O'zbekistonda mintaqaviy turizmni rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini, uni takomollashtirish yo’llar - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

O'zbekistonda mintaqaviy turizmni rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini, uni takomollashtirish yo’llar

Yuklangan vaqt:

05.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

756 KB

Ko'chirib olish

2 MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………….. 3 I bob. MINTAQAVIY TURIZMNING KONSEPTUAL ASOSLARI 1.1. Mintaqaviy turizmning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni hamda milliy iqtisodiyotda tutgan о‘rni ............................................ ....... .......... 7 1.2. Mintaqalarda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar..... 18 1.3. Mintaqaviy turizm resurslari …………………….. ..... ...... .......... 28 I bob bo’yicha xulosalar………………………………………… 42 II bob. О‘ZBEKISTONDA MINTAQAVIY TURIZMNI RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI ULARNING MAMLAKAT IJTIMOIY-IQTISODIY О‘RNINI BAHOLASH 2 .1. О‘zbekiston mintaqalariga xos turizm turlari va ularni rivojlantirish imkoniyatlari ………. ............. …................................ ................... . 44 2.2. О‘ zbekistonning janubiy turistik mintaqasining mamlakat ijtimoiy- iqtisodiy hayotidagi о‘rni …… ... ...... ........ .............. ........ ..................... 52 2. 3 . Mintaqaviy turizmni rivojlantirishda xorij tajribasi …… .................. . 80 II bob bo’yicha xulosalar………………………………………… 85 III bob. MINTAQAVIY TURIZMNI RIVOJLANTIRISH MUAMMOLARI VA ISTIQBOLLARI ………………….. ...….. XULOSALAR VA TAKLIFLAR ......................................... .. ... .... 87 III bob bo’yicha xulosalar………………………………………… 95 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............ .. ... ... 96 ILOVALAR .......................................................................... ............ 99 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimiz hudud larining barqaror ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashning muhim omillaridan biri – bu, ularning

3 raqobatbardoshlik omillaridan oqilona foydalanishdan iborat. Ho zirgi vaqtda dunyo olimlari va mutaxassislari mintaqalar raqobat bardoshligini oshirishning asosiy mexanizmi sifatida mintaqaviy klasterlarni shakllantirishning ilmiy- nazariy asoslarini ishlab chiqishga katta e’tibor berishmoqda. Biroq, bu borada yagona qarash va fikr lar mavjud emasligini ham ta’ kidlash lozim. Mamlakatimizda turizm indus triyasi tez sur’atlarda rivojlanish bosqichiga kirdi. Shunga qaramasdan, mintaqaviy turizm bozori raqobatbardoshligi ni oshirish, yangi imkoniyatlarni yaratish b о ‘yicha bir qator muammolar mavjud. Ayniqsa, mintaqalarda turizm bozori klasteri shakllanishini asoslash, uning istiqbolli strategik y о ‘nalishlarini aniqlash va amaliyotda q о ‘llash juda dolzarb ma salalardan biri hisoblanadi. Ushbu innovatsion g‘oyani amaliyotga tatbiq etish mintaqalarni barqaror, yuqori sur’atlarda о ‘sishi uchun katta turtki b о ‘ladi. O‘zbekiston mintaqalarida (jumladan, Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz shaharlarida) saqlanayotgan har bir davrga xos bo‘lgan va sivilizatsiyaning o‘ziga xos 400 dan ortiq me’moriy va tarixiy-madaniy obidalari, arxeologik yodgorliklar mavjud bo‘lib ularning ko‘pchiligi YUNESKOning Butunjahon madaniy meroslar ro‘yxatiga olingan. Bu shundan dalolat beradi-ki, mamlakatimiz mintaqalarida yetarlicha turistik imkoniyatlar mavjud va ularni o‘rganish, tadqiq etish bugungi kunning asosiy masalalaridan bo‘lib hisoblanadi. Ammo tan olishimiz kerakki mamlakatimizni boy turistik resurslarga ega bo‘lishi nuqtai nazaridan oladigan bo‘lsak yuqoridagi ko‘rsatkichlar hozirgi kunda qoniqarli bo‘lib hisoblanmaydi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Vazirlar Mahkamasining mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mо‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yо‘nalishlariga bag‘ishlangan kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida bu masala xususda alohida tо‘xtalib о‘tgandi. Jumladan, mamlakatimizda turizm industriyasini taraqqiy ettirish borasida sо‘z yuritayotib, “Oxirgi yillarda

4 turizmdek muhim soha kompleks rahbarining zarur darajadagi e’tiboridan chetda qolib ketdi. Bu xatoni sо‘zsiz va eng muhimi, natijali ravishda tо‘g‘rilash kerak. Biz hozir faqat turizmni rivojlantirish bilan shug‘ullanadigan tuzilmaga doir masalalarni tasdiqladik. Bu choralar turizmning О‘zbekiston iqtisodiyoti rivojiga qо‘shadigan hissasini oshirish, tarixiy va madaniy qadriyatlarimizni targ‘ib qilish, shuningdek, valyuta zaxiralarini tо‘ldirish bо‘yicha aniq chora- tadbirlar bilan kuchaytirilishi zarur” 1 degan edi. Respublikamiz mintaqalarida turistik klasterlarning shakllantirilishi turistik resurslardan tо‘liq foydalanish zamirida yangi sayyohlik firmalari ochilishiga, oldindan mavjudlari ishini yanada faollashtirishga hamda zamonaviy turistik mahsulotlar tayyorlanishiga zamin hozirlaydi. Mamlakatimizning barcha sayyohlik hududlarida turistik-rekreatsiya klasterlarini shakllantirish va sayyohlik majmualarini barpo etish hamda ularning xalqaro talablarga javob beradigan darajada bо‘lishiga erishish turistlar soni ortishiga ijobiy kо‘rsatadi. О‘z navbatida, ayni sohada ish о‘rinlari kо‘payishiga, hududlar infratuzilmasi yanada yaxshilanishiga, yalpi hududiy mahsulot hajmi о‘sishiga va aholining turmush tarzi farovonlashishiga xizmat qiladi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi . Xorijiy mamlakatlarda turizmni rivojlantirish xususiyatlarini tadqiq qilish, undagi muammolarni aniqlab berish hamda mavjud muammolarni hal qilish boy’icha V.Senin, V.S.Bogolyubov, A.P.Durovich, M.V.Efremova, V.A.Kvartalnov, S.B.Julidov, S.Skobkin va E.N.Il‘ina kabi olimlar shug’ullanishgan hamda ilmiy izlanishlar olib borganlar. O’zbekistonda turizmini rivojlantirish masalalari va mintaqaviy xususiyatlari yuzasidan respublika olimlaridan M.Q.Pardayev, I.S.Tuxliyev, G‗.H.Qudratov, A.Eshtayev, O.Xomidov, B.Turayev, D.Usmanova, N.Ibadullayev, R.Amriddinova, B.Safarov va M.Alimova kabi olimlar izlanishlar olib borganlar. 1 Sh. Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bо‘lishi kerak”. – T.: O’zbekiston, 2017 – 66-bet.

5 Bitiruv malakaviy ishining maqsadi Mintaqaviy turizmni rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini, uni takomollashtirish yo’llarini aniqlashdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun bizlar quyidagi vazifalarni belgilab o’tdik:  mintaqaviy turizmning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni hamda milliy iqtisodiyotda tutgan о‘rnini kо‘rstaish;  m intaqalarda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash ;  m intaqaviy turizm resurslarini bayon qilish ;  О‘zbekiston mintaqalariga xos turizm turlari va ularni rivojlantirish imkoniyatlarini ochib berish ;  О‘zbekistonni turistik rayonlashtirish xususiyatlarini kо‘rsatish ;  О‘zbekistonning janubiy turistik mintaqasining mamlakat ijtimoiy- iqtisodiy hayotidagi о‘rnini kо‘rsatish;  m intaqaviy turizmni rivojlantirishda xorij tajribasini yoritish ;  mintaqaviy turizmni rivojlantirish muammolari va istiqbollarini kо‘rsatish . Malakaviy bitiruv ishning obekti bo’lib О‘zbekiston Respublikasi mintaqalari turizmi, shu jumladan janubiy turistik mintaqalar turizmi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy-amaliy ahamiyati. Ushbu bitiruv malakaviy ishining ahamiyati shundaki, unda keltirilgan materiallardan turizmda turizm sohasini yanada rivojlantirish va yanada takomillashtirishda, shuningdek, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida Turizmga oid fanlarni o’qitishda keng foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining nazariy-uslubiy asosi bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident farmonlari va asarlari, Vazirlar Mahkamasi Qarorlari, iqtisodiy adabiyotlar, internet saytlari va statistik ma‘lumotlar, shuningdek turizm sohasiga bag’ishlangan manbalar xizmat qiladi.

6 Ishning yangiligi bo’lib quyidagilar hisoblanadi:  О‘zbekiston mintaqalariga xos turizm turlari va ularni rivojlantirish imkoniyatlarini ochib beri lgan;  О‘zbekistonni turistik rayonlashtirish xususiyatlarini kо‘rsati b berilgan;  О‘zbekistonning janubiy turistik mintaqasining mamlakat ijtimoiy- iqtisodiy hayotidagi о‘rnini kо‘rsatib berilgan;  mintaqaviy turizmni rivojlantirishda xorij tajribasini yoritilgan;  mintaqaviy turizmni rivojlantirish muammolari va istiqbollarini kо‘rsati b berilgan. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi kirish, 3 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar royxati va ingliz tilidagi annotatsiyadan iborat bo’lib o’z ichiga _____betlik bayon, ____ ta jadval va _____ ta rasmlarni oladi. I bob. MINTAQAVIY TURIZMNING KONSEPTUAL ASOSLARI 1.1. Mintaqaviy turizmning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni hamda milliy iqtisodiyotda tutgan о‘rni

7 So‘ngi yillarda turizmning tez sur’atlarda o‘sishi va ta’sir doirasining kuchayishi dunyo mamlakatlari o‘rtasida aloqalarning rivojlanishida muhim omil bo‘ldi. Shuningdek, turizm jahon va milliy iqtisodiyotga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Turizm mintaqaviy daromadning o‘sishi, infrastrukturaning shakllanishi, yangi ish joylarini yaratish orqali bandlik muammosini hal qilish, davlatlar va mintaqalar o‘rtasidagi aloqalarni rivojlantirgan holda, mintaqaviy rivojlanishning barcha tamonlariga ta’sir etadi. Shunday ekan oldimizda turgan asosiy vazifalardan biri mamlakatimizda mintaqaviy turizmni rivojlantirishdir. Turizm mamlakatimiz iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi, sanoat, transport va boshqa makroiqtisodiy tarmoqlar qatori o‘zining munosib o‘rniga ega bo‘lishi uchun yetarlicha resurslarga ega. Mamlakatimizda turizmni rivojlantirish imkoniyatlari bo‘yicha Markaziy Osiyo davlatlari ichida yetakchi hisoblanadi. Turizmning rivojlanishi davlat uchun ham juda foydalidir. Xususan u turizmni rivojlantrish evaziga o‘z iqtisodiyotining yuksalishiga erishadi, davlat byudjetiga tushumlarning ko‘payishini ta’minlaydi, tabiiy resurslarni asrab- avaylashga erishadi, mamlakatning ijtimoiy barqarorligini ta’minlashga harakat qiladi va unga erishadi, xalqaro aloqalarga erishad i, madaniy aloqalar kengayadi, valyuta tushumi ko‘payadi va h.k. Turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida turistlar qabul qiluvchi mamlakatga daromadni keltiradi, qattiq valyuta tushumini ta’minlaydi, aholini ish bilan bandlik darajasini oshiradi. Turistlarga xizmat qilish uchun mehmonxona kerak bo‘ladi. Bu yerda ular ovqatlanishi lozim. Turli shou dasturlarda qatnashadilar. Bularning hammasi naqd pul, ko‘p hollarda agar ular xorijiy turistlar bo‘lsa, valyuta tushumining ko‘payishini ta’minlaydi. Shu sababdan turistik resurslarning turizm faoliyatida iqtisodiy mazmuni oshib boradi. Shunday qilib, turistik resurslar iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bulardan tashqari resurslar mamlakat hayotiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Buning mahalliy aholi uchun ham katta foydasi bor. Ular ish bilan ta’minlanadi, turli millat, elat va xalq vakillari bilan

8 muloqotda bo‘ladilar va ularning turli an’ana va qadriyatlari bilan tanishadilar, doimiy daromad olib turish imkoniyati, mahsulotlarni sotish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, mahalliy aholi imkon qadar o‘zlarining an’ana va qadriyatlarini namoyish qilish uchun uni saqlab qoladilar va unitilganlarini tiklaydilar. Turistik resurslarning iqtisodiy ahamiyati yana shundan iboratki, mamlakat tabiati ham turizmni rivojlantirish katta foyda beradi. Xususan, mamlakat ekologik barqarorlikni ta’minlash tadbirlari qo‘llaniladi, tabiat resurslaridan turistlarning rohatlanishi uchun foydalanladi, manzarali maydonlarning yaratilishi imkoniyatini tug‘diradi, suv, havo, o‘rmonlarning tabiiy holda saqlanishi uchun harakat qilinib, turistlarni jalb qilinadi. Turizm sohasi hozirgi vaqtda xalq xo‘jaligining muhim qismi bo‘lib, u milliy iqtisodiyotning barcha jabhalariga amaliy ta’sir etib kelmoqda, shu bilan bir qatorda, uning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati tobora ortib bormoqda. Turizm sohasining mahalliy aholi hamda xorijiy fuqorolarning mazkur mamlakat(mintaqa)larning tarixi, tarixiy arxitektura obektlarlari, mahalliy aholining urf-odatlari, an’analari bo‘yicha intellektual salohiyatini oshirishi, ularning dam olish, davolanishi bilan bir qatorda mamlakat iqtisodiyotiga bevosita ijobiy ta’sir etib kelmoqda. Turizm xizmat sohasi iqtisodiyot, jamiyat hamda tabiat bilan hamohang tarzda rivojlanib kelmoqda. Hozirgi paytda turizm sohasining milliy iqtisodiyotga ta’sirini quyidagi funksiyalarda ifodalash mumkin: milliy foydani yaratish; yangi ishchi o‘rinlarini tashkil etish; davlat byudjetiga valyuta tushumini ta’minlovchi manba; aholi farovonligini oshirish; iqtisodiy infrastrukturaning rivojlanishiga ko‘maklashish; mintaqaviy rivojlanishni tenglashtirish; investitsiyalarni jalb qilish jumladan, xorijiy investitsiyalarni; t i bbiy va madaniy yodgorliklardan foydalanishga ko‘maklashish. Mintaqaviy turizm iqtisodiyotning o‘ziga xos bo‘lgan sohasi bo‘lib,

9 ushbu soha ham boshqa sohalar singari mamlakat iqtisodiyotiga, uning yalpi ichki mahsulotining ko‘payishiga o‘zining salmoqli hissasini qo‘shadigan soha hisoblanadi. Hozirgi paytda turizm juda muvozanatsiz holatda rivojlanmoqda. Turistlarga sifatli xizmat ko’rsatishni tashkil qilish - dunyoning deyarli barcha shaharlarida joylashgan yirik turistik firmalar va turagentliklar tizimining faoliyati vazifasi hisoblanadi. Xorijiy va mahalliy turistlarni qabul qilish va xizmat ko’rsatish dasturini ishlab chiqishda majmuali yondashuv to’g‘ri loyihalashtirishni taqozo etadi. Izlanishlar shuni ko’rsatadiki, mamlakatimiz hududlaridagi ko‘pgina turistik firmalarda turizm faoliyatiga jiddiy munosabatda bo’lmaslik holatlari va rivojlanish umuman yo’qligi bilan birga yil davomida turistlarga xizmat ko‘rsatish hajmining pasayish tendensiyalari kuzatilmoqda. Shuningdek, ayrim turistik resurslardan foydalanish darajasi ham unchalik yaxshi emas. Mamlakatimizda turistik resurslar, ulardan foydalanish va umuman turizm sohasi yetarli darajada yaxshi rivojlanishiga erishish uchun birinchi navbatda ushbu sohani mintaqalar darajasida rivojlanishga erishmog‘imiz lozim. Mintaqaviy turizmning o‘ziga xos xususiyatlariga quyidagilarni kiritishimiz mu mkin : Mintaqaviy turizm mavsumiylik xususiyatga ega bo‘lib, odamlarning bir joydan ikkinchi joyga yoki bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga qisqa muddatda harakatining sodir bo‘lishi bilan belgilanadi. Bunda odamlar yakka bo‘lib emas, balki guruh-guruh bo‘lib harakatlanadi. Mintaqaviy turizmning bu xususiyati, ta’kidlanganidek, qisqa muddatliligi. Ko‘p hollarda bu 2-3 kun, asosan, dam olish kunlariga to‘g‘ri keladi. Ta’til davrida bir haftalik, o‘n kunlik turistik sayohatlar ham bo‘lishi mumkin. Uning mavsumiyligi shundaki, ko‘p hollarda tabiat qo‘yniga sayohat qilish bahor, yoz va kuz oylarida amalga oshiriladi. Ayrim turistik yurishlar qish manzarasini tomosha qilishga qaratilgan bo‘ladi. Umuman olganda bahor, yoz oylari sayohat uchun qulay fasllar bo‘lib hisoblanadi. Yana shuni ta’kidlashimiz kerakki, mamlakatimizning ayrim mintaqalaridagi turistik resurslaridan kunlarning juda

10 sovib yoki isib ketishi nuqtai nazaridan foydalanish darajasi pasayadi yoki umuman yo‘qoladi; Turistlarning doimiy yashash joyidan boshqa joyga borishi tushuniladi. Ishlab pul topish maqsadidagi harakati bunga kirmaydi. Bu harakat bitta hudud, bir mamlakat ichida va mamlakatlararo ham bo‘lishi mumkin; Mintaqaviy turizmga faqat bo‘sh vaqtida dam olish, uni faol o‘tkazish usuli sifatida qaralishi ham uning o‘ziga xos xususiyatlaridandir. Ko‘p hollarda boshqa hududlarda sayr qilish, tomosha, o‘rganish kabi holatlar odamlarni xizmat safariga jo‘natganda ham sodir bo‘lishi mumkin. Lekin bu yerda maqsad ma’lum ishni bitirishga qaratilganligi tufayli uni turizmga kiritib bo‘lmaydi; Mintaqaviy turizm nafaqat iqtisodiy, balki muhim ijtimoiy soha hamdir. Buning iqtisodiy samaradorligi bilan birga ma’naviy, ruhiy va intelektual ahamiyati ham juda katta. Bu ham mintaqaviy turizmning o‘ziga xos xususiyati va katta ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatidan dalolat beradi; Mintaqaviy turizm mintaqalar iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida turistlar qabul qiluvchi mintaqaga daromad keltiradi, qattiq valyuta tushumini ta’minlaydi, mintaqa aholisini ish bilan ta’minlash darajasini oshiradi. Turistlarga xizmat qilish uchun mehmonxona kerak bo‘ladi. Bu yerda ular ovqatlanishi lozim. Turli tomoshalar qiladilar. Hammasiga naqd pul, ko‘p hollarda agar ular xorijiy turistlar bo‘lsa, valyuta tushumining ko‘payishini ta’minlaydilar. Shunday qilib, mintaqaviy turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Mintaqaviy turizm umumiy iqtisodiy o‘sishga, kam rivolangan mintaqalaming rivojlanishiga ko‘maklashadi. Yaxshi rivojlanmagan mintaqalarda turistik markazlarni ochish ko‘pgina davlatlaming asosiy usuli hisoblanadi. Tog‘ va qishloq joylarida turistik markazning tashkil qilinishi shu joylarning o’zlashtirilishiga, aholi turmush sharoitining yaxshilanishiga yordam beradi. Xalqaro va milliy darajada mintaqaviy turizmning rivojlanishi ko‘plab

11 qishloq joylariga yangicha hayot olib kelishi, aholining jipslashuviga ko’mak berishi va shu joyning o’zida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishni tashkil etishga katta turtki bo‘lishi mumkin. Mintaqaviy turizm rivojining kelajagini aniqlash uchun avvalo, mintaqaning moddiy-texnik bazasi, u yerdagi turistik resurslar hajmi va holati, turistik mahsulotga bo‘lgan talabni chuqur o‘rganish lozim. Bu ishda turistik resurslarning bahosini xaddan tashqari oshirib yubormaslik lozim. Masalan, ma’lum bir mintaqadagi tarixiy yodgorlik faqat shu joyning o‘zi uchungina kiziqarli bo‘lishi mumkin, xalqaro maydonda esa boshqa ko‘plab yodgorliklarning oldida mazkur yodgorlikning u qadar ahamiyati bo‘lmasligi va turistlarni o‘ziga jalb qilmasligi mumkin va shuning uchun ham bunday mintaqalarda moddiy-texnika bazani yaratishdan ko‘p foyda olish amri mahol. Turistik resurslarni baholashda, qo‘shni mintaqadagi resurslarni ham hisobga olish kerak buladi. Shunday qilib, qoloq mintaqada barpo etilgan turistik markaz uning rivoj lanishiga olib keladi. Bundan tashqari, bu kabi rivoj lanishning tashkil etilishi kelgusida iqtisodiy disproporsiyaning chuqurlashuvini keltirib chiqaradi. Turizm mintaqaviy rivojlanishni tenglashtirish sohasida ixtisoslashgan mintaqa va mamlaktlarga milliy foydani qayta taqsimlash imkoniyatini yaratadi. Turizmni rivojlantirish ko‘plab olisdagi aholisi kam va sanoati past darajada rivojlanayotgan lekin o‘zining tabiati, tarixiy-madaniy obektlari bilan o‘ziga tortadigan mamlakatlar (mintaqalar)ning yuqori sur’atlar bilan iqtisodiy o‘sishini ta’minlaydi. Turizm mintaqa va mamlakatlarning iqtisodiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, ularning iqtisodiy o‘sishini ta’minlovchi katalizator vazifasini bajaradi. Turizm sohasi iqtisodiy faoliyatlardan tashqari aholining mehnat qobiliyatini rekreatsiya orqali qayta tiklash, keng miqyosida ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, madaniy bilish va jamiyatni estetik rivojlantirish kabi qator ijtimoiy vazifalarni ham bajaradi. Umuman olganda mamlaktimizda bu sohani rivojlantirishga davlat siyosati darajasida qaralib, bu borada bir qancha ishlar olib borilmoqda xususan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarini

12 rag‘batlantirish bo‘yicha o‘tkazilgan tadbirlar natijasida turistik faoliyat subektlarining soni ko‘paymoqda. Turizm bugungi kunda jahondagi eng ko‘p foyda keltiruvchi sohaga aylandi. So‘nggi yillarda uning jahondagi tovarlar va xizmatlar savdosining 10 % to‘g‘ri kelmoqda. Shuning uchun ko‘pgina mamlakatlarda bu sohaga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, O‘zbekistonda ham turizmni rivojlantirishga davlat darajasida qarab, barcha imkoniyatlarni ishga solmoqda. Mamlakatimiz turizmni rivojlantirishning barcha imkoniyatlariga ega. Birinchi navbatda, turistik resurslarga boyligi buning tasdig‘idir. Albatta turizmni shakllanishi va rivojlanishi turistik resurslarning salohiyatiga bog‘liqdir. Mamlakat qanchalik turli-tuman turistik resurslarga ega bo‘lsa, turizmni rivojlanishi shuncha oson kechadi. Turistik resurslarning turizmdagi ahamiyati uning ijtimoiy-iqtisodiy mazmunidan kelib chiqadi. Turizm ijtimoiy sohaning bir qismi bo‘lib, uning asosiy faoliyatlarida iste’molchiga iste’mol jarayonida moddiy va nomoddiy muhitni yaratish uchun xizmatlar qilish, dam olish va faoliyat ishlarini o‘zgartirish, almashtirish uchun sharoitlar yaratish, sog‘liqni muhofaza qilishni ta’minlash, shuningdek, aholining umumiy ma’lumoti va madaniy-texnik darajasini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda turistik resurslar orqali dam olishni tashkil qilish, insonning hayotiy kuchlarini tiklash, bo‘sh vaqtdan unumli, to‘g‘ri foydalanish ta’minlanadi. Shuningdek, turistik resurslar shaxsning rivojlanishida, barkamolligida, sayohatchining intellektual darajasini oshirishda, asabiy holatini yaxshilashda, shaxs sifatida tavsifini berishda xalqaro, davlatlararo va shaharlararo munosabatlariga ijobiy ta’sir qiladi. Undan tashqari turistik resurslar turizmni ijtimoiy samaradorligini ta’minlaydi. Bu soha bevosita aholining ijtimoiy sohaga muhtoj qatlamini, ya’ni maktab o‘quvchilarini, nafaqaxo‘rlarni, talaba – yoshlarni, nogironlarni, keksa nuroniylari kabi aholining shunday toifasini sayohat qildirish tushuniladi. Eng muhimi ushbu sohaga qo‘yilgan investesiya foyda uchun emas, balki ijtimoiy qo‘llab- quvvatlash uchun mo‘ljallangan bo‘ladi.

13 Aholining salomatligi va atrof-muhit sifati o‘rtasida bevosita va bilvosita aloqalar mavjud. Masalan, Jahon sog‘liqni saqlash tashilotining ma’lumotlariga ko‘ra, aholi salomatligi 40-50% ularning iqtisodiy ta’minoti va yashash tarzi, 18-20 % atrof muhitning holatiga, 20-30% tibbiiy xizmat darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Havoning ifloslanishi aholi salomatligining 43-45 % yomonlashuviga sabab bo‘ladi. Zamonaviy gigiyena fani atrof-muhitning ifloslanishi aholi kasallanishining o‘rtacha darajasi 20% ga oshishini aniqlagan. Bunday vaziyatda rekreatsiya faoliyati ijtimoiy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning muhim tarmog‘iga aylangan bo‘lib, u aholining ishdan bo‘sh vaqtidan foydalanishni yaxshilashga va dam olishini tashkil etishga xizmat qiladi. Rekreatsiya inson tamonidan yuqori baholanadigan va ijtimoiy natija beradigan keng yo‘nalishni qamrab oladi. Unda dam olish va sog‘lomlashtirish, bilish va ijod, odamlar va tabiat bilan tanishish, ta’lim va tarbiyani takomillashtirish va boshqalar birgalikda o‘z ifodasini topadi. Bunday ehtiyojlarni qondirish, sog‘lomlashtirish, umrni o‘zaytirish, insonning jismoniy va ma’naviy darajasini oshirish, shaxsni barkomallashtirish, bilim va malakalarni oshirish va boshqa qator ijtimoiy natijalarga erishishga imkon beradi. Tabiiy omillarga asoslangan rekreatsiya faoliyati (turizm ) shahar va qishloq aholisi orasida keng tarqalgan kasalliklarning ommaviy profilaktik vositasi hisoblanadi. U faqatgina ish qobiliyatini tiklashni va mehnat unumdorligini oshirishnigina ta’minlab qolmay, balki 20-50 % ga yurak-tomir, asab, nafas olish, oshqozon, suyak kasalliklari patologiyasi paydo bo‘lishining oldini olishni ta’minlaydi. O‘zbekistonning qulay iqlim sharoitlari va o‘ziga xos landshaftini inobatga olganda sport va ekologik turizmning rivojlanishi uchun barcha asoslar mavjud. Farg‘ona vodiysi va Toshkent viloyati ajoyib tog‘ tizimlari, gullagan vodiylar va ajoyib tog‘ daryolariga boy. Tog‘ning toza havosi, yil davomida quyoshli kunlarning ko‘pligi, ajoyib tog‘ manzaralari nafaqat O‘zbekiston fuqarolarining, balki Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston kabi qo‘shni mamlakatlarning aholisi ham tashrif buyuruvchi turizm obektlariga aylanishiga imkon beradi. O‘zbekiston hududida mineral suvlarning turli xil turlari keng

14 tarqalgan, mamlakatdagi 300 dan ortiq shifobaxsh yer osti mineral suv manbalariga ko‘plab odam tashrif buyuradi. Hozirgi kunda bu manbalardan 121 tasi faoliyat yuritmoqda. Chimyon va To‘rtko‘l kabi tog‘-chang‘i sportini rivojlantirish mumkin bo‘lgan bir qancha tog‘ maskanlari mavjud. Baland qorli tog‘lar alpinizm, speleoturizm, daryo turizmi kabi turli tog‘ turizmi turlarini amalga oshirish imkonini beradi. Shifobaxsh giyohlarning ko‘pligi turli xil ekologik turlar, turli giyohlar va o‘simliklar yig‘ish uchun turlarni tashkil etishga ikmoniyat yaratadi. Bu esa ko‘plab chet ellik turistlar orasida qiziqish uyg‘otadi. Turistik resurslar xalq madaniyati, urf-odatlari, rusumlari, ma’naviyatini ko‘rsatuvchi, belgilovchi milliy boylikdir. Xattoki, buyuk sohibqiron bobomiz Amir Temur “Bizni qudratimizni bilmoqchi bo‘lsangiz, biz qurdirgan binolarga boqing” deb bejiz ta’kidlamagan. Ana shu qadimiy arxitektura yodgorliklari, madaniy obektlar hamda atrof-muhit, tabiatning qay ahvolda ekanligiga qarab o‘sha joyning aholisining ma’naviy-madaniy darajasini belgilash mumkin. O‘zbekistonning qulay iqlim sharoitlari va o‘ziga xos landshaftini inobatga olganda sport va ekologik turizmning rivojlanishi uchun barcha asoslar mavjud. Farg‘ona vodiysi va Toshkent viloyati ajoyib tog‘ tizimlari, gullagan vodiylar va ajoyib tog‘ daryolariga boy. Tog‘ning toza havosi, yil davomida quyoshli kunlarning ko‘pligi, ajoyib tog‘ manzaralari nafaqat O‘zbekiston fuqarolarining, balki Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston kabi qo‘shni mamlakatlarning aholisi ham tashrif buyuruvchi turizm obektlariga aylanishiga imkon beradi. O‘zbekiston hududida mineral suvlarning turli xil turlari keng tarqalgan, mamlakatdagi 300 dan ortiq shifobaxsh yer osti mineral suv manbalariga ko‘plab odam tashrif buyuradi. Hozirgi kunda bu manbalardan 121 tasi faoliyat yuritmoqda. Chimyon va To‘rtko‘l kabi tog‘-chang‘i sportini rivojlantirish mumkin bo‘lgan bir qancha tog‘ maskanlari mavjud. Baland qorli tog‘lar alpinizm, speleoturizm, daryo turizmi kabi turli tog‘ turizmi turlarini amalga oshirish imkonini beradi. Shifobaxsh giyohlarning ko‘pligi turli xil ekologik turlar, turli giyohlar va o‘simliklar yig‘ish uchun turlarni tashkil

15 etishga ikmoniyat yaratadi. Bu esa ko‘plab chet ellik turistlar orasida qiziqish uyg‘otadi. Turizmning hozirgi holatini baholar ekanmiz, shuni qayd etish muhimki, O‘zbekistonda infratuzilmaning rivojlanish darajasi chet ellik turistlarning ehtiyojlarini to‘liq qondira olmayapti. Infratuzilmaning rivojlanmaganligiga raqobat va takomillashishni rag‘batlantirish imkonini bermagan avvalgi ma’muriy-buyruqbozlik tizimi sababchi hisoblanadi. Infratuzilma yetarlicha rivojlanmagan taqdirda turistlar oqimini ko‘paytirish va shunga mos ravishda valyuta tushumini ko‘paytirish mumkin emas. Bundan kelib chiqqan holda infratuzilmaning ahvoli turizmning rivojlanishi va mamlakat imidjini shakllantirishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Avvalo, shuni alohida qayd etish lozimki, O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishmaguncha turizmga yetarlicha e’tibor qaratilmagan. Respublikaning turistik salohiyati to‘g‘risda obektiv ma’lumotlar va reklama umuman bo‘lmagan. Turistik imkoniyatlar sobiq strukturalarning tor manfaatlari orqali bir tomonlama yoritilgan. Natijada turizm, xizmat ko‘rsatish va ko‘ngilocharlik infratuzilmasi rivojlanmagan, turistlarga xizmat ko‘rsatish darajasi past bo‘lib, jahonning yetakchi turistik korxonalari bilan aloqalar ko‘ngildagidek emas. O‘zbekiston hududida turizm infratuzilmasi bir tekisda taqsimlanmagan. Toshkent shahri va viloyatida respublika turizm salohiyatining 36 % qismi jamlangan. Yirik infratuzilma salohiyatiga to‘rt viloyat (Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xorazm) va Toshkent shahri ega, Farg‘ona vodiysi 19 % turizm infratuzilmasiga ega. Turizmga faqat bo‘sh vaqtida dam olish, uni faol o‘tkazish usuli sifatida qaralishi ham uning o‘ziga xos xususiyatlaridandir. Ko‘p hollarda boshqa hududlarga sayr qilish, tomosha, o‘rganish kabi holatlar odamlarni xizmat safariga jo‘natganda ham sodir bo‘lishi mumkin. Lekin bu yerda maqsad ma’lum ishni bitirishga qaratilganligi tufayli uni turizmga kiritib bo‘lmaydi. Bunda bu narsaga urg‘u berish kerakki, turizm bilan bog‘liq tadbirlar odamlarning bo‘sh vaqtida sodir bo‘lishi lozim ekan. Xulosa qilib aytganda, odamlarimizning bo‘sh vaqtini boshqa joyda o‘tkazishi (pul topish maqsadidagi harakat bunga kirmaydi) turizmga kirar ekan.

