik resurslar, ya`ni arxitektura binolari, yodgorliklar, madaniy ob`ektlar va boshqalar. Bular ekskursiya ob`ektlari hisoblanadi. 3. «Qo`shimcha» turistik resurslar, inson mehnati tomonidan yaratilgan ma`lum mintaqadagi barcha turistlarni qabul qiluvchi va xizmat ko`rsatuvchi korxonalar hisoblanadi. Bu resurslar orqali turistlarga xizmat ko`rsatish darajasini baholash mumkin. Lekin, Rossiyalik mutaxasislar M.E.Nemolyaeva va L.F.Xodorkov qabul qiluvchi va xizmat ko`rsatuvchi korxonalari turistik resurslarga qo`shish mumkin emas deb hisoblashadi. CHunki, bu korxonalar mavjud turistik resurslardan foydalangan holda ish yuritadilar, aks holda bir butun turistik sayohatni qamrab olgan holda xizmat ko`rsata olmaydilar. Defer barcha turistik resurslarni 4ta guruhga ajratadi: gidrom, fitom, litom va antropom. Gidrom – bunga suv bilan bog`liq turistik resurslar kiradi. Bu guruh tarkibiga ko`l, daryolar, dengiz bo`yi, muzliklar, mineral suv manbalari, gidroelektrstantsiyalar, sharsharalar va boshqalar kiradi. Misol uchun, mashhur Niagara sharsharasi, Amozonka daryosi, Ispaniyadagi dengiz bo`yi plyajlarini kiritish mumkin. 7

Fitom – tabiiy turistik resurslar, buning tarkibi ikki turda bo`lishi mumkin: tabiiy ravishda yaratilgan (o`rmon, tog`lar, cho`qqilar, vo`lqonlar, tabiiy manzaralar) va inson tomonidan yaratilgan (milliy bog`lar, parklar). Litom – inson tomonidan yaratilgan va o`zi yoki belgilariga ko`ra turistlar qiziqishini orttiradigan resurslar bo`lib, uning tarkibiga arxitektura yodgorliklar, qadimgi insonlar yashash joylari, ochiq osmondagi muzeylar kiradi. Undan tashqari litomlarga zamonaviy qo`rilmalar: ko`priklar, aeroportlar, sport majmualari, universitetlar, akvariumlar, observatoriyalar va boshqalar kiradi. Antronom – turistik qiziqishni orttiradigan barcha inson faoliyati ko`rinishlarini kiritish mumkin. Antronom elementlariga insonning o`zi, uning hayoti, urf – odatlari, yuqolgan yoki yuqolish arafasida turgan, ya`ni milliy xalq bayramlari, folkrol, milliy musiqa va kiyimlarni kiritish mumkin. Undan tashqari antronomga sanoat va qishloq xo`jaligi korxonalari, o`quv dargohlari va ijtimoiy – maishiy ob`ektlarni ham kiritish mumkin. Misol uchun Rio-de-Janeyrodagi mashhur karnaval, Frantsiyaning SHampan proventsiyasidagi mashhur uzumzorlar va vino ishlab chiqarishni ko`rsatish mumkin. Defer tasnifini xususiyati shundaki, unda ayrim turistik resurslar bir necha guruhda birdaniga uchratish mumkin. Rossiyalik mutaxasis Xristov T.T. turistik resurslarni 5 ta asosiy turlarini ajratgan. Ularga tabiiy – rekreatsiyali, ekskursiyali, iqtisodiy, infrastruktura va axborot beruvchi resurslarni kiritgan. Bu resurslarni o`zi yana bir qancha guruhlarga bo`lingan. Masalan, ekskursiyali resurslar qo`yidagi guruhlarga bo`lingan: madaniy – tarixiy meros, ijtimoiy, ijtimoiy – madaniy va etnografik resurslar. Bu turistik resurslar tanishuv turizmida keng qo`llaniladi. Bunda madaniy – tarixiy resurslar guruhiga yodgorliklar, turli tarixiy arxitektura obidalari kirsa, ijtimoiy resurslar guruhiga diniy bayram, marosimlar, insonlarning turli an`ana va rusumlari kiradi. Ijtimoiy – madaniy resurslar negizini turli muzeylar, yarmarkalar tashkil etadi. Infrastruktura resurs sifatida qo`yidagi guruhlarni o`z ichiga oladi: transport ta`minoti, joylashtirish tizimi, ovqatlantirish tizimi, suvener mahs u lotlari ishlab chiqarish tizimi. Hozirgi kunda turizmni rivojlanishini turizm infrastrukturasini jadallashuvisiz ko`rish mumkin emas. Chunki mavjud turistik resurslardan samarali foydalanishda bu resurslarning o`rni benihoya katta. 8

Y a na bir rus olimi A.D C h udnovskiy turistik resurslarni tabiiy – hududiy turistik muasssalar asosida ularni – quruqlik tabiiy va tabiiy – suvlik resurslariga, ularni o`z navbatida tabiiy (qo`riqxona, daryo vodiylari va b.) tabiiy – antropogen (bog`lar, milliy bog`lar va b.) va noyob resurslarga bo`lgan 1 . Turistik resurslar turli turistik dasturlar va marshrutlar yaratishga asos hisoblanadi. Ana shu nuqtai – nazardan sayohatchilar maqsadiga ko`ra olim, resurslarni shartli ravishda 4 ta guruhga bo`lishni taklif etgan: 1. Kurortli; 2. Rekreatsiyali; 3. Diniy – madaniy; 4. Axborot – ish yuzasidan. Umuman olganda turistik resurslarga turlicha qarashlar mavjud. Shuni ta`kidlash lozimki, turizm maqsadida turistik resurslardan to`g`ridan – to`g`ri foydalanib bo`lmaydi. Buning uchun ko`pgina qo`shimcha xizmatlar, ya`ni joylashtirish, ovqatlantirish, sayohat va transport xizmatini tashkillashtirish kabi xizmatlardan foydalanish orqaligina turistik resurslardan turizm faoliyatida foydalanish mumkin. 1.2. Turistik resursla rning turlari Turistik resurslarni foydalanish xususiyatiga ko`ra bevosita va bilvosita turlarga bo`linadi. Bevosita turdagi resurslarga turistlarni o`zlari to`g`ridan – to`g`ri foydalanidigan tabiiy va tarixiy – madaniy resurslar kiradi. Bilvosita turdagi resurslarga bevosita turistik resurslardan foydalanish asos bo`ladigan ijtimoiy – iqtisodiy resurslar – moddiy, moliyaviy, mehnat, axborot beruvchi resurslar kiradi. V.S.Bogolyubov va V.P.Orlovskayalar (Ekonomika turizma. M.2005,151b.) turistik resurslarda alohida ajralib turuvchi qo`yidagi asosiy belgilarni ajratishgan:  Q u laylik (jozibadorlik);  Iqlimiy sharoit;  O`rganganlik darajasi;  Sayyohlik ahamiyati;  Manzara va ekologik xususiyatlari;  Ijtimoiy – demografik xususiyatlari; 1 9

Ijtimoiy – madaniy: -urf – odatlar, milliy an`ana va bayramlar; -folklor; -malaniy ob`tktlar. Таrixiy: -Аrxitektura yovgorliklfri; -Ахеоlогgik yovgoliklar; -Qavimiy shaharlar. Potentsial zahirasi;  Foydalanish imkoniyati va boshqalar. Turistik resurslardan sog`lomlashtirish, turistik, sport va tanishuv maqsadida foydalaniladi. Undan tashqari turistik resurslarni shartli ravishda ikki guruhga bo`lish mumkin: tabiiy va infrastrukturali. Turistik biznesni rivojlanishida yuqoridagi ikki guruhni ham ahamiyati yuqori. Har qanday yuqori turistik resurs potentsialidan, kommunikatsiya, aloqa vositalari, xizmat ko`rsatish sohalarisiz foydalanib bo`lmaydi. Shunga ko`ra biz turistik resurslarni asosiy ikki guruhga ajratishni lozim deb hisobladik, birlamchi (tabiiy, madaniy – tarixiy, ijtimoiy – iqtisodiy) va ikkilamchi (joylashtirish va ovqatlantirish ob`ektlari, sayohatni tashkil etuvchilar, transport xizmati, ko`nilochar ob`ektlar, axborot resurslari, servis tarmog`i va qo`shimcha xizmatlar) turistik resurslar. Har bir turistik resurs turi bir qancha tarkibiy qismlardan iborat bo`lib, ular o`ziga xos xususiyatlarga ega Umuman olganda, butun turistik resurslar majmuasini tabiiy – iqlimiy, madaniy – tarixiy, ijtimoiy – iqtisodiy, axborot beruvchi resurslarga bo`lish mumkin. 2 -chizma. Тuristik resurslarni n g tarkibi Manba: Gjorgievski,Mijalce,SasoKozuhorov,and DejanNakovski,2013.Tipologyof recreational- tourism resources as an important element of the tourist offer Tabiiy turistik resurslar. Tabiiy turistik resurslarni asosiy ahamiyati shundan iboratki, insonlarning jismoniy va ruhiy qobiliyatlarini tiklashda foydalanish vositalari 10Ekosistemalar Turistik resurslar amchi turistik resurslsar

bo`lib xizmat qiladi. Turistlar asosiy ehtiyojlarini tabiatdan qondiradilar. Turistik faoliyatni tashkillashtirishda landshaftlar, iqlim, suv ob`ektlari, dengizlar, mineral suv va davolovchi botqoqlar asosiy resurs vazifasini bajaradi. Bu resurslar o`zi yoki inson tomonidan qayta tiklanishi mumkin. Bu resurslarni geografik, biologik, geologik va boshqa jihatlarga ko`ra baholash mumkin. Dam olishni tashkil etish uchun tabiiy turistik resurslarni tahlil etishni talab qiladi. Tabiiy resurslar sifatida alohida tabiat komponentlari yoki bir butun tabiat kompelkslarini olish mumkin. Barcha tabiiy resurslarni rekreatsiya yoki turistik potentsial nuqtai nazardan qarash lozim. Ammo tabiiy resurslardan foydalanish darajasi mintaqa ixtisoslashuvig a ko`ra har xil bo`lishi mumkin. Tabiiy turistik resurslarning tasnifi mavjud bo`lib, u ikkiyoqlama xususiyatga ega, bir tomondan tabiiy kelib chiqishi bilan bog`liq, ikkinchi tomondan turizm uchun iqtisodiy ahamiyati tomonidan aks etishidir. Tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o`rinni rekreatsiya resurslari egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va davolanishi uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Bunda noyob tabiat yodgorliklari asosiy turistik ob`ektlar hisoblanadi. Noyob tabiat yodgorliklari, bu – muhofaza qilinadigan ob`ekt turlaridan hisoblanadi. Ayrim hollarda tabiiy ob`ektlarni muhofaza qilish uchun katta maydonlarni ishg`ol qilinadigan qo`riqxonalar tashkil qilish maqsadga muvofiq bo`lmaydi. SHuning uchun kichikroq maydonlardagi tabiiy ob`ektlar «tabiat yodgorliklari» deb qilinadi va muhofaza ostiga olinadi. «Tabiat yodgorliklari» terminini dastlab A.Gumbolt taklif qilgan. O`tgan asrimizning boshlaridayoq Evropada tabiat yodgorliklarini muhofaza qilish boshlangan edi. 3- chizma Tabiiy resurslarning guruhlanishi 11

1. Kelib chiqishiga ko`ra:  tabiiy - (geologik, iqlimiy, gidrologik, termal suvlar);  biologik – tirik tabiat (tuproq resurslari, flora, fauna);  axborot beruvchi - tabiatdan o`ziga xos maydon va landshaft sifatida foydalanish bo`lib, bu resurslar madaniy, ziyoratli kabi turizm turlarini rivojlantirishga asos bo`lib xizmat qiladi. 2. Rekreatsiya sifatida foydalanish turiga ko`ra:  mineral suvlar;  botqoqlar;  tuzlar;  o`rmonlar. 3. Resurslarning tugashi darajasiga ko`ra:  tugaydigan tabiiy resurslar, ular o`z navbatida yangilanib turadigan (chuchuk suv, o`simlik va hayvonot dunyosi) va yangilanmaydigan (minerallar) turlarga bo`linadi.  tugamaydigan tabiiy resurslar, ularga quyosh energiyasi, shamol, dengiz to`lqinlari, suvlar kiradi. O`zi qayta tiklanishi va o`sishi imkoniyatiga ko`ra: qayta tiklanadigan resurslar, bunga o`rmonlarni misol keltirish mumkin, o`rtacha 50 yilda qayta tiklanadi. qayta tiklanmaydigan resurslar. Manba :Мальска Мб Антонюк-Краiнознавство ,2008 г Tabiat yodgorliklari tabiatning o`zgarishi va unda sodir bo`layotgan jarayonlar haqida ma`lum darajada aniq guvohlik beradi. Tabiat yodgorliklari ilmiy – tarixiy va madaniy – estetik ahamiyatga ega. Umumiy xarakteriga ko`ra, tabiat yodgorliklari geologik – geomorfologik, botanik, paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklariga bo`linadi. Geologik – geomorfologik yodgorliklarga nodir geologik tog` jinslari, karst voronkalari, relef shakllari, g`orlar, issiq suvli mineral buloqlar kiradi. Mamlakatimizdagi Kilsi (Qirqtog`da), Qorlug` (Ko`hitang tog`ida), Hazratidovut 12

(Zirabuloq tog`ida), Amir Temur g`orlari, Zarafshon tizmasidagi karstlarni misol keltirish mumkin. Botanik yodgorliklarga yuz yillik daraxtlar, yo`qolib ketayotgan relikt o`simliklar kiradi. Bu yodgorliklarga Surxondaryo viloyatidagi, Urgut tumanidagi ming yillik chinorlarni kiritish mumkin. Peleontologik yodgorliklarga toshga aylangan organizm va qirilib ketgan hayvonlarning izlar qolgan joylar kiradi. Landshaft yodgorliklariga ajoyib qoyalar, sharsharalar, daralar, ajoyib buloqlar, xushmanzara joylar kiradi. Bunga Ilono`tdi (Temurlang) darasi, Ko`ksuv daryosidagi sharshara, Nurota va Urgutdagi buloqlar, Katta va Kichik CHimyon soyligi, Oqtosh soyligi va boshqalar kiradi. Astronomik tabiat yodgorliklariga yirik meteoritlar tushib izi qolgan joylar kiradi. Tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o`rinni rekreatsiya resurslari egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va davolanishi uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Undan tashqari tabiiy resurslardan to`g`ridan – to`g`ri foydalanish natijasida bir qancha muammolar ham kelib chiqmoqda. Bunda tabiatdan noto`g`ri foydlanish, ko`plab qurilishlarni amalga oshirish tufayli bo`lmoqda. Natijada ekosistemalar muvozanati buzilib, ekologik muammolarni kelib chiqishiga sabab bo`lmoqda. Madaniy – tarixiy resurslar. Ma`lum hududda turizmni rivojlantirishda u joyning tarixiy – madaniy resurslari potentsiali asosiy o` rinni egallaydi. Turistik xizmatda madaniy – tarixiy resurslardan ko`p maqsadlarda foydalanish mumkin. Madaniy majmualarning jozibadorligi ularning tarixiy va tasviriy bahosiga, foydalanish qo`layliliga bog`liq. Mavjud resurslardan turizm faoliyatida intensiv foydalanish, ya`ni antropogen yukning oshib borishi natijasida tabiiy turistik resurslarning ifloslanishiga, tarixiy obidalarning tez buzilishiga olib keladi. Turizmga oid Gaaga deklaratsiyasida qo`yidagi takliflar bildirilgan:  Turistlarni mamlakat ichkarisida yoki chet elda borgan joylarida madaniy ieros va atrof – muhitni saqlashga, ularga nisbatan hurmatda bo`lishga o`rgatish, hamda targ`ib qilish; 13

 Joylarda turistlarni qabul qilish darajasini aniqlash, me`yordan ortishiga yo`l qo`ymaslik lozim deb ta`kidlanadi. Madaniy – tarixiy resurslarga moddiy va madaniy turli yodgorliklari majmuasi, ma`lum mintaqaning turistik qiziqish ob`ektlari hisoblanadi. Mintaqalarning arxitektura yodgorliklariga boyligi turizmni rivojlanishiga turtki bo`ladi. Ammo oxirgi paytlarda turistik oqimning oshishi ayrim muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Bu resurslardan turizm maqsadida saqlashni quyidagicha amalga oshirish taklif qilinadi:  mavjud tarixiy joylar, binolar va yodgorliklarni turistik qiziqish ob`ektlari sifatida qayta tiklash;  tabiiy resurslarni muhofaza qilishni faollashtirish;  turistik ehtiyojni qondirish maqsadida atrof – muhit ni saqlash va yaxshilashda boshqaruv organlari ma`suliyatini oshirish Turistik resurslar ichida jahon ahamiyatidagi madaniy ob`ekt va yodgorliklar asosiy o`rinda turadi. «Madaniy meros» deyilganda qo`yidagilar tushiniladi: - Yodgorliklar: arxitektura binolari, arx e ologik ahamiyatidagi joylar, ilmiy, madaniy va tarixiy ahamiyatga ega g`orlar, yozuvlar; - Ansanbillar: ilmiy, madaniy yoki tarixiy ahamiyatga ega o`zaro bog`langan binolar guruhi. Masalan, Registon ansambili; - Mehmondo`stlik joylari: inson yoki tabiat tomonidan yaratilgan estetik, etnografik, tarixiy ahamiyatga ega bo`lgan, o`ziga jalb qiluvchi o`ziga xos joylar. Butunjahon madaniy merosi r o` yxatiga kiritiladigan ob`ektlarning qo`yidagi hususiyatlari hisobga olinadi: - i nson ijodining noyob namunalari; - a joyib madaniy, arxitektura ob`ektlari, hamda madaniy landshaftlarining alo h ida ahamiyatga ega hududlari; - z amonaviy tsivilizatsiyaning noyob namunalari, qurilishlari; - i nson tarixi bilan bog`liq binolar yoki arxitektura ansambllari, landshaftlari. Tabiatning noyob ko`rinishlarini butunjahon r o` yxatiga kiritiladigan hususiyatlari qo`yidagilardan iborat: 14