16 Turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida turistlar qabul qiluvchi mamlakatga daromadni keltiradi, qattiq valyuta tushumini ta’minlaydi, aholini ish bilan bandlik darajasini oshiradi. Turistlarga xizmat qilish uchun mehmonxona kerak bo‘ladi. Bu yerda ular ovqatlanishi lozim. Turli tomoshalar qiladilar. Hammasi naqd pul, ko‘p hollarda agar ular xorijiy turistlar bo‘lsa, valyuta tushumining ko‘payishini ta’minlaydi. Turizm nafaqat iqtisodiy, balki muhim ijtimoiy soha hamdir. Buning iqtisodiy samaradorligi bilan birga ma’naviy, ruhiy va intellektual ahamiyati ham juda katta. Shu tufayli ushbu sohaga davlat alohida e’tibor berib ma’lum imtiyozlar ham belgilaydi. Odamlar bu imtiyozlardan faqat turist bo‘lganliklari uchun foydalanadilar. Bu ham turizmning o‘ziga xos xususiyati va katta ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatidan dalolat beradi. Imtiyozlar turistlarning bojxona postlaridan o‘tishda, soliq to‘lashda, chetga chiqishda pasportiga ruxsat berishlarida, avia va temir yo‘l transportlariga chiptalar olishda, ularni rasmiylashtirishlarda namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekan. Bulardan tashqari turizm mamlakat hayotiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Turizmdan birinchi galda turistlar uchun foyda qiladilar, ya’ni ularning dunyoqarashi kengayadi, jismoniy jihatdan sog‘lomlashadi va ma’naviy boyligi ko‘payadi, atrof muhitni idrok qilish bilan ulardan ta’sirlanish orqali rohatlanadi. Turizmning mahalliy aholi uchun ham katta foydasi bor. Ular ish bilan ta’minlanadi, turli millat, elat va xalq vakillari bilan muloqotda bo‘ladilar va ularning turli an’ana va qadriyatlari bilan tanishadilar, doimiy daromad olib turish imkoniyati ega bo‘ladilar, mahsulotlarni sotish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, mahalliy aholi imkon qadar o‘zlarining an’ana va qadriyatlarini namoyish qilish uchun uni saqlab qoladilar va unitilganlarini tiklaydilar, mehmon kutishning jozibador an’analarini tiklash bilan birga mehmondorchilik an’anlarini takomillashtirib boradilar. Oxir oqibatda mahalliy aholining dunyoqarashi, madaniy saviyasi ham mutassil o‘sib boradilar.

17 Turizmning rivojlanishi davlat uchun ham juda foydalidir. Xususan u turizmni rivojlantrish evaziga o‘z iqtisodiyotining yuksalishiga erishadi, davlat byudjetiga tushumlarning ko‘payishini ta’minlaydi, tabiiy resurslarni asrab- avaylashga erishadi, mamlakatning ijtimoiy barqarorligini ta’minlashga harakat qiladi va unga erishadi, xalqlararo aloqalarga erishadi, madaniy aloqalar kengayadi, valyuta tushumi ko‘payadi va h.k. Atrof muhitga ham turizmni rivojlantirish katta foyda beradi. Xususan, mamlakatning biomaydoni asl holida saqlanishiga harakat qilinadi, ekologik barqarorlikni ta’minlash tadbirlari qo‘llaniladi, tabiat resurslaridan turistlarning rohatlanishi uchun foydalanladi, manzarali maydonlarning yaratilishi imkoniyatini tug‘diradi, suv, havo, o‘rmonlarning tabiiy holda saqlanishi uchun kurashiladi. Turizm mahalliy aholi hayotiga ijobiy hamda salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ijobiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: ish o‘rinlarini yaralishi; daromadni ko‘payishi , mahalliy aholini yashash darajasini oshishi ; urbanizasiya jarayonini tezlashishi, shaharcha xizmat, infrastruktura, madaniyat tashkilotlarini rivojlanishi; ijtimoiy va madaniy jarayonlarin tezlashishi; mahalliy madaniyat o‘choqlarning yaralishi, xalq ijodiyoti, an’analari, rusumlarini rivojlanishi; qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va mahalliy ishlab chiqarilgan tovarlarga talabni oshishi; mahalliy madaniy yodgorliklarni tiklanishi va muhofazasi; tabiiy komplekslarni kengayishi ; mintaqa jozibadorligini oshishi; mahalliy madaniy hayotni jonlanishi; Salbiy xususiyatlari quyidagilar: malakasiz mehnat ulushining o‘sishi; umumjamiyat normasini buzulishi oshishi (ichkilik, fohishabozlik, bezorilik);

18 oila “eroziyasi” (oilaviy ajralishlar, yoshlarni hayotga yengil qarashi); mahalliy aholi va turistlar o‘rtasidagi kelshmovchiliklar va boshqalar. 1.2. Mintaqalarda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar Shu sababdan kelib chiqib, turistik resurslardan foydalanishga ta’sir etuvchi omillarni har jihatdan tahlil etish o‘ta muhimdir. Turizmni rivojlanishiga turli omillar ta’sir ko‘rsatadi. Asosiy omillarni ikki guruhga bo‘lish mumkin Barqaror omillar; O‘zgaruvchan omillar. 1.2.1-rasmda barqaror omillar tarkibi korgazmali tarzda berilgan. Barqaror (o‘zgarmaydigan) omillar vaqt nuqtai nazardan kam o‘zgarish x arakteriga ega. 1.2.1-rasm. Barqaror (o‘zgarmaydigan) omillar 1 Shular ichidan geografik omillarni tahlil etadigan bo‘lsak, bu omillar sayyohlik marshrutlarini to‘g‘ri tanlash, trasportning qulayligi, rekreatsiya resurslarining bahosi, turizmni mavsumga qarab rivojlantirish kabi jihatlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. O‘z navbatida, geografik omillarni ikki guruhga bo‘lish keng tus olgan. 1.2.2-rasmda geografiknomillar tarkibi korgazmali tarzda berilgan. 1 Manba. Muallif tomonidan ishlab chiqildi Barqaror (o‘zgarmaydigan) omillar tabiiy-iqlimiy geografik madaniy-tarixiy

19 1.2.2-rasm. Geografik omillar 1 Mintaqalarda xalqaro turizmni rivojlanishiga tabiiy sharoitning katta ta’siri bor. Hozirgi jamiyatimizning o‘ta sanoatlashib borishi tufayli, insonlarning yovvoyi tabiatga bo‘lgan qiziqishi ortib bormoqda. Tabiiy geografik omillar ko‘pgina jihatlar bilan baholanadi. Iqlim, turizmni davriyligiga ta’sir ko‘rsatib, ayrim sohil bo‘yi dam olish joylari yil bo‘yi issiq iqlimga ega ekanligi (misol tariqasida Mavrikiy orollarini ko‘rsatish mumkin) tufayli, uzluksiz turistlar bilan gavjum bo‘lishiga olib kelgan. Tabiiy iqlim sharoiti turizm harakatini mavsumiy harakterga aylantiruvchi asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Tabiatda ob-havoning o‘zgarishi, tabiiy ofatlarning tez-tez takrorlanish hodisalari, tabiat injiqliklari turistlar oqimining keskin kamayishiga sababchi bo‘ladi. Shu sababli turizmning eng rivojlangan mintaqalari yer sharining mutadil iqlim zonalariga to‘g‘ri keladi. Jumladan, O‘rtayer dengizi, Qora dengiz, Karib dengizi, Adriatika dengizi, Boltiq dengizi, Yapon dengizi, Janubiy Xitoy dengizi qirg‘oqlarida joylashgan mamlakatlarda turizm xalqaro ahamiyatga ega. O‘simlik va hayvonot olami ham katta qiziqish uyg‘otuvchi omildir. O‘rmonlar dam oluvchi va tabiat qo‘yniga sayr qiluvchi sayyohlarni o‘ziga tortadi. O‘rmon o‘zining kislorodga boy zahirasi bilan, sog‘ligini tiklovchilar uchun muhim turistik obekt hisoblanadi. Shu bois, botanika bog‘lari, turli oromgohlar, milliy bog‘lar sayyohlarning gavjum joylari hisoblanadi. Xorijiy sayyohlarni o‘ziga ko‘proq jalb qiluvchi omillardan biri - bu ekzotik (g‘alati, ajoyib) hayvonlar yashaydigan joylar qo‘riqxonalar, davlat buyurtmalari, milliy bog‘lar, ov qilish uchun ajratilgan maxsus hududlardir. Bunday hayvonot va 1 Manba. Muallif tomonidan ishlab chiqildi Geografik omillar tabiiy geografik omillar iqtisodiy geografik omillar

20 o‘simlik dunyosining markazlari yuzdan ortiq bo‘lib, Afrika, Osiyo, Yevropa, Avstraliya, Amerika (AQSH, Kanada) ning sayyohat qilish mintaqalari va hududlari hisoblanadi. Suv resurslari hisoblangan okean va dengizlar, daryolar, ko‘llar ham katta turistik imkoniyatlarga ega. Keyingi paytlarda dunyo okeani bo‘ylab sayohatga chiquvchilar soni oshmoqda. Daryo va ko‘llar ham o‘ziga xos mikroiqlim xususiyatlariga ega bo‘lib, kishilarning asosan mavsumiy dam olishi, suv sporti, baliq tutishi uchun obekt vazifasini bajaradi. Shuning uchun hozirgi paytda ko‘plab dam olish uylari ushbu turistik obektlarga qurilmoqda. Okean va dengiz suvlarining cho‘milishi uchun qo‘lay bo‘lgan qirg‘oqlari tarkibiga quyidagi elementlar kiradi. Mikroiqlim, dengiz va okean suvlarining quruqlikka tutash bo‘lgan joylarida suvning harorati, chuqurligi, suv to‘lqinlari, ko‘tarilishi, qaytishi, oqimlar, suvning shifobaxshligi, tozaligi, tiniqligi, dengiz suvi tagining relefi, suvdagi yirtqich qonxo‘r baliqlar (akula) va hayvonlarning bor-yo‘qligi h.k., qirg‘oq chiziqlarining tuzilishi, plyajlardagi qumlar va yotqiziqlarning sifati, rangi, shakllari va qolaversa bir qator omillar ta’sir etadi. Relef ikki xil ta’sir ko‘rsatuvchi harakterga ega bo‘lib, uning noqo‘layligi tufayli transport tarmoqlarini rivojlantirishga qiyinchilik to‘g‘diradi va turizm infratuzilmasini to‘liq shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ikkinchi tomondan, tog‘li hududlar asosiy rekreatsiya resurslaridan biri bo‘lib xizmat qiladi. Tog‘li, xush manzarali, murakkab relef tuzilishiga ega bo‘lgan o‘lkalar turistlar oqimini o‘ziga ko‘proq jalb qilishadi. Murakkab tog‘ rel’efi landshafti estetik jihatdan tekislik, yassi hududlarga nisbatan turistlarni ko‘proq jalb etish imkoniyatiga ega. Tog‘li o‘lkalar o‘zining toza va sof havosi bilan ajralib, tog‘ sportini rivojlantirish imkonini tug‘diradi. Shveysariya, Fransiya, Avstriya, Germaniya, Italiya, Chexiya mamlakatlarida joylashgan dunyoga mashhur Alp sayyohlik kurortlari bunga tasdiq bo‘ladi. Iqtisodiy geografik omillarga turizmning moddiy texnika bazasi, ya’ni mehmonxonalar fondi, umumiy ovqatlanish korxonalari (restoran tarmoqlari), sport inshootlari, tomosha va sayr qilish, dam olish, bir qator servis xizmati

21 ko‘rsatish obektlari ichki va tashqi kommunikasiya tarmoqlari avtomobil, temiryo‘l, havo yo‘llari, dengiz va daryo transporti, aloqa vositalari, Internet tarmog‘i kiradi. Iqtisodiy geografik omillar mavjud resurslardan unumli foydalanishga ta’sir ko‘rsatib, o‘z navbatida quyidagilar orqali anilanadi: turstlarni qabul qiluvchi mamlakatlar, mintaqalar, hududlarning iqtisodiy-geografik o‘rni, joylanishi; sayyohlarni qabul qiluvchi mamlakat (mintaqa, rayon)ning umumiqtisodiy darajasi; ichki turizmni rivojlanish darajasi; urbanizasiya darajasi; turistlarni qabul qiluvchi mamlakatlarning mehnat resurslari bilan ta’minlanish darajasi (malakali kadrlarning soni, ularning tayyorgarlik darajasi); ma’lum bir hududda rekreatsion resurslarning qiymati, transport xizmatlari turi, oziq-ovqat mahsulotlarning narxi, mehmonxonalarda joylashish narxlari (xizmat ko‘rsatish tarmoqlarini saviyasi); transport, aloqa vositalarining hududda tutgan o‘rin va holati bilan xarakterlanadi. Iqtisodiy geografik o‘rnini qulayligi, mintaqaning asosiy turistik bozorlar, dunyo transport tarmoqlariga nisbatan qulay joylashganligini bildirib, shu mintaqa turizmini rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Xalqaro turizmni rivojlantirishda mamlakat va hududning geografik o‘rni ya’ni uning dengiz va okeanga yaqinligi, qirg‘oq chiziqlarining xususiyati, turli xil suv, avtomobil va temir yo‘llar bilan kesishish joyi, tog‘li va o‘rmon manzarali joylarga yaqinligi, ular bilan ta’minlanganlik darajasiga ham bog‘liq bo‘ladi. Xalqaro turizmning rivojlanishida madaniy-tarixiy shart-sharoitlar , etnik shart-sharoitlar bilan qushilib ketadi. Arxitektura obektlari, muzeylar, rasmlar galereyasi, mahalliy musavvirlar ishlari, tarixiy yodgorlik, obidalari ham xorijiy turistlarni o‘ziga jalb qiladilar. Tarixiy yodgorliklar va boshqa xalqlar madaniyatiga qiziqish xalqaro turizmning eng muhim stimullaridan biridir.

22 1.2.3-rasm. O ‘zgaruvchanlikka ega omillar 1 1.2.3-rasmda o’zgaruvchan omillar korgazmali tarzda berilgan. Turistik biznesni rivojlantirishda, mamlakatdagi siyosiy vaziyatning qay ahvolda ekanligi katta ahamiyatga ega. Chunki xalqaro munosabatlarning rivojlanganligi, xavfsizlik kafolati turizmni bir moramda rivojlanishiga olib keladi. Ma’lumki, mamlakatdagi ichki vaziyatning qay darajada turg‘unligi ko‘p hollarda xalqaro turizm oqimining yo‘nalishini belgilaydi. Tabiiyki, davlatlararo turistlarni almashtirishda, mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro kelishuvchilik munosabatlari ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Odatdagi diplomatik aloqalar, turizm sohasidagi kelishuvlar, shartnomalar, kommunikasiyalar va transport vositalaridan hamkorlikda foydalanish, turistik reklamalarni bir-birlari bilan almashtirish-bularning hammasi turizmning rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Dunyo mamlakatlarida demografik jarayonlar (aholining tug‘ilishi, o‘limi, tabiiy ko‘payishi, aholi migrasiyasi kabilar) ham xalqaro turizm sohasining rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Yer sharining turli davlatlarida, hududlarida va mintaqalarida aholi sonining ko‘payib borishi, ayniqsa shahar aholisi aglameratsiya doirasining borgan sari kengayib borishi kishilarning dam olishi va sayyohlikka chiqishni taqazo qiladi. Shu borada turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi demografik omillarni quyidagicha ifodalash mumkin: dunyo xalqlaridagi bir-biriga o‘xshashlik bo‘lish umumiy tomonlari, ularning qiziqishlari va hokazo; 1 Manba: Muallif tomonidan ishlab chiqildi O ‘zgaruvchanlikka ega omillar siyosiy texnikaviy ijtimoiy- demografik moliyaviy- iqtisodiy

23 ayrim malakaviy sohalaridagi kishilarning maxsus sayyohlik guruhda faol ishtirok etishning kuchayib borishi; turizm tarkibidagi x otin-qizlar va yoshlar salmog‘ining ortib borishi; xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan kurort va sanatoriyalar tarmog‘ining ko‘payib borishi, ularda davolanishga mail bo‘lgan kasallar sonining ortib borishi; kishilarning atrof muhitga bo‘lgan qarashlari, tushunchalari va munosabatlarning o‘zgarib borishi va h okazo . Turizm rivojlanishiga, har bir davlatning ichki iqtisodiy imkoniyati, barcha iqtisodiyot tarmoqlarining integrasiyalashuvi muhim ahamiyatga ega. Bu o‘z navbatida aholini ishga doir harakatchanligini oshirib, xizmat turizmni rivojlantiradi. Odatda iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda xalq ommasining turmush farovonlik darajasi bir muncha yuqori bo‘lganligi sababli, turizm harakati ommaviy tusga egadir. Ya’ni buning asosiy sababi ishchilarning oylik ish haqi miqdori, ularning tatil paytida oladigan tatil pulining ko‘pligi, nafaqaxo‘rlarning nafaqa pulining yuqori bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Ijtimoiy-demografik omillar o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Turizm rivojlanishiga aholi sonining oshishi, asosan shahar aholisining ko‘payishi ta’sir ko‘rsatadi. Psixologlarning fikricha, shaharcha hayot shaklida, aqliy mehnatning ko‘pligi, o‘ta sanoatlashish, yovvoyi tabiatdan ayriligi shahar aholisini sayyohlikka intilishini kuchaytiradi. Undan tashqari aholi o‘rtasida o‘rtacha umr uzunligini oshishi va tug‘ilishning nisbatan pasayishi kuzatilmoqda. Shuning uchun turizm industriyasini tashkillashtirishda yuqoridagi holatlarni e’tiborga olish lozim. Ya’ni qo‘shimcha medisina xizmati, diyetik ovqatlar, madaniy marosimlar, sayr qilishlarni oshirishga e’tiborni qaratish muhim sanaladi. Yuqoridagi omillardan tashqari xalqaro turizmni rivojlanishiga tashqi va ichki omillar ta’sir ko‘rsatadi. Q ayd qilingan barcha omillar turizmni shakllanishi va rivojlanishiga o‘z ta’siriga ega. Shuning uchun bu omillarni tahlil qilish,

24 ularning qaysi birlari asosiy ahamiyatga ega ekanligini aniqlab ish yuritish, o‘z navbatida turistik resurslardan samarali foydalanishimizga olib keladi. 1.2. 1 -jadval da turistik resurslardan foydalanishga salbiy ta’sir etuvchi omillar keltirilgan. Zamonaviy turizm bozorida mavjud ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar butun dunyo globallashuv jarayonlarining negizida shakllanib va rivojlanib bormoqda. Globallashuv jarayoni xalqaro turizmni rivojlantiruvchi, ya’ni turizmni jahon miqyosida ommalashuvi, uning rivojlanishini ta’minlovchi texnik-texnologik aloqalarni takomillashuvi kabi ijobiy sharoitlarni yaratishi bilan bir qatorda, dunyo iqtisodiy va geosiyosiy holatining o‘zgarishi natijasida xalqaro turizmni rivojlantirishga to‘sqinlik qiluvchi salbiy omillarni ham keltirib chiqaradi. Ushbu omillarning ta’siri xalqaro turizmning rivojlanish tendensiyalarida o‘z aksini topadi. 1.2.1-jadval Turistik resurslardan foydalanishga salbiy ta’sir etuvchi omillar Noqulay siyosiy ahvol Ijtimoiy muhitning o‘zgarishi Mamlakat ichidagi va mintaqalaridagi hukumat va partiyalar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar, davlatlar o‘rtasi dagi iqtisodiy , harbiy sanksiyalar e ’ lon qilish , terrorizm va b . Ksenofobiya , an ’ ana ahloqiy tuzilishlarning buzilishi , til va milliy o ‘ zlikni yuqolishi va b . Iqtisodiy rivojlanish ahvolining yomonlashuvi Tabiiy va texnogen o‘zgarishlar Soliq, bojxona siyosati, xo‘jalik faoliyatining huquqiy korxonalari, bank va sug‘urtalashning chegaralanishi, birjalardagi aksiyalar kursining tushishi. Turli talofatlar, zilzila, sovuq tushishi, AESlarda, kimyo zavodlarida avariyalar, ekologik fojialar va b. Manba: Muallif tomonidan ishlab chiqildi Hozirda mamlakatimizda turizm tarmog‘i global iqtisodiy jarayonlar ta’siri ostida rivojlanib bormoqda. Shunday sharoitda, fikrimizcha, turizm bozorida amaldagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar o‘rni, ahamiyati ta’sir darajasiga qarab belgilanadigan turli xil ekzogen va endogen, statik va dinamik, ekstensiv va intensiv, ijobiy va salbiy, shuningdek aynan mazkur bozorga xos bo‘lgan mavsumiy omillar ta’siri ostida shakllanadi va rivojlanadi. Yuqoridagi fikrdan kelib chiqqan holda, turizm bozorining shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni bir nechta guruhlarga ajratib ko‘rsatish mumkin.

25 1.2.4-rasm da turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar ko’rgazmali tarzda berilgan . Hududiy turizm rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni statik va dinamik omillar guruhlariga ajratish mumkin. Statik omillar o‘zgarmas ta’sir va ahamiyatga ega bo‘lib, tabiiy-iqlimiy va geografik, madaniy-tarixiy omillardan iborat bo‘lib, turizm bozorida faoliyat yurituvchi tashkilotlar turistik taklifni ushbu omillarga moslashtirib, ulardan foydalanish imkoniyatlarini yaratadi. Dinamik omillar qatoriga demografik, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va moddiy- texnik omillarni kiritish mumkin. Ular turli muhit, makon va zamonda turli xil ta’sir va ahamiyatga ega hisoblanadi. 1.2.4-rasm. Turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar 1 Turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni tashqi(ekzogen) va ichki(endogen) omillar kabi guruhlarga ajratib ko‘rsatish ham mumkin. Bu omillar turizm bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan, ammo uni o‘rab turuvchi muhit negizida shakllanadi. Tashqi (ekzogen) omillar jamiyatda turli xil demografik va 1 Manba. Muallif tomonidan ishlab chiqildi Turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar turistlar Tashqi (ekzogen) omillar : tabiiy-iqlimiy; geografik; hududiy muhit; ekologik; madaniy-tarixiy; iqtisodiy-moliyaviy; ijtimoiy; demografik; siyosiy; huquqiy; texnik-texnologik, shuningdek jamiyatning ilmiy-texnik taraqqiyotga moslashuvchanligi; xalqaro, globalizatsiya jarayonlari va h.k. Ichki (endogen) omillar : moddiy-texnik ta’minot; iste’molchilarning axborot bilan ta’minlanganligi; turizm sohasida integratsiya jarayonlari; turizm sohasining kadrlar bilan ta’minlanganligi; ommaviy axborot vositalarining rivojlanganlik darajasi; xususiy turistik biznesning rivojlanganligi; amaldagi tashkiliy-boshqaruv mexanizmi; tashkiliy-huquqiy qoidalar va cheklovlar va h.k. Vaqt omili – mavsumiylik Dinamik Pozitiv (ijobiy)Negativ (salbiy)Statik Ekstensiv Intensiv

26 ijtimoiy o‘zgarishlar negizida shakllanuvchi quyidagi omillarni: aholining yosh tarkibi; ishlovchi ayollar sonining ko‘payishi; oilaning har bir a’zosiga to‘g‘ri keluvchi o‘rtacha daromad miqdorining ko‘payishi; jami aholi sonida yolg‘iz kishilar tarkibiy ulushining ko‘payishi; kech turmush qurish tendensiyasining mavjudligi; hududiy aholi tarkibida farzandsiz oilalar sonining oshishi; immigratsion to‘siqlarning kamayishi; ish kuni grafiklarining egiluvchanligi natijasida bo‘sh vaqtning oshishi; to‘lanadigan safar harajatlari miqdorining ko‘payishi; nafaqaga muddatdan oldin chiqish holatining ko‘payishi kabi omillarni o‘z ichiga oladi. Yuqorida sanab o‘tilgan ko‘rsatkichlarning deyarli barchasi aholining mavjud bo‘sh vaqt tuzilmasiga ma’lum bir darajada ta’sir etgan holda, turizmning rivojlanishi uchun aniq, ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan ijtimoiy- demografik shart-sharoitlarni yaratadi. Ma’lum bir hudud aholisi tomonidan turistik mahsulotlarga nisbatan talabning bildirilishi, eng avvalo ularda mavjud iqtisodiy imkoniyatlar va bo‘sh vaqtning mavjudligi bilan uzviy bog‘liqdir. Ammo, fikrimizscha, hozirgi vaqtda ko‘p hollarda aholining bo‘sh vaqt tuzilmasi va iqtisodiy imkoniyatlari o‘rtasida o‘zaro mos kelmaslik holatlari mavjud. Oqibatda, bo‘sh vaqtga ega aholining ma’lum bir qismi turistik mahsulotlardan foydalanish imkoniyatiga, shuningdek iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo‘lgan boshqa bir qismi esa, dam olish uchun bo‘sh vaqtga ega emasligi tufayli, hattoki qisqa muddatli ta’tilga chiqish imkoniyaga ega emas. Xalqaro turizmning samarali rivojlanishida iqtisodiy omillar o‘ziga xos o‘rinni egalllaydi. Turizmning va iqtisodiyotning rivojlanish tendensiyalari o‘rtasida chambarchas aloqalarning mavjudligi iqtisodiy omillarning turizmga ta’sirini belgilab beradi. Ma’lum bir davlatning rivojlanish darajasi, milliy daromadning hajmi bilan fuqarolarining moddiy farovonligi o‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud. Shu sababli, iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar o‘z fuqarolarining sayohatga chiqish ko‘rsatkichlari bilan jahon turizm bozorida peshqadamlik qiladi. Bunda, nafaqat aholi daromadlari, balki turizmning

27 moddiy-texnik bazasi va infratuzilmasining rivojlanganlik darajasi mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga bevosita bog‘liqdir. Aholi daromadlarining o‘sishi ular orasida dam olish yoki sayohatga chiqishni istovchi kishilar sonining oshishiga olib kelib, mamlakat yoki hudud miqyosida turizmning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, bizning fikrimizcha, inflyatsiya, foiz stavkalari, valyutalar real ayriboshlash kurslaridagi tebranishlar ham turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi iqtisodiy omilar qatoriga kiradi. Yana shunday holatni e’tirof etish mumkinki, qaysi mamlakatda aholi turmush darajasi yuqori bo‘lsa, ularda turistik sayohat uchun moliyaviy mablag‘ ajratish imkoniyati yuqori bo‘ladi. Dunyo amaliyotida potensial turistlarning daromadlari tahlili deyarli barcha davlatlarda turistik oqim tarkibida o‘rta sinf vakillarining nisbiy ustunligini ko‘rsatmoqda. Masalan, ularning salmog‘i Gollandiyada 40%ni, Italiyada 59%ni tashkil etadi. O‘rta sinf vakillari keng doiradagi moddiy va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun barqaror daromadlarga ega kishilar ijtimoiy guruhi bo‘lib, ularning moliyaviy imkoniyatlari “etarli” turmush darajasini ta’minlay oladi. Shu sababli o‘rta sinf vakillari yuqori ijtimoiy barqarorligi bilan ajralib turadi. Demak, bizning fikrimizcha, dunyo miqyosida aholining daromadlar bo‘yicha tarkibida ushbu tabaqa ulushining oshishi potensial turistlar sonining va turistik oqim hajmining kengayishiga olib keladi. Hududiy turizm hajmiga ta’sir etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy omillar qatoriga aholi bilim saviyasini, madaniyati darajasini, estetik talablarini (insonlarning o‘z xalqining, shuningdek boshqa xalqlar madaniyati, tarixi, yashash tarzini o‘rganishga intilishi) o‘sishi kabilarni ham kiritish mumkin. Ichki (endogen) omillar – bu bevosita hududiy turizm sohasiga tegishli omillar hisoblanadi. Ushbu omillar tarkibiga hududda turizmning rivojlanishida yuqori ahamiyatga ega bo‘lgan moddiy-texnik omillarni kiritish mumkin. Ularning ko‘pchiligi hududda turistlarni joylashtirish muassasalarini, transport