- e r taraqqiyotida geologik-geomorfologik jarayonlar asosida shakllangan yodgorliklar; - turli-tuman o`ziga hos ekosistemalar, landshaftlar; - m a`lum mintaqaning o`ziga xos o`simlik va h ayvonlari; - k amyob biologik turlari. Ijtimoiy – iqtisodiy resurslar. Turizm – ko`plab iqtisodiyot tarmoqlarini o`z ichiga olgan, qurilishdan boshlab, transport xizmatigacha bo`lgan faoliyatning ixtisoslashgan turi hisoblanadi. SHuning uchun turizm sohasidagi band ishchilar sonini baholashni qiyinlashtiradi. Undan tashqari turizm iqtisodiyotning ko`plab tarmoqlari, qishloq xo`jaligi korxonalari transport vositalari ishlab chiqaruvchi zavodlar, mebel ishlab chiqaruvchi korxona va boshqalar bilan o`zaro aloqada rivojlanadi. Mehnat resurslari . Turistik mahsulot ishlab chiqarish jarayonida insonlarning jismoniy va aqliy mehnati ishlatiladi. Bunda insonlarni sog`ligi va jismoniy kuchi, ma`lumoti hamda malakasi darajasi asosiy o`rinni egallaydi. Mehnat resurslarining miqdori, malakasi iqtisodiy omil sifatida kat t a ahamiyatga ega. Turizm salmog`ining yuqoriligi iqtisodiy tomondan daroma d ning oshishiga, yangi ish o`rinlarini yaratilishiga hamda kichik biznesni rivojlanishiga turtki bo`ladi. Turistik mamlakatlarda 50 foizdan ortiq mehnatga yaroqli aholi turizm sohasi bilan to`g`ridan – to`g`ri yoki bilvosita bog`langan. Agarda ularda turistlar kelishi qaysidir sababga ko`ra kamaysa, ishsizlar soni ortib boradi. Lekin yirik industrial mamlakatlarda turizm sohasida band aholi 5 foizdan ortmaydi, ammo turizmning dunyo bo`yicha rivojlanishi tufayli bu mamlakatlarda ham turizm sohasidagi band mehnat resurslarini salmog`i ortib boradi. Turizm sohasida mi q dor jihatdan tahlil qilishdan tashqari, bandlikning sifat jihatdan tahlili ham mavjud. Ma`lumki turizmda asosan past malakali ishchilar, ya`ni xizmatchilar, yuk tashuvchilar, ofitsiantlar ishlashadi. Bular bilan yuqori malakali gid – tarjimon, bosh oshpaz, menejerlar ham ishlashadi. Albatta bu sohani ham yuqori malakali mutaxasislar bilan ta`minlash kat t a ahamiyatga ega. Turizmda band ishchilarning jinsiy tahlili h am ahamiyatga ega bo`lib, mehmonxona xo`jaligida ayol ishchilarning ulushi 50 foizdan ortiq. 15

Turistik axborot resurslari. Sayohat vaqtida yoki unga tayyorgarlik ko`rishda turistlar ehtiyojidan kelib chiqib, ularga beriladigan ma`lum hudud, ob`ekt to`g`risidagi ma`lumotlar majmuasi turistik axborot resurslari hisoblanadi. Mutaxasislar turistik axborot resurslariga turistik marshrutda joylashgan hamda tarixiy, ilmiy ahamiyatga ega ob`ektlar bo`yicha ma`lumotlarni kiritishadi. Undan tashqari turizm ahamiyatiga ega shaharlar, qishloqlar, tabiat manzaralari ularga bog`liq afsona va qissalar, har xil adabiyotlar, xaritalar, tasviriy albomlar, rasmlar, audio – video mahsulotlarni ham kiritishadi. Ko`pgina shaharlarda turistik axborot beruvchi markazlar ishlab turibdi, ular iste`molchilarga barcha ma`lumotlarni etkazib berishadi. Umuman olganda hozirgi kunda turistlar uchun informatsiya asosiy o`rinni egallaydi. Chunki turist borayotgan joyi haqida qancha ko`p bilsa, sayohatini samarali o`tkazadi. Albatta har qanday turist ma`lum vaqt oralig`ida iloji boricha ko`proq joylarga borishga harakat qiladi. Buning uchun u albatta ma`lumotlarga etarli darajada ega bo`lishi kerak. Axborot beruvchi resurslarga i nternet tarmog`i, adabiy va tasviriy nashrlar hamda xalq etnoslari, afsonalari ham kiradi. Axborot tashuvchilar moddiy ob`ektlar – inson va ijodlari, nomoddiy ob`ektlar – turli axborot manbalari hisoblanadi. Diniy turizmda moddiy ob`ektlar bo`lib, monax va dindorlar, ekskursiya olib boruvchilar, hamda diniy markaz va shaharlarning fotosi, kartasi, sxemalari hisoblanadi. 1.3. Turizm resurslaridan foydalanishning i q tisodiy va ijtimoiy mazmuni. Turizm bugungi kunda jahondagi eng ko`p foyda keltiruvchi sohaga aylandi. So`nggi yillarda uning jahondagi tovarlar va xizmatlar savdosining 10 % to`g`ri kelmoqda. SHuning uchun ko`pgina mamlakatlarda bu sohaga alohida e`tibor qaratilmoqda. Jumladan, O`zbekistonda ham turizmni rivojlantirishga davlat darajasida qarab, barcha imkoniyatlarni ishga solmoqda. Mamlakatimiz turizmni rivojlantirishning barcha imkoniyatlariga ega. Birinchi navbatda, turistik resurslarga boyligi buning tasdig`idir.Albatta turizmni shakllanishi va rivojlanishi turistik resurslarning salohiyatiga bog`liqdir. Mamlakat qanchalik turli – tuman turistik resurslarga ega bo`lsa, turizmni rivojlanishi shuncha oson kechadi. 16

Turistik resurslarning turizmdagi ahamiyati uning ijtimoiy – iqtisodiy mazmunidan kelib chiqadi. Turizm ijtimoiy sohaning bir qismi bo`lib, uning asosiy faoliyatlarida iste`molchiga iste`mol jarayonida moddiy va nomoddiy muhitni yaratish uchun xizmatlar qilish, dam olish va faoliyat ishlarini o`zgartirish, almashtirish uchun sharoitlar yaratish, sog`li g`i ni muhofaza qilishni ta`minlash, shuningdek, aholining umumiy ma`lumoti va madaniy – texnik darajasini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda turistik resurslar orqali dam olishni tashkil qilish, insonning hayotiy kuchlarini tiklash, bo`sh vaqtdan unumli, to`g`ri foydalanish ta`minlanadi. Shuningdek, turistik resurslar shaxsning rivojlanishida, barkamolligida, sayohatchining intellektual darajasini oshirishda, asabiy holatini yaxshilashda, shaxs sifatida tavsifini berishda xalqaro, davlatlararo va va shaharlararo munosabatlariga ijobiy ta`sir qiladi. Undan tashqari turistik resurslar turizmni ijtimoiy samaradorligini ta`minlaydi. Bu soha bevosita aholining ijtimoiy sohaga muhtoj qatlamini, ya`ni maktab o`quvchilarini, nafaqaxo`rlarni, talaba – yoshlarni, nogironlarni, keksa nuroniylari kabi aholining shunday toifasini sayohat qildirish tushuniladi. Eng muhimi ushbu sohaga qo`yilgan investetsiya foyda uchun emas, balki ijtimoiy qo`llab – quvvatlash uchun mo`ljallangan bo`ladi. Aholining salomatligi va atrof-muhit sifati o`rtasida bevosita va bilvosita aloqalar mavjud. Masalan, Jahon sog`liqni saqlash tashilotining ma`lumotlariga ko`ra, aholi salomatligi 50-55% ularning iqtisodiy ta`minoti va yashash tarzi, 18-20 % atrof muhitning holatiga, 20-30% tibbiiy xizmat darajasiga bog`liq bo`ladi. Xavoning ifloslanishi aholi salomatligining 43-45 % yomonlashuviga sabab bo`ladi. Zamonaviy gigiena fani atrof-muhitning ifloslanishi aholi kasallanishining o`rtacha darajasi 20% ga oshishini aniqlangan. Bunday vaziyatda rekreatsiya faoliyati ijtimoiy ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatishning muhim tarmog`iga aylangan bo`lib, u aholining ishdan bo`sh vaqtidan foydalanishni yaxshilashga va dam olishini tashkil etishga xizmat qiladi. Rekreatsiya inson tamonidan yuqori baholanadigan va ijtimoiy natija beradigan keng yo`nalishni qamrab oladi. Unda dam olish va sog`lomlashtirish, bilish va ijod, odamlar va tabiat bilan tanishish, ta`lim va tarbiyani takomillashtirish va boshqalar birgalikda o`z ifodasini topadi. Bunday ehtiyojlarni qondirish, sog`lomlashtirish, umrni o`zaytirish, insonning jismoniy va ma`naviy darajasini oshirish, shaxsni barkomallashtirish, bilim 17

va malakalarni oshirish va boshqa qator ijtimoiy natijalarga erishishga imkon beradi. Tabiiy omillarga asoslangan rekreatsiya faoliyati (turizm )shahar va qishloq aholisi orasida keng tarqalgan kasalliklarning ommaviy profilaktik vositasi hisoblanadi. U faqatgina ish qobiliyatini tiklashni va mehnat unumdorligini oshirishnigina ta`minlab qolmay, balki 20-50 % ga yurak-tomir, asab, nafas olish, oshqozon, suyak kasalliklari patologiyasi paydo bo`lishining oldini olishni ta`minlaydi. O`zbekistonning qulay iqlim sharoitlari va o`ziga xos landshaftini inobatga olganda sport va ekologik turizmning rivojlanishi uchun barcha asoslar mavjud. Farg`ona vodiysi va Toshkent viloyati ajoyib tog` tizimlari, gullagan vodiylar va ajoyib tog` daryolariga boy. Tog`ning toza havosi, yil davomida quyoshli kunlarning ko`pligi, ajoyib tog` manzaralari nafaqat O`zbekiston fuqarolarining, balki Qozog`iston, Qirg`iziston va Tojikiston kabi qo`shni mamlakatlarning aholisi ham tashrif buyuruvchi turizm ob`ektlariga aylanishiga imkon beradi. O`zbekiston hududida mineral suvlarning turli xil turlari keng tarqalgan, mamlakatdagi 300 dan ortiq shifobaxsh er osti mineral suv manbalariga ko`plab odam tashrif buyuradi. Hozirgi kunda bu manbalardan 121 tasi faoliyat yuritmoqda. CHimyon va To`rtko`l kabi tog` - chang`i sportini rivojlantirish mumkin bo`lgan bir qancha tog` maskanlari mavjud. Baland qorli tog`lar alpinizm, speleoturizm, daryo turizmi kabi turli tog` turizmi turlarini amalga oshirish imkonini beradi. SHifobaxsh giyohlarning ko`pligi turli xil ekologik turlar, turli giyohlar va o`simliklar yig`ish uchun turlarni tashkil etishga ikmoniyat yaratadi. Bu esa ko`plab chet ellik turistlar orasida qiziqish uyg`otadi. Turistik resurslar xalq madaniyati, urf-odatlari, rusumlari, ma`naviyatini ko`rsatuvchi, belgilovchi milliy boylikdir. Xattoki, buyuk sohibqiron bobomiz Amir Temur “Bizni qudratimizni bilmoqchi bo`lsangiz, biz qurdirgan inshootlarga boqing” deb bejiz ta`kidlamagan. Ana shu qadimiy arxitektura yodgorliklari, madaniy ob`ektlar hamda atrof-muhit, tabiatning qay ahvolda ekanligiga qarab o`sha joyning aholisining ma`naviy-madaniy darajasini belgilash mumkin. Turizmni barqaror rivojlanishida turistik resurslarning iqtisodiy mazmuni yotadi. Hozirgi kunda ko`pgina mamlakatlarda turizm milliy iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim omili hisoblanmoqda. 18

Hozirgi davrda jahon xo`jaligida bu sohada band ishchi kuchining ulushi yildan – yilga oshmoqda. Butunjahon sayyohlik va turizm kengashi (World Travel and Tourism Council) ma`lumotlariga ko`ra 2006 yil turizm sohasida 245 mln. ish o`rni mavjud bo`lgan bo`lsa, 2015 yilga kelib, 283mlnga ortdi. Hozirgi vaqtda turizm sohasida jahondagi mavjud har 10 ta ishchi kuchining biri band. Ayrim mamlakatlarda bu ko`rsatgich yanada yuqori. Masalan, Ispaniyada turizm sohasida iqtisodiy faol aholining 8,3 foizi, Barbadosda – 10,5 foizi, Maltada – 15 foizidan ortig`i band. Turizm ham respublikamiz iqtisodiyotida qishloq xo`jaligi, sanoat, transport va boshqa makroiqtisodiy tarmoqlar qatori o`zining munosib o`rniga ega bo`lishi uchun etarlicha resurslarga ega. Mamlakatimizda turizmni rivojlantirish imkoniyatlari bo`yicha Markaziy Osiyo davlatlari ichida etakchi hisoblanadi. Turizm turistlar ehtiyojini qondirishga qaratilgan faoliyatdir. Mutahassislar turistlarni 6 ta asosiy ehtiyojlarini ajratadi: 1. Rekreatsiya, dam olish 2. Og`ayni va tanishlarini ko`rish bo`yicha; 3. Ish va professional maqsadlar bo`yicha; 4. Davolanish; 5. Diniy va ziyoratchilik bo`yicha; 6. Insonlarning jismoniy, iqtisodiy va ruhiy ehtiyojlaridan kelib chiqib va boshqa maqsadlar bo`yicha. Yuqoridagi ehtiyojlarni qondirishga turistik faoliyatni amalga oshirish yotadi. Bu o`z navbatida iqtisodiy turizm hisoblanib, uni qo`yidagilar asosida shakllantiriladi: - turistik xizmatlarni ishlab chiqish; - turistik mahsulotni shakllantirish ; - turistik mahsulotni sotish ; - turistik ehtiyojni qondirish. Turizm iqtisodiy kategoriya bo`lib, boshqa davlatlardan kelgan turistlarga mahalliy xizmatni sotadi, o`z ishchilariga ish-joy sharoitini yaratadi, kirib kelayotgan valyutadan daromat oladi. Bir tomondan turizm sohasi turistlarga bevosita xizmat qiluvchi tarmoqni taklif qiladi, ikkinchi tomondan turizm bozoriga yo`naltirilgan xizmat qilish va moddiy 19

ishlab chiqarish kabi bir-biriga qo`shilgan tarmoqlarning o`zaro bog`langan tizimni belgilaydi. Turizm – bu ishlab chiqarish va iste`molchining yakdil jarayonidir. Iste`mol ob`ekti turistik tovar va xizmatlar hisoblanib, iste`mol davrida iste`molchining bu tovarlar va xizmatlar qoniqtirishi lozim. Bunda turizmning iste`mol qiymati foydali buyumlar tovarlar, qulaylik va tabiat manzaralari va xizmatning har xil usulidan kelib chiqadi. Turistik iste`mol bir tomondan tovarga va pullik xizmatga ega bo`lishi, ikkinchi tomondan tovarlar ko`rinishiga ega bo`lmagan joy, yaxshi muhitni o`z ichiga oladi. Turizmni iqtisodiy samarasi keluvchi turistlar soni bilan bevosita bog`liq. Turistlar soni oshib borishi bilan, turizm orqali kelayotgan daromad ham oshib boradi. O`z navbatida turistlar sonini oshishi turistik qiziqishni orttiradigan ob`ektlarga turistik resurslarga bog`liqdir. Turizmning rivojlanishi davlat uchun ham juda foydalidir. Xususan u turizmni rivojlantirish evaziga o`z iqtisodiyotining yuksalishiga erishadi, davlat byudjetiga tushumlarning ko`payishini ta`minlaydi, tabiiy resurslarni asrab-avaylashga erishadi, mamlakatning ijtimoiy barqarorligini ta`minlashga harakat qiladi va unga erishadi, xalqaro aloqalarga erishadi, madaniy aloqalar kengayadi, valyuta tushumi ko`payadi va h.k. Turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida turistlar qabul qiluvchi mamlakatga daromadni keltiradi, qattiq valyuta tushumini ta`minlaydi, aholini ish bilan bandlik darajasini oshiradi. Turistlarga xizmat qilish uchun mehmonxona kerak bo`ladi. Bu erda ular ovqatlanishi lozim. Turli shou dasturlarda qatnashadilar. Bularning hammasi naqd pul, ko`p hollarda agar ular xorijiy turistlar bo`lsa, valyuta tushumining ko`payishini ta`minlaydi. SH u sababdan turistik resurslarning turizm faoliyatida iqtisodiy mazmuni oshib boradi. Shunday qilib, turistik resurslar iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida o`ziga xos xususiyatlarga ega. Bulardan tashqari resurslar mamlakat hayotiga sezilarli darajada ta`sir qiladi. Buning mahalliy aholi uchun ham katta foydasi bor. Ular ish bilan ta`minlanadi, turli millat, elat va xalq vakillari bilan muloqotda bo`ladilar va ularning turli an`ana va qadriyatlari bilan tanishadilar, doimiy daromad olib turish imkoniyati, mahsulotlarni sotish imkoniyatiga ega bo`ladilar, mahalliy aholi imkon qadar 20

o`zlarining an`ana va qadriyatlarini namoyish qilish uchun uni saqlab qoladilar va unitilganlarini tiklaydilar. Turistik resurslarning iqtisodiy ahamiyati yana shundan iboratki, mamlakat tabiati ham turizmni rivojlantirish katta foyda beradi. Xususan, mamlakat ekologik barqarorlikni ta`minlash tadbirlari qo`llaniladi, tabiat resurslaridan turistlarning rohatlanishi uchun foydalanladi, manzarali maydonlarning yaratilishi imkoniyatini tug`diradi, suv, havo, o`rmonlarning tabiiy holda saqlanishi uchun harakat qilinib, turistlarni jalb qilinadi. 2-BOB. O’ZBEKISTONDAGI TURISTIK RESURSLARIGA TAVSIF 2.1. O‘zbekiston Respublikasida turizm industriyasida turistik 21

resurslarni tutgan o‘rni O`zbekistonda turizmni rivojlatirish va uni yangi bosqichlarga ko`tarish borasida, avvalo ko`xna madaniy va arxitektura yodgorliklariga boy bo`lgan Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Marg’ilon kabi shaharlar muhim ahamiyatga ega. Bu shaharlarda jahon ahlini xayratga soluvchi va lol qoldiruvchi qadimgi tarixiy yodgorliklar beqiyos ko`p. Yer yuzining turli mamlakatlarida istiqomat qiluvchi har bir inson bu shaharlarni o`z ko`zlari bilan ko`rish orzusida yashaydilar. Ko`p mamlakatlarda O`zbekiston o`zining ana shu shaharlari bilan mashhurdir. O`zbekistonning ana shu tarixiy shaharlarini bemalol «Sharqning javohirlari» deb atash mumkin. O`zbekistonda mintaqaviy turizmni rivojlantirishda viloyatlardagi imkoniyatlarni o`rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu imkoniyatlarni quyida ko`rib chiqamiz. Toshkent Islom konferentsiyasi tashkiloti (OIK) tarkibidagi muassasalardan biri – Ta’lim, Fan va madaniyat masalalari bo`yicha Xalqaro islom tashkiloti (ISESCO). Toshkentni 2007 yilda Islom madaniyati poytaxti, deb e’lon qildi. Toshkent — Markaziy Osiyoning eng yirik shaharlaridan biri – O`zbekiston Respublikasining poytaxtidir. Toshkent haqidagi eng dastlabki ma’lumotlar eramizdan oddingi II asrdagi kadimgi Xitoy solnomalarida uchraydi, Xitoyda u Yuni deb nomlangan bo`lsa, Eron shohi Shopur I ning eramizdan oldingi yozuvlarida Toshkent atroflari Choch deb atalgan. Choch turli mamlakatlarning oltin, qimmatbaho toshlar, ziravorlar va ajoyib otlar eksport qilinadigan yo`llari chorrahasida joylashgan. Hozirgi kunda Toshkent o`zida O`zbekistonning tarixiy o`tmishini eslatib turuvchi taraqqiy topgan zamonaviy sanoat shahri bo`lib, aholisining soni turli mehmonlari bilan hisoblaganda 2 milliondan oshib ketgan. Toshkentda ko`plab muzeylar mavjud. Masalan, Tasviriy san’at muzeyi haykallar, rasmlar va hunarmandchilik mahsulotlarining Markaziy Osiyodagi eng yirik to`plamiga ega. O`zbekiston Amaliy San’at muzeyi 30 mingdan ortiq Hunarmandchilik mahsulotlari va qimmatbaho taqinchoqlarga ega. Samarqand Samarqand o`zining noz-ne’matlari, tabiati, boy ma’naviy merosi, betakror tarixi, olamshumul me’moriy obidalari bilan butun dunyo jamoatchiligining diqqat-e’tiborini o`ziga qaratib kelayotgan «sayqali ro`yi zamindir». So`g’diyona va Turon davlatlarining ulug’vor an’analari, dunyoviy tsivilizatsiyaning 22

eng muhim bosqichlari «yer yuzining yorqin nuqtasi» bo`lgan bu shaharning tarixi va madaniyati bilan o`zviy bog’liqdir. 1-jadval Samarqandning asosiy tarixiy va arxitektura yodgorliklari Nomlanishi Qurilgan vaqti Afrosiyob Eramizdan oldingi VIII asr Mirzo Ulug’bek rasadxonasi 1428—1429 yillar Shoxi Zinda arxitektura majmuasi XV asr o`rtalari Hazrati Hizr masjidi XIX asr urtalari Bibixonim masjidi 1399— 1404 yillar Ulug’bek madrasasi 1417— 1420 yillar Sherdor madrasasi 1619-1635 yillar Tillakori madarasasi 1647- 1659-60 yillar Chorsu bozori XVIII asr oxiri Ruxobod maqbarasi 1380 —yillar Oksaroy maqbarasi 1470 yillar Go`ri Amir maqbarasi 14 04 yillar Namozgox masjidi XVII asr Ishratxona maqbarasi 1464 yillar Xoja Axror majmuasi XV-XX asrlar Chupon-Ota maqbarasi 1430-1440 yillar Xoja Abdu Darun qabristoni XV—XIX asrlar Manba: Muallif tomonidan tayyorlangan Samarqand 2750 yillik tarixga ega. Temuriylar sulolasi davrida solingan arxitektura yodgorliklari ahamiyati jihatidan qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston, Yunoniston va Rimdagi arxitektura durdonalaridan sira ham qolishmaydi. Ayni paytda Samarqand viloyatida turizmni rivojlantirishning mintaqaviy dasturi qabul qilingan bo`lib, unda asosiy taraqqiyot bosqichlari va yo`nalishlari belgilangan. Ushbu dasturda mintaqada ichki va xalqaro turizmning barcha tizimlarini tubdan qayta qurish va tashkil qilish tadbirlari belgilangan. Buxoro" so`zi sanskrit tilida «Ibodatxona», Sug’d tilida «Tangri jamoli» ma’nolarni anglatadi. Buxoro Buyuk Ipak Yo`lining yirik tijorat markazi bo`lib hisoblangan. Buxoro — O`rta asrlarga mansub 140 dan ortiq arxitektura yodgorliklariga ega bo`lgan “Muzey —shahardir”. Poyi Kalon, Qo`shmadrasa, 23

Minorai Kalon, Ismoil Somoniy maqbarasi kabi ko`plab yodgorliklar bundan ming yillar oldin qurilgan bo`lib, hozirgi kunda ham mehmonlarni o`zlariga jalb etmokda. Buxoroning mashhurligini Al—Buxoriy, Narshaxiy, Rudakiy, Daqiqiy, Abu Ali ibn Sino va Baxouddin Naqshband kabi siymolar yanada orttirib yuborishgan. Islom dunyosida Buxoroning ismiga Sharif, ya’ni Mukaddas qo`shimchasi qo`shib ishlatilgan. Buxoroning asosiy tarixiy va arxitektura yodgorliklari 1 .Ark (XI —XX asrlar), 2. Bolo —Hovuz majmuasi XVIII-XX asrlar 3.Ismoil Somoniy maqbarasi IX—X asrlar 4.Chashmai-Ayub 1380 yoki 1384-85 yil 5.Abdullaxon madrasasi 1596-98 yillar 6.Modari —Xon madrasasi 1556-57 yillar 7.Masjidi Baland XVI asr boshlari 8.Gavkushon majmuasi (masjid, minora, Madrasa) XVI asr 9.Zayniddin Xoji xonaqosi 1555 yil 10.Poyi —Kalon majmuasi XII —XIV asrlar 11.Labi —Xovuz majmuasi XVI —XVII asrlar 12 Ko`kaldosh madrasasi 1568-69 yil 13.Nodir Devonbegi xonaqosi 1620 yil 14.Ulug’bek madrasasi 1417 yil 15.Abdulazizxon madrasasi 1652 yil 16.Boloxovuz masjidi 1712 yil 17.Sayfiddin Boxarziy maqbarasi XIII asrning ikkinchi yarmi – XIVasr 18.Bayonkulixon maqbarasi XIV asrning ikkinchi yarmi, XV yoki XVI asrla 19.Namozgox masjidi XII—XVI asrlar 20.Fayzobod xonaqosi 1598-99 yillar 21.Chorminor madrasasi 1807 yil 22.Buxoro Amirining Sitorai Mohi—xosa yozgi saroyi XIX asr oxiri XX asr boshlari 23.Chor-Bakr majmuasi -Jo`ybor xo`jalari mozori 1560 – 63 yillar Xiva 24

Xiva ko`plab arxitektura yodgorliklari joylashgan Ichan — qal’ada qadimiy sharq ruhini saqlab qolgan. Xivaning arxitektura yodgorliklari asosan madrasa, masjid va minoralar, Pahlavon Mahmud maqbarasi (1835 yil), Muhammad Aminxon madrasasi (1850—1855 yillar), Ko`na Ark, Tosh Hovli, Olloqulixon karvonsaroyi (1855 yil) kabilardan iborat. Rangli bezaklar berilgan Kalta Minor (1835 yil) va 218 ta naqshli ustunga ega bo`lgan Juma masjidlarni alohida ta’kidlab o`tish mumkin. 2,5 kilometr uzunlikdagi devorga ega bo`lgan Ichanqal’a, Otadarvoza, Shimoliy, Sharqiy, Janubiy, Buxoro va Toshdarvozalariga ega. Unda 40 ta quduq bor. Xivaning asosiy tarixiy va arxitektura yodgorliklari: 1. Ichan-qal’a, Saidboy masjidi va madrasasi (XVIII asr boshi - XIX asr boshi), 2. Polvon Darvoza atroflari, 3. Olloqulixon madrasasi (1834-1835), 4. Qutlug’murod-inoq; madrasasi (1804-1812), 5. Olloqulixon Timi va Karvonsaroyi (XIX asr), 6. Abdullaxon madrasasi (1865), 7. Anushxon masjidi va xarami (1657), 8. Toshxovli (Olloqulixonning saroyi) (1830-1836), 9. Oqmasjid (1832-1842), 10. Juma masjidi va minorasi (1788 -1789), 11. Said Olovuddin maqbarasi (XIV asr), 12. Muxdmmad Aminxon madrasasi (1851-1852), 13. Muhammad Aminxon madrasasi (1871), 14. Kaltaminor (1855), 15. Ko`na Ark (1868-1888), 16. To`ramurod minorasi (1888), 17. Sherniyozxon madrasasi (1718-1720), 18. Borlandi masjidi (XIX asr), 19. Arabxona madrasasi (1838). Shahrisabz Bog’lar va uzumzorlarga burkangan Shahrisabz shahri xunarmandchilik markazi bo`lgan. Shahrisabzdagi dastlabki turar joylarga V— VI asrlarda asos solingan bo`lsa, 25

IX-X asrlarga kelib u yirik savdo va hunarmandchilik markaziga aylangan. Amir Temur tomonidan devor bilan o`ralganidan so`ng u madaniyat va ilm-fan shahriga aylangan. Shahrisabzning asosiy tarixiy va arxitektura yodgorliklari: 1. Oksaroy (1380-1404 yillar), 2. Dorus — Saodat majmuasi (XIV asr) , 3. Xazrati Imom masjidi (XIV asr), 4. Jahongir maqbarasi (XIV asr), 5. Dor-ut-Tilovat arxitektura majmuasi, 6. Kuk Gumbaz masjidi (1435 i.) 7. Gumbazi Saidon (XV—XVII asrlar) 8. Shamsiddin Kulol maqbarasi (XV asr) Surxondaryo Termizning asosiy tarixiy va arxitektura yodgorliklari28: 1. Qirk qiz saroyi (IX-XIV asrlar), 2. Termiz hukmdorlari saroyi (XX —XII asrlar), 3. Hakim at Termiziy arxitektura majmuasi (X —XV asrlar), 4. Sulton - Saodat arxitektura majmuasi (X —XIII asrlar), 5. Qoratepa ibodatxonasi (II —IV asrlar), 6. Fayoztepa ibodatxonasi (I — III asrlar) Farg’ona Farg’ona shahri Farg’ona viloyatining janubida joylashgan. Farg’ona viloyatiga quruq mo`’tadil iqlim, iliq yoz, unchalik sovuq bo`lmagan qish xosdir. Viloyat o`simlik dunyosi, o`rmonlar va nihoyatda manzarali tog’larga boy. Farg’ona shahri vodiydagi eng yirik sanoat markazlaridan biri. Shaharga yuz yildan oldin Yangi Fargona vodiysining asosiy tarixiy va me’morchilik yodgorliklari: 1. Xudoyorxon saroyi (1870), 2. Rishtlik masjidi (1913), 3. Jome’ masjidi va minorasi (1809— 1812), 4. Mulkobod masjidi (1913) , 5. Saida Ahmadxoji madrasasi (XIX asr boshlari), 26

6. Chokar masjidi (1911) 7. Xuja Magiz maqbarasi (XVIII asr), 8. Mullo Dirgiz madrasasi (XX asr Mintaqaviy turizmni kelgusidagi rivojlanishi O`zbekiston Respublikasi hududidagi ma’muriy chegaralarni hisobga olgan holda faoliyat ko`rsatayotgan to`rtta: Farg’ona, Toshkent, Samarqand-Buxoro, Xorazm va kelajakda 28 ”O‘zbekturizm ”MK ma’lumotlari rejalashtirilayotgan Jizzax, Qarshi-Termiz, O`rta-Qoraqalpoq turizm rayonlarini ajratib ko`rsatish mumkin. Farg’ona turizm rayoni respublikaning Namangan, Andijon va Farg’ona viloyatlarini qamrab oluvchi sharqiy qismida joylashgan. Tabiiy-iqlimiy sharoitlarning turli-tumanligi ko`plab turizm ob’ektlari bilan birgalikda bu mintaqadan o`quv- sog’lomlashtirish turizmini rivojlantirish maqsadida foydalanish imkoniyatini beradi. Arxeologik va me’morchilik yodgorliklar, sanoat komplekslari va xalq xunarmandchiligi Farg’ona hududida turizm kompleksini shakllantiruvchi asosiy turizm ob’ektlaridir. Tumanda Sux daryosi yoqasidagi Sariqurg’onda, Oydinko`l ko`lida, Andijonning janubiy-sharqida «Bog’ishamol», Karkidon suv omborida tabiiy dam olish hududlari tashkil qilingan. G’oyatda qulay tabiiy imkoniyatlar, daryolar, ko`llar va suv omborlarining ko`pligi tog’-iqlim sharoitlari bilan birgalikda tumanni katta maydondagi yagona turizm hududiga aylantiradi. Farg’ona tumanidan turizm maqsadlarida foydalanishga temir va avtomobil yo`llarining keng tarmog’i mavjudligi yana bir qulaylik tug’diradi va bu tumanning hamma joyida turizm va dam olish bazalarini joylashtirishga imkon beradi. Toshkent turizm rayoni Toshkent viloyatini qamrab oladi. Bu tuman turizmning barcha turlari uchun universal imkoniyatlarga egadir. Toshkent turizm rayonining diqqatga sazovor bo`lishidagi muhim omili uning boy landshaftli tabiati, rang-barang o`simliklar va hayvonot dunyosidir. Tumandagi Tuyabug’iz va Chorvoq suv omborlarida dam olish hududlari tashkil etilgan. «Chimyon» kompleksi bazasida tog’-piyoda va tog’-changi turizmi etarli rivojlangan. Yaxshi tarmoqlangan avtomobil va temir yo`llari Toshkent turizm rayonining turizm markazlarini bir-biri bilan bog’laydi va shahar atrofidagi temir yo`l va avtomobil turizmning rivojlanishiga imkon yaratadi. 27

Samarqand-Buxoro turizm rayoni . Samarqand, Buxoro va qisman Navoiy viloyatlari hududini o`z ichiga oladi. Bu tumanda turizmning rivojlanishi Samarqand va Buxoroning butun dunyoga mashhur me’morchilik obidalari asoslangan. Cho`lning issiq iqlimini hisobga olgan holda yagona bosh reja asosida bunyod etilgan Navoiy shahri ham ta’limiy ahamiyatga ega. Tumanning geografik joylashuvi turizmni rivojlantirish uchun juda qulaydir. Zarafshon daryosi bo`ylab o`tkazilgan temir yo`l, keng rivojlangan shosse yo`llari tarmog’i, Zarafshon orqali unchalik baland bo`lmagan dovonlar va yaxshi suqmoqlarning mavjudligi tumandan turizm maqsadlarida foydalanishni g’oyatda osonlashtiradi. Xorazm turizm rayoni . O`zbekistonning shimoliy-g’arbiy qismida, Amudaryoning chap qirg’og’ida joylashgan bo`lib, Xorazm viloyatining hududini egallagan. Tumandan turizm maqsadlarida foydalanish asosan Ichanqal’a me’morchilik qo`riqxonasida joylashgan Xiva tarixiy-me’morchilik yodgorliklariga asoslanadi. Ko`plab tarixiy madaniy yodgorliklari butun rayon bo`ylab joylashgan. Xivadan janubi- sharq tomonda Sho`rko`l ko`li bor. Rayondagi taraqqiy etgan aloqa yo`llari tizimi kelajakda bu erda rayon va rayonlararo ahamiyatga ega bo`lgan turli xil turizm marshrutlarini o`rnatishga imkon beradi. Jizzax turizm rayoni . Sirdaryo va Jizzax viloyatlari hududlarini o`z ichiga oladi. Mazkur rayonning transport bilan yaxshi ta’minlanganligi va unda tabiiy resurslarining mavjudligi undan turizm maqsadlarida foydalanish istiqbollarini belgilab beradi. Bu erda shu erlik va yaqinda joylashgan turizm rayonlari aholisi uchun mo`ljallangan dam olish kunlari marshrutlarini va qisqa muddatli dam olishni tashkil qilish mumkin. Qarshi-Termiz turizm rayoni Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari hududlaridan iborat. Shahrisabz, Qarshi va Termiz shaharlaridagi arxeologik va tarixiy- arxeologik yodgorliklar, Kitobdagi astronomik kenglik, Dendropark rayonida turizmni rivojlantirishning asosini tashkil qiladi. Qashqadaryo, Surxondaryo, amudaryo qirg’oqlarida, Chimqo`rg’on, Pachkamar va Janubiy Surxondaryo suv omborlarida turizm va dam olish maskanlarini yaratishning istiqbollari bor. Xisor tog’ tizmasi yonbag’irlarida tog’ turizmi bazalarinijoylashtirish mumkin. 28