28 tizimini, ovqatlanish, dam olish, savdo tashkilotlarini, shuningdek, turizmga oid boshqa tegishli infratuzilmani rivojlanishi bilan bevosita bog‘liqdir. Shuningdek, ichki omillar qatoriga turizm bozoridagi mavjud quyidagi omillar guruhini kiritish mumkin: talab, taklif hamda almashuv jarayoniga xos xususiyatlar (misol uchun, so‘nggi vaqtlarda jahon turizm bozorida individual turlarga talabning oshayotganligi); turizm bozorini segmentatsiyalashning ahamiyatini oshishi (misol uchun, mavjud turistik makonda turistik mahsulotni diversifikatsiyalash); turizm bozorida gorizontal va vertikal integratsiyalashuv jarayonlarining (turizm bozorida faoliyat ko‘rsatuvchi yirik tashkilotlarning kichik korxonalar bilan hamkorligida namoyon bo‘luvchi gorizontal integratsiya, shuningdek strategik turistik ittifoqlarda namoyon bo‘luvchi vertikal integratsiya) kuchayishi; ishlab chiqariladigan turistik mahsulot harakati va realizatsiyasini amalga oshirishda ommaviy axborot vositalari ahamiyatining oshishi; turizm sohasining malakali kadrlar bilan ta’minlanganligi; turizm bozorida xususiy turistik biznesning ahamiyati oshishi (turizm bozorida xususiy tashkilotlarga faoliyat ko‘rsatish uchun qulay muhitning yaratilganligi) va h.k. Hududda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar ichida mavsumiylik omili alohida ahamiyatga ega. Turistik faoliyat doirasidagi ushbu omilning ta’siri yuqori darajali tebranishlarga sababchi bo‘ladi. Yuqorida sanab o‘tilgan omillarni ekstensiv va intensiv hamda negativ (salbiy ta’sir qiluvchi) va pozitiv (ijobiy ta’sir qiluvchi) omillar guruhlariga ajratish mumkin. Ekstensiv omillarga: ishchilar sonining oshirilishi, turistik korxona oborotiga jalb qilinadigan moddiy resurslar hajmining oshirilishi, mavjud texnik darajadagi turistik ob’ektlar sonining oshirilishi kabilarni kiritish mumkin. Intensiv omillarga: xodimlar malakasini oshirish, ilmiy-texnik yangiliklarni joriy etish orqali moddiy-texnik bazani takomillashtirish; xizmat ko‘rsatish sifati va

29 madaniyatini o‘stirishga qaratilgan dasturlarning amalga oshirilishi, hududda mavjud moddiy resurslar, turistik ob’ektlar va marshrutlardan ratsional foydalanish, turizm tarmog‘ini kompyuterlashtirish kabilarni kiritish mumkin. Hududda turizmning rivojlanishiga salbiy ta’sir qiluvchi(negativ) omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: inqirozlar, iste’mol mahsulotlariga narxlarning oshishi; hududda siyosiy beqarorlikning mavjudligi; ishsizlik darajasining oshib borishi; hududda kriminogen holatning mavjudligi; shaxsiy iste’mol hajmining pasayib borishi; moliyaviy beqarorlikning mavjudligi; noqulay ekologik holatning vujudga kelishi; turistik rasmiyatchilikning murakkablashuvi; turfirmalar tomonidan o‘z mas’uliyatlarining bajarilmasligi va h.k. 1.3. Mintaqaviy turizm resurslari Jahon bo‘yicha xalqaro turizmni rivojlanishi mintaqalar bo‘yicha bir xil taqsimlanmagan. Albatta, bu o‘sha mintaqaning turistik-rekreatsion resurslarga qanchalik ega ekanligiga, undan tashqari turizm infratuzilmasi va industriyasi shakllanishi uchun shart- sharoitning qanchalik qulayligiga ham bog‘liqdir. Turistik resurslarni foydalanish xususiyatiga ko`ra bevosita va bilvosita turlarga bo`linadi. Bevosita turdagi resurslarga turistlarni o`zlari to`g`ridan- to`g`ri foydalanidigan tabiiy va tarixiy – madaniy resurslar kiradi. Bilvosita turdagi resurslarga bevosita turistik resurslardan foydalanish asos bo`ladigan ijtimoiy-iqtisodiy resurslar – moddiy, moliyaviy, mehnat, axborot beruvchi resurslar kiradi. Turistik resurslardan sog`lomlashtirish, turistik, sport va tanishuv maqsadida foydalaniladi. Undan tashqari turistik resurslarni shartli ravishda ikki guruhga bo`lish mumkin: tabiiy va infrastrukturali. Turistik biznesni rivojlanishida yuqoridagi ikki guruhni ham ahamiyati yuqori. Har qanday yuqori turistik resurs potentsialidan, kommunikatsiya, aloqa vositalari, xizmat ko`rsatish sohalarisiz foydalanib bo`lmaydi. Shunga ko`ra biz turistik resurslarni asosiy ikki guruhga ajratishni lozim deb hisobladik, birlamchi (tabiiy, madaniy – tarixiy, ijtimoiy – iqtisodiy) va

30 ikkilamchi (joylashtirish va ovqatlantirish ob`ektlari, sayohatni tashkil etuvchilar, transport xizmati, ko`nilochar ob`ektlar, axborot resurslari, servis tarmog`i va qo`shimcha xizmatlar) turistik resurslar. Har bir turistik resurs turi bir qancha tarkibiy qismlardan iborat bo`lib, ular o`ziga xos xususiyatlarga ega . 1. 3 .1 - rasm da turistik resurslar tasnifi berilgan. Umuman olganda, butun turistik resurslar majmuasini tabiiy -i qlimiy, madaniy - tarixiy, ijtimoiy - iqtisodiy, axborotberuvchi resurslarga bo`lish mumkin . 1.3.1-rasm. Mintaqaviy turistik resurslar 1 1.3.2-rasmda turistik resurslar asosiy tuzilishiga ko’ra tavsiflanishi korgazmali tarzda berilgan. Turistik resurslar jozibadorligi, ko’rkamligi, iqlimiy sharoiti, boorish mumkinligi, ekskursion ahamiyati, manzarali tuzilishi, ijtimoiy-demograik tarkibi, qayta ishlab chiqarish darajasi, foydalanishga qodirligi, noyobligi bilan bir-biridan ajralib turadi. 1 Manba. Muallif tomonidan ishlab chiqildi Turistik resurslar ning tavsiflani shiТа biiy : - Iqlim ; - Lanvshaft ; - Ekosistemalar . Ijtimoiy – madaniy: -urf – odatlar, milliy an`ana va bayramlar; -folklor; - malaniy ob` e ktlar. Таrixiy: -Аrxitektura yovgorliklfri; -Ахеоlогgik yovgoliklar; -Qavimiy shaharlar. Birlamchi turistik resurslsar Т uristik resursl а r Ikkilamchi turistik resurslar Joylashish : - Mehmonxon а; -Мо tel ; - Lager ; - Pansion . О vqatlanish : -Ка fe ; - Restoran ; -О shxon а. Т ransport : - Havo ; - Suv ; - Poezd ; -Avtomobil . Sayohat tashkilotchilari : - Agentliklar ; - Ekskursiya tashkilotchilari1E02 09

31 1. 3 . 2 -rasm. Turistik resurslarning tavsiflanishi 1 Turistik resurslarning asosini rekreatsiya resurslari tashkil etadi. Rekreatsiya resurslari bu - turli komponentlar birikmasidan iborat, insonning dam olishi va davolanishi ehtiyojlarini qondirishda xizmat qiladigan vositalardir. Kelib chiqishi va foydalanish xususiyatlariga ko‘ra rekreatsion resurslar ikki guruhga ajratiladi: tabiiy va antropogen rekreatsion resurslar. 1.3.3-rasmda rekreasion resurslarning tarkibi ko’rgazmali tarzda berilgan. Rekreasion resurslar Tabiiy Antropogen  Iqlimiy (quyosh radiasiyasi, harorat, yog‘in, namlik, shamol va b.)  Geologik (mineral, dengiz suvlari, shifobaxsh balchiqlar)  Biologik (o‘simlik va hayvonot dunyosi, tuproqlar va b.)  Landshaftlar (tog‘, o‘rmon, sharshara, sohillar va b.)  Madaniy-tarixiy (madaniy va diniy markazlar, ziyoratgohlar, muzey, milliy bog‘lar, tarixiy obidalar)  Axborot (kutubxona, ko‘rgazmalar)  Sport  Ko‘ngilochar obektlar  Urbanistik  Boshqalar 1.3.3-rasm. Rekreatsiya resurslari turlari 2 Tabiiy rekreatsion resurslarga, hududiy tabiiy komponentlar birikmasidan iborat, go‘zal tabiat go‘sha(landshaft)lari kiradi. Ular daryo, ko‘l, 1 Manba: Muallif tomonidan ishlab chiqildi 2 Manba: Muallif tomonidan ishlab chiqildi jozibadorligi, ko‘rkamligi; iqlimiy sharoiti; borish mumkinligi; ekskursion ahamiyati; manzarali tuzilishi; ijtimoiy - demografik tarkibi; qayta ishlab chiqarish darajasi; foydalanishga qodirligi; noyobligi va boshqalar .

32 dengiz bo‘ylari, tog‘ etaklaridagi o‘simlik dunyosi, xilma-xil manzarali joylar, mineral suvli shifobaxsh maskanlar bo‘lishi mumkin. Undan tashqari aholining dam olishi, sport bilan shug‘ullanishi, ov qilishi imkoniyatlari uchun keng hududlar, shahar atrofidagi yashil mintaqalar, park va bog‘lar yoki qo‘riqxona va milliy bog‘lar ham tabiiy rekreatsiya resurslaridir. Turli davrlarda inson aql-zakovati bilan yaratilgan tarixiy, arxeologik va san’at obidalari, yodgorliklar, muzeylar hamda rekreatsiya maqsadida foydalish mumkin bo‘lgan ijtimoiy obektlar, antropogen rekreatsiya resurslariga kiradi. Undan tashqari, rekreatsion resurslarni qo‘yidagi asosiy belgilariga ko‘ra ajratish mumkin: Landshaft - iqlimiy xususiyati; tabiiy resurslar potensial zahirasi; jozibadorlik va sayyohlik ahamiyati; qo‘laylik va foydalanish imkoniyati; manzara va ekologik xususiyati; ijtimoiy - demografik xususiyati. Turistik resurslarga turlicha qarashlar mavjud. Shuni ta’kidlash lozimki, turizm maqsadida turistik resurslardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanib bo‘lmaydi. Buning uchun ko‘pgina qo‘shimcha xizmatlar, ya’ni joylashtirish, ovqatlantirish, sayohat va transport xizmatini tashkillashtirish kabi xizmatlardan foydalanish orqaligina turistik resurslardan turizm faoliyatida foydalanish mumkin. Turistik resurslarni foydalanish xususiyatiga ko‘ra bevosita va bilvosita turlarga bo‘linadi. Bevosita turdagi resurslarga turistlarni o‘zlari to‘g‘ridan- to‘g‘ri foydalanidigan tabiiy va tarixiy-madaniy resurslar kiradi. Bilvosita turdagi resurslarga bevosita turistik resurslardan foydalanish asos bo‘ladigan ijtimoiy-iqtisodiy resurslar – moddiy, moliyaviy, mehnat, axborot beruvchi resurslar kiradi. Turistik resurslardan sog‘lomlashtirish, turistik, sport va tanishuv maqsadida foydalaniladi. Undan tashqari turistik resurslarni shartli ravishda ikki guruhga bo‘lish mumkin: tabiiy va infrastrukturali. Turistik biznesni

33 rivojlanishida yuqoridagi ikki guruhni ham ahamiyati yuqori. Har qanday yuqori turistik resurs potensialidan, kommunikasiya, aloqa vositalari, xizmat ko‘rsatish sohalarisiz foydalanib bo‘lmaydi. Umuman olganda, butun turistik resurslar majmuasini tabiiy-iqlimiy, madaniy-tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy, axborot beruvchi resurslarga bo‘lish mumkin. Tabiiy-iqlimiy turistik resurslarni asosiy ahamiyati shundan iboratki, insonlarning jismoniy va ruhiy qobiliyatlarini tiklashda foydalanish vositalari bo‘lib xizmat qiladi. Turistlar asosiy ehtiyojlarini tabiatdan qondiradilar. Turistik faoliyatni tashkillashtirishda landshaftlar, iqlim, suv obektlari, dengizlar, mineral suv va davolovchi botqoqlar asosiy resurs vazifasini bajaradi. Bu resurslar o‘zi yoki inson tomonidan qayta tiklanishi mumkin. Bu resurslarni geografik, biologik, geologik va boshqa jihatlarga ko‘ra baholash mumkin. Dam olishni tashkil etish uchun tabiiy turistik resurslarni tahlil etishni talab qiladi. Tabiiy resurslar sifatida alohida tabiat komponentlari yoki bir butun tabiat kompelkslarini olish mumkin. Barcha tabiiy resurslarni rekreatsiya yoki turistik potensial nuqtai nazardan qarash lozim. Ammo tabiiy resurslardan foydalanish darajasi mintaqa ixtisoslashuviga ko‘ra har xil bo‘lishi mumkin. Tabiiy turistik resurslarning tasnifi mavjud bo‘lib, u ikkiyoqlama xususiyatga ega, bir tomondan tabiiy kelib chiqishi bilan bog‘liq, ikkinchi tomondan turizm uchun iqtisodiy ahamiyati tomonidan aks etishidir. 1.3.1-jadvalda tabiiy resurslarning guruhlanishi berilgan. Tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o‘rinni rekreatsiya resurslari egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va davolanishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bunda noyob tabiat yodgorliklari asosiy turistik obektlar hisoblanadi. Noyob tabiat yodgorliklari, bu – muhofaza qilinadigan obekt turlaridan hisoblanadi. 1.3.1 -jadval. Tabiiy resurslarning guruhlanishi Tabiiy resurslarning guruhlanishi 1. Kelib chiqishiga ko‘ra:

34  tabiiy - (geologik, iqlimiy, gidrologik, termal suvlar);  biologik – tirik tabiat (tuproq resurslari, flora, fauna);  axborot beruvchi - tabiatdan o‘ziga xos maydon va landshaft sifatida foydalanish bo‘lib, bu resurslar madaniy, ziyoratli kabi turizm turlarini rivojlantirishga asos bo‘lib xizmat qiladi. 2. Rekreatsiya sifatida foydalanish turiga ko‘ra:  mineral suvlar;  botqoqlar;  tuzlar;  o‘rmonlar. 3. Resurslarning tugashi darajasiga ko‘ra:  tugaydigan tabiiy resurslar, ular o‘z navbatida yangilanib turadigan (chuchuk suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi) va yangilanmaydigan (minerallar) turlarga bo‘linadi.  tugamaydigan tabiiy resurslar, ularga quyosh energiyasi, shamol, dengiz to‘lqinlari, suvlar kiradi. 4. O‘zi qayta tiklanishi va o‘sishi imkoniyatiga ko‘ra:  qayta tiklanadigan resurslar, bunga o‘rmonlarni misol keltirish mumkin, o‘rtacha 50 yilda qayta tiklanadi.  qayta tiklanmaydigan resurslar. Manba: Muallif tomonidan ishlab chiqildi Ayrim hollarda tabiiy obektlarni muhofaza qilish uchun katta maydonlarni ishg‘ol qilinadigan qo‘riqxonalar tashkil qilish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. Shuning uchun kichikroq maydonlardagi tabiiy obektlar “tabiat yodgorliklari” deb e’lon qilinadi va muhofaza ostiga olinadi. Tabiat yodgorliklari tabiatning o‘zgarishi va unda sodir bo‘layotgan jarayonlar haqida ma’lum darajada aniq guvohlik beradi. Tabiat yodgorliklari ilmiy-tarixiy va madaniy-estetik ahamiyatga ega. Umumiy xarakteriga ko‘ra, tabiat yodgorliklari geologik-geomorfologik, botanik, paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklariga bo‘linadi. 1.3. 4 -rasm da tabiat yodgorliklari tarkibi ko’rgazmali berilgan. Geologik - geomorfologik yodgorliklarga nodir geologik tog‘ jinslari, karst voronkalari, relef shakllari, g‘orlar, issiq suvli mineral buloqlar kiradi. Mamlakatimizdagi Kilsi (Qirqtog‘da), Qorlug‘ (Ko‘hitang tog‘ida), Hazratidovut (Zirabuloq tog‘ida), Amir Temur g‘orlari, Zarafshon tizmasidagi karstlarni misol keltirish mumkin. Botanik yodgorliklarga yuz yillik daraxtlar, yo‘qolib ketayotgan relikt o‘simliklar kiradi. Bu yodgorliklarga Surxondaryo viloyatidagi, Urgut tumanidagi ming yillik chinorlarni kiritish mumkin. Peleontologik yodgorliklarga toshga aylangan organizm va qirilib ketgan

35 hayvonlarning izlar qolgan joylar kiradi. Landshaft yodgorliklariga ajoyib qoyalar, sharsharalar, daralar, ajoyib buloqlar, xushmanzara joylar kiradi. Bunga Ilono‘tdi (Temurlang) darasi, Ko‘ksuv daryosidagi sharshara, Nurota va Urgutdagi buloqlar, Katta va Kichik Chimyon soyligi, Oqtosh soyligi va boshqalar kiradi. Astronomik tabiat yodgrliklariga yirik meteoritlar tushib izi qolgan joylar kiradi. 1.3.4-rasm. T abiat yodgorliklari 1 Tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o‘rinni rekreatsiya resurslari egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va davolanishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Undan tashqari tabiiy resurslardan to‘g‘ridan – to‘g‘ri foydalanish natijasida bir qancha muammolar ham kelib chiqmoqda. Bunda tabiatdan noto‘g‘ri foydlanish, ko‘plab qurilishlarni amalga oshirish tufayli bo‘lmoqda. Natijada ekosistemalar muvozanati buzilib, ekologik muammolarni kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda. Ma’lum hududda turizmni rivojlantirishda u joyning tarixiy-madaniy resurslari potensiali asosiy o’rinni egallaydi. Turistik xizmatda madaniy-tarixiy resurslardan ko‘p maqsadlarda foydalanish mumkin. Madaniy majmualarning jozibadorligi ularning tarixiy va tasviriy bahosiga, foydalanish qulayliliga bog‘liq. Turistik resurslar ichida jahon ahamiyatidagi madaniy obekt va yodgorliklar asosiy o‘rinda turadi. “Madaniy meros” deyilganda quyidagilar tushiniladi: 1 Manba: Muallif tomonidan ishlab chiqildi T abiat yodgorliklari geologik-geomorfologik botanik paleontologik astronomik landshaft

36 Yodgorliklar: arxitektura binolari, arxiologik ahamiyatidagi joylar, ilmiy, madaniy va tarixiy ahamiyatga ega g‘orlar, yozuvlar; Ansambillar: ilmiy, madaniy yoki tarixiy ahamiyatga ega o‘zaro bog‘langan binolar guruhi. Masalan, Registon ansambili; Mehmondo‘stlik joylari: inson yoki tabiat tomonidan yaratilgan estetik, etnografik, tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan, o‘ziga jalb qiluvchi o‘ziga xos joylar. Butunjahon madaniy merosi royxatiga kiritiladigan obektlarning quyidagi hususiyatlari hisobga olinadi: Inson ijodining noyob namunalari; Ajoyib madaniy, arxitektura obektlari, hamda madaniy landshaftlarining alohida ahamiyatga ega hududlari; Zamonaviy sivilizasiyaning noyob namunalari, qurilishlari; Inson tarixi bilan bog‘liq binolar yoki arxitektura ansambillari, landshaftlari. Tabiatning noyob ko‘rinishlarini butunjahon royxatiga kiritiladigan xususiyatlari quyidagilardan iborat: yer taraqqiyotida geologik-geomorfologik jarayonlar asosida shakllangan yodgorliklar; turli-tuman o‘ziga hos ekosistemalar, landshaftlar; ma’lum mintaqaning o‘ziga xos o‘simlik va hayvonlari; kamyob biologik turlari. Madaniy-tarixiy resurslar moddiy va madaniy turli yodgorliklari majmuasi, ma’lum mintaqaning turistik qiziqish obektlari hisoblanadi. Mintaqalarning arxitektura yodgorliklariga boyligi turizmni rivojlanishiga turtki bo‘ladi. Ammo oxirgi paytlarda turistik oqimning oshishi ayrim muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Bu resurslardan turizm maqsadida saqlashni quyidagicha amalga oshirish taklif qilinadi:

37 mavjud tarixiy joylar, binolar va yodgorliklarni turistik qiziqish obektlari sifatida qayta tiklash; tabiiy resurslarni muhofaza qilishni faollashtirish; turistik ehtiyojni qondirish maqsadida atrof-muhit saqlash va yaxshilashda boshqaruv organlari ma’suliyatini oshirish. 1. 3 . 3 - jadvalda mintaqalarning turistik salohiyati berilgan. 1.3.3-jadval Mintaqalarning turistik salohiyati Mintaqalar Turistik resurslar va obyektlar Toshkent Ko’kaldosh madrasasi, Kaffol Shoshiy maqbarasi, Hazrati Imom arxitektura majmuasi, Abulqosim madrasasi, Baroqxon madrasasi, Jome’ masjidi, Amir Temur muzeyi va xiyoboni, Mustaqillik maydoni, Xalqlar do’stligi maydoni, Jasorat monumenti, Xasti Imom maydoni, Tilla Shayx masjidi, Xadra maydoni, So’fi Ota maqbarasi Samarqand Afrosiyob arxeologik majmuasi, Mirzo Ulug’bek rasadxonasi, Shohi Zinda arxitektura majmuasi, Hazrati Hizr masjidi, Bibixonim masjidi, Ulug’bek madrasasi, Sherdor madrasasi, Tillakori madrasasi, Ruhobod maqbarasi, Oqsaroy maqbarasi, Go’ri Amir maqbarasi, Namozgoh masjidi, Ishratxona maqbarasi, Hoja Ahror majmuasi, Hoja Abdu Darun qabristoni Buxoro Ark, Bolo - Hovuz majmuasi, Ismoil Somoniy maqbarasi, Chashmai - Ayub, Abdulloxon madrasasi, Modari - Xon madrsasi, Masjidi Baland, Gavkushon majmuasi, Zayniddin Hoji xonaqosi, Poyi - Kalon majmuasi, Labi - Hovuz majmuasi, Ko’kaldosh madrasasi, Nodir Devonbegi xonaqosi, Ulug’bek madrasasi, Abdulazizxon madrasasi, Bolohovuz masjidi, Sayfiddin Boharziy maqbarasi, Bayonqulixon maqbarasi, Fayzobod xonaqosi, Chorminor madrasasi, Buxoro amirining Sitorai Mohi-xosa yozgi saroyi, Chor-Bakr majmuasi Xorazm Ichan qal’a, Saidboy masjidi va madrasasi, Polvon Darvoza, Olloqulixon madrasasi, Qutlug’murod-inoq madrasasi, Olloqulixon Timi va Karvonsaroyi, Abdulloxon madrasasi, Anushxon masjidi va harami, Toshhovli, Oqmasjid, Juma masjidi va minorasi, Said Olovuddin maqbarasi, Muhammad Aminxon madrasasi, Kaltaminor, Ko’na Ark, To’ramurod minorasi, Sherniyozxon madrasasi, Bog’landi masjidi, Arabxona madrasasi Qashqadaryo Oqsaroy, Dorus-Saodat majmuasi, Hazrati Imom masjidi, Jahongir maqbarasi, Dor-ut-Tilovat arxitektura majmuasi, Ko’k Gumbaz masjidi, Gumbazi Saidon, Shamsiddin Kulol maqbarasi Surxondaryo Qirq-qiz saroyi, Termiz hukmdorlari saroyi, Hakim at Termiziy arxitektura majmuasi, Sulton-Saodat arxitektura majmuasi, Qoratepa ibodatxonasi, Fayoztepa ibodatxonasi Farg’ona Xudoyorxon saroyi, G’ishtlik masjidi, Jome’ masjidi va minorasi, Mulkobod masjidi, Saida Ahmadhoji madrasasi, Chokar masjidi, Xo’ja Magiz maqbarasi, Mullo Qirg’iz madrasasi,Axsikent qadimiy shaharchasi Manba: N.E.Ibodullayev. O’zbekistonning turistik resurslari (ma’ruzalar matni). Samarqand,SamISI,2008- 74b. 1. 3 . 2 -jadvalda O‘zbekistonda turistik resurslarga bo‘lgan talab va undan foydalanish tahlili berilgan. J advaldan ko‘rish mumkinki, mamlakatimiz turistik

38 resurslariga bo‘lgan talab yuqoridir. Xorijiy sayohtchilarning rekreasiya va ekologik turizm resurslari, madaniy va etnografik turizm resurslari, tarixiy, me’moriy va arxeologik tanishuv resurslari, servis sifatiga talabi yuqori. Mahalliy sayyohlarning esa asosah diniy turizm resurslariga talabi yuqori. Mamlakatimiz madaniy va etnografik turizm resurslari, tarixiy, me’moriy va arxeologik tanishuv resurslari, diniy turizm resurslari bo’yicha boy salohiyatga ega. Ammo turistik resurslardan foydalanish darajasi o’rta darajada yoki ayrimlarida past darajada qolmoqda. 1.3 . 2-jadval O‘zbekistonda turistik resurslarga bo‘lgan talab va undan foydalanish Resurslar Mahalliy sayohatchilar talabi Xorijiy sayohatchilar - ning talabi Resurs salohiyati Foydalanish darajasi Rekreasiya va ekologik turizm resurslari past yuqori o‘rta past Madaniy va etnografik turizm resurslari o‘rta yuqori yuqori past Tarixiy, me’moriy va arxeologik tanishuv resurslari o‘rta yuqori yuqori o‘rta Diniy turizm resurslari yuqori o‘rta yuqori o‘rta Ekzotik muhit va har xil sarguzasht resurslari past o‘rta o‘rta past Servis sifati past yuqori past past Manba: Muallif tomonidan ishlab chiqildi О‘zbekistonda turizm sohasini jadal rivojlantirish va uning samaradorligini oshirishda tinchlik, xavfsizlik, siyosiy va iqtisodiy barqarorlik mavjud bо‘lib, respublikada boshqa mamlakatlarga nisbatan juda katta e’tibor beralayotganligi bilan ajralib turibdi. Bu borada О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yl 2 dekabrdagi “О‘zbekiston Respublikasi sayyohlik sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi farmoni katta ahamiyatga ega. Farmon “mamlakat iqtisodiyotining strategik tarmog‘i sifatida turizmni jadal rivojlantirish uchun qulay iqtisodiy va tashkiliy shart-sharoitlar yaratish, hududning ulkan turizm salohiyatidan yanada tо‘liq va samarali foydalanish, turizm tarmog‘ini boshqarishni tubdan takomillashtirish, milliy turizm

39 mahsulotlarlarini yaratish va ularni jahon bozorlarida targ‘ibot qilish, turizm sohasida О‘zbekistonning ijobiy qiyofasini shakllantirishga” yо‘naltirilgan. 1 Hozirgi vaqtda ko‘pgina tarmoqlar kabi turizm industriyasi ham tez rivojlanib bormoqda. Turistik biznesni mavjud kapital, texnologiya, hamda malakali ishchi - xodimlar orqaligina shakllantirib bo‘lmaydi. Buning uchun birinchi navbatda turistik resurslarga ega bo‘lish lozim. Turizmni barqaror rivojlanishida turistik resurslarning iqtisodiy mazmuni yotadi. Hozirgi kunda ko`pgina mamlakatlarda turizm milliy iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim omili hisoblanmoqda. Ko`p turistik resurslar joylashgan mintaqa iqtisodiyotida turizm boshqa tarmoqlar bilan bir qatorda rivojlanib, boshqaruvchi, etakchi tarmoq bo`lishi lozim. Mavjud resurslardan turizm faoliyatida intensiv foydalanish, ya’ni antropogen yukning oshib borishi natijasida tabiiy turistik resurslarning ifloslanishiga, tarixiy obidalarning tez buzilishiga olib keladi. Turizmga oid Gaaga deklarasiyasida quyidagi takliflar bildirilgan: Turistlarni mamlakat ichkarisida yoki chet elda borgan joylarida madaniy meros va atrof-muhitni saqlashga, ularga nisbatan hurmatda bo‘lishga o‘rgatish, hamda targ‘ib qilish; Joylarda turistlarni qabul qilish darajasini aniqlash, meyordan ortishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim deb ta’kidlanadi. Turizm - ko‘plab iqtisodiyot tarmoqlarini o‘z ichiga olgan, qurilishdan boshlab, transport xizmatigacha bo‘lgan faoliyatning ixtisoslashgan turi hisoblanadi. Shuning uchun turizm sohasidagi band ishchilar sonini baholashni qiyinlashtiradi. Undan tashqari turizm iqtisodiyotning ko‘plab tarmoqlari, qishloq xo‘jaligi korxonalari, transport vositalari ishlab chiqaruvchi zavodlar, mebel ishlab chiqaruvchi korxona va boshqalar bilan o‘zaro aloqada rivojlanadi. Bu resurs turida mehnat resurslari va sarmoya resurslari asosiy o‘rinni egallaydi. Turistik mahsulot ishlab chiqarish jarayonida insonlarning jismoniy va aqliy mehnati ishlatiladi. Bunda insonlarni sog‘ligi va jismoniy kuchi, 1 “О‘zbekiston Respublikasi sayyohlik sohasini rivojlantirish chora- tadbirlari tо‘g‘risida”, PF-4861son, Toshkent, 2016 yil 2 dekabr // www.lex.uz

40 ma’lumoti hamda malakasi darajasi asosiy o‘rinni egallaydi. Mehnat resurslarining miqdori, malakasi iqtisodiy omil sifatida katta ahamiyatga ega. Turizm jahon xo‘jaligining mehnat resurslarining ko‘p talab qiluvchi tarmoqlaridan hisoblanadi. Turizm sohasidagi band ishchi kuchining o‘ziga xos xususiyati shundaki, 80% mehnat resurslari malakasiz hisoblanadi. Ularning yarmidan ortig‘i ayollarni tashkil qiladi. Undan tashqari turizm industriyasida yoshlar va chet el ishchi kuchidan keng foydalaniladi. Misol uchun, Yevropa ittifoqi mamlakatlarida har bir uchinchi 16 yoshdan 21 yoshgacha bo‘lgan o‘smir turizmning xizmat ko‘rsatish sohasidagi ishlaydi. Butunjahon mehnat tashkiloti turizmda bandlikni 3 ta asosiy shakllarga bo‘ladi: Mavsumiy ish, bunda asosan sayyohlik mavsumida turistlar soni bir necha barobarga oshib ketadi, shunda qo‘shimcha ishchi kuchiga talab oshadi. To‘liqsiz ish kuni, bu asosan rivojlangan mamlakatlarning mehmonxona va restoran xo‘jaligidagi band ishchi kuchlari kiradi. Turli mamlakatlarda tuliqsiz ish kuni bilan ishlayotganlar butun mehmonxona biznesida band ishchi kuchlarining 12% dan 52% gacha tashkil etadi. Vaqtinchalik ish bilan bandlik (dam olish kunlari, ko‘rgazmalar tashkil etish). Ishlab chiqarishning birinchi omillari yer va mehnat bo‘lsa, ularni sarmoyalar asosida mehnat kuchi yordamida amalga oshiriladi. Sarmoya elementlari tasnifi mutaxasislar tomonidan quyidagicha belgilangan: asosiy binolar: otellar, bar, restoran, klub va boshqalar. yordamchi binolar: garaj, isitish sistemasi va boshqalar. inshoot va qo‘rilmalar: yo‘llar, turistik poyezdlar, sport maydonlari va boshqalar. o‘tkazgich qurilmalari: elektroo‘tkazgichlar, quvurlar va boshqalar. mashina va jihozlar: transfarmator, kompyuter va boshqalar. transport vositalari: yengil avtomobil, avtobus va boshqalar.