Kelgusida O`zbekistonning yana bir O`rta Qoraqalpoq rayonini ham o`zlashtirish mumkin. Bu hududni o`zlashtirish kommunikatsiyalar qurish uchun katta kapital mablag’larni, katta hajmdagi obodonlashtirish ishlarini talab qiladi. Bu erda Tuproqqal’a, Burgutqal’a, Gildursun qal’alari, Qiyot shahri kabi ekskursiya ob’ektlari joylashgan. Bu arxeologik yodgorliklar qadimgi Xorazm sivilizatsiyasiga oid bo`lib, ta’limiy turizm resurslari sifatida tarixiy-me’morchilik ahamiyatiga ega bo`lgan Xorazm turizm rayoni bilan chambarchas bog’liqdir. Ushbu yodgorliklar majmuasiga borish uchun bu hududda yaxshi transport yo`llari mavjudligi ularni Xorazm rayonining turizm resusrslariga kiritilishini taqozo qiladi. 2.2 Turistik resurslarni rivojlantirishning huquqiy me’yorlari Mustaqillikka erishganimizdan so’ng turizm sohasidagi davlat siyosatining yangi tamoyillari tatbiqi bugungi yutuqlarimizga asos bo‘ldi. “Jahon turistik tashkiloti”ning turizmni barqaror rivojlantirish konsepsiyasiga ko’ra: “Turizmning barqaror rivojlanishi kelajak uchun imkoniyatlarni saqlab turish va yaxshilab borish davri mobaynida hozirgi paytda turistlar va ularni qabul qiluvchi hududlar ehtiyojlariga javob beradi. Bu barcha resurslarni boshqarishning shunday yo’nalishiki, uning natijasida iqtisodiy, ijtimoiy va estetik ehtiyojlar madaniy qadriyatlarning, ekologik jarayonlarning, biologik xilma- xillikning hayot faoliyatini qo’llab-quvvatlash tizimini saqlab qolinishi bilan birga qondirilib boradi” Turizm sohasiga oid ishlab chiqilgan ilk me'yoriy hujjat bu - O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992-yil 27-iyuldagi «O'zbekturizm» MKni tashkil etish to'g`risida» 6 gi Farmoni va O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining shu yil 20-oktyabrdagi «O'zbekturizm» MK faoliyatini tashkil etish masalalari haqida»gi qaroridir. Mamlakatimizda jahon andozalariga javob beradigan turizm tizimini barpo etish, ushbu soha boshqaruvini takomillashtirish, uning iqtisodiy samaradorligini oshirish, shuningdek, mamlakatimizda mavjud bo'lib kelgan va sobiq ittifoqqa bo'ysungan turistlik tashkilotlar va muassasalarni respublika ixtiyoriga o'tkazish ushbu farmon va qarorning bosh maqsadi qilib olindi. Mazkur farmon O'zbekistonda turizm sohasini takomillashtirish, uni yangi bosqichga ko'tarish, «O'zbekturizm» MK ni tuzish uchun dastur bo'lib hizmat qildi. Keyingi yillarda ishlab chiqilgan muhim hujjatlar 29

qatoriga O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995-yil 2-iyundagi «Buyuk Ipak yo'li» ni qayta tiklashda O'zbekiston Respublikasi ishtirokini avj oldirish va Respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar to'g`risida»gi farmoni hamda mazkur farmonni amalga oshirish maqsadida e'lon qilingan O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007-yil 3-iyundagi «O'zbekiston Respublikasida xalqaro turizmning zamonaviy infratuzilmasini barpo etish chora- tadbirlari to'g`risida»gi qarorini kiritish mumkin. O'zbekiston tarihi uzoq ajdodlari buyuk, madaniy merosi sermazmun ko'hna yurtlardan biridir. Ayniqsa, mamlakatimizni sharq va g`arbni bog`lab turuvchi «Buyuk Ipak yo'li» dagi belbog` sifatida yahshi bilamiz. «Buyuk Ipak yo'li» qariyib ikki ming yillik tarihga ega. Uning bir uchi Hitoy bo'lsa, ikkinchi uchi Italiyadir. Bu yo'lni «Ipak yo'li», «Karvon yo'li» deb ham ataladi. Bunday nom berilishiga sabab, ipak mahsulotlari karvonlar orqali tashib o'tilgan, Shuningdek, bronza, chinni, jun hom-ashyolari va ulardan tayyorlangan buyumlar ham olib o'tilgan. «Buyuk Ipak yo'li»da nafaqat savdo-sotiq, shu bilan birga madaniyat, san'at, ilm-fan, ma'naviyat, ma'rifat, odobu-ahloq, tinchlik, turizm, targ`ibot-tashviqot (reklama), talab va taklif (marketing) ham muttasil shakllangan, yuqori darajaga etgan. «Buyuk Ipak yo'li»da ko'hna Turkiston hududi yetakchi o`ringa, Samarqand, Buhoro, Hiva, Termiz, Ho'jand, Chorjuy kabi shaharlar esa muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Hozirgi O'zbekiston hududi bu yo'lning qoq markazida joylashgan. Sohibqiron Amir Temur davrida «Buyuk Ipak yo'li» keng rivojlangan. Shularni e'tiborga olib, qabul qilingan ushbu hujjatlar g`oyat muhim xalqaro turizm yo'nalishi - «Buyuk Ipak yo'li»ni qayta tiklash, bunga xorijiy turistlarni jalb etish, shuningdek, mamlakatimizda zamonaviy turizm siyosatini vujudga keltirishga asosiy maqsadni qaratdi. Buning uchun esa: «Buyuk Ipak yo'li»dagi shaharlar - Samarqand, Buhoro, Hiva va Toshkentda xalqaro turizm bo'yicha mahsus ochiq iqtisodiy mintaqalar tashkil etish, mazkur shaharlarning aeroportlari va temir yo'l vokzallarida horijiy turistlar uchun bojhona rasmrusumlarining xalqaro me'yorlarga mos soddalashtirilgan tartibi, tranzit turistlar uchun mahsus bojhona zonalari, turistlik tashkilotlar uchun soliq imtiyozlari joriy qilish, imtiyozli kredit berish ko'zda tutildi. Farmon va qarorlarning muhim jihatlaridan biri shu bo'ldiki, unda O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida turizm 30

bo'yicha Idoralararo Kengash tuzilib, ushbu Kengash faoliyatining asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilab berildi: a) turizm sohasida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish; b) jahon andozalari darajasida kichik va o'rta mehmonhonalar, motellar va kempinglar tarmog`i shakllantirilishini muvofiqlashtirish; c) sayr-tamoshalar zamonaiy industriyasini, madaniy va sport – sog`lomlashtirish markazlarini barpo etishga ko'maklashish; d) noyob turizm imkoniyatlari va tarihiy - madaniy merosini keng ko'lamda targ`ib qilinishi va maskanlashtirishni tashkil etish; e) turizm tizimida muvofiqlashtirilgan ilmiy-tehnikaviy va investitsiya siyosatini o'tkazish; f) turizm sohasida kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashni ta'minlash. Yurtimizda turizm ishini yanada rivojlantirish va uni tashkil etishni takomillashtirish, turizm hizmatlari bozorida kichik va o'rta turistlik tashkilotlarining qatnashishini faollashtirish, horijiy sarmoyadorlarni turizm sohasidagi faoliyatga keng jalb qilish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1998-yil 8- avgustda «Turizm tashkilotlari faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish to'g``risida» qaror qabul qildi. Qarorda xususiy turistlik tashkilotlar uyushmasi (bundan buyon - XSTU) ni tashkil etish va uni «O'zbekturizm» MK tarkibiga a'zo sifatida kirishi belgilab berildi. Shuningdek, «O'zbekturizm» MK XSTUga turistlik tashkilotlar faoliyatini tashkil etish, marketing, malakali kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash hamda turizm faoliyati sohasida qonun hujjatlariga rioya etish bilan bog`liq masalalarda uslubiy va huquqiy yordam ko'rsatishni ma'lumot uchun qabul qilindi. Qarorga muvofiq, MK tarkibiga kiruvchi korhona va tashkilotlar ro'yhatiga, boshqaruv hodimlarining cheklangan soni 55 nafardan iborat bo'lgan (hizmat ko'rsatuvchi hodimlarsiz) ijro etuvchi apparat tuzilmasiga, HSTU ning namunaviy tashkiliy tuzilmasiga va uning boshqaruvini ijro etuvchi apparatining namunaviy tuzilmasiga ilovalarga muvofiq rozilik berildi. HSTU boshqaruvi raisi lavozimiga ko'ra «O'zbekturizm» MK raisining o'rinbosari hisoblanadigan bo'ldi. HSTU faoliyatining asosiy yo'nalishlari etib quyidagilar belgilandi: · «Buyuk Ipak yo'li» ni tiklashda, respublikada turizmning 31

zamonaviy infratuzilmasini rivojlantirishda faol qatnashish; · uyushma a'zolari bo'lgan hususiy turizm tashkilotlariga ko'maklashish va ular faoliyatini muvofiqlashtirish; · turizm sohasida marketing tadqiqotlarini o'tkazish; · xususiy turizm tashkilotlarini rivojlantirishga horijiy sarmoyadorlarni va mamlakatimizdagi yuridik va jismoniy shahslarning mablag`larini jalb qilish; · «O'zbekturizm» MK da, davlat organlarida va jamoat tashkilotlarida uyushma a'zolari bo'lgan hususiy sayyohlik tashkilotlarining manfaatlarini ifodalash; · uyushma a'zolariga axborot, maslahat va uslubiy yordam ko'rsatish; · turizm biznesi sohasida hodimlarning kasb tayyorgarligiga va ularni qayta tayyorlashga ko'maklashish. O'zbekistonda turizm sohasini yangi bosqichga ko`tarishda Respublika Prezidentining 1999-yil 15-apreldagi «2005 - yilgacha bo'lgan davrda O'zbekistonda turizmni rivojlantirish Davlat dasturi to'g`risida» 8 gi Farmoni alohida ahamiyatga egadir. Ushbu Farmon millatlararo aloqalarni kengaytirish va mustahkamlashga ko'maklashish hamda xalqaro turizm bozoriga uzviy qo'shilish, O'zbekistonning madaniy-tarihiy va ma'naviy merosini jahon hamjamiyatiga targ`ib qilish, shuningdek, turistlarga hizmat ko'rsatish sifatini xalqaro andozalar darajasiga ko`tarish maqsadida qabul qilinib, 2005 - yilgacha bo'lgan davrda O'zbekistonda turizmni rivojlantirish Davlat dasturi va uni amalga oshirish bo'yicha Muvofiqlashtiruvchi Kengash tarkibi tasdiqlandi. Farmonda mulkchilik shaklidan qat'iy nazar, turistlik tashkilotlar horijdan keltiriladigan tehnologiya va mehmonhona uskunalari, turizm maqsadlariga mo'ljallangan transport vositalari uchun bojhona bojlari to'lashdan uch yil muddatga ozod qilinishi ko'rsatib o'tildi. Shuningdek, «O'zbekturizm» MK tizimidagi korhonalarga horijiy turistlarga erkin ayirboshlanadigan valyuta hisobidan turistlik hizmat va qo'shimcha hizmat ko'rsatish huquqi berilib, buning uchun mahsus kassalar ochilishiga ruhsat berildi. 2009-yilda O`zbekiston Respublikasi Bosh Vaziri Sh.M.Mirziyoyev tomonidan ”O`zbekiston Respublikasida 2015-yilgacha turizmni rivojlantirish va xizmatlar sifatini oshirish dasturi” tasdiqlandi. 2010-yilda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining “Madaniy obidalarni 2010-2020-yillargacha saqlash, qo`riqlash va ishlatish to’g’risidagi Davlat Dasturi tasdiqlandi”. 32

2011-yilda O`zbekiston Respublikasi Bosh Vaziri Sh.M.Mirziyoyev tomonidan “O`zbekistonda turizm sohasining rivojlanishi bo`yicha kompleks chora-tadbirlar” va “O`zbekturizm” Milliy kompaniyasi faoliyatini xalqaro miqyos darajasiga ko`tarish 2011-2012-yillarda O`zbekiston Respublikasining Butunjahon turistik tashkilotning ijro kengashi safiga qabul qilinishini to`g`risidagi farmoni tasdiqlandi. Mamlakat iqtisodiyotining strategik tarmog‘i sifatida turizmni jadal rivojlantirish uchun qulay iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlar yaratish, hududlarning ulkan turizm salohiyatidan yanada to‘liq va samarali foydalanish, turizm tarmog‘ini boshqarishni tubdan takomillashtirish, milliy turizm mahsulotlarini yaratish va ularni jahon bozorlarida targ‘ibot qilish, turizm sohasida O‘zbekistonning ijobiy qiyofasini shakllantirish maqsadida 2016-yil 26-dekabrda O‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida, farmoni e’lon qilindi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning "2017-2019 yillarda Buxoro viloyati va Buxoro shahrining turizm salohiyatini tezkorlik bilan rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qaroriga muvofiq mazkur hududda erkin turistik zonasi (ETZ)ni yaratish ko'zda tutilmoqda. "Boqiy Buxoro" erkin sayyohlik zonasida turli xizmat toifali mehmonxonalar, ko'ngilochar va savdo inshootlari, shu jumladan 500 o'ringa mo'ljallangan amfiteatr, bouling-klublar, diskoteka, karaoke-barlar, kafe va restoranlar qurilishi rejalashtirilmoqda. Ushbu inshootlar bu qadimiy zaminga tashrif buyurgan xorijiy sayyohlarga kunu tun xizmat ko'rsatadi. Mehmonlar bu yerda milliy va dunyo taomlarini tatib ko'rishlari, do'konlardan suvenirlar va boshqa mahsulotlarni xarid qilishlari, ko'ngilochar maskanlarda dam olishlari mumkin bo'ladi. Loyihada "Boqiy Buxoro" ESZ ishtirokchilari Prezidentning 2016 yil 26 oktabrdagi 4853-sonli PQda ko'zda tutilgan barcha imtiyozlar va preferensiyalardan foydalanishi qayd etilgan. Shuningdek Buxoroning tarixiy qismida ("Shahriston" bozori hududida) hunarmandlar dahasi va yopiq bozor bunyod etiladi. Bu maskan 2 qavatli uylar, an`anaviy hunarmandchilik ustaxonalari, milliy suvenir mahsulotlari, zardo'zlik buyumlari, 33

kitoblar, meva va sabzavotlar, shirinliklar va sayyohlar orasida talabgor boshqa tovarlar sotiladigan do'konlardan iborat bo'ladi. Yuqorida qayd etilgan loyihalarni amalga oshirish ishlari taxminan joriy yilning 1 iyulidan boshlanadi va 2018 yilning mart oyidan loyihaning birinchi bosqichi ishga tushishi ta`minlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017—2019-yillarda Buxoro shahri va Buxoro viloyati sayyohlik imkoniyatlarini jadallik bilan rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori asosida Buxoroda hududi 10 gektardan kam bo‘lmagan “Boqiy Buxoro” nomli erkin turistik zona yaratiladi. 2.3. O` zbekiston turistik resurslarining h ozirg i h olati va tahlili. Respublikamiz mustaqillikga erishgandan so`ng tabiiy, hamda madaniy-tarixiy yodgorliklarni, milliy merosni asrab-avaylashga katta e`tibor berilmoqda. Bu borada mavjud turistik resurslarni yaxshi holatda kelajak avlodga etkazish, ulardan turizm maqsadida samarali foydalanish, ulardan olinadigan iqtisodiy samaradorlikka bog`liq. Bu esa, mamlakatimizdagi arxitektura yodgorliklaridan, arxeologik topilmalardan turizm sohasida oqilona foydalanishning tashkiliy, huquqiy, hamda me`yoriy asoslari yaratilishi juda muhimdir. Hozirgi davrda iqtisodiyotimizni rivojlantirish, aholini ijtimoiy – iqtisodiy ahvolini yaxshilashda yangi ish o`rinlarini ochish katta ahamiyatga ega. SHuning uchun qaysi tarmoqlarda yangi ish o`rinlari ochish imkoniyati bo`lsa, undan samarali foydalanish lozim. Bugungi kunda turizm jahondagi eng ko`p foyda keltiruvchi biznes ko`rinishlaridan biriga aylangan. U bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi bo`lib, danyoning ko`pgina mamlakatlarida tezkorlik bilan rivojlanib borayotgan tarmoqqa aylandi. Turizm sohasi jahon xo`jaligining transport, aloqa, savdo-sotiq, qurilish industriyasi, qishloq xo`jaligi, iste`mol mollari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlari bilan chambarchas holda rivojlanib, jahon iqtisodiyotida o`z o`rniga ega bo`lmoqda. Iqtisodiyotimizda turistik resurslardan samarali foydalanishda sohada yangi ish o`rinlari ochish katta ahamiyatga ega. Ma’lumot o’rnida aytib o’tish kerakki, O‘zbekistonda so‘nggi 5-yilda umumiy qiymati qariyb 3 milliard dollarlik investitsiyalar hisobidan uzunligi 2600 kilometr 34

bo‘lgan zamonaviy avtomobil yo‘llarini qurish va rekonstruksiya qilish ishlari amalga oshirildi, shuningdek, kempinglar, yonilg‘i quyish shoxobchalari, ovqatlanish va maishiy xizmat ko‘rsatish maskanlarini o‘z ichiga olgan ko‘plab yo‘l bo‘yi infratuzilma obyektlari barpo etildi. 2015-yilgacha birgina Qashqadaryo viloyatida turizmni rivojlantirish uchun 102 mln AQSH dollari ajratildi. O‘zbekistonda 11ta xalqaro aeroport faoliyati u yerdagi zamonaviy «Eyrbas» va «Boing» avialaynerlari «Talgo», «Afrosiyob» tezyurar poyezdlari turistlarga sayohatlarini tez, qulay va xavfsiz tashkil etish imkonini bermoqda. Mana shunday sharoitlar sababli ham mamlakatimizga 2013- yilda dunyoning 70 dan ortiq davlatidan sayyohlar tashrif buyurdi va ularning yillik soni 2 milliondan oshdi. 2013-yilda sayyohlik xizmatlari eksporti hajmi 615 million dollardan ziyodni tashkil etdi. Bugungi kunda turizm sohasida 200 mingdan ortiq kishi mehnat qilmoqda, bu tarmoqning mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 2 foizdan oshdi. Bu ko’rsatkichlar O’zbekiston Respublikasining faqatgina mustaqillik yillarida turizmi rivojlanganligini emas balki, shu yo’sinda davom etilsa kelajakda dunyoning, turizmi eng rivojlangan mamlakatlar qatorida turishini ham ko’rsatib beradi. 2-jadval Asosiy turistik resurslar Asosiy turistik resurslar,birlik 2012 2013 2014 2015 Muzeylar 106 106 108 106 Teatrlar 45 45 49 52 Konsert tashkilotlari 43 52 52 65 Sirklar 1 1 1 1 Madaniyat va istirohat bog’lari 164 167 185 187 Hayvonot bog’lari 2 2 2 2 Axborot- kutubxona va axborot – 2831 2834 2877 2914 35

resurs markazlari Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistka qo’mitasi, “O’zbekistonda turizm -2016”. Toshkent, 2016 Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki,turistik resurslarning o’sishi turlicha bo’lgan.Misol uchun, turistik resurslardan muzeylar faoliyatini olib qaraganimizda muzeylar respublikamizda 2012 yilda 106ta bo’lsa, 2014yilda 108taga yetgan. Ammo 2015yilda bu ko’rsatkich 106taga tushgan.Muzeylar sonining kamayganligi tufayli turistik oqimning ham pasayganligini ko’rinishimiz mumkin.Buni yana sirk va hayvonot bog’I misolida ham ko’rishimiz mumkin,lekin qolgan resurslarning o’sishini kuzatamiz.birgina istirohat bog’larining soni 2012-yilda 164 tani tashkil qilgan bo’lsa, 2015 yilda 187 taga yetdi.Bu animatsion turizm ancha rivojlanayotganini ko’rsatadi. 3-jadval Turistik firma va tashkilotlar faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari Birlik 2012 2013 2014 2015 1 Turistik firma va tashkilotlar soni 351 336 343 398 2 Jami xizmat ko’rsatilganlar,kishi 511596 505395 514107 560406 3 Kiruvchi turizm 231120 225790 227475 191143 4 MDH davlatlari 17028 15395 28716 19995 5 Uzoq xorij davlatlari 214092 210395 198759 171148 6 Chiquvchi turizm 21516 39853 35917 41313 7 MDH davlatlari 1023 4450 1410 1586 8 Uzoq xorij davlatlari 20493 35403 34507 39727 9 Ichki turizm 232868 214357 216877 287225 10 Sotilgan yo’llanmalar soni 145906 130743 111716 118358 11 Sotilgan yo’llanmalar qiymati,mln so’m 69521,5 71808,3 81256,1 75821,0 12 Safarlar davomiyligi 1099204 1262406 1196416 1058236 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistka qo’mitasi, “O’zbekistonda turizm -2016”. Toshkent, 2016 36

Ushbu jadvaldan ko’rinib turibdiki, turistik firmalar soni 2012-yilda 351tani tashkil qilgan.Bu ko’rsatkich 2015-yilda 398taga yetgan.Turfirmalar tomonidan xizmat ko’rsatilgan turistlar soni 511596 kisini tashkil qilgan holda , 2015 yilda 560406 taga o’sdi.Bu 2012yilga nisbatan 9.5%ga o’sganini ko’rsatadi.Shu jumladan, kiruvchi turistlar soni 2012 yilda 231120tani tashkil qilgan bo’lsa, 2015 yilda 191143taga tushgan.Lekin chiquvhi va ichki turistlar hisobiga turistlar oqimi oshgan.Sotilgan yo’llanmalar soni 2012 yilda 145906tada 2015 yilda 118358 taga tushib qolgan. Bu holatlar shuni ko’rsatadiki 2012-2015 yillar orasida chet eldan kelgan turistlar soni nisbatan kamaygan. 4 -jadval 2015 yilda hududlar bo’yicha sanatoriya-kurort-muassalari faoliyatining asosiyko’rsatkichlari Hududlar Sanatoriya -kurort muassalari soni Ulard a joylar Xizmat ko’rsatilgan tashrif buyuruvchilar, kishi O’zbe- kiston- dan MDH- dan Uzoq xorij davlatlari- dan O’zbekiston Respublikasi 170 22098 310241 305575 4553 113 Qoraqalpog’isto n Respublikasi 10 791 5451 5451 - - Andijon 8 801 4845 4845 - - Buxoro 3 430 7619 7529 90 - Jizzax 5 750 15633 15571 62 - Qashqadaryo 13 1007 10909 10908 - 1 Navoiy 6 655 8995 8995 - - Namangan 13 2562 46207 46017 190 - Samarqand 18 1655 15425 15425 - - Surxondaryo 10 744 6965 6924 41 - Sirdaryo 1 12 278 246 32 - Toshkent 24 4433 90728 89192 1424 112 Farg’ona 40 4707 57165 57023 142 - Xorazm 4 405 3837 3837 - - Toshkent shahri 15 3146 36184 33612 2572 - Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistka qo’mitasi, “O’zbekistonda turizm -2016”. Toshkent, 2016 O’zbekiston bo’yicha sanatoriya-kurort muassalari soni notekis taqsimlangan.Jami muassalar soni 170 tani tashkil qiladi. Shundan 40tasi ya’ni 23%i Farg’ona viloyatida 37

joylashgan.Eng past ko’rsatkichlar Sirdaryo-1ta, Buxoro-3ta , Jizzax -5 viloyatlariga tegishli hisoblanadi.Tashrif buyuruvchilar soni bo’yicha esa tashrif buyuruvchilar Toshkent viloyatiga tegishli.O’zbekiston bo’yicha sanatoriya-kurort muassasalariga tashrif buyuruvchilar 310241 kishini tashkil qilgan holda Toshkent viloyatiga 90728 kishi kelgan.Kelgan turistlarning asosiy qismi ichki turistlar hisobiga to’g’ri keladi.xorijdan kelgan turistlar atigi 4666 kishini tashkil qiladi.bu shuni ko’rsatadiki ,sanatoriya –kurort muassalariga qiziquvchi turistlar xorijiy turistlar orasida unch katta o’ringa ega emas. 5-jadval 2015 yilda hududlar bo’yicha dam olish tashkilotlari va turistik bazalar faoliyatining asosi ko’rsatkichlari Hududlar dam olish tashkilotlari va turistik bazalar soni Ularda joylar Xizmat ko’rsatilgan tashrif buyuruvchilar, kishi O’zbe- kiston- dan MDH -dan Uzoq xorij davlatlari- dan O’zbekiston Respublikasi 222 36052 264981 260759 826 3396 Qoraqalpog’iston Respublikasi 12 1300 4980 4980 - - Andijon 7 688 7276 7276 - - Buxoro - - - - - - Jizzax 10 567 11250 11247 3 - Qashqadaryo 13 4733 20982 20982 - - Navoiy 4 410 4707 2329 - - Namangan 11 1128 6098 6082 16 - Samarqand 8 1724 6242 6242 - - Surxondaryo 13 2726 42833 42833 = = Sirdaryo 2 296 5260 5260 - - Toshkent 76 11459 88187 87570 338 279 Farg’ona 9 1495 4495 4495 - - Xorazm 16 2040 4568 4568 - - Toshkent shahri 41 7486 58103 56895 452 756 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistka qo’mitasi, “O’zbekistonda turizm -2016”. Toshkent, 2016 38

Dam olish tashkilotlari va turistik bazalar soni O’zbekistonda 2015-yil 222tani tashkil qildi.Shulardan 76 tasi Toshkent viloyati hissasiga to’g’ri kelgan holda , asBuxoro viloyatida bu tashkilotlar umuman yo’q.Respublikamizdagi turistik baza va dam olish tashkilotlari jami o’rinlar soni 36052 taga yetadi.Tashrif buyuruvchilarning soni mazkur muassasalarga 264981tani tashkil qiladi.Toshkent shahrida 41ta shunday muassalar bo’lgan holda , u yerga kelgan turistlar soni , 58103 kishiga yetgan, Toshkent viloyatiga esa en ko’p 88187 kishi kelgan.Eng kam ko’rsatkich esa Sirdaryo viloyati va Navoiy viloyatiga to’g’ri keladi..Tashrif buyurganlar asosan ichki turistlar hisoblanadi.Xorijdan kelgan turistlar soni esa 4222 tani tashkil qiladi.Ko’rinib turibdiki, Turistik dam olish tashkilotlarining asosi qismi Toshkent viloyati hissasiga to’g’ri keladi. Dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o`zining ma`no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning tobora integratsiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro maydondagi raqobatning ham keskinlashuviga, har bir mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi o`z mavqeini mustahkamlash uchun kurashining kuchayishiga ham ta`sir ko`rsatadi. Ushbu omill ardan kelib chiqib turistik resurslardan foydalanish samaradorligini ta`minlashning o`ziga xos xususiyatlari belgilash o`ta muhimdir. Dengiz va okeanlarga chiqish imkoniga ega bo`lish, sayohatchilarning davlatlarga jalb etilishida alohida o`rin tutadi, biroq O`zbekiston bunday imkoniyatlarga ega bo`lmasligiga qaramay, u Markaziy Osiyoning yo`llar tuguni chorrahasida joylashgan. Bu esa nafaqat harakatlarning, tovar almashish, texnologiyalar va uskunalar ayirboshlash uchun, balki turizmni rivojlantirish uchun ham qulay imkoniyatlar yaratadi. Masalan, Buxoro, Samarqand, Xiva, Qo`qon, SHaxrisabz kabi qadimiy shaharlarimiz bugungi kunda butun dunyoga mashhur Respublikamiz xududidagi 4 mingdan ortiq arxitektura yodgorliklari YUNESKO himoyasiga olingan. O`zbekistonda tarixiy – madaniy, arxitektura, arxeologiya ahamiyatidagi 7 mingdan ortiq ob`ektlar mavjud. Ekspert B. To`raev fikricha ulardan 545 tasi – arxitektura, 578 tasi – tarixiy, 1457 tasi – san`at yodgorliklari va 5500 dan ortig`i arxeologik ahamiyatiga jalb etilgan. 200 dan ortiq ob`ektlar ta`mirlanmoqda, 500 tasi 39

esa ta`mirlanishga muhtoj. Ko`p mamlakatlar tajribasiga ko`ra, ta`mirlanish jarayonini o`zi turistlar uchun qiziqarli hisoblanadi. Undan tashqari respublikamizda 300 dan ortiq mezeylar, 1200 ta xalq ijodiyoti tashkilotlari mavjud. Turistik ziyorat ob`ektlari miqdori bo`yicha Toshkentda -144 ta, Samarqandda – 118 ta, Buxoroda -201 ta, Xiva -310 tani tashkil etadi. Ammo asosiy turistik resurslarimizdan turizm maqsadida foydalanish tashkil etilmagan. Hozirgi kunda mamlakatimizga ”O`zbekturizm” MK malumotlariga ko`ra 201 5 yilda “ananaviy” turizm (tarixiy - tanishuv mehmondo`stlik, tabiatni o`rganish, arxeologiya va b.) bo`yicha 1 5 , 2 %, professional ish va xususiy maqsadlarda esa 8 4 , 8 % turistlar kelgan. Ammo ekpertlarning bahosiga ko`ra, O`zbekistonning turistik resurslari yiliga o`rtacha 4 mln. kishini qabul qilish imkoniyatiga ega. Bu darajalarga erishish uchun turistik resurslardan oqilona, to`laqonli tarzda foydalanishga erishish yo`lini topish lozim. O`zbekistonning turistik salohiyati dunyo mamlakatlari orasida o`rtacha ko`rsatkichdan baland hisoblanadi. Demak, mamlakat eksportida va YAIMda turizmning ulishi yuqori bo`lishi kerak. Lekin hozirgi kunda O`zbekiston YAIMda turistik xizmatlarning ulushi kam. Bu ko`rsatkich ham mavjud turistik resurslardan samarali foydalana olmayotganligimizni bildiradi. Ko`p turistik resurslar joylashgan mintaqa iqtisodiyotida turizm boshqa tarmoqlar bilan bir qatorda rivojlanib, boshqaruvchi, etakchi tarmo q bo`lishi lozim. 40

3-bob.Buxoro viloyatidagi mavjud resurslardanfoydalanishning asosiy yo’nalishlari va istiqbollari 3.1 . Turistik resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish y o` llari Buxoro viloyati turistik resurslarga boy hisoblanadi va mavjud turistik resurslar orqali mahalliy va xalqaro turizmni rivojlantirish mintaqa iqtisodiyotining muhim daromad manbaiga aylanishi mumkin. Viloyatda hozirgacha 20 ta arxeologik maskanlar ro`yxatga olingan. Arxeologik turizm dunyo mamlakatlarida o`zining alohida e`tiboriga molik turizm turlaridan ekanligi ma`lum bo`lsada bu arxeologik maskanlardan turizmda foydalanish dasturlari ishlab chiqilganicha yo`q. Bu yo`nalishda xalqaro turistlarning ziyoli, ilmli, tsivilizatsiya tarixiga qiziquvchanliklarini xisobga olsak, viloyatda arxeologiya turizmiga xalqaro turistik oqimni kuchaytirish imkoniyatlari katta hisoblanadi. Bunda viloyatga keladigan sayyohlarning sonini oshirish lozim. Buning uchun viloyat turizm infratuzilmasini shakllantirish, xizmat turlarini kengaytirish, malakali 41

mutaxassislarni tayyorlash va boshqa amaliy ishlarni bajarish asosiy tashkiliy vazifa hisoblanadi. Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o`zining ma`no- mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning tobora integratsiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro maydondagi raqobatning ham keskinlashuviga, har bir mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi o`z mavqeini mustahkamlash uchun kurashining kuchayishiga ham ta`sir ko`rsatadi . Turizmning hozirgi holatini baholar ekanmiz, shuni qayd etish muhimki, O`zbekistonda turizm infratuzilmasining rivojlanish darajasi chet ellik turistlarning ehtiyojlarini to`liq qondira olmayapti. Infratuzilma etarlicha rivojlanmagan taqdirda turistlar oqimini ko`paytirish va shunga mos ravishda valyuta tushumini ko`paytirish mumkin emas. Bundan kelib chiqqan holda infratuzilmaning ahvoli turizmning rivojlanishi va mamlakat imidjini shakllantirishga bevosita ta`sir ko`rsatadi. O`zbekiston hududida turizm infratuzilmasi bir tekisda taqsimlanmagan. Toshkent shahri va viloyatida respublika turizm salohiyatining 40 % qismi jamlangan. Yirik infratuzilma salohiyatiga to`rt viloyat (Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xorazm) va Toshkent shahri ega Turizmni rivojlantirish uchun mavjud turistik resurslardan samarali foydalanishni ta`minlashga erishishimiz kerak. Bunda mintaqaning turizm infratuzilmasini talab darajasida rivojlantirish asosiy o`rinni egallaydi. Turizm infratuzilmasi deganda – turistlarning turistik resurslaridan foydalanishni ta`minlovchi binolar tizimi, muhandislik va kommunikatsiya tarmoqlari, shu jumladan, yo`llar, turizmning xilma-xil korxonalari hamda turizm korxonalarining ishlatilishini ta`minlashga imkon yaratilishi tushuniladi. Bu avtomobil va temir yo`llar, yo`l harakatini, havo yo`llarini, dengiz va daryo yo`llari harakatini tartibga soluvchi tizimlar, issiqlik, elektr va telefon aloqalari bilan ta`minlash va boshqalardir. Bugungi kunda O`zbekiston Respublikasida “Turizm to`g`risida”gi qonun, hamda 2006-2010 yilgacha O`zbekistonda turizmni rivojlantirish bo`yicha davlat dasturi to`g`risida qator me`yoriy hujjatlar turistik infratuzilmalarni rivojlantirish uchun kuchli davlat dasturi bo`ldi. 42