41 Turizm salmog‘ining yuqoriligi iqtisodiy tomondan daromadining oshishiga, yangi ish o‘rinlarini yaratilishiga hamda kichik biznesni rivojlanishiga turtki bo‘ladi. Turistik mamlakatlarda 50 foizdan ortiq mehnatga yaroqli aholi turizm sohasi bilan to‘g‘ridan – to‘g‘ri yoki bilvosita bog‘langan. Agarda ularda turistlar kelishi qaysidir sababga ko‘ra kamaysa, ishsizlar soni ortib boradi. Lekin yirik industrial mamlakatlarda turizm sohasida band aholi 5 foizdan ortmaydi, ammo turizmning dunyo bo‘yicha rivojlanishi tufayli bu mamlakatlarda ham turizm sohasidagi band mehnat resurslarini salmog‘i ortib boradi. Turizm sohasida miqdor jihatdan tahlil qilishdan tashqari, bandlikning sifat jihatdan tahlili ham mavjud. Ma’lumki turizmda asosan past malakali ishchilar, ya’ni xizmatchilar, yuk tashuvchilar, ofisiantlar ishlashadi. Bular bilan yuqori malakali gid – tarjimon, bosh oshpaz, menejerlar ham ishlashadi. Albatta bu sohani ham yuqori malakali mutaxasislar bilan ta’minlash kata ahamiyatga ega. Turizmda band ishchilarning jinsiy tahlili ham ahamiyatga ega bo‘lib, mehmonxona xo‘jaldigida ayol ishchilarning ulushi 50 foizdan ortiq. Sayohat vaqtida yoki unga tayyorgarlik ko‘rishda turistlar ehtiyojidan kelib chiqib, ularga beriladigan ma’lum hudud, obekt to‘g‘risidagi ma’lumotlar majmuasi turistik axborot resurslari hisoblanadi. Mutaxasislar turistik axborot resurslariga turistik marshrutda joylashgan hamda tarixiy, ilmiy ahamiyatga ega obektlar bo‘yicha ma’lumotlarni kiritishadi. Undan tashqari turizm ahamiyatiga ega shaharlar, qishloqlar, tabiat manzaralari ularga bog‘liq afsona va qissalar, har xil adabiyotlar, haritalar, tasviriy albomlar, rasmlar, audio – video mahsulotlarni ham kiritishadi. Ko‘pgina shaharlarda turistik axborot beruvchi markazlar ishlab turibdi, ular iste’molchilarga barcha ma’lumotlarni yetkazib berishadi. Umuman olganda hozirgi kunda turistlar uchun axborot asosiy o‘rinni egallaydi. Chunki turist borayotgan joyi haqida qancha ko‘p bilsa, sayohatini samarali o‘tkazadi. Albatta har qanday turist ma’lum vaqt oralig‘ida iloji boricha ko‘proq joylarga borishga harakat qiladi. Buning uchun u albatta ma’lumotlarga yetarli darajada ega bo‘lishi kerak. Axborot beruvchi resurslarga Internet

42 tarmog‘i, adabiy va tasviriy nashrlar hamda xalq etnoslari, afsonalari ham kiradi. Axborot tashuvchilar moddiy obektlar – inson va ijodlari, nomoddiy obektlar – turli axborot manbalari hisoblanadi. Diniy turizmda moddiy obektlar bo‘lib, monax va dindorlar, ekskursiya olib boruvchilar, hamda diniy markaz va shaharlarning fotosi, kartasi, sxemalari hisoblanadi. I bob bo’yicha xulosalar 1. Mintaqaviy turizm mintaqalar iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida turistlar qabul qiluvchi mintaqaga daromad keltiradi, qattiq valyuta tushumini ta’minlaydi, mintaqa aholisini ish bilan ta’minlash darajasini oshiradi. Turistlarga xizmat qilish uchun mehmonxona kerak bo‘ladi. Bu yerda ular ovqatlanishi lozim. Turli tomoshalar qiladilar. Hammasiga naqd pul, ko‘p hollarda agar ular xorijiy turistlar bo‘lsa, valyuta tushumining ko‘payishini ta’minlaydilar. 2. Hududiy turizm rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni statik va dinamik omillar guruhlariga ajratish mumkin. Statik omillar o‘zgarmas ta’sir va ahamiyatga ega bo‘lib, tabiiy-iqlimiy va geografik, madaniy-tarixiy omillardan iborat bo‘lib, turizm bozorida faoliyat yurituvchi tashkilotlar turistik taklifni ushbu omillarga moslashtirib, ulardan foydalanish imkoniyatlarini yaratadi. Dinamik omillar qatoriga demografik, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va moddiy- texnik omillarni kiritish mumkin. Ular turli muhit, makon va zamonda turli xil ta’sir va ahamiyatga ega hisoblanadi. 3. Mintaqaviy t uristik resurslar deb – tabiiy, tarixiy, ijtimoiy-madaniy va boshqa turistlarni sayohatga qiziqtiradigan, insonning jismoniy, ruhiy va aqliy kuchini tiklashi va rivojlanishi ehtiyojlarini qondirishga qodir obektlarga aytiladi. Rekreatsiya faoliyati nuqtai nazardan turistik resurslarga tabiiy va antropogen geosistemalar kiradi, tabiat manzaralari, rekreatsiya faoliyati ehtiyoji qiymatiga va maishiy xususiyatga ega, insonlarni ko‘rsatilgan vaqtda ma’lum texnologiyalar yordamida sog‘ligini tiklash va dam olishida foydalanish mumkin bo‘lgan, rekreasiya faoliyati qobiliyatiga ega resurslar kiradi.

43 Turistik resurslarning mohiyati shundan iboratki, ular turistik mahsulot shakllanishiga asos hisoblanadi. Umumiy qilib aytganda, aniq hududda turistik faoliyatda foydalanish mumkin bo‘lgan barcha obektlar kiradi. Turizmni rekreatsiyaning ko‘rinishi sifatida olsak, “turistik resurslar” tushunchasi “rekreatsiya resurslari” bilan birgalikda uyg‘unlashadi. II bob. О‘ZBEKISTONDA MINTAQAVIY TURIZMNI RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI VA ULARNING MAMLAKAT IJTIMOIY-IQTISODIY О‘RNINI BAHOLASH 2.1. О‘zbekiston mintaqalariga xos turizm turlari va ularni rivojlantirish imkoniyatlari

44 Mamlakatimizda sayohat qilish turiga qarab quyidagi turistik yo ʻ nalishlarni ishlab chiqilqan: an’anaviy yo’nalishlar: Toshkent-Samarqand-Buxoro-Xiva-Toshkent va Toshkent-Samarqand-Buxoro-Shahrisabz-Toshkent. Bu yo’nalishlar mamlakatimizdagi eng qadimiy yodgorliklar va boshqa tarixiy-madaniy obidalarga tashrif bilan bog’liq; ekologik turizm yo’nalishlari: Orol dengizi va Orolboyi ekologik regioni, Chimyon-Chorvoq dam olish va davolanish oromgohi, Kitob geologik qo’riqxonasi va Zomin qo’riqxonasi kabi mamlakatimizdagi qo’riqxonalar. Bu yo’nalish alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar va sayyohlar uchun ekologik jihatdan qulay hamda foydali hisoblanadigan joylarga tashrif bilan bog’liq; arxeologik turizm yo’nalishlari: Qoraqalpog’iston, Xorazm, Surxondaryo, Samarqand hududdari bo’ylab, mazkur yo’nalishda yurtimiz tarixiga oid o’zida uzoq o’tmishning sir-sinotlarini yashirgan eng qadimiy arxeologik yodgorliklar bilan tanishishni maqsad qilib qo’yadi; ekstremal turizm yo’nalishlari: Chimyon, Farg’ona vodiysi, Orol boʻyi, Buxoro, Navoiy viloyati hududlari bo’ylab; diniy turizm yo’nalishi Toshkent-Samarqand-Buxoro-Toshkent, Toshkent-Termiz-Dalvarzintepa-Termiz-Toshkent kabi mamlakatimizdagi tarixiy diniy obidalarni ziyorat qilish bilan bog’liq. O’zbekiston ajdodlardan bugungi kungacha saqlanib qolgan me’moriy yodgorliklari bilan faxrlanadi. Xivadagi Ichan-Qal’a majmuasi, Buxorodagi tarixiy markazlar, Shahrisabz va Samarqand shaharlari UNESCO ning “Butun dunyo merosi” ning maxsus royxatiga kiritilgan. Bu shaharlardagi takrorlanmas yodgorliklar va me’moriy inshoatlar o’tmish zamonlarni o’zida aks ettirib, mamlakat tarixida katta rol oynaydi.

45 Turistlarni o’ziga jalb qiluvchi tarixiy va zamonaviy o’bektlar, rekratsion dam olish joylari mamlakatimiz hududi boyicha notekis joylashgan bo’lib, shartli ravishda 6 ta rekratsion mintaqaga ajratish mumkin. 2.1.1-rasm. O’zbekiston turistik mintaqalari 1 Toshkent turistik mintaqasiga Toshkent sahri va Toshkent viloyatidagi muhim dam olish maskanlari joylashgan hududlar kiritiladi. Dunyoning eng qadimiy shaharlaridan biri va o’zining 2200 yilligini nishonlagan azmi Toshkent zamonaviy ishlab chiqarish markazidir, ayni paytda tarixiy yodgorliklar va zamonaviy osmono’par binolarning o’zaro uyg’unligida zamonaviy qiyofadagi betakror shahardir. Bugungi kunda O’zbekistonda yuzga yaqin muzeylar ishlab turibdi va ularning yarmi mamlakatning poytaxtida joylashgan. Ularning har biri o’zbek xalqining boy madaniy merosini aks ettiradi. Poytaxt markazida Temuriylar tarixi Davlat Muzeyi joylashgan bo’lib, uning ulkan ko’k gumbazi Samarqandning qadimiy gumbazini eslatadi. Uning eksponatlari O’zbekiston 1 Manba: Muallif tomonidan ishlab chiqildi O’zbekiston turistik mintaqalari I. Toshkent turistik mintaqasi II. Fargona turistik mintaqasi III. Samarqand- Shahrisabz turistik mintaqasi IV. Surxondaryo turistik mintaqasi V. Buxoro-Karmana turistik mintaqasi VI. Xiva-Nukus turistik mintaqasi

46 hududida o’rta asrlardagi davlatchilik shakllarini shakllanishidan guvohlik beradi va Amir Temur davridagi fan, madaniyat va san’atning rivojlanishini aks ettiradi. Shuningdek, poytaxt viloyatda ham dam olish uchun qulay bir qator maskanlar tashkil qilingan, misol tariqasida Chimyon tog’ sport kompleksi, Chorbog’ dam olish markazi, Toshkent dengizi (Tuyabo’g’iz suvombori) kabi dam olish mumkin bo’lgan rekrasion manzillar kiritilgan bo’lib, aynan ushbu maskanlardan mahalliy va chet el sayyohlari dam olish, davolanish hamda boshqa maqsadlarda foydalanishi mumkin. O’zbekiston durdonasi hisoblangan Farg’ona vodiysi o’zining maftunkor maskanlari bilan alohida o’rin egallaydi. Qadimiy Qo’qon va Marg’ilon shaharlari bilan birga so’lim Shohimardon, Chortoq va mashhur Chust, Rishton o’ziga kishilarni jalb qilganidek, zamonaviy qiyofadagi Andijon, Namangan va Farg’ona nafaqat mahalliy, balkim xorijlik mehmonlarni ham o’ziga tortadi. Asrlar mobaynida O’zbekiston shaharlari Buyuk ipak yo’li va qadimiy transkontinental magistral hayotida muhim rol oynadi. Birgina Samarqand esa “Buyuk Ipak yo’lining yuragi”deb nom old. Hozirgi kunda Samarqand aholisining soni ko’pligi jihatidan mamlakatimizda ikkinchi o’rinda turuvchi maftunkor shahar bo’lib,qadimda u “Islom me’morchiligi marvaridi”, “Dunyo ko’zgusi” kabi nomlar bilan ta’riflangan. Qadimiyligi bilan dunyoning ko’pgina Rim, Afina va Vavilonga teng bo’lgan Samarqand o’zining 2750 yilligini nishonladi. Samarqand - buyuk davlat hukmdori Amir Temur davrida temuriylar davlati poytaxti etib tanlangan keyin o’zining eng yuqori gullab-yashnash nuqtasiga yetdi. Amir Temurning nevarasi Ulug’bek bobosini an’analarni davom ettirdiva shahar beqiyos darajada gullab yashnadi. Bugungi Samarqand yanada go’zal va maftunkor, shahardagi qadim xarobalar, madrasa, maqbara va minoralar orqali har qanday kishi qadim tarixning nafasini his etish va undan ma’naviy oziqa olishi mumkin. Shahardagi Registon maydoni takrorlanmas me’moriy obidalar majmuasi bo’lib, qadimda bu maydon savdo va ijtimoiy markaz vazifasini

47 bajargan. Bu yerdagi Ulug’bek, Sherdor va Tillaqori madrasalari yaxlit uyg’unlikda kishilarni o’ziga yanada rom aylaydi. Go’ri-Amir maqbarasi qadim Samarqandning yana bir marvarididir. Buyuk davlat hukmdori Amir Temur va uning ikki nevarasi jumladan sharqning buyuk olim va mutaffakiri Mirzo Ulug’bek qabrlari joylashgan. Havorang lolalarning yaproqlari tig’iz qilib joylashtirib chiqilgan g’unchaga o’xshash Go’ri-Amir maqbarasi sayyohlar uchun juda taniqli joy. Samarqanddagi bir qator tarixiy obidalar jumladan: Registon maydoni, Go’ri-Amir, Bibi-Xonim, Shoxi-Zinda maqbaralari, Ulug’bek rasadxonasi va shuningdek yana bir qancha tarixiy yodgorliklar, shaharga tashrif buyuruvchilarni o’ziga maftun qilayotgan bo’lsa, ushbu manzilning zamonaviy qiyofasi hamda namunali turistik xizmatlarning a’lo darajada yo’lga qoyilganligi sayyohlarda mamlakatimiz haqida ijobiy fikrlar uyg’onishiga sabab bo’lmoqda. Mazkur turistik mintaqaga yana Shahrisabz shahridagi tarixiy obidalarni, Kitob qo’riqxonasi, imom Buxoriy maqbarasi (Chelak qishlogidagi) hamda bir qator tabiiy rekrasion dam olish maskanlarni kiritish mumkin. Mamlakatimizning eng janubiy o’lkasi Surxondaryo o’ziga xos tabiatga va ko’pgina tarixiy obidalarga ega. Subtropik iqlim va baland tog’lar o’lka tabiatida uhim o’ziga xoslikni shakllantirgan. Rang-barang tabiat mo’jizalariga monand ravishda viloyatning ming yillik tarixidan boxabar qiluvchi ko’hna arxeologik obidalari ichida At-Termiziy maqbarasi, Jarqo’rg’on minorasi, Dalvarzintepa yodgorligi sayyohlarni o’ziga keng miqyosda jalb qilib kelmoqda. Eramizning boshlarida Termiz Markaziy Osiyoning asosiy buddizm markazi bo’lgan. Qora-Tepadagi toshga oyilgan budda monastiri, Fayoz-tepadagi Budda ibodatxonasi, ko’plab ohakli loydan qilingan budda haykallar qoldiqlari sayyoh va budda sig’inuvchilar uchun mashhur joy. Termiz faqatgina o’zining budda dini yodgorliklari bilangina mashhur emas. Bu yerda o’rta asrlar boshiga tegishli bo’lgan bir qancha qiziqarli tarixiy yodgorliklar ham bor. Ularning orasida Hakim at-Termiziyning qabri, Sulton Saodat ansambli (X-XVII asrlar) va afsonaviy Qirq-Qiz qal’asi (IX asr) mavjud. Boysun qirlarida an’anaviy tarzda

48 o’tkazib kelinayotgan “Boysun bahori” nomli folklor-etnogragfik jamoalar festivali nafaqat mahalliy, balkim chet ellik mehmonlarni ham o’ziga jalb qilmoqda. Qadimiy ushbu shaharning yoshi 2500 yildan ortiq bo’lib, o’zida 140 dan ortiq qadimiy me’moriy yodgorliklarni saqlab qolgan Buxoro mahalliy va chet ellik sayyohlarning eng sevimli joylaridan biridir. Buxoro amirlarining mustahkam qarorgohi Ark, Ismoil Somoniy maqbarasi, Minorai Kalon, Labi hovuz kabi yodgorliklar bilan birga mustaqillik yillarida bunyod qilingan Buxoroning ming yillik tarixini aks ettituvchi shahar monimenti, muqaddas Buxoroning tengi yo’q marvaridlaridir. Mintaqaning ikkinchi kichik markazi Karmanadir, unda ajdodlarimiz tomonidan bunyod qilingan tarixiy obidalari bilan birga, ming yillik tarix sir- sinoatlarini o’zida jamlagan Sarmishsoy qoyatoshlaridagi rasmlar, Qizilqum bag’ridagi geologiya toshloq o’rmoni ham ko’pchilikni o’ziga jalb qiladi. Ushbu turistik rekratsion mintaqa Xorazmshohlar davlatchiligining boy tarixiy obidalari hamda Amudaryo sohillaridagi to’qayzorlarida tashkil qilingan “Amudaryo rezervati”, shunigdek Orolboyi ekologik mintaqasi bilan yaqindan tanishish imkonini beradi. Buyuk ipak yo’li davridan buyon butunlay saqlanib qolgan shahar Xivadir. Xiva “ochiq osmon ostidagi muzey” deb nomlanadi. Shahar markazidagi ko’plab me’moriy yodgorliklar joylashgan Ichan-Qala majmuasi XVIII asr oxiri XIX asrning birinchi yarmiga tegishli. Buyuk Ipak Yo’lining chorrahasida oylashganligi va bu yerdan karvon yo’li o’tganligi sababli Ichan- Qal’aga dunyoning to’rt tomoniga qaragan to’rtta darvozalar qurilgan. Qal’a devorining balandligi xuddi haqiqiy sharq ertaklaridagi kabi shaharga maftunkor ko’rinish beradi. Xivada O’zbekistondagi eng baland minora Islom-Xo’ja minori joylashgan bo’lib aksariyat sayyohlar ushbu tarixiy obidaga chiqishni orzu qiladilar hamda unda turib butun shaharni tomosha qilish imkoniga ega bo’ladilar. Xivada xon saroylaridan bir qanchasi saqlanib qolgan bo’lib, ulardan

49 eng nomdori marosimlar o’tkaziladigan, xon dam oladigan va xon haramlari yashaydigan zal joylashgan ulkan Tosh-hovli saroyidir. Ichan-Qal’a baland devor bilan o’rab olingan-ki, mazkur devor balandligi 10 metrdan ortiq va kengligi 2 ta ot arava bir vaqtning o’zida harakatlangudek qilib ishlangan. Shahardagi o’nlab muzeylar qadim tarixdan boxabar qilib turadi. Qoraqolpog`iston mazkur turistik mintaqaning ikkinchi ajralmas qismidir, yohud bu hududdagi mungli qal’alar hozirgi davr va qadim o’tmishni bog’lovchi tirik rishtadir. Bu yerda joylashgan Ayozqal’a, Tuproqqal’a, Guldursinqal’a, Katqal’a, Shilpiqqal’a, Yanboshqal’a, Hozlimxon-Suluv tarixiy yodgorliklari hamda Sulton Uvays maqbarasi, shuningdek Nukus shahridagi Savetskiy nomidagi muzey mahalliy va chet ellik sayyohlarnio’ziga jalb qilib kelmoqda. Yuqoridagi turistik mintaqalarda turizm infratuzilmasini rivojlantirish maqsadga keng ko’lamli ishlarni amalga oshirish lozim. О‘zbekistonda turizmni rivojlatirish va uni yangi bosqichlarga kо‘tarish borasida, avvalo kо‘hna madaniy va arxitektura yodgorliklariga boy bо‘lgan Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Marg‘ilon kabi shaharlar muhim ahamiyatga ega. Bu shaharlarda jahon ahlini hayratga soluvchi va lol qoldiruvchi qadimgi tarixiy yodgorliklar beqiyos kо‘p. Yer yuzining turli mamlakatlarida istiqomat qiluvchi har bir inson bu shaharlarni о‘z kо‘zlari bilan kо‘rish orzusida yashaydilar. Kо‘p mamlakatlarda О‘zbekiston о‘zining ana shu shaharlari bilan mashhurdir. О‘zbekistonning ana shu tarixiy shaharlarini bemalol “Sharqning javohirlari” deb atash mumkin. О‘zbekistonda mintaqaviy turizmni rivojlantirishda viloyatlardagi imkoniyatlarni о‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi. О ‘zbekiston tabiati boy va rang-barang b о ‘lib, mamlakatning turli hududlarida 200 dan ortiq shifobaxsh yerosti mineral suvlari hamda balchiq manbalari aniqlangan. Ushbu yerosti suvlari kimyoviy tarkibi, tibbiy-biologik va boshqa xususiyat lariga k о ‘ra turli-tuman b о ‘lib, ular asosida fizioterapevtik shifoxonalar, sanatoriy-kurortlar va boshqa sog‘lomlashtirish muassasalari tashkil etilgan. Masalan, Zomin, Chim yon, Oqtosh, Chortoq, Sitorai Mohi Xosa,

50 Turon, Chinobod kabilarni qayd etish mumkin. Hozirgi payt da respublikamizda 56348 tadan ziyod о ‘ringa m о ‘ljallangan joylar b о ‘yicha nomer fondiga ega b о ‘lgan maxsus sanatoriy, profilaktoriy va dam olish uylari faoliyat k о ‘r - satmoqda. О ‘zbekistonda nafaqat yilning is siq vaqtlarida, shuningdek, qish va kuz mavsumida ham faol dam olishni tashkil etish mumkin. Chimyondagi qishki sport-dam olish majmuasi bu ning yorqin dalilidir. Ya’ni, Beldir soy oromgohida 1800-2000 m baland likda kuzdan kech bahorgacha qor spor ti bilan shug‘ullansa b о ‘ladi. Xud di shunday sport oromgohla rini Qashqadaryo, Samarqand va Surxondaryo viloyatlarida ham tashkil qilish uchun barcha tabiiy shart-sharoitlar mavjud. О ‘zbekistonda turistik-rekreatsion xizmatlar bozori rivojlanishida sanatoriy-kurort va dam olish maskanlarida sezilarli darajada hududiy birliklar konsentratsiyasi va taklifining differensiatsiyasi mavjudligini k о ‘rsatmoqda. Rekreatsion turizmning tarkibiy qismi b о ‘l gan sanatoriy-kurort va dam olish maskanlari rivojlanishining ho zirgi holati b о ‘yicha har bir viloyatning о ‘ziga xos xususiyatlari farq lanadi. О ‘zbekiston hududlaridagi sanatoriy-kurort muassasalari faoliyatining aholiga k о ‘rsatayotgan xizmatlarini quyidagi guruhlarga birlashtirish natijasida hududiy birliklar konsentratsiyasi va taklifining differensiatsiyasi qay darajada ekanligini aniqlash mumkin. Bunda о ‘ta rivojlangan viloyatlar qatoriga Toshkent, Farg‘ona, Namangan, Toshkent shahri kiradi. Rivoj langan viloyatlar qatoriga Jizzax, Samarqand viloyatlari, о ‘rtacha rivojlangan viloyatlarga Qashqadaryo, Navoiy, Surxondaryo viloyatlari va kam rivojlangan viloyatlar qatoriga esa, Buxoro, Qoraqalpog‘iston Res pub likasi, Andijon, Xorazm, Sirdaryo viloyatlari kiradi. О ‘zbekiston hududlaridagi sanatoriy-kurortlarda davolanish xizmatlarining yaxshi y о ‘lga q о ‘yilishi asosan hududiy birliklar konsentratsiyasida turizm sohasi rivojlangan shaharlarga t о ‘g‘ri kelmoqda. Tak - lifning differensiatsiyasi nisbatan kam rivojlangan viloyatlar qa tori Buxoro,

51 Xorazm kabi tarixiy sha harlarga ham t о ‘g‘ri kelayotgani, Navoiy va Sirdaryo viloyatlarida esa talab t о ‘la qondirilmay qolayotgani kuzatilmoqda. Demak, hududlarda joy lashgan sanatoriy-kurortlarda davolanish xizmatlarini k о ‘rsatish b о ‘ yicha hududiy birliklar konsentratsiyasi notekis rivojlanmoqda. Shu bilan birga, sanatoriy-kurort muassasalari fondidagi о ‘rinlar so ni b о ‘yicha Toshkent, Namangan, Far g‘ona viloyatlari va Toshkent shah ri, muassasalar soni b о ‘yicha ham ular ustunlik qilmoqda. Bunda Sa marqand viloyati esa beshinchi о ‘rinni egallab turibdi. О ‘zbekistonda kam rivojlangan viloyatlardan Navoiyda beshta sanatoriy- kurort tashkiloti, Jizzaxda - t о ‘rtta, Xorazmda - t о ‘rtta va Buxoroda - uchta, Sirdaryoda attigi ikkita sanatoriy-kurort tashkilotlari faoliyat k о ‘rsatmoqda. Sanatoriy-kurortlarda davolanish va dam olish tashkilotlari xizmatlariga b о ‘lgan talab va taklifning differensiatsiyasi b о ‘yicha hu dudiy birliklarning konsentratsiyasi yuqori darajada ekanligi ma’ lum b о ‘lmoqda. Ayniqsa, bu Toshkent, Farg‘ona, Namangan, Qashqadaryo viloyatlari hamda Qoraqalpog‘iston Res publikasi misolida yaqqol k о ‘ rinadi, chunki, ushbu viloyatlarda О ‘zbekistondagi jami sanatoriy-kurort tashkilotlarining 57 foizi joylashgan b о ‘lib, qolgan t о ‘qqizta viloyatga 43 foiz ulush t о ‘g‘ri keladi. Dam olish tashkilotlari hududiy birliklar konsentratsiyasining yuqo ri darajasi Toshkent shahri, Toshkent, Xorazm, Qashqadaryo viloyatlari hududlarida respublikamizdagi ja mi dam olish tashkilotlarining 70 foizi joylashgan b о ‘lib, qolgan 30 foiz ulush 10 ta viloyatga t о ‘g‘ri kel moqda. Hozirgi paytda, О ‘zbekistonda tarixiy-madaniy, arxitektura va arxeologik ahamiyatga ega 7 mingdan ortiq turistik obektlar mavjud va ularning aksariyati YUNESKOning Butun-jahon merosi r о ‘yxatiga kiritilgan. Dunyodagi sayyohlik va tarixiy obidalarning k о ‘pligi b о ‘yicha О ‘zbekiston yetakchi о ‘nta mamlakat qatoriga kiradi. Statistika ma’lumotlariga asosan ulardan 545 tasi arxitektura, 578 tasi tarixiy, 1457 tasi san’at yodgorliklari va 5500 dan ortig‘i arxeologik ahamiyatga ega obektlardir. Undan tashqari, Respublikamizda 300 dan ortiq muzeylar, 1200 ta xalq ijodiyoti tashkilotlari mavjud. Shunga

52 qaramasdan, respublikamizda qishloq hududlari iqtisodiyotida turizm xizmatlarining ulushi boshqa sohalarga nisbatan sust rivojlanmoqda. Bunga asosiy sabab, turizm xizmatlari bozorini barqaror rivojlantirishda ayrim muammolarning mavjudligidir. Asosiy sabablardan biri bu qishloq hududlarida turistik resurslarning taqsimlanishi va ulardan foydalanishning yaxshi y о ‘lga q о ‘yilmaganligi hisoblanadi. О ‘zbekistonda turizmning boshqa turlari bilan birgalikda qishloq turizmining barqaror rivojlanishi borasida tegishli tadbirlar q о ‘llanilmoqda. Bu sohaga ham turli manbalardan (davlat mulki, xususiy tadbirkorlar, xorijiy investitsiyalar kabi) katta investitsiyalar jalb qilinmoqda. Albatta ushbu jarayon natijasida nafaqat iqtisodiy, balki muhim ijtimoiy samaradorlikka ham erishilmoqda. Qishloq hududlarida ekoturizm resurslari yetarli darajada rivojlangan. О ‘zbekistonda alohida muhofaza qilinadigan hududlarning umumiy maydoni 1355,6 ming gektarni va muhofaza qilinadigan hududlarning umumiy maydoni 460 ming gektarni tashkil qiladi. Ammo bu yerlar turistik resurs sifatida ekoturizmda yetarli darajada foydalanilmasdan qolib ketmoqda. Buning asosiy sababi, turistlar xavfsizligini ta’minlaydigan, tabiatni asrab-avaylashga xizmat qiladigan, ilmiy jihatdan asoslangan ekoturistik marshrutlarning ishlab chiqilmaganligi va uning turistik firmalarga yetkazilmaganligidir. Bundan tashqari, sayyoramizda inson faoliyati natijasida zarar yetkazilmagan yovvoyi tabiat maskanlari kam qolganligi sababli bunday hududlarga sayohat qilish cheklangan va mos ravishda ularning narxi juda yuqori. О ‘zbekiston hududining ma’lum qismlari tog‘lar, bog‘lar, adirlar bilan birga ch о ‘l zonasiga t о ‘g‘ri keladi ammo bu resurslar ekoturizm obekti sifatida juda oz foydalanilmoqda. Bundan tashqari, hozirgi kunda ekologik inqirozga yuz tutgan Orol dengizi ham maxsus ekoturlarni tashkil etishga mos joy sifatida yuzaga chiqadi. Shu о ‘rinda ta’kidlash joizki, О ‘zbekistonda juda katta hududni egallagan yangi k о ‘l ya’ni Aydar k о ‘li paydo b о ‘ldi. Ammo, bu k о ‘lning ham ekologik-turistik salohiyati hozirgacha ilmiy jihatdan chuqur о ‘rganilgan emas va mos ravishda foydalanilmasdan qolib ketmoqda. О ‘zbekiston hududida Baday-T о ‘qay, Qizilqum, Nurota, Zarafshon, Surxon, Orol Payg‘ambar, Hisor,

53 Kitob, Zomin va Chotqol q о ‘riqxonalari mavjud b о ‘lib, bu hududlarda y о ‘qolib borayotgan hayvon va о ‘simliklar turlari himoya qilinadi (Hoshimov, 2009). Bundan tashqari, О ‘zbekistonning faunasi 97 turdagi о ‘tx о ‘r hayvonlar, 424 turdagi qushlar, 58 turdagi sudralib yuruvchilar, 83 ta baliqlar, flora dunyosi 4100 dan ortiq о ‘simlik turlariga ega. О ‘sadigan о ‘simliklarning 9%i endemik, ya’ni aynan shu hududda parvarish qilinadi. Shu sababli, turizmni barqaror rivojlantirishda noyob hayvonot va о ‘simlik dunyosi bilan tanishtiradigan maxsus turlar ishlab chiqish imkoniyati mavjud. K о ‘rinib turibdiki, mamlakatimizda agro va ekologik turizmni rivojlantirish masalasi hali ham dolzarb hisoblanadi. О ‘zbekistonning qishloq hududlari iqtisodiyotini barqaror rivojlantirishda turizm xizmatlari bozorini takomillashtirish iqtisodiyotni modernizatsiyalashtirish va diversifikatsiyalashtirish sharoitida muhim ahamiyatga ega. 2.2. О‘ zbekistonning janubiy turistik mintaqasining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi о‘rni Qashqadaryo viloyati – O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi viloyat. 1924 yil 1 noyabrda tashkil etilgan. 1927 yil 17 fevraldan 1938 yil 15 yanvargacha Qashqadaryo okrugi maqomida. 1938 yil 15 yanvarda Buxoro viloyatiga qo‘shib yuborildi. 1943 yil 20 yanvarda qayta tashkil etildi. 1960 yil 25 yanvarda Surxondaryo viloyatiga qo‘shildi. 1964 yil 7 fevraldan yangidan tashkil etildi. Respublikaning janubiy-g‘arbida, Qashqadaryo havzasida, Pomir- Olay tog‘ sistemasining g‘arbiy chekkasida, Amudaryo va Zarafshon daryolari, Hisor va Zarafshon tizma tog‘lari orasida. Shimoliy-g‘arbdan Buxoro, janubiy- sharqdan Surxondaryo, janubiy-g‘arb va g‘arbdan Turkmaniston, sharqdan Tojikiston va Samarqand viloyatlari bilan chegaradosh. Maydoni 28,6 ming km 2 . Tarkibida 13 ta tuman (Dehqonobod, Kasbi, Kitob, Koson, Mirishkor, Muborak, Nishon, Chiroqchi, Shahrisabz, Yakkabog‘, Qamashi, Qarshi, G‘uzor), 12 shahar (Beshkent, Kitob, Koson, Muborak, Tallimarjon, Chiroqchi, Shahrisabz, Yakkabog‘, Yangi Nishon, Qamashi, Qarshi, G‘uzor), 5 shaharcha

54 (Dehqonobod, Miroqi, Eski Yakkabog‘, Qashqadaryo, Shayhali), 491 ta mahalla fuqarolar yig‘ini, 147 ta qishloq fuqarolari yig‘ini, 1046 ta qishloqlar bor (2014). Markazi – Qarshi shahri. Qashqadaryo mamlakatimizning eng boy tarixga, rivojlangan madaniyatga, serhosil zaminga ega bo‘lgan qadimiy o‘lkalardan biridir. Qashqadaryo Zarafshon va Amudaryo daryolari oralig‘ida joylashgan, qadimda Janubiy So‘g‘d, Janubiy Turon deya nomlangan, dehqonchilik va chorvachilik uchun qulay iqlim va suv sharoitiga, o‘ziga xos go‘zal tabiatiga ega bo‘lgan bu voha qadimdanoq ko‘plarning e’tiborini jalb etgan. Qashqadaryo viloyati O‘zbekiston mamlakatining yirik tekisliklar, cho‘l, tog‘ va tog‘oldi hududlariga, o‘ziga xos tabiiy va iqlim sharoitiga ega bo‘lgan viloyatlardan biridir. U shimoldan Samarqand, shimoli-g‘arbdan Buxoro, sharq va janubi-sharqdan Surxondaryo viloyatlari bilan chegaradosh. Shimoli-sharq qismidan Tojikiston, g‘arbiy qismidan esa Turkmaniston mamlakatlari chegaralari o‘tadi. Ummiy sarhadlarining uzunligi 795 kilometrni tashkil etib, shuning 400 kilometri tog‘ tizmalari orqali o‘tadi. Uning jami hududi 28,4 ming kvadrat kilometr bo‘lib, Respublika yer maydonining 6,3 foizini tashkil etadi. U joylashgan o‘rni jihatdan Albaniya, Niderlandiya, Belgiya, Armaniston mamlakatlari bilan tengdir. Viloyat hududi, asosan, Qashqadaryo botig‘ini o‘z ichiga olgan. Shimoliy, sharqiy va janubiy sharqdan Zarafshon hamda Hisor tizma tog‘lari bilan o‘ralgan. Tog‘lar bilan tekisliklar orasini adirlar egallagan. Tekislikning katta qismi g‘arbda Sandiqli va Qizilqum cho‘llari bilan tutashgan Qarshi cho‘lidan iborat. Asosiy daryosi - Qashqadaryo. Uning irmoqlari - Jinnidaryo, Oqsuv, Yakkabog‘daryo, Tanxozdaryo, G‘uzordaryo (Katta va Kichik O‘radaryo bilan birga). Daryolar qor, yomg‘ir va muzliklar suvidan to‘yinadi. Daryo suvidan, asosan, sug‘orishda foydalaniladi. Chimqo‘rg‘on, Qamashi, Pachkamar suv omborlari; Fayziobod, 8 Mart, Eskibog‘, Eski Anhor, Koson, Paxtaobod, Qarshi va boshqa kanallar bor. Qarshi cho‘lini o‘zlashtirishda 6 nasos stansiyasi, ochiq va yopiq kollektor drenaj tarmoqlari qurilgan.

55 Sug‘oriladigan yer larning tuprog‘i, asosan, tipik va och bo‘z tuproqlar. Kitob- Shahrisabz soyligida ko‘proq qumoq tuproqlar mavjud. Tog‘larda balandlik mintaqalari bo‘ylab tipik bo‘z tuproqlar tarqalgan. Tabiiy florasi 1200 ga yaqin yuksak o‘simlik turidan iborat. Tog‘ yon bag‘irlari har xil o‘t o‘simliklari bilan qoplangan, shuningdek, butazorlar ham bor. Tog‘ o‘rmonlari archa, bolom, pista, jiydazorlardan iborat. Tog‘larda na’matak, zirk, chakanda, anzur piyozi, qora zira va boshqalar o‘sadi. Viloyat hududida 100 dan ziyod qush turi, sut emizuvchilarning 60 turi, sudralib yuruvchilarning 7 turi uchraydi. Daryo va suv havzalarida qumbaliq, ilonbosh, zog‘orabaliq, gulmohi, xramula, qorabaliq yashaydi. Viloyatda Hisor tog‘-o‘rmon va Kitob davlat geologiya qo‘riqxonalari joylashgan. Ayni paytda Qashqadaryo viloyatida jami 894 ta madaniy meros ob’ektlari mavjud. Ularning 638 tasi arxeologiya, 181 tasi arxitektura, 75 tasi haykaltaroshlik yodgorliklari, 37 tasi esa ziyoratgohlardir. Hukumat qaroriga muvofiq Mirishkor tumanidagi Achinko‘l ko‘li sayyohlik majmuasiga aylantirilishi, Yakkabog‘ tumanidagi Xo‘jailg‘or qishlog‘ida “Temurning bolaligi muzeyi” ish boshlashi, Samarqand-Shahrisabz avtomagistrali yoqasida, Chiroqchi tumanidagi Ko‘kdala qo‘rg‘onchasi hududida hamda Muborakda, Qarshi-Buxoro avtomagistrali yoqasida sayyohlik majmuasi barpo qilinishi, ularda sayyohlarga karvonlarda sayr qilish imkoniyati yaratilishi belgilangan. Viloyatda Mirzo Ulug‘bekning 600 yilligi, Amir Temurning 660 yilligi, Shahrisabz shahrining 2700 yilligi munosabati bilan Shahrisabzda obidalarni ta’mirlash ishlari keng ko‘lamda olib borildi. Oqsaroy me’moriy majmuasi konservatsiya qilindi, markaziy maydonda Amir Temurga haykal o‘rnatildi. Dor ut-tilovat, Dor us-siyodat majmuasidagi Jahongir (Hazrati Imom) maqbarasi, Oqsaroy majmuasi, Ulug‘bek madrasasi, Kitob tumanidagi Xoja Ilimkon xonaqosi, Langar qishlog‘idagi Langarota maqbarasi, Fudino qishlog‘idagi Xusamota ansambli, Qarshi shahrida Mahalla masjidi saqlangan. Qarshi shahrining 2700 yilligi munosabati bilan Qarshi shahridagi Ko‘kgumbaz masjidi, tarixiy ko‘prik va boshqa madrasa va masjid binolari ta’mirlandi.

56 Qashqadaryoning bog‘lar va uzumzorlarga burkangan Shahrisabz shahri qadimda hunarmandchilik markazi bo‘lgan. Shahrisabzdagi dastlabki turar joylarga V-VI asrlarda asos solingan bo‘lsa, IX-X asrlarga kelib u yirik savdo va hunarmandchilik markaziga aylangan. Amir Temur tomonidan devor bilan o‘ralganidan so‘ng u madaniyat va ilm-fan shahriga aylangan. Shaxrisabz sha h rining tarixiy eski shahar q ismidagi Amir Temur va temuriylar davriga mansub 19 ta madaniy memorchilik yodgorliklari YUNESKOning «Umuminsoniy q adriyatlar» kitobi r oy xatiga kiritilgan. Yodgorliklarda muzeyifikatsiya ishlari yolga qo’uyilmoqda. Yodgorliklar kompakt ravishda joylashgan bo’lib, asosan bitta katta ko‘cha «Buyuk ipak yuli» ko’chasi)da joylashgan. Shahar markazida transport yo‘li bir tomonlama b o’ lib, yodgorliklarda piyoda sayohat qilish ham mumkin. Qashadaryoning Qarshi shahri Samarqand va Buxorodan Afg‘oniston va Hindistonga o‘tuvchi karvon yo‘llari asosida yuzaga kelgan. Qarshi bir necha arxitektura yodgorliklariga ega. Bular: Mirzo Ulug‘bek tomonidan qurilgan Ko‘kgumbaz masjidi (1463 y.), Jome’ masjidi, Minorali Qo‘rg‘oncha (XIX-XX asrlar), Xo‘ja Abdulaziz madrasasi (XX asr), Qilichboy madrasasi (1714 y.), Zaxok-Moron shaharchasi xarobalari (eramizdan avvalgi I asr-eramizning V asri) va Qashqadaryo daryosi ustidan o‘tgan qadimiy ko‘prik kabilardir. Shaharda O‘lkashunoslik muzeyi ham bor. Qashqadaryoning muhim arxeologik yodgorliklari-Temuriy sulolasiga tegishli Shamsiddin Mir Kulol maqbarasi, Ko‘kgumbaz masjidi, Gumbazi Zeydan maqbarasidir. Hisor tog‘larning janubi-g‘arbida 1975 yilda Qizilsoy qo‘riqxonasi tashkil etilgan. Bu yerda silovsin, ayiq, qor barsi kabi noyob hayvonlarni uchratish mumkin. Shuningdek, Markaziy Osiyodagi eng yirik g‘orlardan biri – Amir Temur g‘ori ham shu atroflarda joylashgan. Qashqadaryoda Xoja Ubaydulla, Jarroh Abdurahmon Ota, G‘ulom Naqshbandiylar ziyoratgohlari, Sulton Mirhaydar maqbarasi kabi ziyoratgohlari ham bor.

57 Shahrisabzning asosiy tarixiy va arxitektura yodgorliklari 1 : 1. Oqsaroy (1380 y.); 2. Dorus - Saodat majmuasi (XIV asr); 3. Hazrati Imom masjidi (XIV asr); 4. Jahongir maqbarasi (XIV asr); 5. Dorut-Tilovat arxitektura majmuasi; 6. Ko‘kgumbaz masjidi (1435 y .); 7. Gumbazi Saidon (XV asr); 8. Shamsiddin Kulol maqbarasi (XV asr). Ta’kidlash joyizki, Qashqadaryoda Amir Temur tomonidan ko‘plab bunyodkorlik ishlari amalga oshirilgan. Amir Temur o‘z davrida Samarqandni poytaxt qilib olsada ota Vatani Keshni obod qilishni hech qachon nazaridan qochirmadi. U Keshda ko‘plab jamoat binolarini bunyod etdi. Dorut-tilovat (Qur’on tilovat qilinadigan uy) majmuasi qurilishi bilan alohida e’tiborlidir. Bu yerga Amir Temur 1370 yili otasi va o‘zining piri komili bo‘lgan Shamsiddin Kulolni dafn ettirdi va to‘rt yil o‘tgach qabr ustiga gumbaza qurdirib, otasi jasadini ham unga keltirib qo‘ydirdi. Amir Temur tomonidan Keshda bunyod etilgan mahobatli binolardan biri bu - Oqsaroydir. Klavixoning qoldirgan ma’lumotiga ko‘ra, Oqsaroyda oliy hukmdor va oilasi yashashidan tashqari, davlat muassasalari ham faoliyat olib borgan. Oqsaroyni Amir Temur onasi xotirasiga atab qurdirgan. Uning peshtoqiga «Agar bizning qudratimizni bilmoqchi bo‘lsangiz, qurgan binolarimizga boqing» deya Amir Temur avvalo, o‘z xalqiga, kelajak avlodlariga murojaat qilgan. Ma’lumki, YUNESKOning Butunjahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan mazkur tarixiy inshootni bunyod etish ishlari 1380 yilda Sohibqiron Amir Temur tomonidan boshlangan bo‘lib, uning mahobat va tarovati, betakror jozibasi xususida o‘sha davr tarixnavislari asarlari, xususan, ispaniyalik elchi Rui Gonzales Klavixoning esdaliklarida qayd etilgan. Oqsaroy O‘rta Osiyodagi o‘rta asrlarga oid buyuk memoriy yodgorlikdir. Hozirda qasr 1 Tuxliyev I.S. va boshqalar « Turizm asoslari » . Darslik. T.: 2014 yil

58 peshtoqining ichki qudratli ustuni, qasr maydoni, fontan xovuzlari va reja asosida bunyod etilgan bog‘ning 10 ga yaqin chinorlari saqlanib qolgan. Oqsaroy yodgorligida O’rta Osiyo memorchilik maktabiga xos xilma-xil uslublar qo’llanilgan, masalan naqshinkor va maloyikali sirkor gishtlardan iborat mozayika. O‘yma mozayikada yetti xil rang; ko’k, lojuvard, qora, sariq, yashil, oq, gishtin-qizil va tilla rang berilgan. Dorus-tilovat majmuining sharqida Dorus-saodat majmuasi joylashgan bo‘lib, unda Hazrati Imom maschidi, Amir Temurning bevaqt vafot etgan to‘ng‘ich valiahd o‘g‘li Jaxongir Mirzo maqbarasi, janub tomonida Amir Temurning keyingi o‘g‘li Umarshayx Mirzo maqbarasi va sharqiy tomonda ko‘rinishidan Amir Temurning o‘zi uchun bunyod etilgan makbaralari joylashgan. Arxeologik qazishmalar davrida ko‘plab Keshlik barlos amirlarining ham maqbaralari aniqlangan. Bino o‘z davrida juda hashamatli bo‘lib, uni qurgan tarixchilar hayrat bilan yozishgan. Hozirda saqlanib qolgan imorat poydevorlari, Jahongir maqbarasi, Amir Temur sag‘anasi va Hazrati Imom maschidi va hovlidagi chinorlar ham majmuaning hashamatidan dalolat berib turibdi. 1384 yilda Amir Temur avliyo Muhammad Shayboniyning hokini keltirib Dorussiyodatga, o‘g‘li Jahongir qabri oldiga dafn ettirgan. Amir Temur ko‘rsatmasi bilan xorazmlik ustalar baland bino barpo etganlar. Muhammad Shayboniy musulmon olamida "Hazrati Imomi Bag‘dodiy" nomi bilan mashhur bo‘lgan. Majmuaga Amir Temur o‘zi uchun katta xilxona qurdirgan. Majmuaning ulkan ark va devorlari, o‘n olti qirrali asosga qurilgan gumbazlari qimmatbaho tosh va shishalardan ishlangan naqshinkor bezaklar bilan bezatilgan. Qashqadaryo viloyatining eng qadimiy masjidlaridan biri bu “Hazrati imom” masjididir. Masjid sharqona usulda, o‘ymakorlik san’atiga nihoyatda e’tibor qaratilganligi bilan ham alohida diqqatga sazovordir. Ayvonda 9 ta tarixiy ustun mavjud, balandligi 8 metr. Masjid ichining balandligi taxminan 15- 17 metr keladi. Qariyb 700 yillik tarixga ega, aylanasi 6 metrlik bahaybat chinor

59 masjidga tengsiz ko‘rk berib turadi. Zinalar, hovuz, mezana, talaygina qabrlar, ziyoratgoh- yodgorliklar insonni uzoq o‘tmishga chorlaydi. Hazrati Imom ham buyuk insonlardan biridir va u kishining nomi hanuzgacha e’zozlanib, ehtirom bilan tilga olinadi. Tarixiy manbalarda ul zot haqida juda qisqa ma’lumot berilgan. Hazrati Imomning asl nomi Muhammad ibn al-Hasan ibn Vohid Abu Abdulloh. U kishi Iroqning Kufa shahrida tug‘ilgan. Kelib chiqishi esa arablarning Shaybon qabilasidan bo‘lganligi uchun Muhammad Shayboniy deyishgan. Hazrati Imomni esa xalq e’zozlab qo‘ygan laqab hisoblanadi. Uni yana Imomi Mohiro‘y ham deyishgan. Muhammad yoshlik chog‘laridanoq hidoyat yo‘lidan borib, Qur’on Karimni yod oladi. Hadisi sharifni o‘rganadi. Diniy bilimlarni har tomonlama chuqurlashtirib, talqin qiladi. Muhammad Shayboniy (Hazrati Imom) milodiy 804 yilda Eronning Ray shahrida vafot etgan va shu shaharda dafn etilgan. Ulug‘ allomaga ulkan maqbara qurilgan bo‘lib, odamlar uni hamisha ziyorat qilib turishadi. Sohibqiron Amir Temur 1384 yilda Ray shahrini fath etadi. Miloddan avvalgi uch yuz yilda yunonlar tomonidan asos solingan bu shaharda Imom Muhammad Shayboniy- Imom A’zamning munosib shogirdlaridan biri dafn etilganini Sohibqiron “Olamning turli mamlakatlari va shaharlarida dinu shariatni rivojlantirib, sayyidlar, ulamolar, shayxlarni, mashoyixlarni izzatu ikrom qildim” deb yozgan. Sohibqiron ana shu shioriga amal qilib Imom Muhammad Shayboniy maqbarasini ham ziyorat qiladi. Rivoyatlarga qaraganda Sohibqiron Amir Temur Hazrati Imomning suyaklarini Shahrisabzga olib kelib dafn qilgan va salobatli maqbara qurdirgan. Sohibqironning bundan maqsadi birinchidan, ul zoti sharifga o‘z hurmat-izzatini bajo keltirgan bo‘lsa, ikkinchidan, imomu shayxlar, avliyolar mangu qo‘nim topgan joyni Alloh balo-qazo, ofatlardan saqlaydi deb hisoblagan. Qadimshunos olim L.Y.Mankovskaya keltirgan yana bir rivoyat bo‘yicha esa Hazrati imom Shahrisabzlik fiqhshunos olim Abu Muhammad Abdal Keshiy shaxsiga mansubligi 1868-1869 yillarda Jahongir Mirzo maqbarasi eshigiga o‘yib yozilgan va o‘sha vaqtga kelib esa unutib yuborilgan. XIX asr o‘rtalarida

60 maqbara bilan bir qatorda sinchli katta ayvoni va hujralari bo‘lgan gumbazli guzar masjidi qad ko‘targan. Amir Temur davrida qad ko‘targan va Malexo Samarqandiy asarida ko‘rsatilgan maqbara vaqtning shiddatli zarbasini ko‘tara olmay qor-yomg‘ir, zilzilalarga bardosh bera olmay bizning kunlargacha yetib kelmagan. Hozir Hazrati Imom nomi bilan mashhur ushbu masjid Buxoroning so‘nggi amiri Olimxonning buyrug‘i bilan 1918-1920 yillarda qurilgan. 1920 yilning avgustida Shahrisabz sho‘rolar tasarrufiga o‘tgach, ushbu masjid ham yopib qo‘yilgan. Faqat 1956 yilga kelib, Hazrati Imom masjidi yana faoliyat ko‘rsata boshladi. Qori Yusuf Toshkandiy masjidning birinchi imom-xatibi bo‘lgan. Mana 54 yildan beri jomening eshiklari xalqimiz uchun doimo ochiq. Shahrisabzning 2700 yilligi munosabati bilan Dorussaodat majmuiga kiruvchi yodgorliklar, shu jumladan, Hazrati Imom jomei masjidi ham qayta ta’mirlanib, qadimiy Kesh tuprog‘ida abadiy uyquga ketgan buyuk allomalar, Islom dini rivojiga hissa qo‘shgan muborak zotlarning ruhlari shod bo‘ladigan bo‘ldi. 1437-1438 yillarda bunyod etilgan Gumbazi Sayyidon maqbarasi o‘ziga xos maqbaralar majmuasini tashkil etadi. Gumbazlariga naqshinkor bezaklar tushirilgan. Undagi yozuvlarga asoslanib Mirzo Ulug‘bek avlodlariga oid, degan taxminlar qilinadi. XV-XVII asrlarda maqbara ichiga Termiz sayyidlari ismlari ko‘rsatilgan bir necha qabrtoshlar olib kirilgan. Bu keyinchalik maqbaraning Gumbazi Sayyidon, deb atalishiga olib kelgan. Binoning asosi katta bir xonaqoh, gumbaz hamda unga ulanib ketgan mayda xonalardan iborat. Mustaqillik yillarida yurtimizdagi ko‘plab tarixiy, me’moriy yodgorliklar va muborak qadamjolar qayta tiklandi. Jumladan, Kitob tumani Xojaazfaroz qishlog‘ida joylashgan “Oqsuv” ziyoratgohi, ya’ni Xoja Shayx Shamsiddin Kulolning maqbaralari ham ta’mirlandi. Mazkur obidani 1373 - 1374 yillarda Amir Temur hazratlari qurdirgan. Mil. 1370 yilda Shayx dafn etilgan joyga Amir Temur maqbara qurdirgan. 1373 yilda olamdan o‘tgan Amir Tarag‘ay ham o‘zining vasiyatiga binoan ustozi Shamsiddin Kulol qabrining oyoq tomoniga dafn etildi. Maqbara to‘g‘ri to‘rtburchak shaklda qurilgan bo‘lib,

61 kirish qismiga ulkan gumbaz ishlangan, dastlabki qo‘yilgan ikkita katta ustun va asosiy poydevor bugungi kungacha saqlangan, devor va gumbazlar Amir Temur davriga xos o‘ymakor g‘ishtdan bezak va jilva bilan bezatilgan. Hazrat Amir Temurning otalari Muhammad Tarag‘ay Bahodir Xoja Shayx Shamsiddin Kulolni o‘ziga ustoz deb bilgan. Manbalarda Sohibqironga Temur ismini u zot qo‘ygani va kelajakda hukmdor bo‘lishini bashorat etgani aytiladi. Xoja Shayx Shamsiddinning ustozi yetuk mutasavvif Sayid Amir Kulol bo‘lgan. Bahouddin Naqshband hazratlari Shayx Shamsiddin hazratlaridan uzoq yillar ta’lim olgan. Mustaqillik yillarida ziyoratgoh maydoni hamda daxma va uning atrofi obod qilindi. Yangi imoratlar qad rostladi. Hozir ziyoratgohda qulay shart-sharoitlar mavjud bo‘lib, bu yerga ko‘plab xorijiy mehmonlar ham tashrif buyurishmoqda. Majmua XIV asrga oid bo‘lib, hozirgi Qarshi shahrining Xudoyzod mahallasida joylashgan. Rivoyatlarga ko‘ra, Sohibqiron Amir Temur XIV asr oxirlarida Shom va Iordaniya yerlarini zabt etgan paytda ulug‘ sahobalardan biri Abu Ubayda Omir ibn Abdulloh ibn al-Jarroh qabri hokidan keltirib, Qarshi shahrida dafn ettirgan va u yerga maqbara qurdirgan. Al-Jarroh birinchi bo‘lib "amirlarning amiri ", degan laqab olgan. Hozirgi kunda turizm tez suratlar bilan rivojlanib bormoqda. O‘zbekistonda bu borada qator ishlar olib borilmoqda. Turizmning turlari juda ko‘p, tarixiy, me’moriy va arxeologik yodgorliklardan turizmda keng foydalanib kelinmoqda . Surxondary viloyati - O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi viloyat. 1941 yil 6 martda tashkil etilgan (1925 yil 29 iyundan Surxondaryo okrugi bo‘lgan). 1960 yil 25 yanvarda Qashqadaryo viloyati bilan qo‘shilgan. 1964 yil 7 fevralda qaytadan tashkil qilindi. Respublikaning janubiy-sharqida, Surxon-Sherobod vodiysida joylashgan. Janubdan Amudaryo bo‘ylab Afg‘oniston, shimol, shimol-sharq va sharqdan Tojikiston, janub-g‘arbdan Turkmaniston, shimol- g‘arbdan Qashqadaryo viloyati bilan chegaradosh. Hududi 20,1 ming km 2 . Surxondaryo viloyatining tarkibida viloyatga bo‘ysinuvchi 14 tuman (Angor, Boysun, Denov, Jarqo‘rg‘on, Muzrabot, Oltinsoy, Sariosiyo, Termiz, Uzun,

62 Sherobod, Shurchi, Qiziriq Qumqo‘rg‘on), 8 ta tumanga bo‘ysinuvchi shaharlar (Boysun, Denov, Jarqo‘rg‘on, Termiz, Sharg‘un, Sherobod, Sho‘rchi, Qumqurg‘on), 7 ta shaharcha (Angor, Do‘stlik, Kakaydi, Sariosiyo, Sariq, Elbayon, Xurriyat), 114 qishloq fuqarolar yig‘ini, 698 ta mahalla fuqarolar yig‘ini va 847 ta qishloq aholi punktlari bor. Markazi - Termiz shahri. Surxondaryo viloyati relefi tog‘ va tekisliklardan iborat, shimoldan janubga qiyalanib va kengayib boradi. Tog‘lardan oqib tushadigan ko‘pdan-ko‘p daryo va soylar dara hosil qilgan. Surxondaryo va Sheroboddaryo oqib o‘tadigan tekislik shimoliy, g‘arb va sharqdan baland Hisor tizmasi (yeng baland joyi 4643 m) va uning tarmoqlari (Boysuntog‘, Ko‘hitang tog‘, Bobotog‘) bilan o‘ralgan. Aholisi 2 million nafar ortiq bo‘lib, Respublika aholisining 7,3 foyizini tashkil etadi. Aholining 80,9 foizi yoki 1647,3 ming nafari qishloqlarda, 19,1 foizi 389,8 ming nafari shaharlarlar yashaydi. Bular 102 millat va elatlarga mansub kishilardir. Ularning 1699,3 ming nafar (82,9 foizi)ni o‘zbeklar, 258,4 ming nafari (12,5 foizi)ni tojiklar, 26,6 ming nafari (1,3 foizi)ni turkmanlar, 24,0 ming nafari(1,2 foizi)ni ruslar, 7,9 ming nafari (0,4 foizi)ni tatarlar, 2,3 ming nafari (0,1 foizi)ni qozoqlar, 0,7 ming nafari (0,03 foizi)ni koreyslar, 32,8 ming nafari (1,6 foizi)ni boshqa millatlar tashkil qiladi. Viloyatda temir yo‘l transportining salmog‘i katta. Surxondaryoda dastlabki temir yo‘l 1915 yilda (Kogon-Termiz) qurilgan. Bu viloyatni boshqa regionlar bilan bog‘laydigan dastlabki muhim yo‘l bo‘ldi. Shuningdek, Respublikamizning janubiy viloyatlari Qashqadaryo va Surxondaryoning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini tezlashtirish, temir yo‘lda yuk tashishning transport ta’minotini yaxshilash, mamlakat temir yo‘li tarmog‘ini jonlantirish maqsadida «Toshg‘uzor-Boysun-Qumqo‘rg‘on» yangi temir yo‘li ishga tushirildi. Bu temir yo‘l Boysun tumani orqali iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan kam rivojlangan tuman qishloqlariga sanoatning kirib kelishiga, yer usti va yer osti boyliklaridan keng foydalanishga, musaffo tog‘ havosida qator davolash maskanlari, turistik bazalar, dam olish uylari qurishga katta imkoniyat yaratadi. Eng muhimi yangi zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy ob’ektlar qurilishi,

63 yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, tadbirkorlikning rivojlanishi uchun keng yo‘l ochildi. Qulay iqlim sharoit va mutlaqo unumdor yerlar uning bu viloyatda qadimgi odamlar tomonidan juda erta o‘zlashtirishi, sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikning intensiv ravishda rivojlanishi, shahar va qishloqlarning yuzaga kelishi va yuksalishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Viloyatdagi qadimgi odamlarning dastlabki manzilgohlari turli yovvoyi xayvonlar va yovvoyi o‘simliklar bilan qoplangan tog‘ o‘rmonlarida, Boysun tog‘laridan oqib tushuvchi daryo etaklarining bo‘ylaridan paydo bo‘ldi. Ularning ichida eng qadimgilari sifatida o‘rta va yuqori paleolit davriga mansub Teshiktosh va Machay g‘orlari hisoblanadi. Teshiktosh g‘oridan neandertal bolaning suyaklari topilgan bo‘lib, ushbu kashfiyot O‘rta Osiyo hududi xozirgi odamlarning shakllanish mintaqalaridan biri bo‘lgan degan ilmiy xulosaga olib keldi. Ko‘hitang tog‘larida aniqlangan Zarautsoy qoyatosh rasmlari esa mezolit yoki neolit davriga borib taqaladi. Surxondaryo viloyati hududidagi Kushonlar davriga oid arxeologik yodgorliklar nihoyatda ko‘p va xilma-xildir. Dalvarzintepa va Xolchayonda o‘tkazilgan qazilmalar kushonlar shahri yuksak madaniyat o‘choqlari bo‘lganligini ko‘rsatadi. Bu davrda xunarmandchilik va qishloq ho‘jaligining intensiv ravishda rivojlanishi, tovar-pul munosabatlarining o‘sishi arxitektura, monumental haykaltaroshlik va rassomchilik, koroplastika va gliptika san’atining yuksalishi kuzatiladi. Kushon shaharlari shuningdek, yirik targ‘ibot markazlari ham bo‘lgan. Ayritom, Dalvarzintepa va Ko‘hna Termizdan topilgan Budda ibodatxonalari va stupalar, Baqtriya-Tohariston madaniyati ellinistik va hindbuddaviylik madaniyatining kuchli ta’siri ostida mahalliy baqtriyaga xos tarzda shakllanadi. Surxondaryo viloyatining hozirgi hududi milodiy III-IV asrlarda Kushonlar davlati parchalanib ketgach, dastlab xioniylar, so‘ngra esa eftaliylar davlati tarkibiga kiradi. Hozirgi kunda Surxondaryo viloyati yuksak darajada rivojlangan qishloq xo‘jaligi va industiriyaga ega, paxtachilik, chorvachilik,