Respublikamizda 20 dan or t i q turistik yo`nalishlar chet ellik turistlarni o`ziga jalb etib kelmoqda. Bu yo`nalishlar asosan YUNESKO tomonidan ishlab chiqilgan madaniy tanishuvlar dasturi asosida tayyorlangan bo`lib, O`zbekiston Markaziy Osiyodagi muvofiqlashtiruvchi markazlardan biri sifatida ko`rsatilgan. O`zbekistonda turizm infratuzilmasining rivojlantirishda barcha infrastruktura ob`ektlarini jahon andozalariga etkazib, turistlar talabini qondirish kerak. Buning uchun turizm infrastrukturasining tarkibiy qismlari mehmonxona, transport, oziq-ovqat, dam olish, davolash va boshqa ko`ngil ochar xizmatlarni yuqori darajada ko`tarishimiz lozim Buxoro turizmining rivojlanishiga «O`zbekiston temir yo`llari» davlat hissadorlik temiryul kompaniyasi ham o`zining hissasini qo`shmoqda. Bu tashkilot 1994 yilning 7 noyabrida tashkil etilgan bo`lib, O`zbekiston hududi bo`ylab 4000 kilometrga yaqin uzunlikdagi temir yo`llarga ega. Tashkilot tomonidan Toshkent-Samarqand orasida shinam Afrosyob tezyurar poezd qatnashining tashkil etilishi turistlar uchun katta qulayliklar yaratib berdi. Tashkilot tomonidan Samarqanddan Surxondaryo viloyatiga o`tuvchi temir yul tizimi takomillashtirilmoqda, bu ham turistlarni harakatlanishini engillashtiradi. SHuningdek, mustaqil O`zbekiston asosiy tarmog`i bo`lib hisoblangan xalqaro Traseka loyihasi asosida Toshkentdan Farg`ona vodiysi orqali qo`shni mamlakatlarga chiqib ketuvchi temir yo`lning qurilishi ham O`zbekistonga keluvchi xalqaro turistik oqimini orttirishi mumkin. Keyingi yillarda barpo etilgan, umumiy uzunligi 633 kilometrni tashkil qiladigan Navoiy – Nukus, 233 kilometrlik Toshguzar – Boysun – Qumqo`rg`on temir yo`l magistrallari, Qamchiq dovoni orqali o`tadigan tezkor avtomobil yo`lining ham chekka hududlardagi turistik resurslardan foydalanishga imkon beradi.. Bu yo`llar mamlakatimizning barcha hududlarini yagona transport tarmog`iga ishonchli tarzda birlashtirib, turizm infratuzilmasini rivojlantirishda muhim omil bo`lib xizmat qiladi. Turistik resurslardan foydalanish samaradoligini oshirishda m exmonxona xizmatlarini rivojlantirish asosiy o`rinni egallaydi . Mehmonxona xizmatlarining sifatini boshqarish masalalarini hal qilishda mexmonxona korxonalarini shinamlik darajasiga karab tasniflash katta rol uynaydi. Bundan tashqari, xodimlarga va ularning tayyorgarligi: ma`lumoti, malakasi, yoshi, sog`ligi, chet tillarni bilishi, tashqi ko`rinishiga ham bir qancha talablar qo`yiladi. Mamlakatimizda hozirgi kunda ko`plab 43

mehmonxonalar qurilmoqda . Ayniqsa xususiy turistik mehmonxonalar soni oshib borayapti, jumladan Samarqand viloyatida hozirgi kunda 50 ta zamonaviy va milliy uslubda qurilgan mehmonxonalar faoliyat ko`rsatmoqda. 2007 yil mobaynida zamonaviy va milliy uslubda qurilgan 10ta mehmonxona ishga tushirilib, mehmonxonalarni qabul qilish quvvati yana 320 o`ringa ko`paydi. Bu erda asosiy maqsadni sifatli xizmat ko`rsatishni ta`minlashdir. Ovqatlantirish infrastukturasida mehmonxonalar qoshidagi yoki yakka tarzda restoran, bar, kafelar, yaxshi ishlab nafaqat turistlarga, balki mahalliy aholiga xizmat ko`rsatmoqda. Ayrim ovqatlantirish ob`ektlarining ahvoli, xizmat ko`rsatish darajasi talabga javob bermaydi. Agar ovqatlantirish ob`ektlari sanitariya holati nazorat qilinib, ovqatlar va xizmat ko`rsatishning turli ish shakllari joriy etilsa, ijobiy yutuqlarga erishgan bo`lamiz. Hozirgi paytda turizmning rivojlanishida bank va moliyaviy tashkilotlar xizmatlarining o`rni katta. Turistlar sayohatda va dam olishda xilma-xil xizmat turlaridan foydalanishni hohlaydilar. Y a `ni, o`z hohishi bo`yicha biror narsa sotib olishni istashadi. Bunda ular ko`ngil ochish uchun har kuni ko`p mikdorda pul sarflashadi. Shu sababli bu xizmat turini takomillashtirish turistlarga qo`layliklarni yaratadi. Axborot xizmati ham turistik resurslardan unumli foydalanish uchun juda zarurdir. Turist sayohatga tayyorlanayotganda, hamda sayohat vaqtida o`zi boradigan joy haqida, o`sha mamlakat yoki boradigan hududning qonun-qoidalari, odatlari, mehmondo`stligi haqidagi qo`shimcha ma`lumotlarga, shuningdek, o`sha joyning xaritasiga, transport magistrallari sxemasiga muxtoj bo`ladi. Sayohat va turistlarning sarguzashtlari haqidagi ma`lumotlar ommabop va maxsus adabiyotlar ko`rinishida chop etiladi va bu holat turistlarni sayohat qilishga chorlaydi. Turizmda bo`lajak turistlarga bepul tarqatiladigan axborotlarni rang-barang ko`rinishida chop etishga e`tibor qaratish lozim. Bunda turistlar va turizm xizmatlari uchun axborot CD ROM disklarini chop etish katta samara beradi. Turizm infratuzilmasini zamonaviy kompyuter xizmatisiz tasavvur eti b bo`lmaydi . Tezkor axborot va so`zlashuv, yangiliklardan xabardorlik turizmning muhim talabadir . Hozirgi turist internet, faks va boshqa zamonaviy texnika vositalaridan foydalanishi 44

o rqali boshqa mamlakatlarning turistik resurslari haqida tasavvurga ega bo`ladi . Zamon aviy elektron vositalari, shu jumladan, turistik xizmatlar , turistik markazlar haqidagi ma `lumotlar joylashgan millionlab saytlarga ega bo`lgan internet tarmo q lari nafa q at sayoha t va turistik agentliklarni tanlash, h attoki, tur sayohatning chiptalari, xizmatlar uchun t o` lovlarni ham oldindan tayinlab q o` yish mumkin. Turizm tashkilotchilari axborot xizma tidan keng k o` lamda foydalanadilar. Keyingi yillarda respublikamizda turizm infratuzilmasini zamon talabiga moslashtirish maqsadida ko`pgina ishlar kilinmokda. Ayni q sa, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995-yil 2-iyundagi ''Buyuk ipak yo`li''ni qayta tiklashda O`zbekiston Respublikasining ishtirokini avj oldirish va respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar to`g`risida''gi farmoni bu ishni yanada rivojlantirishga muhim dastur bo`ldi. Masalan, «Buyuk ipak yo`li»dagi Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkent shaharlarining aeroportlari va temir yo`l vokzallarida turistlar uchun bojxona rasm-rusumlarini xalqaro me`yorlarga mos soddalashtirilgan tartibi, shuningdek, tranzit turistlar uchun maxsus bojxona zonalari joriy qilish ko`zda tutildi. Ushbu shaharlarda yangi tashkil etiladigan turistlik tashkilotlar va korxonalar barpo etilgan paytdan boshlab, dastlabki foydani olgunga qadar o`tadigan davrda, lekin ro`yxatga olingan sanadan keyin uzog`i bilan uch yil mobaynida barcha turdagi soliqlardan ozod qilish imkoniyati yaratildi. Shuningdek, turizm sohasida qo`shma korxonalar barpo etuvchi xorijiy sarmoyadorlar, ilgari berilgan imtiyozlarga qo`shimcha ravishda, olib ketadigan foydadan 5 yil muddatga soliq tulashdan ozod qilinishi bu boradagi imkoniyatlarni yanada kengaytirish uchun muxim ahamiyatga ega. Shuningdek, xalqaro turizmni rivojlantirish bilan bog`liq barcha masalalarning o`z vaqtida hal etish uchun javobgarlik «O`zbekturizm» MK, «O`zbekiston havo y o` llari», «O`zbekiston temir y o` llari» kompaniyalarining, Ichki ishlar va Tashqi ishlar vazirliklarining, chegara va bojxona xizmatlarining rahbarlari zimmasiga yuklatildi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995-yil 15-apreldagi «2005-yilgacha bo`lgan davrda O`zbekistonda turizmni rivojlantirish davlat dasturi to`g`risida»gi farmoni ham bu yo`nalishga alohida e`tiborni qaratdi. Farmonda mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, sayyohlik tashkilotlari chetdan keltiriladigan texnologiya va mexmonxona uskunalari, sayyohlik maqsadlariga mo`ljallangan transport vositalari uchun bojxona 45

«to`lov»lari to`lashdan uch yil muddatga ozod qilinishi ko`rsatib o`tildi. Hozirgi vaqtda O`zbekistonda turizm bozorida juda keskin raqobat vaziyati hukm surmoqda, shuning uchun iqtisodiy qonunlar, menejment, marketing bilimlarini o`rganmasdan turib, biznesdagi raqobat kurashida g`olib bo`lish mumkin emas. Aynan shu bilimlar turistik biznes mutaxassislariga zarur qarorlarni qabul qilishga, faoliyatini rejalashtirishga xatoliklarga yo`l qo`ymaslikka, korxonani gullab yashnashga imkon yaratadi. Ko`pgina hududlar o`ziga xos qadimiy shaharlar, arxitektura, tarixiy madaniy yodgorliklarga boy hisoblanadi. Turistik infrastruktura rivojlanishi tarixiy o`zlikni manzarasi buzilmasligi kerak. Har bir tashkil etilayotgan yangi turistik markaz (ob`ekt) milliylik bilan uyg`unlashgan, qaytarilmas o`ziga xoslikka ega bo`lishi lozim. Albatta, tarixiy-madaniy, arxitektura va madaniy majmualarning milliy qadr-qiymati, tarixiy bahosini tiklash va muhofaza qilish orqaligina turistlar qiziqishini orttirish, bu orqali turizmni rivojlantirish mumkin. Diqqatga sazovor joylar to`g`risidagi ma`lumotlar yonida shu tillarda yozma yoki ovoz tasviridagi tushuntirishlar berilishi lozim. Mehmonxonalar va sayyoxlar uchun yo`nalish beruvchi axborot markazlarini shaklantirish turizm rivojida muhim ahamiyat kasb etadi. Buxoro shahrida turistik axborotlar markazini vujudga keltirish, mehmonxonalarni taklif qilish, diqqatga sazovor joylar xaqidagi materiallarni ko`rsatish va asosiy e`tiborga loyiq hududlarni reklama qilish muhim ahamiyatga egadir. Bunda qo`yidagi ishlarni jadallashtirish kerak deb hisoblaymiz :  axborot lavhalari, plakatlar, ko`rgazmalar va boshqa shu kabi vositalar yordamida turistlarni turistik resurslar haqidagi axborotlar bilan ta`minlash bo`yicha dasturlarni amalga oshirish;  muzey ekspozitsiyalarini kengaytirish va arxeologik qazishmalar amalga oshirilayotgan joylarda (eng qiziqarli punktlarda to`xtab o`tish bilan) piyoda sayr qilishni tashkil qilish juda muhim. Buxoroda turizm infratuzilmasi shakllantirish va takomillashtirishga xalqaro investitsiyalarni jalb qilish va joylashtirish turizm industriyasini rivojlantirishning muhim omili hisoblanadi. Bunda : 46

 turizmda xizmat ko`rsatishning darajasi to`g`risida fikrlarni o`rganish maqsadida turistlar o`rtasida tadqiqotlar o`tkazish;  turistik resurslarr va turistik-ekskursiya xizmatlar bozorining hozirgi davrdagi va istiqboldagi holatini o`rganish va tahlil qilishda marketing usullaridan keng foydalanish;  turistik resurslarn i rivojlantirish bo`yicha optimal boshqarishni tashkil qilish;  milliy turistik resusrlar ni istiqbolda rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish lozim. 3.2. Buxoro turizm resurslarini shakllantirish isti q bollari. Mamlakatimizda turizmni rivojlantirish imkoniyatlari bo`yicha Markaziy Osiyo davlatlari ichida etakchi hisoblanadi. Respublikamiz tarixiy, arxeologik, arxitektura, san`at, musiqa va boshqa turistik resurslarga boy hisoblanadi. Bundan tashqari mamlakatimizning betakror tabiati, tog` va tekislik, daryolari, cho`l va vaholari, ko`p va turli landshaft zonalari asosiy rekreatsiya resurslaridir. Mamlakatimizda yosh tarmoq hisoblangan turizm, kundan kunga rivojlanmoqda. Bu esa, ko`pgina ish o`rinlari ochish imkoniyati mavjudligini bildiradi. O`zbekistonda tarixiy – madaniy, arxitektura, arxeologiya ahamiyatidagi 7 mingdan ortiq ob`ektlar mavjud. Ekspert B. To`raev fikricha ulardan 545 tasi – arxitektura, 578 tasi – tarixiy, 1457 tasi – san`at yodgorliklari va 5500 dan ortig`i arxeologik ahamiyatiga jalb etilgan. 200 dan ortiq ob`ektlar ta`mirlanmoqda, 500 tasi esa ta`mirlanishga muhtoj. Ko`p mamlakatlar tajribasiga ko`ra, ta`mirlanish jarayonini o`zi turistlar uchun qiziqarli hisoblanadi. Undan tashqari respublikamizda 300 dan ortiq m u zeylar, 1200 ta xalq ijodiyoti tashkilotlari mavjud. Turistik ziyorat ob`ektlari miqdori bo`yicha Toshkentda -144 ta, Samarqandda – 118 ta, Buxoroda -201 ta, Xiva -310 tani tashkil etadi. Ammo asosiy turistik resurslarimizdan turizm maqsadida foydalanish tashkil etilmagan. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda turizmni iqtisodiyotning muhim tarmog`i sifatida shakllantirish uchun hozirgi kundagi qilinadigan xarajatlar albatta kelajakda o`z samarasini beradi. B unda O`zbekistonga keladigan sayyohlarning qancha vaqt turishi yoki davomiyligi ham katta ahamiyatga ega. SHuning uchun turistik resurslarni aniqlash va undan samarali foydalanish turistik infratuzilmani shaklantirish va turistik 47

marshrutlarni kengaytirish, turistik xizmatlarni yaxshilash kabi ko`plab muammolarni hal etishimiz kerak. Albatta, bu resurslar asosida turmahsulotlarni shakllantirish va tayyor turmahsulotlarni iste`molchilarga etkazish bu sohada band bo`lgan turoperatorlarning faoliyatiga ham bog`liq bo`lib, hozirgi kunda mamlakatimizdagi turoperatorlik firmalari asosan jo`natish (shop- tur) bilan shug`ullanishi ular faoliyatidagi samaradorlikni etarli darajada ta`min eta olmayapti. Mamlakatga turistlar oqimini kelishini ko`paytirish iqtisodiyotni rivojlanishiga ijobiy ta`sir etishini hisobga olsak, turoperatorlarning asosiy vazifasi tashqaridan keladigan potentsial turistlar uchun barcha imkoniyat va qulayliklarni yaratish va shu orqali ular sonini ko`paytirishga erishishlari lozim. Viloyatda turizmning rivojlanishi undagi mavjud salohiyatni yanada oshirish bilan bog`liqdir. Buxoro ko`pgina turistik resurslarga ega mintaqadir. Ulardan madaniy – tarixiy, ekologik turizm resurslari hamda diniy turizm resurslari alohida ajralib turadi. Bu xizmat turlarini rivojlanishi bilan bir qancha turizm sohalari shakllanadi, hamda yangi ish o`rinlari ochiladi. Buxoro turizm sohasida ish o`rinlarini ochishning yana bir asosiy manbai tadbirkorlikdir. Hozirgi kunda respublikamizda tadbirkorlikni rivojlantirishga katta e`tibor berilmoqda. Turizmda tadbirkorlikni rivojlantirishda ko`pgina jihatlarga e`tibor qaratish lozim. Bunda:  bozor munosabatlari sharoitida turizmda tadbirkorlikni rivojlanishi uchur sharoit yaratish;  xizmat turlari shu jumladan, auditorlik, konsalting, turagentlik, turoperatorlik faoliyati bilan bog`liq xizmat turlarini hajmini oshirish;  ko`p mablag` talab qilmaydigan xizmat ko`rsatish tarmoqlarini yo`lga qo`yish;  kichik va xususiy firmalarni ishga tushirish kerak bo`ladi. Tizimning isloh qilinishi tufayli ko`plab yangi ish o`rinlari ochiladi, hamda turizm industri ya si rivojlanadi. Hozirgi davrda turizm jahon iqtisodiyotida juda tez va jadal sur`atlar bilan rivojlanib borayotgan so h alardan biri bo`lib hisoblanadi. Mamlakatimizda bu sohaga e`tibor yildan – yilga oshmoqda. Shuning uchun respublikamizda turistik bozorni shakllantirish o`ta muhim hisoblanadi. Turistik 48