64 bog‘dorchilik va uzumchilik taraqqiy etgan yirik madaniy markaz bo‘lib hisoblanadi. Mamlakatimizning Surxondaryo viloyatida boshqa viloyatlardagi kabi yetarli darajada turistik resurslar mavjud. Viloyat markazi bo‘lgan Termiz shahrida joylashgan “Al Hakim at Termiziy” me’moriy majmuasi, qizlar akademiyasi nomini olgan “Qirqqiz” me’moriy yodgorligi va “Sulton Saodat” obidalari, Angor tumunida “Bolalik tepa”, Muzrobod tumanida “Kichik tepa”, “Sopolli tepa”, “Ayoztepa”, Sho‘rchi tumanidagi “Dalvarzintepa” manzilgohlari, Boysun tumanida “Teshiktosh g‘ori”, “Konustepa”dan (dinozavrning izi) topilgan, “Dalvarzintepa”dan 36 kg oltin topilgan, Qumqo‘rg‘onda “Makedon ko‘prigi harobalari”, Jarqo‘rg‘ondagi “Jarqo‘rg‘on minorasi”, Denovda esa eski masjid, madrasalari kabialar shular jumlasidandir. Shu bilan birgalikda, vohaning o‘ziga xos urf-odatlari, xalq o‘yinlari, taomlari va o‘ziga xos kiyimlari viloyatlar ichidan ajralib turadi. Milliy o‘yinlar ichidan “ko‘pkari alohida ajralib turadi. Ko‘pkarini xalq o‘yini desak, mubolag‘a bo‘ladi. Biz shuni ta’kidlab aytamizki turizmni rivojlantirish faqatgina mablag‘ topish manbai emas, bu o‘lkani obodonlashtirish, atrof- muhitni asrash hamda shu musaffo muhitni saqlab qolish imkonini ham beradi. Bunda xorijiy mexmonlar ko‘proq tashrif buyursa, bizning qanchalik buyuk tarixga, yuksak moddiy-ma’naviy merosga ega ekanligimizni namoyish etish imkoniga ega bo‘lamiz. Surxondaryo o‘lkasi xalqi nainki O‘zbekistonga balki butun dunyoga o‘zining tantiligi, mardligi, or va nomusini qadrlashi bilan tanilgandir. Sulton Saodat (X-X1-XII asrlar) majmuasi shu davr O‘zbekiston me’morchiligi uchun noyob reja kenglik kompozitsiyasini beradi - bu Termiz sayyidlarining oilaviy dahmasi bo‘lgan. Uning ilk negizi - ikki tanobiy ustidan qurilgan bir qat gumbazli maqbara bo‘lib, hovlining g‘arbiy qismiga kelib tutashadi. Shu guruhning asosiy sharqiy devori maqbaralar tashqi devorlarining har ikkala qanotidan iborat, ushbu devorlarda har tomondan kirib keladigan keng ark va undagi eshiklar o‘rin olgan. Ularning sirti uch pannoga bo‘lingan,

65 ularda - xuddi ichkaridagi uch chorakli ustunlarda bo‘lganidek, uchli arklar qad ko‘tarib turibdi. Sulton Saodat majmui 20 ga yaqin maqbarani o‘z ichiga olgan. Unda Sayyidlar sulolasining maqbaralari joylashgan. Dastlab shu atrofdagi yerlar egasi, payg‘ambarimiz avlodlaridan bo‘lmish Hasan al-Amir (IX-asrning 2- yarmida vafot etgan) maqbarasi bunyod etilgan. Xalq orasida Sulton Saodat majmui nomi bilan mashhur bo‘lgan maqbaralar X asrda, qolganlari, asosan, XV-XVII asrlarda yonma-yon qurilib, uzun hovlining 2 tomonini egallagan. Sulton Saodat maqbarasi naqshinkor pishiq g‘ishtdan terilgan bo‘lib, devor qismi geometrik shakldagi bezaklar bilan bezatilgan. Yuqori qismining ikki qatori keng gumbazli bo‘lib, kichik o‘rta gumbaz qismi kirish peshtoqiga ulangan. Majmuaning eng qadimgi qismi XI asrga tegishli bo‘lgan janubi- g‘arbidagi maqbaradir. U ikki inshootdan iborat bo‘lib, Birinchi maqbarada IX asrda vafot etgan Muhammad payg‘ambarning avlodi Hasan al-’Amr ismli sayyidning xoki dafn etilgan. Maqbara zalining ikki tomoni serhasham qilib bezatilib, bu zalda har xil shakldagi g‘ishtlar turlicha uslubda terilgan. Ikkinchi zalning jihozi oddiy bo‘lib, har ikkala maqbara eshigi kungurador ayvonli bo‘lib, hovliga qaratilgan. XV asrda Amir Temur o‘limidan keyin (1405) Termizni o‘z ixtiyoriga olgan uning nevarasi Xalil Sulton (1405–1409) tomonidan Sulton Saodat maqbarasida ta’mirlash ishlari olib borilgan va bu yerda baland bo‘yli ayvon qurilgan. Al-Hakim at-Termiziy maqbarasi - Termizdagi me’moriy yodgorlik IX- XV asrlarga oid. Majmua Abu Abdullo Muhammad Hakim Termiziy nomi bilan bog‘langan. Al-Hakim at-Termiziy maqbarasi asrlar davomida bir necha bor qayta qurilgan. Masjid, maqbara, xonaqoh, qorixona kabi binolardan iborat bo‘lgan. Markazga intilma gumbazli maqbaraning ayvon va sahni masjid bilan birlashtirib yuborilgan, maqbara chortoq shaklida qad rostlagan bo‘lib, ichkarida ochiq arkli peshtoqlar zeb berib turadi. XI asr oxirida qoraxoniylar hukmdori Abul Muzaffar Ahmad Tigatigin (1081-1095 yy.) farmoyishi bo‘yicha dahma ichkarisi ajoyib o‘ymakori g‘isht bilan qoplab chiqilgan. Maqbaraning shimoliy

66 yondevoriga uncha katta bo‘lmagan masjid tutashtirilgan. Masjidning hajm-reja kompozitsiyasi Narshaxiy tasvirlagan Buxoro namozgoxi me’morchiligiga o‘xshab ketadi. U uch qubbali bo‘lib, ochiq arkli peshtog‘i tevarakdagi "archa" usulida g‘isht terib chiqilgan hovli sahniga olib chiqadi. Masjidning maqbara devori davomchisi bo‘lgan g‘arbiy devori markazida mehrob qad ko‘targan. XIII asr oxirida dahmaning sharqiy devoriga yana bir chorsi maqbara kelib ulanadi. XV asr boshida Amir Temurning nabirasi Xalil Sulton hukmronligi davrida (1405-1409) majmuaning shimoli-sharqiy qismida mahobatli xonaqoh qad rostlaydi. Marmardan tiklangan sag‘ana ham shu davrda barpo etilgan - bu Temuriylar davri ustalarining tosh yo‘nish va naqsh chekish san’ati durdonalaridan biridir. Al-Hakim at-Termiziy maqbarasi 1955- 19 57 yillarda ilmiy o‘rganilib XIV-XV asrlardagi ko‘rinishi qayta tiklandi. 1980-1981 yillar va 2001-2002 yillarda maqbara va xonaqoh qayta pardozlandi. Majmuaning umumiy tarxi 28,0x29,0 m, maqbara 5,10 x 4,70 m. Abu Iso Termiziy maqbarasi - Hoja Iso maqbara-masjidi X1-X11 asrlarga taalluqli bo‘lib, Sherobod shaharidan janubi-sharqda, 6 km uzoqlikda joylashgan. Yodgorlik shimol-g‘arb-janub-sharq o‘qi bo‘ylab cho‘zilgan to‘rt hadli binodan iborat. Obida shu atrofdagi qishloqlarning aholisi uchun bayram namozgohi bo‘lib xizmat qilgan va shu bois, uning asosida an’anaviy anfiladlik tamoyili yotadi. Tarixiy adabiyotda birinchi muhaddislardan Abu Iso Muhammad bin Iso at-Termiziy nomi tilga olinadi. As-Sam’oniyning xabar berishicha, Abu Iso Imom al-Buxoriyning ustozlaridan ma’ruza eshitgan. Uni yetuk islomshunoslar qatoriga qo‘yib, hazrat Alisher Navoiy guvohlik beradiki, muxaddis Hoja Iso mashhur avliyo Abu Varroq Termiziyning jiyani bo‘lgan. Abu Varroq Termiziyning jasadi Eski Termiz devorlari ostida dafn etilgan. Abu Iso Muhammad Termuzuy qabri ustiga qurilgan. Hozirgi kunda yodgorlik bir- biridan pavoqlap orqali o‘tuvchi 4 xona (bo‘lma)dan iborat yaxlit bino ko‘rinishida, xonalar tarhi 4,3x4,5 m. Shimoli-sharqiy tarafi ayvon qurilishi munosabati bilan keyinchalik to‘silgan. 3 xonali bo‘lma murabba’ tarhli, ulardan janubdagisi go‘rxona. Unda marmar kag‘ana bor. Kag‘ana 3 pog‘onali,

67 muqarnas naqsh va yozuvlar bilan pardozlangan. Go‘rxonadan tor uzun yo‘lka orqali xonaqohga o‘tiladi. Xonaqoh poli go‘rxo-naga nisbatan pastroq bo‘lib, ular oralig‘i keng ravoq bilan ajratilgan. Xonaqoh gumbaz tomli, mehrobli. Yonidagi 2 xonadan shimoliy-sharqiy tar-afiga chiqiladi. Xonaqoh oldidagi 3 ayvon gumbazli, qalqonsimon bag‘alli, devorlariga 4 ravoq ishlangan, pishiq g‘ishtdan hoshiyalar terilgan. Abu Iso Termiziy maqbarasi ganchkori bezaklar bilan pardozlanib, tashqi devorlariga 6 g‘ishtin ravoqli namoyonlar ishlangan. Tobadonlariga oq ganchdan panjaralar o‘rnatilgan. Ravoqlari g‘isht qalinligida hoshiyalangan. Abu Iso Termiziy maqbarasi bosh tarzini kichik ko‘shksimon gumbazli qurilma egallagan. Bino ko‘pgina o‘zgarishlarni boshidan kechirgan. Masjid bilan maqbara bir-biriga bog‘lanib, deraza romlari qaytadan ishlangan, ayvon XV asrda shimoli-g‘arbga qarab yo‘naltirilgan hamda majmua shimoli-g‘arbiy tomondan anchagina shikastlangan. Maqbaraning old tarafiga XX asrning boshlarida ustunlari o‘ymakorlik bilan ishlangan ayvon qurilgan va ta’mirlash ishlari amalga oshirilgan. Qirqqiz qal’asi xom g‘ishtdan qurilgan. Termizda qobirg‘ali shakldagi o‘rta asr ko‘shki joylashgan Qirkkizning chorsu (54x54 m) negizi o‘rtasidan kubbasimon yo‘laklar bilan bo‘laklarga bo‘lingan, ular kesishgan joyda ochiq ichki sahn hosil bo‘ladi (11,5x11,5 m). Uning qoq o‘rtasidagi chuqur qubbasimon ayvonlar va yo‘laklar binoni to‘rt teng bo‘lakka bo‘lib turadi, bunda hujralar ikki oshyonada joylashgan. Qirqqiz qasri tomlari xilma-xil tuzilishi bilan kishini hayratga soladi. Bu yerda qutili, xochsimon va balxiy gumbazlardan foydalanilgan, arklar uchburchak, suyri, o‘qsimon, poyi aylanma shakldagi kursiga ega, qubbalar "naqliy" va taomildagi halqasimon aylana ustidan joy olgan. Tanobiylardan birining nimyon chorsilarida nimsakkiz kirrali nimqubbalar saqlanib qolgan. O‘z tashqi qiyofasi bo‘yicha Qirqqiz ilk o‘rta asr qal’a-qo‘rg‘onlariga juda o‘xshab ketadi. Ammo bu an’ana sharofati, xolos, zero, uzoqdan chiqib bo‘lmaydigandek ko‘rinuvchi binolarning to‘rtala devorlari

68 bo‘ylab keng ark yo‘laklari o‘tgan, tashqi devorlar nur tushib turuvchi deraza o‘rnini to‘sib turadi, yon tomonini himoya qiluvchi burchaklar uch chorakli, uchli silindrsimon shakldagi minoralar bezakdor. Qirqqiz qishloq qo‘rg‘on-saroy me’morchiligining noyob turiga kiradi. Qirq qiz qal’asi quyidagicha holatda saqlanib qolgan: Qirq qiz majmui yorug‘lik tarafga qarab qurilgan bo‘lib, kvadrat shaklida, burchaklari baquvvat ichki minoralar bilan mustahkamlangan. Kirish ayvonlariga derazalar o‘rnatilib, uzun o‘tish ayvonlari orqali ichki hovliga o‘tilib, u yerdan to‘rt qismdan iborat ikki qavatli binoga kirilgan. Ushbu binolarning ikkitasi shimoli-sharqiy, shimoli- g‘arbiy tarafdan bir xil bo‘lib, ikkalasida ham beshtadan to‘g‘ri burchakli xonalar mavjud. Xonalar uch tarafdan ikki qavatli bir-biri bilan birikib ketgan zallar bilan o‘ralgan, har bir xona faqat zal bilan tutashtirilgan. Kokildor xonaqohi - Termiz tumanidagi Namuna qishlog‘idagi me’moriy yodgorlik. Xalq orasida Aloulmulk Xudovandzoda (Termiz hukmdori) ko‘shki, «Azizon», «Azlar eshon, «Kokildor» (kokil qirqish udumi) deb nomlangan. Kokildor xonaqohi to‘g‘ri to‘rtburchak tarhli (27,5xI7 m), 5 xonadan iborat. Baland va chuqur ravoq peshtoq orqali markaziy xona (7,5x7,5 m) ga kiriladi. Markaziy xonaning gumbazi 8 qirrali poygumbaz ustiga o‘rnatilgan, 2 yon tomonidagi xonalar o‘zaro o‘xshash, teng hajmda, dalon orqali bog‘langan orqa va yon eshiklari bo‘lgan. Markaziy xona sahnida bir necha qabr saqlanib qolgan. Ichkaridagi ravoq va namoyonlarga ganchkori usulida pardoz berilgan. Gumbaz osti bag‘allari muqarnaslar bilan bezatilgan. Kokildor ota maqbarasi XII asr oid bo‘lib, maqbarada al-Hakim at- Termiziyning kuyovi Somon Ashur Kokildor 992 yilda dafn qilingan. Maqbaraga uzun va katta ustunlar orqali markaziy xonaga kirilib, bu yerda ikkita yo‘lak mavjud bo‘lib, bu yo‘lak asosiy xona bilan ikki xonani bir-biri bilan bog‘lab turadi. Bundan tashqari, har bir xona yo‘laklarining ikkitadan ko‘chaga chiqish joylari mavjud bo‘lib, bu yerga qadimda ishlangan g‘ishtlar terilgan, ular orqali eniga 4 ta to‘g‘ri burchakli ustunlar hosil qilingan.

69 Atoulla Sayid Vaqqos maqbarasi - Sherobod tumanida joylashgan. X - XI asrlarga taalluqli, arab istilosi davrida mashhur qo‘mondon bo‘lgan Atoulla eshon Mirhaybarga atab qurilgan. U unchalik katta bo‘lmagan bir xonali markaziy maqbara bo‘lib, kirish yo‘lagi (yeshigi) janubi-sharqqa qaratilgan. Maqbara kvadrat shaklida, ustidagi sharsimon gumbaz esa ikki qator g‘ishtlardan terilgan. Binoning old tomoni o‘ziga xos me’moriy uslub shaklida ishlangan ravoqsimon teshik bilan ajratilib, uning ichi g‘isht bilan terilgan. Maqbaraning peshtoqi devorlari tekis bir xil qilib bezatilib, janubi-g‘arbiy va shimoli-sharqiy tomondan unchalik katta bo‘lmagan derazalar o‘rni qoldirilgan. Maqbaraninng markaziy qurilishida xom g‘ishtdan foydalanilgan, arkning uchi yarim qubba shaklidagi bo‘shliq bo‘lib, ichi g‘isht bilan archasimon qilib terilgani maqbaraning XI asrga tegishli ekanini bildiradi. Bu maqbara XV–XVII asrlarda qurilgan me’morchiliking qadimgi ko‘rinishini o‘zida aks ettirgan. Takiya ota maqbarasi - taxminan XII asrga oid bo‘lib, saljuqiylar davrida qurilgan, u o‘sha davr ijtimoiy-siyosiy markazlaridan biriga aylangan yodgorlik hisoblanadi. Hozirgi Qiziriq tumanidagi Takiya ota maqbarasida xoki yotgan kishining shaxsi noma’lum bo‘lib, naql qilishlaricha, u kishi so‘fiylik tariqatidan bo‘lgan avliyo Hazrati Xoja Qutbiddindir. Maqbara ko‘k gumbazli, uning tag xonasida ikki tosh sag‘ana va ikki ustun bo‘lib, u uch xona va ikki yo‘lakdan iborat, xom g‘isht va paxsadan qurilgan. Maqbara mustaqillik tufayli ta’mirlanib, muqaddas ziyoratgohga aylantirildi, Uning birinchi xonasida uchta, ikkinchi xonasida bitta, uchinchi xonasida ham bitta qabr qayta ta’mirlandi. Sa’d ibn Abi Vaqqos maqbarasi - Angor tumanida joylashgan, mashhur sahoba nomi bilan bog‘liq bo‘lib, uning atrofida eski katta qabriston joylashgan. Mustaqillik tufayli maqbarani 1992 yilning may oyida angorlik Normurod polvon Alloberdi o‘g‘li o‘z jamg‘armasi hisobidan xivalik usta Shomurod yordamida qayta ta’mirlab, asl xoliga keltirdi. Bu maqbara ham Sherobod tumanidagi maqbaraga o‘xshab kvadrat shaklida sharqqa qarab qurilgan, u bir

70 xona, usti gumbazli, eshigi old tarafidan. Maqbara XVI–XVII asr me’morchiligi ko‘rinishidagi binolar majmuasidan iborat bo‘lib, mahalliy aholining hurmati ramzidir. Jarqo‘rg‘on minorasi. Ko‘kka bo‘y cho‘zgan, xushqad minoralar musulmon Sharqi o‘rta asr shaharlarining o‘ziga xos unsuri hisoblanadi. Jarqo‘rg‘on shahridan g‘arb tomonga ikki kilometr yurilsa, ko‘m-ko‘k bog‘lar orasida Markaziy Osiyo me’morchiligida qobirg‘asimon yagona inshoot-minora qad ko’tarib turibdi. Mazkur joy 1X-X asrlar arab manbalarida tilga olingan Sarmangan yoki Charmangan shahriga qiyos qilinadi. Taglik ustidan qad ko‘targan adl minoraning yuqori tomon ingichkalashib boruvchi o‘n olti nimaylana ustuni qobirg‘asimon yuza hosil qilgan. Taglik qirralaridan birida minora ichidagi burama (aylanma) zinaga eltuvchi arksimon eshik o‘rnatilgan. Minoraning avvalgi umumiy balandligi aniqlash qiyin, ammo uning balandligi 50 metrga yaqin bo‘lgan deb taxmin qilinadi, chunki saqlangan qismi 21.6 metr keladi. Minora tanasining yuqori tomoni torayganligi va bezaklarning nafis ishlanganligi tufayli uning ko‘rinishida salobat va ko‘rkamlik ortadi. Iskandar ko‘prigi - Qumqo‘rg‘on tumanida Termizni Chag‘oniyon va Hisor bilan bog‘lovchi qadimgi savdo yo‘lida Bandixonsoy ustida qurilgan. Iskandar ko‘prikning qurilgan davri noma’lum. Abdullaxon davri (l557-98)da qayta qurilgan. Fisht ko‘nrik, Tosh ko‘prik va Iskandar Zulqarnayn ko‘prigi deb nomlangan. Umumiy uzunligi 70 metr, o‘tish qismining eni - 5,75 metr balandligi - 12,1 metr, pavoq qanoti - 5,8 metr , pishiq g‘isht (25x25x5; 26x28x4-4,5; 27x29x5 sm)dan qurilgan. Usti 3 qism (yo‘lovchi, transport va suv o‘tishi uchun nov)dan iborat. Ravoqlari qirg‘og‘idagi tirgaklarga tayangan. Iskandar ko‘prikning sharq va g‘arb tomonidagi tirgaklari buzilgan. Pavoq ustunlari (1950) va suv o‘tkazish uchun nov (1927) betondan ishlangan. Qurbon Soat maqbarasi - XVII asrda maqbara barpo etilgan, bino atrofi tosh devor bilan o‘ralgan, ziyoratgoh 1–1,5 gektar yerni egallaydi. Bu qadamjo juda qadimiydir, mahalliy aholining oqsoqollarning ma’lumoticha, uning tarixi ming yilga borib taqaladi. Mahalliy aholi orasida keng tarqalgan rivoyatlarga

71 binoan, qadamjo hududidagi tut daraxtining yoshi 150–200 yillar atrofida. Ziyoratgohning orqa tomonida kichik qabriston joylashgan, unda ziyorat ob’ekti hisoblanadigan bir necha qabr mavjud. Birinchi qabr XVII asr o‘rtalarida yashagan islom ilmlari sohibi Qurbon o‘g‘li Soatga tegishli, muqaddas joy mazkur mahalliy ulamo ismi bilan ataladi. Qabriston atrofi bir necha qavat paxsa devorlar bilan o‘ralgan, hozirgi kunda devor qoldiqlarigina saqlangan. Muqaddas joyni obodonlashtirish va qayta ta’mirlash 1970-yillarda amalga oshirilgan. Hozirgi kunda bu ob’ektga aholi ziyorat uchun tez-tez tashrif buyuradi. Xo‘ja Muhammad Mavlono Zohid maqbarasi - XVII asrda bunyod etilgan, mazkur ziyoratgoh Kichik Vaxshivor qishlog‘ida joylashgan. Bu joyning paydo bo‘lishi haqida quyidagi rivoyat mavjud: Mavlono Zohid olamdan o‘tgach, uning qabri ustiga yerli aholi maqbara qurgan. So‘fi Olloyor bu maqbara haqida: «Mendan u kishi ulug‘, avval u kishini ziyorat qilib, keyin menga kelinglar», deb bashorat etgan. Ana shu sababdan bu ziyoratgohning ahamiyati mahalliy aholi uchun hozirgi kunda yuqori hisoblanadi. Kiyik ota maqbarasi - XVIII–XIX asrlarga oid bo‘lib, Mirshodi qishlog‘ida, ikki tomoni adirlik, o‘rtasi katta soyning yoqasida joylashgan. Ziyoratgoh oddiy paxsa devor bilan o‘ralgan, devor vaqt o‘tishi bilan nurab, yemirilgan, uning devor o‘rtasidagi qabr oddiy tuproq bilan baland qilib ko‘tarilgan. Tepasiga ikkita katta kiyik shoxi ilingan, ziyoratgoh atrofiga boshqa shaxslar dafn etilmagan. Bu ziyoratgohning paydo bo‘lganiga taxminan 200– 250 yillar bo‘lgan, yovvoyi hayvon shoxlari yomon ruhlardan himoya qiladi, deb hisoblanadi. So‘fi Olloyor maqbara-masjidi binosi - XVII–XVIII asrlarda bunyod etilgan. U Katta Vaxshivor qishlog‘ida joylashgan. Mazkur ob’ekt muqaddas joy bo‘lganligi bilan bir qatorda nodir arxitektura yodgorligi hisoblanadi. L.I. Rempel aniqlashicha, ushbu masjid 1713 yilda qurilgan. Masjid shimoli-sharqiy qismi tarafidan ikki ayvon, qo‘shimcha xona va hovlidan iboratdir. Uning hududida muqaddas daraxt, darvoza va janubdan shimolga qarab hovlini kesib

72 o‘tgan katta tog‘ arig‘i bor. Imorat to‘g‘ri burchak shaklida, «G» harfi shaklidagi ikki yoqlama ayvon bilan tutashgan. Aynan shu yerda, shimoli-sharqiy tarafdan ichkariga kirish uchun yo‘l bor. Bundan tashqari, uchta janubi-g‘arbiy kirish yo‘llari mavjud, bu imoratga panjara shaklida qurilgan derazalar o‘zgacha ko‘rk berib turadi. Imorat sinchli paxsadan qurilgan, ikki qavat devor bilan o‘ralgan. Masjidning tashqi tarafidan kulbalar bor. Mehrob qismi juda ham chuqur bo‘lib, to‘rtta ustun qo‘yilgan. Ayvonda yettita, zalda esa oltita baquvvat ustunlar bor. Zaldagi ustunlarda arab yozuvidagi epigrafik yodgorliklar joylashgan. Ayvonning umumiy diametri 14,0x16,2 m. Zalning diametri 11,1x9,7 m. Masjid 1961 yilda qayta ta’mirlangan. Xoja Samandar at-Termiziy maqbarasi - XVII–XVIII asrga oid bo‘lib, Qumqo‘rg‘on tumanidagi Qopto‘qay qishlog‘idagi daryo bo‘yida joylashgan. Keyinchalik maqbaraga daryo yaqinlashib qolgani bois, marhum kishining suyaklari yig‘ib olinib, qishloqdagi yuqoriroq tepalikka qayta dafn etilgan. Xojaning avlodlari bobokalonlari qabri ustiga maqbara bunyod etishib, tevarak- atrofini ziyoratchilar uchun qulay holga keltirganlar. Shu sababli bu yerda ikki ob’ektga ketma-ket ziyorat etish holatini kuzatishimiz mumkin. Xidirsho maqbarasi - XIV asrga oid bo‘lib, Oltinsoy tumanida joylashgan qadimiy masjid bo‘lib, ustunlarining birida «1331 yil» (hijriy) deb arabcha so‘zlar yozilgan. Mahalliy aholi tomonidan bu masjid hazrati Xizr tomonidan qurdirilgan, deb hisoblaydi. Rivoyatlarga binoan, masjid 1331 yili bir kechada barpo etilgan. Xizr kulti kishilarga baraka keltirishi mumkin deb hisoblanadi. Bu masjidning bir kechada paydo bo‘lganligi haqidagi xabar Buxoro amiriga ham yetib borgan. Ushbu hikoyatlarga binoan, amir juma namozini faqat Xidirsho masjidida o‘qishga farmon bergan. Hazrati Xizr asos solgan masjid yerli islom ulamolari rahbarligida aholi tomonidan qayta ta’mirlangan. Hazrat Sulton Valiy maqbarasi - XIV asrga oid bo‘lib, Boysun tumanidagi Omonxona qishlog‘ida joylashgan. Hazrat Sulton Valiy mozori atrofida qabriston ham mavjud. Qabrning o‘ng tomonida avliyoning xalifasi,

73 oyoq tomonida esa farzandlarining qabri bo‘lib, qabrlar ustiga biror yodgorlik barpo etilmagan. Rivoyatlarga ko‘ra, Hazrat Sulton Valiy bo‘lajak maqbarani o‘zining qabri ustiga emas, balki befarzand o‘tgan singlisi Bibi Shirinning qabri ustiga qurishni vasiyat qilgan. Birinchi muqaddas joy nomi orqali ikkinchi joy mavqeini belgilash amalini bu misolda ko‘rishimiz mumkin. Bibi Shirin maqbarasi Boysun tumani Mirqorako‘z qishlog‘ida joylashgan, uning ichidagi qabr hozirgacha saqlangan. Sobiq Ittifoq davrida ushbu me’moriy obida buzib tashlangan. Mustaqillik yillarida 1996 yili Boysun shahrida yashaydigan urush va mehnat faxriysi Hamid Karimov o‘z shaxsiy jamg‘armasidan maqbarani qayta tiklagan. Maqbaraning kunchiqar tomonida uchta qora va kulrang marmar sifat toshlar bo‘lib, bularning ikkitasi qadimgi naqshinkor qabrtoshdir, uchinchi qora tosh beshikka o‘xshash toshdir. Sariosiyo tumani Telpakchinor qishlog‘idagi qadimiy qabriston o‘rtasida qurilgan Oq ostona bobo maqbarasi qubbali, dunyo tomonlariga monand to‘rtburchak shaklida. Mahalliy aholi ushbu obidani payg‘ambarimiz Muhammad alayhissa-lomning sahobalaridan biri Abu Hurayraning qadam joyi sifatida e’zozlaydi. Maqbara ichidagi sag‘anada kim yotganligi hozirgacha noma’lum. Oqostona Bobo (X asr oxiri - XI asr boshi) maqbarasi markazga intilma tuzilishga ega, reja bo‘yicha chorsi shaklda, har bir tomoni dunyoning to‘rtala tomoniga qaratib qurilgan. Guldasta minorachalar bilan himoyalangan, uning kubsimon tanasi uzra uchli qubba savlat to‘kib turibdi. Gumbazning pastki qismiga shakldor g‘isht terilib, poydevor ko‘rinishini olgan. Ichki devorlarda o‘n ikki kirrali uchli va chuqur mehroblar saf tortgan. Yon devorlarga g‘ishtlar juft-juft qilib terilib, endor tik choklar hosil bo‘lgan. Mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy hayotida Surxondaryo viloyatining alohida o‘rni bor. Respublikamiz janubida joylashgan bu voha mard va alpkelbat odamlari, kayvoni momolari, donishmand otalari, jasur yigit-qizlari, betakror tabiati, qadim an’analarimiz va madaniyatimizning mangu yoniq o‘chog‘i sifatida ma’lum va mashhur. Mustaqillik yillarida Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida viloyatda ulkan

74 bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Surxondaryo yangi qiyofa kasb etdi, odamlari ongi va tafakkurida ham tub o‘zgarishlar ro‘y berib, kelajakka bo‘lgan ishonch, yashashga ishtiyoq ortdi. Bugun viloyatga tashrif buyursangiz, zamonaviy arxitektura an’analarini o‘zida mujassam etgan muhtasham inshootlar, o‘quv binolari, turar joylar, shifo maskanlari, keng va ravon ko‘chalar voha ko‘rkiga-ko‘rk qo‘shib turganligining guvohi bo‘lasiz. Termiz davlat universiteti, “Surxon” sport majmuasi, Yoshlar markazi, Baxt uyi kabi muhtasham binolar, qishloq joylarda namunaviy loyihalar asosida qurilgan yangi uy-joylar, ular atrofida barpo etilgan so‘lim bog‘lar, maktab va tibbiyot muassasalari, do‘konlar va boshqa maishiy xizmat ko‘rsatish shoxobchalarini ko‘rib, dilingiz yayraydi. Mamlakatimizda turizm sohasini iqtisodiy, tashkiliy va huquqiy jihatdan jadal rivojlantirish, hududlarning turizm salohiyatidan yanada samarali foydalanish, turizm tarmog‘ini boshqarishni tubdan takomillashtirish borasida zarur chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Qashqadaryo zamini o‘zining boy tarixi, qadimiy osori-atiqalari, o‘tmish yodgorliklari, betakror tabiati bilan soha rivojida muhim o‘rin tutadi. “Viloyatda bugungi kunda 1 ming 311 madaniy meros obekti ro‘yxatga olingan bo‘lib, ularning 1 ming 41 tasi arxeologiya, 200 tasi arxitektura, 43 tasi haykal va 27 tasi diqqatga sazovor joylardir. Bu madaniy meros obektlarini muhofaza qilish bilan birga, ularda rekonstruksiya va ta’mirlash ishlari olib borish juda muhim. Ayniqsa, Kitob, Shahrisabz, Yakkabog‘, G‘uzor va Qarshi tumanlarida bu kabi milliy merosimiz namunalari ko‘p. Harakatlar strategiyasining o‘nga yaqin bandi turizmni rivojlantirishga bag‘ishlangani, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning joriy yil 12-iyul kuni Oliy Majlis palatalari, siyosiy partiyalar hamda O‘zbekiston Ekologik harakati vakillari bilan videoselektor yig‘ilishida so‘zlagan ma’ruzasida belgilangan ustuvor vazifalar zimmamizdagi mas’uliyatni yanada oshiradi. Masalan, xalqaro aeroportning yangi terminalini ishlab chiqish, turizm obektlariga tashriflarni uyushtirishda turistlar va ekskursantlarning hayoti va sog‘lig‘ini muhofaza

75 qilish, ekoturizmni rivojlantirish bo‘yicha ko‘plab loyihalarni amalga oshirish mumkin” 1 , deb ta’kidlaydi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputati Akmaljon Umrzoqov. 2017 yil 16 avgustda Qarshi shahrida “Qashqadaryo viloyatining turizm salohiyati: yutuqlar va istiqbol” mavzusida bo’lib o’tgan davra suhbatida viloyatning boshqa tumanlarida ham sayyohlik yo‘nalishlarini ko‘paytirish, mavjud imkoniyatlardan unumli foydalangan holda, ekoturizmni yanada rivojlantirish, Muborak tumani cho‘llariga safar uyushtirish kabi bir qator loyihalar taqdim etildi. Turizmni rivojlantirishga qaratilgan dasturlar ijrosi tahlil qilinib, Qashqadaryoning ochilmagan turizm yo‘nalishlari va foydalanilmayotgan imkoniyatlar bo‘yicha ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar muhokama qilindi. Viloyatdagi har bir tumanning turistik xaritasini tuzish, ekoturizmni rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturini qabul qilish, turizmni rivojlantirish yo‘nalishida faoliyat yuritmoqchi bo‘lgan yosh tadbirkorlarga imtiyozli kredit mablag‘i ajratish, turistik firmalarga litsenziya berish tartibini soddalashtirish, agroturizm, etnografik turizmni rivojlantirish, mehmonxona va servis xizmati imkoniyatlarini kengaytirish, turistik marshrutlar hamda viloyat qo‘riqxonalarini jahon standartlari darajasida takomillashtirish yuzasidan vazifalar belgilab olindi. 2.2.1-diagrammada 2016 yilda Qashqadaryo viloyatida xizmat ko’rsatilgan tashrif buyuruvchilarning xorijiy va O’zbekiston fuqarolari o’rtasidagi ulushi berilgan. Qashqadaryo viloyatida turistik faoliyatni amalga oshiruvchi firma va tashkilotlar soni 5 tani tashkil qilib, 2016 yilda ular tomonidan 9446 nafar tashrif buyuruvchiga xizmat ko’rsatildi. 2016 yilda Qashqadaryo viloyatiga 2.6 ming nafar chet el fuqarolari tashrif buyurgan. Xizmat ko’rsatilgan tashrif buyuruvchilar soni 120,1 ming nafarni tashkil qilib, asosiy qismini O’zbekiston fuqarolari – 117,4 ming nafar tashkil qildi. Bu esa o’z navbatida 97,4 foizni tashkil qildi. 1 “Qashqadaryo viloyatining turizm salohiyati: yutuqlar va istiqbol” mavzusida davra suhbati. Qarshi shahri. 16.08.2017y. // www.kun.uz

76 2.2.1-diagramma. 2016 yilda Qashqadaryo viloyatida xizmat ko’rsatilgan tashrif buyuruvchilarning xorijiy va O’zbekiston fuqarolari o’rtasidagi ulushi, foizda 1 2.2.1-jadvalda 2016 yilda Qashqadaryo viloyatida sotilgan sayyohlik yo’llanmalarining soni va qiymati berilgan. 2016 yilda Qashqadaryo viloyatida turistik faoliyatni amalga oshiruvchi firma va tashkilotlar tomonidan 531 ta sayyohlik yo’llanmalari sotilgan bo’lib, uning qiymati 844,1 mln. so’mni tashkil qildi. 2016 yilda sayyohlik yo’llanmalarining 100,0 foizi (531 dona) bevosita aholi tomonidan sotib olinganshu jumladan O’zbekiston hududi boyicha O’zbekiston fuqarolariga 387 ta, Chet el mamlakatlari boyicha O’zbekiston fuqarolariga 78 ta, O’zbekiston hududi boyicha MDH fuqarolariga 38 ta, O’zbekiston hududi boyicha boshqa chet el mamlakatlari fuqarolariga 28 ta yo’llanma sotilgan 2.2.1-jadval 2016 yilda sotilgan sayyohlik yo’llanmalarining soni va qiymati Ko’rsatkichlar Soni, birlik Qiymati, mln.so’m Sotilgan sayyohlik yo’llanmalari jami 531 844,1 Ulardan bevosita aholiga 531 844,1 shu jumladan: 1 Qashqadaryo Viloyatida turizm va dam olish sohasi rivojlanishining asosiy ko’rsatkichlari // www.qashstat.uz

77 O’zbekiston hududi boyicha O’zbekiston fuqarolariga 387 621,6 Chet el mamlakatlari boyicha O’zbekiston fuqarolariga 78 198,5 O’zbekiston hududi boyicha MDH fuqarolariga 38 15 O’zbekiston hududi boyicha boshqa chet el mamlakatlari fuqarolariga 28 9 Manba Qashqadaryo viloyatida turizm va dam olish sohasi rivojlanishining asosiy ko ’ rsatkichlari // www . qashstat . uz 2.2.2-diagrammada 2016 yilda Qashqadaryo viloyatida jamoaviy joylashtirish vositalari soni va jami joylashtirilgan shaxslarga nisbatan ulushi berilgan. 2016 yilda Qashqadaryo viloyatida sanatoriya-kurort mussasalari soni 9 ta bo’lib, jami joylashtirilgan shaxslar 10,7 % ni, mehmonxona va shunga o’xshash joylashtirish visitalari 28 ta bo’lib, jami joylashtirilgan shaxslar 74,8 % ni, dam olish muassalari 13 ta bolib, jami joylashtirilgan shaxslar 22,9 % ni tashkil etgan (2.2.2-diagramma). 2.2.2-diagramma. 2016 yilda Qashqadaryo viloyatida jamoaviy joylashtirish vositalari soni va jami joylashtirilgan shaxslarga nisbatan ulushi 1 2.2.3-diagrammada 2016 yilda Qashqadaryo viloyatida mehmonxonalarning toifasi (yulduzi) boyicha faoliyati berilgan. 2016 yilda Qashqadaryo viloyatida mehmonxona va shunga o’xshash joylashtirish vositalari soni 28 tani tashkil qildi. Ulardan, 50 foizi bir yulduzli, 20 foizi uch yulduzli va 30 foizi toifaga ega bo’lmagan mehmonxonalardir. 1 Qashqadaryo Viloyatida turizm va dam olish sohasi rivojlanishining asosiy ko’rsatkichlari // www.qashstat.uz

78 2.2.3-diagramma. 2016 yilda Qashqadaryo viloyatida mehmonxonalarning toifasi (yulduzi) boyicha faoliyati 1 “Viloyatimizda turizmni rivojlantirish uchun yuksak salohiyat mavjud. Boy madaniy merosga ega hududda muqaddas qadamjolar, qadimiy obidalar va ekoturizmni rivojlantirish uchun qulay manzillar ko‘p. Viloyatda hududiy turistik mahsulotlarni xorij bozoriga chiqarish, tabiiy va tarixiy-madaniy manzillar bo‘yicha yangi sayyohlik yo‘nalishlari ishlab chiqish, turistik xizmatlar sifatini yanada yaxshilash doimiy e’tiborda” 2 , deb ta’kidlaydi O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi Qashqadaryo viloyati vakolatli vakili Otabek Olimjonov. Bugungi kunda Shahrisabz shahrining tarixiy markazida barpo etilgan zamonaviy uy-joylar hunarmandlar va tadbirkorlarga uzoq muddatli imtiyozli kredit asosida berilmoqda. Ikki qavatli bunday uy-joylarning birinchi qavatida hunarmandlik mahsulotlari sotiladigan savdo majmualari, ikkinchi qavatida uy- mehmonxonalari tashkil etilayotir. Turizmni yanada rivojlantirish uchun ko‘plab istiqbolli loyihalarni amalga oshirish rejalashtirilgan. "Shahrisabz vino-aroq” aksiyadorlik jamiyati bilan hamkorlikda Kitob tumani tokzorlarida oliy navli uzum mahsuloti bo‘lgan vino degustatsiyasini tashkil qilish orqali agroturizmni rivojlantirish, ekstremal turizm sohasida Muborak tumanidagi cho‘llarda kvadrotsikllarda safar uyushtirish, tarixiy-madaniy turizm bo‘yicha Shahrisabz 1 Qashqadaryo Viloyatida turizm va dam olish sohasi rivojlanishining asosiy ko’rsatkichlari // www.qashstat.uz 2 Manba : www.mf.uz

79 shahri markazida “Zafarli yurish” va “Shoh bazmi” teatrlashtirilgan tomoshalarini muntazam tashkil etish, uloq-ko‘pkari musobaqalarini Kitob tumanining Qaynar qishlog‘ida yil davomida muntazam o‘tkazish loyihalari shular jumlasidandir. 2017-yilning avgust oyida o‘tkazilishi rejalashtirilgan "Hunarmandlar festivali” ham viloyatda turizmni rivojlantirishga xizmat qiladi. Ekoturizmni rivojlantirishda Shahrisabz tumanida qurilayotgan “Village Eco Park” majmuasi muhim ahamiyatga ega. Mazkur loyiha mehmonxona, restoran, kafe, sport maydonchalari va attraksionlarni o‘z ichiga oladi. Majmua 2018-yilda foydalanishga topshiriladi. Viloyatda turistik resurslardan samarali foydalanish, ko‘rsatilayotgan xizmat turlarini ko‘paytirish va sifatini zamon talablariga moslashtirish borasida tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Davlatimiz tomonidan yaratilgan imkoniyat va imtiyozlar tufayli Qashqadaryoda 30 mehmonxona faoliyat ko‘rsatmoqda. Yildan-yilga ularning moddiy-texnik bazasi mustahkamlanib, zamon talablari darajasida yuqori sifatli xizmat ko‘rsatish imkoniyati kengaymoqda. Qashqadaryo viloyati turizm sohasini 2017-2018-yillarda kompleks rivojlantirish dasturi asosida 2018-yilda viloyatdagi mehmonxonalar sonini 45 taga yetkazish rejalashtirilgan. Jumladan, Qarshi shahrida 8 yangi zamonaviy mehmonxona, Shahrisabz shahrida 5 uy-mehmonxonasi va 2 yangi zamonaviy mehmonxona faoliyat boshlaydi. Bularning barchasi viloyatga keluvchi sayyohlar sonining ortishi, eng muhimi, aholi bandligini ta’minlash va kelajakda Qashqadaryo viloyatini sayyohlar, tarixchi olimlar va ziyoratchilar ko‘p keladigan sevimli maskanga aylantirishga xizmat qiladi. Qashqadaryo viloyatida 2018-2019 yillarda turizm infratuzilmasi ob’ektlarini barpo etish rejasiga ko‘ra 167 ta loyiha amalga oshiriladi. Ularda tarixiy-madaniy obidalarni ta’mirlash, tarmoqni axborot texnologiyalari bilan ta’minlash ko‘zda tutilgan. Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev Qashqadaryoga tashrifida viloyatini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga qaratilgan loyihalar bilan tanishish davomida sayyohlar uchun mehmonxonalar, dam olish

80 va ko‘ngilochar hududlar tashkil etish, turistlarga milliy madaniyatimizni keng namoyish qilish zarurligini ta’kidladi. Prezidentimiz 2018 yil 1 avgustgacha «Afrosiyob» poezdi qatnovini Shahrisabzgacha yo‘lga qo‘yish bo‘yicha ko‘rsatma berdi. 1 Bugungi kunda amalga oshirilayotgan islohotlar negizida vohaning o‘ziga xos tarixiy-madaniy merosi imkoniyatlaridan turizm rivojida samarali foydalanish, tarixiy-me’moriy ansambllar va obidalarni asrab-avaylash, ta’mirlash, turistik va xizmat ko‘rsatish ob’ektlarini bunyod etish va mavjudlarini yangilash, transport infratuzilmasini rivojlantirish, sayyohlarga xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish, pirovardida yangi ish o‘rinlari yaratish ko‘zda tutilgan. 2.3. Mintaqaviy turizmni rivojlantirishda xorij tajribasi Turizm, ayniqsa, ziyorat turizmi sohasini rivojlantirishda xorijlik mutaxassislarni jalb etish, xorij tajribasini о‘rganish ushbu sohani taraqqiy topishida muhim ahamiyatga ega. Yurtimizdagi qadimiy shaharlar tarixi, xalqimizning ma’naviy-madaniy qadriyatlarini tiklash borasida olib borilayotgan keng kо‘lamli ishlar, zamonaviy mehmonxonalar, dam olish maskanlarining qurilishi turizm imkoniyatlarini yanada kengaytirmoqda. Mamlakatimizning diqqatga sazovor joylarida turizmni rivojlantirish, sayyohlarga xizmat kо‘rsatishni jahon talablari darajasiga yetkazish maqsadida Ispaniya, Portugaliya, BAA, Yaponiya, Germaniya, Avstriya, Gollandiya, Vengriya, Chexiya, Turkiya kabi qator davlatlar tajribasi о‘rganilib, amaliyotga keng tatbiq etilmoqda. Turkiyada turizm rivojlanishi oxirgi 20-25 yil ichida о‘ziga xos dinamik tus oldi. Buning bir qancha sabablari bor. Ularning ijtimoiy- iqtisodiy sabablari alohida tadqiq qilishga munosib bо‘lsa, tabiiy-obektiv 1 O’zbekiston Prezidenti S havkat Mirziyoyev ning Qashqadaryo viloyati ga tashrifi doirasidagi uchrashuvlari. 27.01.2018y. //www.kun.uz

81 omillar va shart-sharoitlar ham borki, bu omillar davlat turizm siyosatini amalga oshirishga tо‘g‘ridan tо‘g‘ri qulay shart-sharoit bо‘lib xizmat qilmoqda. Turkiyada turizm rivojlanishining tabiiy-obektiv omillariga: Geografik qulayligi; Iqlim qulayligi; Turk oshxonasining boyligi va mashhurligi; Turkiyada tarixiy joylarning kо‘pligi kiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy omillarga: Iqtisodiy islohotlarning jadallashtirilganligi; Yevropa Ittifoqi davlatlari bilan yaqindan savdo-iqtisodiy aloqalarning rivojlantirilayotganligi; iqtisodiy о‘sish sur’atlarining keskin pasayib ketishining oldi olinayotganligi; eksportga yо‘naltirilgan ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlantirilayotganligi; migratsion jarayonlarning (ichki va tashqi) rag‘batlantirilayotganligi kabilar kiritiladi. Mana shunday qulay iqlim sharoitlari, ayniqsa, mamlakatning turli burchaklarida bir paytning о‘zida tо‘rtta faslning ham hukm surishi Turkiyada turizmning rivojlanishi uchun juda qulay shart-sharoitlar yaratgan. Iqlim qulayliklaridan tashqari turizm rivojlanishining yana bir asosiy sabablaridan biri bu turk oshxonasidir. Mehmonxona mutaxasislarining ma’lumotlarga kо‘ra dunyoning eng boy oshxonalari turk, fransuz va xitoy oshxonalaridir. Ovqat va ichimliklar manbalarining kо‘pligi va turli- tumanliligi, mamlakat turizmining ajralmas qismi bо‘lgan turk oshxonasining boyligining asosiy sabablaridan biridir. Shu bilan birga uzoq yillardan beri turli millatlar bilan birgalikda yashab kelganliklari va ovqat va ichimlik turlarining bir birlari bilan almashib, boyitib borganliklari ham turk oshxonasi boyishining bir sabablaridan biridir. Ayniqsa, Saljuqiylar va

82 Usmoniylar saroylari turk oshxonasining boyishida muhim rо‘l о‘ynagan. Turkiyaning turli hududlarida yuzdan ortiq ovqat turlari tayyorlanadi va bular hudud va illarga (viloyat) kо‘ra pishirish usullari va turlariga kо‘ra bir-biridan tubdan farq qiladi. Mintaqalarga kо‘ra muhim turistik markazlar va ularning о‘ziga xos xususiyatlari Qoradengiz mintaqasi: Mintaqada tog‘larning kо‘pligi va ularning dengiz qirg‘og‘iga parallel ravishda joylashgani va joylashuvining biroz noqulayligi tufayli plajlar ancha kam. Bu mintaqada yoz boshqa mintaqalarga nisbatan qisqaroq davom etadi. Qoradengiz mintaqasida daryolardagi oqimning tez bо‘lgani uchun sо‘nggi yillarda rafting sporti rivojlanmoqda. Bunga misol sifatida Choruh daryosini aytishimiz mumkin. Mintaqadagi turistik markazlar: Trabzondagi Sumala monastiri, Ayvasil cherkovi, Hazrati Yahyo Monastiri, Sulton Boyazid Kulliyosi, Amasya qal’asi. Muhim transport yo’llarida joylashganligi, iqlim imkoniyatlarining yaxshiligi, Istanbulning shu mintaqada joylashganligi va qadimdan odam yashab kelayotganligi sababdan Marmara mintaqasida turizm markazlari juda kо‘p. Mintaqa turizmdan eng kо‘p daromad oladigan mintaqadir. Tarixiy yodgorliklarga Bursadagi Ulujomi, Yashil Maqbarani Iznikdagi Yashiljomi, Qaplijalarni, Edirnedagi Selimiya jomesi, Rustampasha Karvonsaroyi, Saraya Hammomini va Chanaqqaledagi Troya xarobalarini kiritishimiz mumkin. Uzoq yillar davomida Troya yunon mifalogiyasining mahsuli deb hisoblanib kelindi. Biroq 1870-yillardan keyin uning qoldiqlari topildi. Hozirda Troya xarobalari Turkiyaning G‘arbida joylashgan va eng kо‘p turist ziyorat qiladigan markazlardan biri hisoblanadi. Mintaqada Istanbul Turkiyaning shimoliy-g‘arbida joylashgan shahar bо‘lib, Turkiya mustaqillikka erishguncha, ya’ni 1923-yildagacha juda kо‘plab davlatlar va imperiyalar uchun poytaxt vazifasini bajargan. Bular orasida Usmoniylar imperiyasi deyarli 500 yil va undan oldin Vizantiya imperiyasi va boshqa kо‘plab qadimiy davlatlar uchun poytaxtlik qilgan.1923-yilda

83 Mustafo Kamol Otaturk tomonidan poytaxt xavfsizlikni ta’minlash uchun Anqaraga kо‘chirilgan. Istanbul ikkita qit’ada joylashgan dunyodagi yagona shahardir.Istanbul Turkiyadagi eng katta shahardir. Istanbuldagi tarixiy yodgorliklarga Topqapi saroyi, Ayasofya muzeyi, Dolmabahche saroyi, Qiz qulesi, Anitqabir, Qapali Charsi kabilarni kiritishimiz mumkin. Sulaymoniya Masjidi 1550-yilda Istanbulda Me’mor Sinan tomonidan qurilgan. Kо‘plab kо‘rfazlarga ega bо‘lgan Egey mintaqasi qadimdan odamlar yashab kelgan hududlardan biri hisoblanadi. Tarixiy yodgorliklarning kо‘pligi tufayli bu mintaqada turizm juda kuchli rivojlangan. Qulay iqlim sharoitlari tufayli dengiz turizmi ham ancha rivojlangan bо‘lib, turizm davri yetti-sakkiz oy davom etadi. Bu mintaqadagi turistik markazlarga Izmirdagi Maryam Ona Cherkovi, Efes va Bergama antik teatrlari, Agora, Akropolis kabi bir qancha markazlarni misol keltirishimiz mumkin. Yoz oylarining issiqligi, plyajlarning kо‘p ekanligi, issiq haroratning uzoq davom etishi tufayli Turkiyada dengiz turizmining eng uzoq davom etadigan mintaqasi О‘rtayer dengizi mintaqasidir. Mintaqada qish oylarida ham dengizda chо‘milish imkoniyatlari mavjud. Bundan tashqari Antaliyada Toros tog‘larining baland ekanligidan bir paytning о‘zida ham dengizda chо‘milish ham chang‘i sporti bilan shug‘ullanish imkoniyatlari mavjud. Mintaqada deyarli barcha illarda(viloyatlarda) juda kо‘p muhim tarixiy yodgorliklar mavjud. Mintaqada Antaliya shahri eng katta turistik va savdo markazi hisoblanadi. Ispartadagi Egirdir kо‘li, Burdurdagi Hajilar xarobalari, antik Sagalasos shahri, Mersindagi о‘rta asrlardan qolgan Anamur qal’asining qoldiqlari, Jannat va Jahannam g‘orlari, Qiz qal’asi kabilarni eng kо‘p turist jalb qiladigan markazlar deyish mumkin. Markaziy Anatoliya mintaqasi: mintaqa bugungi kunda Turkiyaning siyosiy markazi hisoblanadi. Boshqa mintaqalarga nisbatan bu yerda turizm unchalik kuchli rivojlanmagan. Bu mintaqadagi turistik markazlarga Anqaradagi Anitqabirni, Anqara qal’asini, Anatoliya Madaniyati Muzeyini, Polatli yaqinidagi qadimgi Frigiya davlatining poytaxti hisoblangan Gardion

84 shahrini, Konyadagi Mavlono Jaloliddin Rumiy Maqbarasini, Nasriddin Hoja Maqbarasini va Kopadokiyani kiritishimiz mumkin. Mintaqada qish oylarining uzoq davom etishi va qorning kо‘p yog‘ishi tufayli turizm qizg‘in emas. Bugungi kunda asta-sekinlik bilan mintaqada tog‘ turizmi rivojlanmoqda. Mintaqadagi turistik markazlarga Numrut tog‘i, Ani xarobalari, Ishak Pasha saroyi, Ag‘ri tog‘i, Van kо‘li, Yaqutiya Madrasasi, Erzirum Aziziya yodgorligi kabilarni kiritishimiz mumkin. Van kо‘li Turkiyadagi eng katta kо‘l hisoblanib, suvining shо‘rligi hisobiga hayvonot va nabodot olami unchalik boy emas. Janubi-sharqiy Anatoliya mintaqasi Anatoliyadagi odamlarning ilk о‘troqlashgan hududi sanaladi. Mintaqadagi turistik yodgorliklarga Malabadi kо‘prigi, Asur mozorlari, Adiyaman Jendere kо‘prigi, Mardin uylari, Baliqli kо‘l kabilarni kiritishimiz mumkin. Turkiya turizm rivojlanishi bо‘yicha Yaqin va О‘rta sharq mintaqasida taraqqiy etgan infratuzilmaga va juda takomillashgan marketning strategiyasiga ega. Mamlakatning Egey, О‘rta Yer dengiz mintaqasi turizm salohiyati mujassamlashgan hudud hisoblanadi. Bu mintaqada Antalya, Alaniya, Marmara, Qushadasi orollari, shuningdek, Bordrum, Fathiya va Kash markazlari mavjud. Trabzon, Giresun, Rize, Ilgaz, Bolu, Aband kabi hududlarda quruqlik hududi bilan bog‘liq turistik faoliyatlar rivojlangan. Keyingi о‘rinlarda Mug‘la, Edirne, Izmir, Aydin, Anqara shaharlari keyingi о‘rinlardan joy olmoqda. Jahon turizm tashkiloti taxminlariga kо‘ra, “Turizm: 2020 Yevropa qarashlari” dokladida Turkiya turizmdan keladigan daromad hajmi bо‘yicha 2020 yilda Fransiya, Ispaniya va Italiyadan keyin Yevropada 4 о‘rinni egallaydi. Bu yili turizmdan keladigan umumiy daromad 40 mlrd. AQSH dollaridan oshishi rejalashtirilmoqda. Bu davrga ya’ni 2020 yilga kelib Turkiyaga 60 mln. kishi tashrif etishi taxmin qilinmoqda. Davlatimiz rahbari Sh.Mirziyoyev 2018 yil 22 yanvarda mamlakatimizda turizmni izchil rivojlantirish istiqbollari, sayyohlik

85 obyektlaridan samarali foydalanish, ko‘rsatilayotgan xizmat turlari sifatini oshirish, yurtimizga tashrif buyurayotgan sayyohlar oqimini ko‘paytirish borasida amalga oshirilayotgan ishlar tahliliga bag‘ishlangan yig‘ilishda har bir yo‘nalish bo‘yicha, ya’ni Yevropa, Osiyo va boshqa qit’alardan keladigan sayyohlar uchun maxsus dasturlar ishlab chiqish, charter reyslar va temir yo‘llarda qatnovlar sonini ko‘paytirish, turizm rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasini mukammal o‘zlashtirish, ichki turizmni rivojlantirish, sayyohlik obyektlarini takomillashtirish, xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilash borasida o‘z fikr-mulohazalarini bildirdi 1 . II bob bo’yicha xulosalar 1. О‘zbekistonda turizmni rivojlatirish va uni yangi bosqichlarga kо‘tarish borasida, avvalo kо‘hna madaniy va arxitektura yodgorliklariga boy bо‘lgan Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Marg‘ilon kabi shaharlar muhim ahamiyatga ega. Bu shaharlarda jahon ahlini hayratga soluvchi va lol qoldiruvchi qadimgi tarixiy yodgorliklar beqiyos kо‘p. Yer yuzining turli mamlakatlarida istiqomat qiluvchi har bir inson bu shaharlarni о‘z kо‘zlari bilan kо‘rish orzusida yashaydilar. Kо‘p mamlakatlarda О‘zbekiston о‘zining ana shu shaharlari bilan mashhurdir. О‘zbekistonning ana shu tarixiy shaharlarini bemalol “Sharqning javohirlari” deb atash mumkin. О‘zbekistonda mintaqaviy turizmni rivojlantirishda viloyatlardagi imkoniyatlarni о‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi. 2. Mamlakatimizda turizm sohasini iqtisodiy, tashkiliy va huquqiy jihatdan jadal rivojlantirish, hududlarning turizm salohiyatidan yanada samarali foydalanish, turizm tarmog‘ini boshqarishni tubdan takomillashtirish borasida zarur chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Qashqadaryo va Surxondaryo zamini o‘zining boy tarixi, qadimiy osori-atiqalari, o‘tmish yodgorliklari, betakror tabiati bilan soha rivojida muhim o‘rin tutadi. 3. Mamlakatimizning diqqatga sazovor joylarida turizmni rivojlantirish, sayyohlarga xizmat kо‘rsatishni jahon talablari darajasiga yetkazish maqsadida 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida mamlakatimizda turizmni izchil rivojlantirish istiqbollariga bagishlangan yigilish. 22.01.2018y. // www.lex.uz

86 Ispaniya, Portugaliya, BAA, Yaponiya, Germaniya, Avstriya, Gollandiya, Vengriya, Chexiya, Turkiya kabi qator davlatlar tajribasi о‘rganilib, amaliyotga keng tatbiq etilmoqda. III bob. MINTAQAVIY TURIZMNI RIVOJLANTIRISH MUAMMOLARI VA ISTIQBOLLARI Bugungi kunda barcha sohalarda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlardan ko‘zlangan pirovard maqsad mamlakatimiz iqtisodiyotini yanada rivojlantirish, xalqimiz turmush farovonligini yuksaltirishga qaratilgan. Turizm – iqtisodiyotning muhim tarmoqlaridan biri. Mavjud imkoniyatlardan samarali

87 foydalangan holda, ushbu tarmoqni yanada takomillashtirish zarur, buni davrning o‘zi taqozo etmoqda, Mamlakatimizda turizmning yangi istiqbollari ochilib, turli yo‘nalishlarda keng qamrovli loyihalar amalga oshirilmoqda. Xususan, keyingi yillarda alpinizm, otda, tuyada, velosipedda sayohat qilish, off-road sayyohatlari, baliq ovi, rafting, xeliski, geoturizm, ta’lim turizmi, tibbiy turizm kabi yangi sayyohlik yo‘nalishlari ommalashmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2016 yil 2 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni 1 turizm tarmog‘ini jadal rivojlantirishni ta’minlash, turizmga iqtisodiyotning strategik sektori maqomini berish, mintaqalarda turizm salohiyatidan samarali foydalanishda muhim omil bo‘lmoqda. Farmonda belgilab berilgan maqsadli vazifalar hamda ustuvor yo‘nalishlarni tashkil qilish va muvofiqlashtirish maqsadida O‘zbekston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi tashkil etildi. O‘tgan qisqa davr mobaynida O‘zbekiston turizm salohiyatini kompleks rivojlantirishga qaratilgan 16 normativ-huquqiy hujjat qabul qilindi. Ushbu hujjatlar asosida turizm sohasi subyektlariga sezilarli soliq va bojxona imtiyozlari hamda boshqa yengilliklar taqdim qilindi. Mamlakatimiz turizm tarmog‘ini Standartlashtirish bo‘yicha xalqaro tashkilot (ISO) talablariga mos kelishini ta’minlash maqsadida turizm terminologiyasi va mehmonxona xo‘jaliklari xavfsizligi talablari bo‘yicha yangi 2 ta davlat standarti ishlab chiqildi va ro‘yxatdan o‘tkazildi. Bulardan tashqari, Prezidentimizning tegishli qarori bilan hududlarda turizm sohasining boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish maqsadida Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xorazm viloyatlari hamda Xiva va Shahrisabz shaharlari hokimlarining turizm masalalari bo‘yicha o‘rinbosarlari lavozimi joriy etildi. O‘tgan davr mobaynida davlatimiz rahbari topshiriqlari asosida Xorazm, Buxoro, Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo, Jizzax va Farg‘ona 1 O’bekiston Respublikasi P rezidenti Shavkat Mirziyoyevning “O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni . 02.12.2016y. // www.lex.uz

88 viloyatlarida turizm infratuzilmasini yaxshilash, yangi sayyohlik yo‘nalishlari tashkil etish hamda hududlarning turizm salohiyatini keng targ‘ibot qilishga qaratilgan dasturlar qabul qilindi. Jumladan, Buxoro va Samarqand shaharlarida sayyohlar uchun kunu tun faoliyat ko‘rsatuvchi, har birining hududi 10 gektardan iborat "Qadimiy Buxoro" va "Samarqand siti" turizm hududlarini barpo etish bo‘yicha ishlar boshlab yuborilgan. Toshkent viloyatining Bo‘stonliq, Parkent va Ohangaron-Angren turizm klasterlari hududlarida mehmon uylarini tashkil etish bo‘yicha komlpeks chora- tadbirlar ishlab chiqildi va bugungi kunda amaliyotga joriy etilmoqda. Prezidentimizning 2017 yil 16 avgustdagi “2018-2019 yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori bu boradagi ishlarni yangi bosqichga ko‘tardi. Qarorga ko‘ra, 2018-2019 yillarda soha oldida turgan muhim masalalar yechimiga bag‘ishlangan alohida dastur tasdiqlandi va uning to‘liq ijrosini ta’minlash va sohada olib borilayotgan ishlarni idoralararo muvofiqlashtirish maqsadida Turizmni rivojlantirish bo‘yicha muvofiqlashtirish kengashi tuzildi. Dastur asosida yuqoridagi kabi alohida turizm hududlari Toshkent, Urganch shaharlarida va Farg‘ona viloyatida tashkil etilishi belgilangan. Shuningdek, dastur doirasida turizmning tibbiy, rekreasiya, agro va ekoturizm yo‘nalishlari bo‘yicha alohida dasturlar qabul qilinishi ham belgilab qo‘yildi. Zamonaviy turizm istiqbollaridan biri – noyob tabiiy maskanlar hisoblanadi. O‘zbekiston Markaziy Osiyoda ekoturizm eng rivojlangan yetakchi davlatdir. Yurtimiz boy hayvonot va o‘simlik dunyosi, betakror landshaft manzarasi, milliy an’analar va taomlar oshxonasi bilan sayyohlar e’tiborini qozonib keladi. Ugom-Chotqol Davlat milliy tabiat bog‘i, uning tarkibiga kiruvchi Chotqol davlat biosfera qo‘riqxonasi, Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimi va Chimyon-Chorvoq kurort-rekreasiya zonalarida O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish masalalari doirasida salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda.