resurslardan samarali foydalanishning ikkinchi jihati bu, turistik bozor ni shakllantirish hisoblanadi. Albatta, bu resurslar asosida turmahsulotlarni shakllantirish va tayyor turmahsulotlarni iste`molchilarga etkazish bu sohada band bo`lgan turoperatorlarning faoliyatiga ham bog`liq bo`lib, hozirgi kunda mintaqadagi turoperatorlik firmalari asosan jo`natish (shop- tur) bilan shug`ullanishi ular faoliyatidagi samaradorlikni etarli darajada ta`min eta olmayapti. Mintaqaga turistlar oqimini kelishini kupaytirish iqtisodiyotni rivojlanishiga ijobiy ta`sir etishini hisobga olsak, turoperatorlarning asosiy vazifasi tashqaridan keladigan potentsial turistlar uchun barcha imkoniyat va qulayliklarni yaratish va shu orqali ular sonini ko`paytirishga erishishlari lozim. O`zbekistonda turizmning rivojlanishi undagi mavjud salohiyatni yanada oshirish bilan bog`liqdir. Respublikamizda turizm sohasini samarali rivojlantirish, turistik xizmatlarning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushini ko`paytirish, turistik xizmatlar sohasida yangi ish o`rinlarini ochish, sohaga xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish choralarini ko`rish, istiqbolda ilmiy jihatdan asoslangan istiqboldagi ko`rsatkichlarini aniqlash juda muhim masalalardan biridir. Xususan, turistik resurslarni mavjudlaridan foydalanish Buxoro viloyati turistik faoliyatini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.Buxoro viloyati hududidagi foydalanmayotgan arxeologik-tarixiy obidalardan maqsadli foydalanilsa, bu qo’shimch turistik yo’nalishlar ochilishiga yo’l beradi. Ana shunday obidalardan biri Qorako’l tumanidagi Shirvirdon ota tarixiy-me’moriy majmuasi hisoblanadi. Bu tarixiy obida tarixi IX-X asrlarga borib taqaladi. U payg’ambarimiz Muhammad s.a.vning avlodlaridan Xoja Abdurahmon Valiyga atab qurilgan. Manbalarga qaraganda, u zot bu yerga islomni da’vat etish hamda aholiga yordam berish maqsadida uzoq yo’l bosib kelganlar. O’sha vaqtlar bu joylarda katta Qorako’l bo’lib uning o’rtasida tepalik bo’lib, aholi nochor yashagan.Uzot oilalari jami 25 kishi bilan arabistondan zotli echki va qo’ylar olib kelganlar.Natijada aholi farovon yashagan .U kishi tarqatgan sut esa shifobaxsh bo’lib kasalga davo bo’lgan.Shirvirdon so’zining ma’nosi sut sog’uvchi,tarqatuvchi degan ma’nolarni bildiradi. 49

XULOSA Mamlakatimizda turizm rivojlanishi jamiyatning yangilanish davriga to`g`ri kelib, u asta-sekinlik bilan sodir bo`layotgan o`zgarishlar jarayonini hisobga olgan holda, uning sifatini yanada yaxshilashga qaratilgan. O`zbekiston sharoitida turizmni hozirgi zamon talablariga javob bera oladigan darajada rivojlantirish uchun etarlicha turistik resurs imkoniyatlari mavjuddir. Turistik resurslardan samarali foydalanish imkoniyatlarini tadqiq etishda, ulardan foydalanishning samaradorligini oshirish yo`llari, ularga ta`sir etuvchi omillar va ularni aniqlash, hamda turistik resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini baholash, iqtisodiy samaradorligini oshirishning nazariy va amaliy jihatdan o`rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi va tavsiyalar ishlab chiqildi: 1. O`zbekistonda turizm resurslari salohiyatini yuqoriligi, ya`ni bu erda madaniy – tarixiy yodgorliklarning mavjudligi, boy tarixiy merosi, diniy, ekologik, ilmiy, hamda o`ziga xos an`analari va boshqa xislatlari turizmni rivojlanishini zamon talablari asosida yo`lga qo`yishni taqozo etadi. Ayniqsa turistik resurslar salohiyatidan samarali foydalanish, iqtisodiy jarayonning faol kechishiga sababchi bo`lib, uning imkoniyatlari 50

respublikamiz olimlari tomonidan etarli darajada o`rganilmagan. SHunga ko`ra, respublikamizda ushbu mavzuda ilmiy – tadqiqot ishlarini olib borish, uning ko`plab nazariy va amaliy masalalari bo`yicha tegishli taklif va tavsiyalar ishlab chiqilishi lozimdir. 2. Ayni vaqtda milliy iqtisodiyotimizda turizmning o`rniga nazar tashlaganda, shu narsa ko`rinadiki, mavjud resurslardan har doim ham samarali foydalanishga erishilmayapti. Mamlakatimizda turizm rivojlanishi jamiyatning yangilanish davriga to`g`ri kelib, u asta-sekinlik bilan sodir bo`layotgan o`zgarishlar jarayonini hisobga olgan holda uning sifatini yanada yaxshilashga to`g`ri kelmoqda. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma`lumki, iqtisodiyotning rivojlanishi turizm sohasi bilan ham bog`liq. SHuning uchun ham, bozor iqtisodiyoti asosida xo`jalik yuritishga o`tayotgan mamlakatlarda halqaro turizmga katta e`tibor qaratish muhim ahamiyatga ega. 3. Turistik resurslar muhim ijtimoiy – iqtisodiy ahamiyatga ega bo`lib, ayniqsa ulardan samarali foydalanish mahalliy aholi hayotiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Bu ijobiy xususiyatlar quyidagilar orqali asoslanib berildi:  ish o`rinlarining yaralishi;  daromadning ko`payishi, mahalliy aholini yashash darajasini oshishi;  ijtimoiy va madaniy jarayonlarn i ng tezlashishi;  mahalliy madaniyat o`choqlarning yaralishi, xalq ijodiyoti, an`analari, udumlarining rivojlanishi;  qishloq xo`jaligi mahsulotlari va mahalliy ishlab chiqarilgan tovarlarga talabning oshishi;  mahalliy madaniy yodgorliklarni tiklanishi va muhofazasi;  tabiiy komplekslarni ng kengayishi ;  mintaqa jozibadorligining oshishi;  mahalliy madaniy hayotning jonlanishi va boshqalar. 4. O`zbekistonning turistik salohiyati dunyo mamlakatlari orasida o`rtacha ko`rsatkichdan baland hisoblanadi. Demak, mamlakat eksportida va YAIMda turizmning ulishi yuqori bo`lishi kerak. Lekin hozirgi kunda O`zbekiston YAIMda turistik xizmatlarning ulushi kam. Bu ko`rsatkich ham mavjud turistik resurslardan samarali foydalana olmayotganligimizni bildiradi. Tadqiqotlar natijasi ko`rsatdiki, 51

turistik resurslar ga boy bo`lgan mintaqa iqtisodiyotida turizm boshqa tarmoqlar bilan bir qatorda rivojlanib, boshqaruvchi, etakchi tarmo qqa aylanish imkoniyatlari bor. 5. Hozirgi kunda jahon tajribasida turizmning agroturizm shakli keng rivojlanmoqda. Agroturizmni mamlakatimizda rivojlanishi istiqbollari porloq hisoblanadi. Chunki, mamlakatimiz agrar-industrial xo`jalikka ega bo`lib, asosiy mehnat resurslarimiz qishloq xo`jaligida band. Undan tashqari, mamlakatimiz rekreatsiya resurslariga boy hisoblanib, rekreatsiya faoliyati tarmoqlarini rivojlantirish mumkin. Bozor iqtisodiyotiga o`tuvchi mamlakatlar uchun moliyaviy resurs manbalari o`ta zarur hisoblanadi. SHu jihatdan oladigan bo`lsak, agroturizm yuqori daromad keltiruvchi xizmat ko`rsatish sohasi hisoblanadi. Qishloq joylarimiz turizmni rivojlantirish resurslariga boy ekan, faqat undan samarali foydalanishda turistlarni joylashtirish va ovqatlantirish, transport xizmatini ko`rsatish, umuman olganda xizmat ko`rstish sohalarini shakllantirish asosiy omil hisoblanashi izlanishlar natijasida ilmiy asoslandi. 6. Bozor munosabatlariga asoslangan bozor iqtisodiyoti sharoitida turizm sohasining ichki turizmini rivojlantirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. SHu boisdan, ichki turistlarni ya`ni, o`sha hududda istiqomat qiluvchi aholini jalb etish, maxsus turpaketlar yaratish ichki turizm uchun muhim omil sanaladi. Ichki turizmdan keladigan foyda tashqi turizmga qaraganda ikki barobarni tashkil etadi va unga ketayotgan xarajatlar xalqaro turizm xarajatlaridan 5-10 barobar kam hisoblanadi. SHuning uchun milliy iqtisodiyotda ichki turizmning o`rni yuqori bo`lib, O`zbekistonda ichki turizmni rivojlantirishni ommaviy tus olishi uchun turistik ta`lim, tarbiya, targ`ibot, tashkiliy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal qilish kerakligi tadqiqotlar natijasida ko`rsatib berildi. 7. Ekologik turizm hozirgi kunga kelib jadal sur`atlarda rivojlanib borayotgan turizm sohasiga aylandi. O`zbekistonda ekoturizm rivojlanishi tabiatni muhofaza qilish, ekoturistlarni vatanimizga jalb etish, noyob o`simliklar va hayvonot dunyosini saqlash, ko`paytirish muammolarini hal qilishga, hamda mahalliy aholini ish bilan ta`minlab milliy iqtisodiyotimizni rivojlantirishga katta hissa qo`shadi. Ekoturizm faoliyatidan kelib chiqib, uni alohida muhofaza etilayotgan tabiiy hududlarda amalga oshirish katta ahamiyatga ega. O`zbekistonning tabiiy sharoiti va ularning ekologik holatini inobatga 52

olib, turistik ob`ektlarni o`rganish va aniqlash, turistik yo`nalishlarni belgilash, ularning hududiylik va majmuaviylik jihatlaridan kelib chiqqan holda xizmat ko`rsatish sohasini yo`lga qo`yish shu kunning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. O`zbekistonning alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarida byudjet kamomadi mavjud bo`lganligi sababli ekoturizmning iqtisodiy roli yuqori ahamiyatga ega. S h unisi ham muhimki ekoturizmning rivoji qimmat va keng infrastrukturasi talab etmaydi. Demak ekoturizm bo`lajakda kichik xarajatlar hisobi g a, katta foyda keltiradigan manbaga aylanishi mumkin. 8. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda turizmni iqtisodiyotning muhim tarmog`i sifatida shakllantirish uchun hozirgi kundagi qilinadigan xarajatlar albatta kelajakda o`z samarasini beradi. Albatta, bunda O`zbekistonga keladigan sayyohlarning qancha vaqt turishi yoki davomiyligi ham katta ahamiyatga ega. Turistlar sonini oshib borishi bilan, turizm orqali kelayotgan daromad ham oshib boradi. O`z navbatida turistlar sonini oshishi turistik qiziqishni orttiradigan ob`ektlarga, ya`ni turistik resurslarga bog`liqdir. Demak xulosa qilish mumkinki, turistik resurslarni aniqlash va undan samarali foydalanish turistik infratuzilmani shakllantirish va turistik marshrutlarni kengaytirish, turistik xizmatlarni yaxshilash kabi ko`plab muammolarni hal etishimiz kerakligi ko`rsatib o`tildi. 9. Turistik resurslardan samarali foydalanishning asosiy yo`llaridan biri bu turistik bozorni rivojlantirishdir . Turistik bozorning rivojlanishida xususiy tadbirkorlikka keng o`rin berish, katta iqtisodiy samara beradi. Hozirgi kunda O`zbekistonda turizm industriyasi shakllanayotgan davrda turistlarga xizmat ko`rsatish asosan xususiy firmalarga to`g`ri kelmoqda. Tadbirkorlikni rivojlantirishda mavjud resurslar asosida raqobatdosh taristik mahsulot yaratish o`ta muhimdir. Bu jarayonda marketing tadqiqotlarini jonlashtirish, ya`ni turistik mahsulotlarga bo`lgan talabni har tomonlama o`rganish, tahlil etish katta ahamiyatga ega. Shunga ko`ra mutaxasislar tomonidan O`zbekistonning turistik mahsulotlariga bo`lgan xorijiy va mahalliy talabni o`rganish katta ahamiyatga ega. 10.Milliy iqtisodiyotda turistik resurslardan foydalanish samaradorligini oshirishda tabiat resurslaridan oqilona foydalanish lozim. Tabiatdan hamda milliy merosdan foydalanishda va muhofaza qilishda turli shakllardan foydalanish samarali hisoblanadi. 53

Masalan, AQSHda 20 xil kategoriyadagi muhofaza qilish hududlari ajratilgan. Ularga milliy bog`, milliy rezervat, milliy tarixiy joy, milliy yodgorlik, milliy tarixiy bog`, milliy tarixiy yodgorlik, milliy memorial va boshqalar kiradi. SHu kabi bizda ham ayrim qo`riqxonalarni milliy bog`larga aylantirish turizm faoliyatini rivojlantiradi. Annotation OF THE BACHELOR'S GRADUATION QUALIFICATION THESIS OF THE STUDENT OF 3-1TUR-13 GROUP STUDENT UMAROV BARNO Topic: Bukhara region in the effective use of available resources wisely The urgency of the subject . As we all know, the most important source of sustainable development of the economy in the service sector and driving. The world experience of today, this is the formation of the gross domestic product, employment in the industry, and a leading role in improving the welfare of the people. World Tourism Organization, "Tourism-2020" statistical report, to increase the number of international tourists in 2020, 1.6 billion people, tourism income of US $ 2 trillion .Touristic flow stable annual growth of 3 -5% increase The purpose of the work of the final qualifying goal. Research develop ways of development of tourism resources in the province of Bukhara. To achieve this goal were the target of completing the final qualifying work of the following tasks: 54

- the essence of tourism resources; - Study of the importance of the tourism resources in the development of tourism in Uzbekistan; - analysis of the status of the tourism resources of Uzbekistan; Bukhara - the tourist studying ways to increase efficiency in the use of resources; Bukhara region's tourism resources and developing prospects The subject of the final qualifying work of the tourism development, improvement of tourist activity in the Republic of the adopted laws, presidential decrees, decisions of the Cabinet of Ministers, as well as developed by the National Company "Uzbektourism" and programs. Experimental objects of the Republic of Uzbekistan, travel companies and tourism organizations, historical and architectural monuments. Experimental methodological and theoretical basis of the work of the mission of the scientists and academic researchers. Experimental work has become a source of information in the country, to be published in magazines, newspaper republican scientific-practical conference materials, content, and other information. Experimental composition of the introduction, three chapters, seven paragraphs, conclusion, part of the annotation and references. The first chapter of the final qualifying use of tourism resources in Uzbekistan social-theoretical concept called base and tourist resources, classification and types of tourism resources, tourism resources, the use of socio-economic content of the coverage. Final qualifying second chapter of tourist resources, called the current state of development, unsustainable tourism development of the role of tourism, tourist resources, legal standards, analysis of the current state of tourism resources and coverage. Final qualifying second section of the main trends and prospects of use of existing resources in Bukhara region, known as the Bukhara ways in which efficient use of tourism resources, tourism prospects for the rational use of resources. 55