89 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev mamlakatimizda turizmni izchil rivojlantirish istiqbollari, sayyohlik obyektlaridan samarali foydalanish, ko‘rsatilayotgan xizmat turlari sifatini oshirish, yurtimizga tashrif buyurayotgan sayyohlar oqimini ko‘paytirish borasida amalga oshirilayotgan ishlar tahliliga bag‘ishlangan yig‘ilish o‘tkazdi. “O‘zbekiston ham sayohat, ham ziyorat uchun qulay mamlakat. Chunki ona zaminimizda butun dunyoga ma’lum va mashhur bo‘lgan ajdodlarimiz mangu qo‘nim topgan. Ular qoldirgan boy ma’naviy-madaniy merosga xalqaro maydonda qiziqish juda katta. Sohani yanada rivojlantirish uchun, avvalo, zarur infratuzilmani takomillashtirish shart. Birinchisi, transport, ikkinchisi logistika” 1 , deb ta’kidladi Prezidentimiz yig‘ilishda. Davlatimiz rahbari yig‘ilishda har bir yo‘nalish bo‘yicha, ya’ni Yevropa, Osiyo va boshqa qit’alardan keladigan sayyohlar uchun maxsus dasturlar ishlab chiqish, charter reyslar va temir yo‘llarda qatnovlar sonini ko‘paytirish, turizm rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasini mukammal o‘zlashtirish, ichki turizmni rivojlantirish, sayyohlik obyektlarini takomillashtirish, xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilash borasida o‘z fikr-mulohazalarini bildirdi. Mamlakatimizda turizm yo‘nalishida mutaxassislar tayyorlovchi 5 oliy o‘quv yurti, jumladan, Toshkentdagi Singapur menejmentni rivojlantirish instituti hamda o‘ndan ortiq o‘rta maxsus bilim yurti faoliyat ko‘rsatmoqda. Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi sayyohlik sohasida ta’lim olayotgan yoshlar, sohada mehnat qilayotgan mutaxassislarning Yevropa hamda Osiyoning yirik sayyohlik markazlari va o‘quv yurtlarida malaka oshirishiga ko‘maklashmoqda. Soha istiqbolida yana bir muhim jihat – bu hududlardagi barcha madaniy-tarixiy meros obyektlari, tabiiy o‘lkashunoslik, milliy qo‘riqxona hududlarining yagona ma’lumotlar bazasini yaratish, turizm sohasidagi normativ-huquqiy bazani takomillashtirish, mintaqalarda turizmni rivojlantirish uchun joylardagi mahalliy hokimiyat organlari va jamoatchilik kuchlarini 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 2018 yilning 22 fevral kuni bo‘lib o‘tgan videoselektor yig‘ilishi // “Xalq so‘zi” gazetasi, 23.02.2018y.

90 birlashtirishdan iborat. Bu boradagi izchil ishlarni amalga oshirishda mamlakatimizda mustahkam huquqiy baza yaratilgan bo‘lib, hududlar uchun maxsus dasturlar ishlab chiqilgan va jarayon izchil davom etmoqda. Mamlakatimiz turizm industriyasi jadal rivojlanishida xususiy sektorning ustuvor ishtirokini ta’minlashga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Hozir yuzlab tadbirkor va hunarmandlar turizm sohasiga jalb qilingan bo‘lib, ular suvenir mahsulotlari ishlab chiqarish, mehmonxona xo‘jaligi, sayyohlarga xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanadi. Turizmni rivojlantirishda xorij mamlakatlarida bo‘lib o‘tadigan sayyohlik ko‘rgazma va anjumanlari muhim ahamiyat kasb etadi. Yurtimiz milliy madaniy merosini chet ellarda ommalashtirish, mamlakatimizga xorijlik sayyohlarni ko‘proq jalb qilish va ichki turizmni rivojlantirish maqsadida mamlakatimiz sayyohlik tashkilotlari Madrid, Riga, Berlin, Parij, Tokio, London, Moskva, Istanbul kabi dunyoning yirik shaharlarida qator ko‘rgazmalar tashkil etmoqda yoki xalqaro ko‘rgazmalarda qatnashmoqda. Bu, albatta, o‘z samarasini berib, xorijiy sayyohlarning yurtimizga oqimi tobora ko‘paymoqda. O‘zbekiston Respublikasi katta turistik salohiyatga ega. Samarqand, Buxoro, Xiva shaharlari, BMT qoshidagi YUNESKOning butun Dunyo tarixiy va madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan. Mamlakatimizda faqatgina tarixiy, madaniy, meyoriy, arxeologik ahamiyatga ega bo‘lgan turistlarni jalb qilish mumkin boTgan ob’ektlar soni 7,0 mingdan ziyodni tashkil qiladi. Ulardan 545 tasi me’moriy, 575 tasi tarixiy, 1457 tasi san’at, 5500 tasi arxeologik obidalardir. Ulardan turistik ob’ekt sifatida qamrab olingani atigi 140 ta. Bu ko‘rsatkich bor- yo‘g‘i 2,0 foizni tashkil qiladi, xolos. Qolgan turistik ob’ektlar, qimmatli obidalar haqida reklama ham, aniq ma’lumotlar ham yetarli emas. Demak, ko‘rinib turibdiki, hali bu borada ancha ishlarni amalga oshirish lozimga o‘xshaydi. Bunda tarixchi, arxiolog, qadimshunos kabi olimlaming ham xizmatlari yetarli bolishi lozim. O‘zbekistonning turistik salohiyati katta ekanligi bilan birga, ularning ayrim turistik mintaqalari o‘ta diqqatga sazovordir. Masalan, turistlarning

91 ko‘rishi mumkin bo‘lgan ob’ektlar soni bo‘yicha Xiva shahari birinchi o‘rinda turadi. Unda 310 ta ob’ekt, ikkinchi o‘rinda Buxoro shahri boTib, unda 221 ta ob’ekt, Toshkent shaharida 144 ta va Samarqandda 118 ta ob’ekt mavjud. Ushbu mavjud turistik ob’ektlardan tashqari yana bir qancha ob’ektlarni birpo qilish mumkin. Birgina Samarqand viloyatini oladigan bo‘lsak, uning Urgut, Omon- qo‘ton, Ohalik, Mironqul kabi manzarali tog‘-daralari borki, bu joylarga piyoda marshrutlarni tashkil qilish mumkin. Albatta yoz fasllarida shu daralarda odamlar juda gavjum bo‘ladi. Lekin bular o‘z ixtiyori bilan borgan dam oluvchilardir. Tashkiliy tarzda bu tog‘ manzaralariga sayohatlar uyushtirish hamon yo‘lga qo‘yilmagan. Bunday ob’ektlar Jizzax viloyatining Baxmal, Zomin, Forish tumanlarida, vodiy viloyatlarida, Toshkent viloyatining ko‘plab manzaralari tumanlarida ham mavjuddir. Gap ularni ishga solib, aholi va mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun foydalanishda. Mintaqalarining asosiy belgilarini hamda 0‘zbekiston Respublikasi hududidagi ma’muriy chegaralarni hisobga olgan holda faoliyat ko‘rsatayotgan to‘rtta: Farg‘ona, Toshkent, Samarqand-Buxoro, Xorazm va kelajakda rejalashtirilayotgan uchta Jizzax, Qarshi-Termiz, O‘rta-Qoraqalpoq turizm rayonini ajratib ko‘rsatish mumkin. Farg‘ona turizm rayoni respublikaning Namangan, Andijon va Farg‘ona viloyatlarini qamrab oluvchi sharqiy qismida joylashgan. Tabiiy-iqlimiy sharoitlarning turli-tumanligi ko‘plab turizm ob’ektlari bilan birgalikda bu mintaqadan o‘quv-sog‘lomlashtirish turizmini rivojlantirish maqsadida foydalanish imkoniyatini beradi. Arxeologik va me’morchilik yodgorliklar, sanoat komplekslari va xalq xunarmandchiligi Farg‘ona hududida turizm kompleksini shakllantiruvchi asosiy turizm ob’ektlaridir. Tumanda Sux daryosi yoqasidagi Sariqurg‘onda, Oydinko‘l ko‘lida, Andijonning janubiy-sharqida «Bog‘ishamol», Karkidon suv omborida tabiiy dam olish hududlari tashkil qilingan. G‘oyatda qulay tabiiy imkoniyatlar, daryolar, ko‘llar va suv omborlarining ko‘pligi tog‘- iqlim sharoitlari bilan birgalikda tumanni katta maydondagi yagona turizm hududiga aylantiradi.

92 Farg‘ona tumanidan turizm maqsadlarida foydalanishga temir va avtomobil yo‘llarining keng tarmog‘i mavjudligi yana bir qulaylik tug‘diradi va b u tumanning hamma joyida turizm va dam olish bazalarini joylashtirishga imkon beradi. Toshkent turizm rayoni Toshkent viloyatini qamrab oladi. Bu tuman turizmning barcha turlari uchun universal imkoniyatlarga egadir. Toshkent turizm rayonining diqqatga sazovor bo‘lishidagi muhim omili uning boy landshaftli tabiati, rang-barang o‘simliklar va hayvonot dunyosidir. Tumandagi Tuyabug‘iz va Chorvoq suv omborlarida dam olish hududlari tashkil etilgan. «Chimyon» kompleksi bazasida tog‘-piyoda va tog‘-changi turizmi yetarli rivoj langan. Yaxshi tarmoqlangan avtomobil va temir yo‘llari Toshkent turizm rayonining turizm markazlarini bir-biri bilan bog‘laydi va shahar atrofidagi temir yo‘l va avtomobil turizmning rivoj lanishiga imkon yaratadi. Samarqand-Buxoro turizm rayoni Samarqand, Buxoro va qisman Navoiy viloyatlari hududini o‘z ichiga oladi. Bu tumanda turizmning rivojlanishi Samarqand va Buxoroning butun dunyoga mashhur me’morchilik obidalari asoslangan. Cho‘lning issiq iqlimini hisobga olgan holda yagona bosh reja asosida bunyod etilgan Navoiy shahri ham ta’limiy ahamiyatga ega. Tumanning geografik joylashuvi turizmni rivojlantirish uchun juda qulaydir. Zarafshon daryosi bo‘ylab o‘tkazilgan temir yo‘l, keng rivojlangan shosse yo‘llari tarmog‘i, Zarafshon orqali unchalik baland boTmagan dovonlar va yaxshi suqmoqlaming mavjudligi tumandan turizm maqsadlarida foydalanishni g‘oyatda osonlashtiradi. Xorazm turizm rayoni O‘zbekistonning shimoliy-g‘arbiy qismida, Amudaryoning chap qirg‘og‘ida joylashgan bo‘lib, Xorazm viloyatining hududini egallagan. Tumandan turizm maqsadlarida foydalanish asosan Ichanqal’a me’morchilik qo‘riqxonasida joylashgan Xiva tarixiy-me’morchilik yodgorliklariga asoslanadi. Ko‘plab tarixiy madaniy yodgorliklari butun rayon bo‘ylab joylashgan. Xivadan janubi-sharq tomonda Sho‘rko‘l ko‘li bor. Rayondagi taraqqiy etgan aloqa yotlari tizimi kelajakda bu yerda rayon va

93 rayonlararo ahamiyatga ega bo‘lgan turli xil turizm marshrutlarini o‘rnatishga imkon beradi. Jizzax turizm rayoni Sirdaryo va Jizzax viloyatlari hududlarini o‘z ichiga oladi. Mazkur rayonning transport bilan yaxshi ta’minlanganligi va unda tabiiy resurslarining mavjudligi undan turizm maqsadlarida foydalanish istiqbollarini belgilab beradi. Bu yerda shu yerlik va yaqinda joylashgan turizm rayonlari aholisi uchun mo‘ljallangan dam olish kunlari marshrutlarini va qisqa muddatli dam olishni tashkil qilish mumkin. Qarshi-Termiz turizm rayoni Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari hududlaridan iborat. Shahrisabz, Qarshi va Termiz shaharlaridagi arxeologik va tarixiy-arxeologik yodgorliklar, Kitobdagi astronomik kenglik, Dendropark rayonida turizmni rivojlantirishning asosini tashkil qiladi. Qashqadaryo, Surxondaryo, amudaryo qirg‘oqlarida, Chimqo‘rg‘on, Pachkamar va Janubiy Surxondaryo suv omborlarida turizm va dam olish maskanlarini yaratishning istiqbollari bor. Hisor tog‘ tizmasi yonbag‘irlarida tog‘ turizmi bazalarini joylashtirish mumkin. Kelgusida O‘zbekistonning yana bir O‘rta Qoraqalpoq rayonini ham o‘zlashtirish mumkin. Bu hududni o‘zlashtirish kommunikatsiyalar qurish uchun katta kapital mablag‘larni, katta hajmdagi obodonlashtirish ishlarini talab qiladi. Bu yerda Tuproqqal’a, Burgutqal’a, Gildursun qal’alari, Qiyot shahri kabi ekskursiya ob’ektlari joylashgan. Bu arxeologik yodgorliklar qadimgi Xorazm sivilizatsiyasiga oid bo‘lib, ta’limiy turizm resurslari sifatida tarixiy- me’morchilik ahamiyatiga ega bo‘lgan Xorazm turizm rayoni bilan chambarchas bog‘liqdir. Ushbu yodgorliklar majmuasiga borish uchun bu hududda yaxshi transport yo‘llari mavjudligi ularni Xorazm rayonining turizm resusrslariga kiritilishini taqozo qiladi. O‘zbekistonda turistik hududning raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan yangicha nazariy yondashuvlarni ishlab chiqishga bo‘lgan ehtiyoj, dunyo tajribasini o‘rganib chiqishni talab etmoqda. Ushbu muammoga oid ilmiy ishlarda hududiy raqobatbardoshlikni oshirish bo‘yicha turli xil nazariy

94 qarashlar mavjud. Bu borada to‘plangan nazariy va amaliy tajribalarni tahlil qiladigan bo‘lsak, innovatsion yondashuvlarga asoslangan hududiy klasterlar hudud raqobatbardoshligini oshirishning eng samarali vositalaridan biri hisoblanadi. Prezidentimiz tomonidan 2017 yilning 30 iyunida qabul qilin gan “O‘zbekistonda turizm sohasi uchun malakali kadrlar tayyorlash to‘g‘ risi da”gi farmoni 1 mazkur yo‘nalishdagi dolzarb masalalarni hal etishda mu him ahamiyat kasb etadi. Shu bilan bir ga, O‘zbekiston turizm bo‘yicha xal qaro yarmarkalarning doimiy ishtirokchisi ekanligi, Toshkent shah rida har yili muntazam o‘tkazilayotgan «Buyuk ipak yo‘li bo‘ylab turizm» xalqaro yarmarkasi o‘zbek turizmi imkoniyatini, uning ma’lum bir qir ralarini namoyish etmoqda. Shunday ko‘rgazmalar jahon turistik kompaniyalarini mamlakatimizda turizm ning rivojlanishi bilan yaqindan tanishtirish va hamkorlik aloqalari yo‘lga qo‘yilishi uchun zamin yaratadi. O‘zbekistonda transport kommunikatsiyalari va infratuzilmalarini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar tufayli, so‘nggi yillarda qiymati uch mlrd dollarlik investitsiyalar hi so bidan uzunligi 2600 km bo‘lgan za monaviy avtomobil yo‘llarini qu rish va rekonstruksiya qilish ishlari nihoyasiga yetkazildi. Shuningdek, kempinglar, ovqatlanish va mai shiy xizmat ko‘rsatish maskanlaridan ibo rat ko‘plab yo‘lbo‘yi infratuzilma obektlari barpo etildi. Jumla dan, samarali faoliyat ko‘rsa tayotgan 11 ta xalqaro aeroportda eng zamonaviy avialaynerlar, tezyurar poyezdlar tu ristlarga o‘z sayohatla rini tez, qulay va xavfsiz tashkil etish imkonini bermoqda. III bob bo’yicha xulosalar Amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar, yara tilayotgan shart-sharoitlar va qu layliklar natijasida mamlakatimizga tashrif buyurayotgan sayyoh lar soni ikki million nafardan oshmoqda. Ayni paytda, respublikamiz da turizm sohasida 200 mingdan ziyod kishi mehnat qilayotgani, har yili ular safi muntazam kengayib borayotgani to‘g‘risidagi ko‘rsatkichlar O‘zbekistonning kelajakda dunyoning 1 Manba: www.lex.uz

95 turizm sohasi rivojlangan mamla katlar qatoriga qo‘shilish uchun astoydil harakat qilayotganidan dalolat beradi. Darhaqiqat, mamlakatimizda say yoh lik industriyasining jadal rivojlantirilishi bo‘yicha amalga oshi rilayotgan barcha say-harakat lar, hududlarning tabiiy va ijtimoiy resurslaridan samarali foydalanishni ta’minlayotgan mahalliy das turlar ijrosi yaqin kelajakda o‘z natijalarini berishi shubhasiz. H ar jihatdan imkoniyatlarga boy bo‘lgan yurtimizning jahon turizmining muhim markazlaridan biriga aylanishida, uning barqaror rivojlanishida davlat hamda ma halliy dasturlar ijrosi maqsadni amalga oshirishda dasturilamal bo‘ - ladi. XULOSA VA TAKLIFLAR Mamlakatimizda turizm sohasining milliy iqtisodiyotga ta’sirini quyidagi funksiyalarda ifodalash mumkin: milliy foydani yaratish; yangi ishchi o‘rinlarini tashkil etish; davlat byudjetiga valyuta tushumini ta’minlovchi manba; aholi farovonligini oshirish; iqtisodiy infrastrukturaning rivojlanishiga ko‘maklashish;

96 mintaqaviy rivojlanishni tenglashtirish; investitsiyalarni jalb qilish jumladan, xorijiy investitsiyalarni; t i bbiy va madaniy yodgorliklardan foydalanishga ko‘maklashish. Mintaqaviy turizm iqtisodiyotning o‘ziga xos bo‘lgan sohasi bo‘lib, ushbu soha ham boshqa sohalar singari mamlakat iqtisodiyotiga, uning yalpi ichki mahsulotining ko‘payishiga o‘zining salmoqli hissasini qo‘shadigan soha hisoblanadi. Hozirgi paytda turizm juda muvozanatsiz holatda rivojlanmoqda. Mintaqalarda turizmni rivojlantirish bo‘yicha quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvifaqligi belgilangan: O‘zbekistondagi muqaddas qadamjolarga ziyorat turizmi yo‘nalishi bo‘yicha sayyohlarni jalb qilish, bunda logistika, jumladan, charter reyslarni tashkil etish masalalarini hal qilish; Buxoro va Samarqand shaharlaridagi turizm hududlari tajribasi asosida Urganch, Toshkent shaharlari va Farg‘ona viloyatida turizm hududlari, shuningdek, Toshkent viloyati Bo‘stonliq tumanida tog‘ klasterlarini bosqichma- bosqich tashkil etish; tashkil etilayotgan turizm hududlari va tog‘ (tog‘oldi) turizm klasterlariga chet el sarmoyadorlarini jalb qilish, shuningdek, yangi mehmonxonalar qurish uchun yurtimizga yetakchi mehmonxona brendlarini taklif qilish yoki mamlakatimizdagi mehmonxona xo‘jaliklarini ular boshqaruviga topshirish. tadbirkorlik subektlariga yangi mehmonxonalar va turizm infratuzilmasining boshqa inshootlarini qurish, mavjudlarini modernizatsiya qilish uchun uzoq muddatli (15-yilgacha) kreditlar ajratish amaliyotini joriy qilish, bunda kredit va foizlarni qoplash uchun mehmonxonalarning moliyaviy tushumi va mavsumiy sharoitidan kelib chiqadigan talablar taqdim etiladi; tadbirkorlik subektlariga chet el valyutasidagi mablag‘larni o‘tkazish va soloqlar bo‘yicha imtiyozlar brlgilash; Bu chora-tadbirlarning amalga oshirilishi mamlakatimiz turizm sohasining yanada rivojlanishiga yangi sur’at baxsh etib, unda belgilangan

97 chora-tadbirlar ijrosiga xorijlik turistlar oqimi va turizm xizmatlari eksportini kengaytirish, tarmoqda yangi ish o‘rinlari yaratish asosida aholining bandlik darajasini oshirish, mehmonxonalar, sayyohlarni joylashtirishning boshqa vositalari va turizm faoliyati subektlari sonining ko‘payishiga xizmat qiladi. Mamlakatda mintaqaviy turizmning tez sur’atlarda rivojlanishiga erishish uchun Respublika bo‘yicha faqat Samarqand, Buxoro, Xorazm, Toshkentga e’tibomi kuchaytirmasdan balki boshqa mintaqalar bo‘yicha ham turizmni rivojlantirishning tegishli chora tadbirlar dasturini ishlab chiqish va uning ijrosi yuzasidan nazoratni kuchaytirish lozim bo‘ladi. Bunda albatta mintaqalarda turizmning rivojlanishi, turistik resurslardan samarali foydalanish va turistik faoliyat bilan shug‘ullanuvchi korxonalar faoliyatini tartibga solib turuvchi boshqaruv organlarining samaradorligini oshirish lozim. Davlat statistika Qo‘mitasi ma’lumotlariniga ko‘ra turistik faoliyat bilan shug‘ullanuvchi firma va tashkilotlar soni Jizzax va Namangan viloyatlarida atigi 1 tadan ekanligini, ushbu yilda sotilgan turlar soniga e’tibor beradigan bo‘lsak Jizzax, Surxondaryo, Sirdaryo va Farg‘ona viloyatlarida turlar sotilishi ham qoniqarli emas. Bundan xulosa qilish mumkinki, yuqorida qayd qilingan viloyatlarda turizm sohasi tashkilotlari qoniqarsiz faoliyat ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga ushbu viloyatlar hokimliklari o‘z viloyatlarida turizm tadbirkorligini tashkil qila olmaganlar. Demak, mintaqaviy turizmni rivojlantirish uchun quyidagi dolzarb muammolarning yechimini ishlab chiqish lozim bo‘ladi: turizm boshqaruv organlari tarkibini soha bo‘yicha kuchli bilimga ega bo‘lgan kadrlar bilan ta’minlash; mintaqalarning turistik resurslarini xalqaro va ichki turizm darajalariga ajratish va ularni mukammal o‘rganib ma’lumotlar bazasini yaratish; hali o‘rganilmagan resurslarimiz ko‘pligi nuqtai nazardan ularni o‘rganib, tavsiflarini yaratib tegishli turistik marshrutlarni ishlab chiqish;

98 turizmi rivojlangan mamlakatlar tajribasini o‘rganib ularning o‘zimizda qo‘llash mumkin bo‘lgan yo‘nalishlarini olib amaliyotga joriy etish; soha bo‘yicha kadrlar bilim va malakalarini oshirish maqsadida xalqaro tajribalar almashinishni yo‘lga qo‘yish; mintaqalarda turizmni rivoj lantirish chora-tadbirlar dasturlarini ishlab chiqishni jadallashtirish va ularning ijrosini ta’minlash bo‘yicha doimiy monitoring olib borish; mintaqaviy turizm organlarining mutaxassis kadrlar yetkazib beruvchi o‘quv yurtlari bilan aloqalarini kuchaytirish; xalqaro darajadagi reklama mahsulotlarini ishlab chiqish va turizm bozoriga chiqarish va boshqalar. Ushbu vazifalarni hal qilinsa mintaqalarda turizmning tez sur’atlarda rivojlanishiga erishishimiz mumikin. Foydalanilgan adabiuotlar ro’yxati I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari: 1. O’zb е kiston R е spublikasining “Turizm to’g’risida”gi qonuni // Xalq so’zi, 1999 yil 20 avgust. II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va qarorlari, asarlari va nutqlari: 2 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 2018 yilning 22 fevral kuni bo‘lib o‘tgan videoselektor yig‘ilishi // “Xalq so‘zi” gazetasi, 23.02.2018y.

99 3. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 7 fevraldagi “Ichki turizmni jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi Qarori. //www.lex.uz 4. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 6 fevraldagi “О‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qо‘mitasining faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi PQ-3510- sonli Qarori. //www.lex.uz 5. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 6 fevraldagi “Kirish turizmini rivojlantirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi PQ-3509-sonli Qarori. //www.lex.uz 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 3 fevraldagi “О‘zbekiston Respublikasi turizm salohiyatini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish bо‘yicha qо‘shimcha tashkiliy chora-tadbirlar tо‘g‘risida” gi PF-5326-sonli Farmoni. //www.lex.uz 7. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 22 yanvardagi 2017–2021 yillarda О‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yо‘nalishi bо‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qо‘llab- quvvatlash yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturi tо‘g‘risida”gi PF- 5308-sonli Farmoni. //www.lex.uz 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Turizm industriyasini rivojlantirishga bag‘ishlangan yig’ilishdagi nutqi. 2017 yil 3 oktabr. //www.kun.uz 9. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “О‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bо‘yicha Harakatlar strategiyasi tо‘g‘risida”gi PF-4947 –sonli Farmoni. //www.lex.uz 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora- tadbirlari to‘g‘risida"gi farmoni, 02.12.2016y. // www.lex.uz

100 11. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b о ‘lishi kerak.” - Toshkent: “О‘zbekiston”, 2017. - 104 b III. O’zbekiston Respublikasi vazirliklari me’yoriy-huquqiy hujjatlari : 12. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil 5 iyundagi №355-sonli qarori bilan “Turoperator va mehmonxona xizmatlarini sertifikatlashtirish tartibi to‘g‘risida Nizom” // www.lex.uz IV. Darsliklar va o’quv qo’llanmalar: 13. Amriddinova R.S. Mehmonxona servis xizmati: M a’ruzalar matni – S.: SamISI, 2008.- 134 bet. 14. Alieva M.T. Mehmonxona menejmenti: Darslik – T.: TDIU, 2007.- 355 bet. 15. N.E.Ibodullayev. O’zbekistonning turistik resurslari (ma’ruzalar matni). Samarqand,SamISI,2008- 74b. 15. Kamilov.F.K., Xamidov O.X. Mehmondo’stlik industriyasi: O’quv qo’llanma – T.: 2010.- 166 bet 16. Mamatqulov X.M. Turizm infratuzilmasi. О‘quv qо‘llanma. – T.: “О‘zbekiston faylasuflar jamiyati” nashriyoti, 2011. – 273 b. 17. Mamatqulov X.M. Mehmonxona va turistik komplekslarda xizmatlarni tashkil etish. О‘quv qо‘llanma. – S.: Samarqand, 2012. – 340 b. 18. Mamatqulov X.M . Mehmonxona va turistik komplekslarda xizmatlarni tashkil etish . О‘quv uslubiy qо‘llanma Sam ISI, 2011 19. Mirzayev M.A., Aliyeva M.T. Turizm asoslari. О‘quv qо‘llanma. – T.: “О‘zbekiston faylasuflar jamiyati” nashriyoti, 2011. – 287 b. 20. I.S.Tuxliyev, R.Hayitboyev, N.E.Ibodullayev, R.S.Amriddinova Turizm asoslari: O’quv qo’llanma – S.: SamISI, 2010 yil, 89-bet 21. Tuxliyev I.S., Hayitboyev R., Safarov B.SH., Tursunova P.R. Turizm. Darslik. – Toshkent, 2014. – 389 b. 22. Tuxliyev I.S., Qudratov G‘.H. Turizmni rejalashtirish. Darslik. - T: «IQTISOD - MOLIYA» 2010 – 263 b.

101 23. Tuxliyev I.S., Bektemirov F.B., Usmanova Z.I. Turizmda strategik marketing. – S.: SamISI, 2010.- 144 b. V. Gazeta, jurnallar va statistik ma’lumotlar: 24. “Qashqadaryo viloyatining turizm salohiyati: yutuqlar va istiqbol” mavzusida davra suhbati. Qarshi shahri. 16.08.2017y. // www.kun.uz 25. “New York Post” gazetasining О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning uchrashuvlari haqidagi maqolasi. “Xalq sо‘zi”, 2016 yil 29 dekabr //www.xz.uz 26. R.Xusainov. Osiyo mamlakatlarida xalqaro turizm // “Bozor, pul va kredit”, 2017/7 - 56 б 27. M.Alimova. Turizm tizimiga oid kategoriyalarning ilmiy-nazariy talqini va ta’riflarini takomillashtirish // “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2016 yil, 5-bet 28. O’zbekiston Respulikasining 2017 yildagi iqtisodiy ko’rsatkichlari // www.stat.uz 29. O’zbekiston Respulikasining turizm bo’yicha statistik ko’rsatkichlari // www. uzbekturizm.uz VI. Internet saytlari 30. www.lex.uz 31. www.uzbekturizm.uz 32. www.stat.uz 33. www.xs.uz 34. www.ziyonet.uz 35. www.tdiu.uz 36. www.samisi.uz 37. www.unwto.org

102

O'xshashlar

O`zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirishning istiqbolli jabhalari

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari

O’zbekistonda milliy turizm sohasida bundanda yuqori cho’qqilarga erishishi va iqtisodiy o’sishini ta’minlash

Buxoro viloyatida mavjud resurslardan samarali foydalanishning oqilona yo’llari

O`zbekistonda yoshlar turizmini rivojlantirish imkoniyatlari