Experimental conclusions and recommendations as a result of the feasibility of the proposals for improving the tourist activity. Experts tourism resources as follows: tourist resources - natural, historical, social, cultural and other tourists interested in traveling, a person's physical, psychological and mental strength and is able to meet the needs of the development of object said. Recreational activities in the context of tourism resources, including natural and man- made geosystem, landscapes, recreational activities, values and needs of people living in nature, indicating the time using known technology, which can be used to restore health and recreation, recreational activities, ability resources. Tourism resources, tourism product is based on the formation of the essence. Generally speaking, in the tourist activity, which can be used in all ob`ektlar. Recreation view of the fact that tourism, together with the concept of tourism resources, recreational resources. According to the general nature of the monuments of nature, geological and geomorphological, botanical, paleontological, astronomical, and the landscape is subdivided into monuments. The development of tourism in Uzbekistan, and it is raised to a new level, especially old cultural and architectural monuments of Samarkand, Bukhara, Khiva, Karshi, Marghilan important cities. These cities astonished at the regulatory and exciting historical monuments of the ancient people of the world a great many. Earth's living in different countries, each and every one of these cities and live in their desire to see with his own eyes. Many countries of its famous of these cities. In this historical cities of Uzbekistan can be called the 'Pearls of the Orient President of the Republic of Uzbekistan Shavkat Mirziyoyev in Bukhara region in the years 2017-2019 and the development of the tourism potential of the city of Bukhara operative in accordance with the decree" On measures planned to create a free tourism zone (FTZ). "Eternal Bukhara" free tourism zone in a variety of service-class hotels, entertainment and shopping facilities, including a 500-seat amphitheater, a bowling club, disco, karaoke bars, cafes and restaurants, and construction is planned. The buildings in this ancient land of foreign tourists who visited day and night service. Guests can taste 56

national and international cuisine here, purchase souvenirs and other goods in shops, entertainment centers will be able to rest. The participants of the project "Eternal Bukhara"FTZ4853 dated October 26, 2016, the President shall use all the privileges and preferences. As well as the historical part of the market ( "Shahristan") artisans in the district and will be built off the market. This is the place of 2-storey houses and traditional crafts workshops, souvenir products, embroidery items, books, fruit and vegetables, sweets and other goods will be sold in stores bidder tourists. The above-mentioned projects around July 1 this year to implement the first phase of the project will start in March 2018 and provided the launch. Instead, it should be noted, the last 5-year total cost of about $ 3 billion investment in the construction of 2,600 kilometers of modern roads and reconstruction work is carried out, as well as, camping sites, gas stations, catering and service facilities, including a number of roadside infrastructure facilities have been built. Until 2015 only US $ 102 million was allocated for the development of tourism in the Kashkadarya region. 11 international airport, it was a modern Airbus and Boeing aircraft, the Afrosiyab high-speed Talgo trains tours allows fast, easy and secure. This is due to the conditions in the country in more than 70 countries in the world in 2013, the number of tourists who visited their annual 2 million. In 2013, the export of tourist services than $ 615 million. Today, more than 200 people are employed in the tourism sector, the industrial sector of the country's gross domestic product grew by 2 percent. These indicators are not only the development of tourism in the years of independence of the Republic of Uzbekistan, were treated in this way in the future, tourism is the most developed countries of the world is also among the show The growth of tourism resources in different. Example for museums, tourist resources, if you look at the activities of the museums in the country in 2012, 106 2014yilda 108taga. But 2015yilda this 106 reduced .Museums due to a decrease in the number of tourist arrivals also declined again should be seen in the circus and the zoo, but you can see the growth of the resources of the rest of the parks .Only in 2012, the number of 164 units, 187 units in 2015.Its animation shows the development of tourism. Socio-economic development of the countries of the world in terms of its meaning and content of a marked contrast to the previous stages. At the same time the most basic and 57

important aspect in increasing intensification of globalization and the integration of the national economy. At the same time, the tension in the international competition in this process, each of the international division of labor in the country to fight for the status of its effect on the increase. These factors tourist resources of maintenance of efficiency in the use of the unique properties of extremely important. Seas and oceans, countries, travelers have the opportunity to be involved in a particular place, but in spite of such potential can not be that way node is located at the crossroads of Central Asia. This is not only the movements of goods, technology and equipment for the conversion, but also creates favorable conditions for the development of tourism. For example, Bukhara, Samarkand, Bukhara, Khiva, Kokand, Shakhrisabz territory of the Republic of famous ancient cities all over the world today, such as the protection of more than 4 thousand architectural monuments of UNESCO. Bukhara tourism infrastructure development and improvement of international investment and an important factor in the development of the tourism industry. At the same time: • tourism service in order to learn about the level of ideas among tourists carrying out research; • tourist resources and tourist-excursion services to current and future state of the market study and analysis of marketing methods; • tourism development of optimal management of resources; • National Tourism Resources Development Strategy. The development of tourism in the country the period of renewal of society correctly, it happened gradually, taking into account the changes in the process, to improve the quality. Which can meet the requirements of modern tourism in the conditions of Uzbekistan for the development of tourism resource opportunities. Tourism opportunities for the effective use of resources, studying ways to improve the efficiency of using them to determine the factors which affect them and their access to resources, and tourism, improving the effectiveness of economic evaluation study of the 58

theoretical and practical aspects of the following conclusions and recommendations views: 1. The high potential of tourism resources in Uzbekistan, that there is the presence of cultural and historical monuments, rich historical heritage, religious, environmental, scientific, and a kind of culture and other qualities, the time is adjusted based on the requirements of the development of tourism calls for themselves. Particularly effective use of the potential of tourism resources, the economic reasons for the refusal of the active process, the capacity of the scientists by studying enough. Thus, according to the country to carry out scientific and research work on this subject, a number of theoretical and practical issues of suggestions and recommendations should be developed. 2. At the same time, to look at instead of tourism in the national economy, it is visible, always progress in the efficient use of existing resources. The development of tourism in the country the period of renewal of society correctly, it happened gradually, taking into account the changes in the process to improve the quality of its right. Know from the experience of developed countries, connected with the development of the tourism sector of the economy. Therefore, to conduct a market economy based on agriculture, meals, countries, international tourism is important to the great attention. 3. Tourism is an important social and economic resources, in particular a positive effect on the lives of local people to use them effectively. Based on these positive features are as follows: • the creation of jobs; • increased revenue, the increase in the living standards of the local population; • social and cultural processes; • the creation of the hotbeds of local culture, folk art, development patterns; • an increase in demand for agricultural products and locally produced goods; • local protection and restoration of cultural heritage; • the expansion of the natural complexes; • increase in the attractiveness of the region; • revitalization of the local cultural life, and others. 4. The tourist potential of Uzbekistan is a world leader in high average. Thus, the country's exports and tourism shares of the GDP should be high. However, the current 59

low share of GDP from tourism services. This indicator is also available tourism resources olmayotganligimizni use. The results proved that the economy of the region, which is rich in tourist resources as well as the development of other sectors of tourism, the manager, the leading network management options Adabiyotlar ro`yxati I. O`zb е kiston R е spublikasi qonunlari 1. O`zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasi. - T.: O`zb е kiston, 2003. -36 b. 2. O`zb е kiston R е spublikasining "Turizm to`g`risidagi" qonuni. // O`zb е kistonning yangi qonunlari. -T.: Adolat, 2000. - b.131 - 140. II. O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti farmonlari 3. O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 1995 - yil 2 - iyundagi “Buyuk Ipak yo`li”ni qayta tiklashda O`zb е kiston R е spublikasining ishtirokini avj oldirish va r е spublikada Xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora - tadbirlar to`g`risida”gi farmoni. // Xalq so`zi, 1995. 3 - iyun. 4. O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining “O`zb е kturizm” MKni tashkil etish to`g`risida"gi farmoni. // Xalq so`zi, 1992. 28 - iyul. III. O`zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari 5. O‘zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisining "O‘zb е kiston R е spublikasi soliq kod е ksi" va unda turizm sohasiga oid imtiyozlar. Xalq so‘zi / 1997-yil 24-apr е l 60

6. O`zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 - yil 8 - avgustdagi “Turistik tashkilotlar faoliyatini takomillashtirish to`g`risida" gi qarori. // Xalq so`zi, 1998. 9 - avgust. IV. O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti asarlari 7. Karimov I. Mamlakatimiz taraqqiyotining qonuniy asoslarini mustahkamlash faoliyatimiz m е zoni bo`lishi darkor. // Xalq so`zi, 2006. 25 - f е vral. 8. Karimov I. Erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi marralar sari izchil harakat qilishimiz lozim. // Xalq so`zi, 2006. 11 - f е vral. 9. Karimov I. Inson, uning huquqi va erkinliklari hamda manfaatlari - eng oliy qadriyat. // Xalq so`zi, 2005. 9 -d е kabr. 10. Karimov I. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni d е mokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. -T.: O`zb е kiston, 2005. - 92 b. 11. Karimov I. O`zb е kiston xalqi h е ch qachon, h е ch kimga qaram bo`lmaydi. - T.: O`zb е kiston, 2005. - 160 b. 12. Karimov I. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar d е b hisoblashar edi. - T.: O`zb е kiston, 2005. - 62 b. 13. Karimov I. Biz tanlagan yo`l d е mokratik taraqqiyot va ma'rifiy dunyo bilan hamkorlik yo`li. - T.: O`zb е kiston, 2003. - 318 b. 14. Karimov I. O`zb е kiston XXI asrga intilmoqda. -T.: O`zb е kiston, 2000. - 350 b. 15. Karimov I. “Biz tanlagan yo‘l d е mokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan hamkorlik yo‘li” Toshk е nt O‘zb е kiston 2003y -318b. V. Darsliklar 16. Ali е va M.T., Umarjanov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. Darslik. - T.: Moliya, 2005. - 339 b. 17. Ali е va M.T., Salimova B.X.. M е hmonxona m е n е jm е nti. Darslik. - T.: Moliya, 2005. - 275 b. 18. Кабушкин Н. И.. Менеджмент туризма. - М.: Новое знание , 200 5 . - с. 644. 19. Биржаков М.Б. Введение в туризм. - СПб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004 , - 444 с. 20. Елизаров Ю. Ф. Экономика организаций . Учебник - М.: Экзамен, 2005 - 496 с. 61

2 1 . Одинцов А.А. Менеджмент организации. Введение в специальность. Учеб. пособ. - М.: Экзамен, 2004 , - 3 97 с. 2 2 . Козырев В.М., Зорин И.В., Сурин А.И. и др. Менеджмент туризма. Экономика туризма. Учебник (серия менеджмент туризма) (ГРИФ). - М.: Финанс ы и статистика, 2004. - 253 с. 23 . Александров А.Ю. Международный туризм. Учеб. Изд. Гриф. Мо. - М.: аспект. Пресс , 200 4 . - с. 400 2 4. Сенин В.С. Организация международного туризма . - М .: Финанс ы и статистика, 200 4 . - 400 с. 2 5. Гуляев В.Г. Правовое регулирование туристской деятельности. - М.: Финансы и статистика, 2003. - 304 с. 26. Янкевич В.С. Маркетинг в гостиничной индустрии и туризме. - М.: Финансы и статистика, 2003. - 415 с. 2 7 . Валдайцев С.В., Воробьев П.П. Инвестиции. Учебник. - М.: ТК Венби, издательство Проспект , 2003. - 300 с. 2 8. Бутуров И.Н. Маркетинг и менеджмент иностранного туризма. - М.: Финансы и статистика, 200 3 . - 107 с. 29. Medlik, Dictionary of Travel, Tourism and Hospitality. Printed and bound in Great Britain by Biddles Ltd -3 rd ed, 2003. - 256 р. 30. Brassington, F. and Pettit, S. Principles of Marketing. 2 nd ed, Prentice-Hall, 2002. - 255 р. 31 . Wright, L.T. and Crimp, M. The Marketing Research Process. 5 th ed., Financial Times/Prentice-Hall, 2002. - 240 р. 32 . Richard Sharpley and David J. Telfer, Tourism and Development: Concepts and Issues, Printed and bound in Great Britain by Cambrain Printers Ltd. 2002. - 300 р. 3 3 . Middleton, Victor T.C., Marketing in travel and tourism. Printed and bound in Great Britain by MPG books Ltd, Bodmin, Cornwall -3 rd ed., 2001. - 350 р. 34. Stephen J Page, Paul Brunt, Graham Busby and Jo Connell, Tourism: a modern synthesis, Printed in Italy by G. Canale & Co 2001. - 240 р. 35 . Villas F., Béchamel L.International Tourism. An Economic perspective. Chippenham, 2001. - 400 р. 62

VI. O`quv qo`llanmalar 36. A. B е kmurodov, M. Boltabo е v, B. Amonba е v, M. Toshxo`ja е v. O`zb е kiston iqtisodiyotini liberallashtirish yillarida. 1 - qism. Makroiqtisodiy siyosat va iqtisodiy islohatlar. T.: TDIU. - 2005, 59 b. 37. A. B е kmurodov, R. Xakimov, B. Safarov, G. Zaxidov. O`zb е kiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida. 2 - qism. Qishloq xo`jaligida iqtisodiy isloxatlar va fermerlik harakati. T.: TDIU. - 2005, 66 b. 38. A. B е kmurodov, S. Sattorov, J. To`ra е v, Q. Soli е v,S. Ro`zi е v. O`zb е kiston iqtisodiyotini liberallashtirish yillarida. 3 - qism. Kichik bizn е s va tadbirkorlik rivoji - davr talabi. T.: TDIU. - 2005, 66 b. 39. A. B е kmurodov, R. Toji е v, X. Qurbanov, M.Alimardonov. O`zb е kiston iqtisodiyotini liberallashtirish yillarida. 4 - qism. Moliya va bank tizimidagi islohatlar samarasi. T.: TDIU. - 2005, 62 b. 40. A. B е kmurodov, Sh. Toirov, E. Maxmudov, M. Isakov, N.To`ra е v. O`zb е kiston iqtisodiyotini liberallashtirish yillarida. 5 - qism. Tashqi iqtisodiy siyosat savdo va inv е stitsiyalar oqimlari. T.: TDIU. - 2005, 62 b. 41. Ali е va M.T., Xo`ja е v O`.X., Norcha е v. A.N. Turizm rivojlanishini prognozlash. O`quv qo`llanma. -T.: TDIU. - 2006. - 214 b. 42. Irmatov M.M., Ali е va M.T. va boshqalar. Turizmni r е jalashtirish. - T.: Moliya, 2005. -167 b. 43. Ali е va M.T., Xo`ja е v O`.X. Xalqaro turizmda sarmoya siyosatni shakllantirish. - T.: Moliya, 2005. - 210 b. 44. Мирзаев. Р. Солнце путешству ет по миру чтобы рассеять. - Т . : Ипак «Шар қ », 2005. - 230 с. 4 5 . Мирзаев Р. Туристические жемчужины Узбекистана. - Т.: Ипак «Шарқ» , 2005 . - 38 с. 46. Алиева М.Т., Мирзаев М. ва бошқалар . Туризм ҳуқуқи. Ўқув қўлланма. - Т: Талқин, 2003. - 245 б. 4 7 . Косолонов А.Б . Теория и пра ктика экологического туризма. Учебн ое пособие. - М .: Финансы и статистика, 2005. - 253 с. 63

4 8 . Жукова . М.Ж. Менеджемент в туристском бизнесе. Учебн ое пособие. - М .: Финансы и статистика, 2005. - 288 с. 4 9 . Жукова М.Ж. Индустрия туризма: менеджмент организаци и . - М .: Финансы и статистика, 2004. - 200 с. 50 . Ушаков Д.С. Техн о логи я выездного туризма. Учебн ое пособие . - М .: Финансы и статистика, 2005 . - 240 с. 51 . Сапожникова . Е.Н. Страноведение . Теория и методика туристского изучения стран . - М .: Финансы и статистика, 2005 . - 240 с. 5 2 . Александров А.Ю. Международный туризм. Учебное пособие для ВУЗов. - М . : Аспект Пресс, 200 4 . - 470 с. 5 3 . Юрьев А.П. Планирование туризма. Учебное пособие. - Донецк , 2004. - 288 с. 54. Дурович А.П. Маркетинг в туризме. Учебное пособие 3 - е изд., стереотип., (ГРИФ). - М .: Финансы и статистика, 200 4 . 496 с . 5 5. Воронкова Л.П. История туризма и гостепримства. Учебн ое пособие. - М .: Финансы и статистика, 2004. - 304 с. 5 6.Чудновсий А.Д., Жукова М.А., Сенин В.С. Уп равление индустрий туризма. - М.: Финансы и статистика, 2004. - 437 с. 57. Здоров А.Б. Экономика туризма. - М.: Финансы и статистика, 2004. - 266 с. 58. Балабанов И.Т. Балабанов А.И. Экономика туризма. Учебное пособие. - М.: Финансы и статистика, 2003. - 176 с. 5 9 . Дурович А.П. Реклама в туризме. Учебное пособие. - М.: Финансы и статистика, 2003. - 254 с . 60. Соколова М.В. История туризма. Ученое пособие. - М.: Финансы и статистика, 2002. - 352 с. 61 . Travel Guide Uzbekistan - Tashkent: National Company Uzbekturizm 2003. -10р. 6 2 . Gee Ch. Y., Makens J.C., Chey D. The Travel Industry. 3d. Wdit . - New York John Wiley Sons Ine. 2003. - 250 р. 63. Lundberg D., Krishnamurthy M. - Tourism Economics. New York: John Wiley Sons Ine. 2003. - 210 р. 6 4 . Hospitality, Tourism and heisure Management: Issues in Streegy and Culture. London, 2003. - 265 р. 64

65. Opperman, Martin and Kye - Sung Chon. Successful Tourism Management: Fundamentals of Tourism - New Delhi: Sterling Publish. Private LTD., 2002. - 258 р. 66. Tourism, Crime and International Security Issues / md. By Abraham Pizam and Yoe / Mans Fold. Chichester; John Wiley Sons, 2001 - 269 р. 67 . Bonifase, Priseilla. Managing Quality Cultural Tourism - London, 2001 - 223 р. VII. Ilmiy manografiyalar, maqolalar va boshqa asarlar 68. Перспективы развития международного туризма. Материалы V - Международной научно - практический конференции студентов и молодых ученых. - Донецк. 2002. 69. Turistik faoliyatda soliq muammolari va ularni tartibga solish. Xalqaro ilmiy - amaliy anjuman. -T.: 2002. 70. Xalqaro bozorda milliy turizm. O`zb е kiston iqtisodiy axborotnomasi. 2001. № 1 - 2. 71. Xalqaro turizmning Ispaniya iqtisodiyotidagi ahamiyati. O`zb е kiston iqtisodiy axborotnomasi. 2001. № 7 - 8. 72. Xalqaro turizm iqtisodiy rivojlanish vositalaridan biri. O`zb е kiston iqtisodiy axborotnomasi. 2001. № 11 -12. 65

O'xshashlar

Region iqtisodiyotini rivojlantirishda turistik resurslardan samarali foydalanish

Tarixiy turizmni rivojlantirish yo’llari (Buxoro hududida misolida)

Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda turistik rekreatsiya resurslaridan samarali foydalanish istiqbollari

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari

O'zbekistonda mintaqaviy turizmni rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini, uni takomollashtirish yo’llar