O’zbekistonda xalqaro turizmi bozorini rivojlantirish yo’llari - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

O’zbekistonda xalqaro turizmi bozorini rivojlantirish yo’llari

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

267.7197265625 KB

Ko'chirib olish

O’zbekistonda xalqaro turizmi bozorini rivojlantirish yo’llari MUNDARIJA: Kirish……………………………………………………………….………… … 4 I bob . Xalqaro turizm bozorini rivojlantirishning nazariy asoslari. 1.1. Xalqaro turizm bozorini rivojlantirishning yo`nalishlari … ……... ...………6 1.2. Xalqaro turizm bozorida turmahsulotlarni sotish kanallari . .. … …………………………………………………………………… .11 1.3. Xalqaro turizm rivojlanishining Butunjahon Turizm Tashkiloti tomonidan qilingan prognozlari ……………………………………………………………..15 IIbob. O`zbekistonda turizmni rivojlantirishda tashqi iqtisodiy aloqalar va huquqiy me`yoriy hujjatlarning roli. 2.1. O`zbekiston turizmini xalqaro bozorga olib chiqish istiqbollari . …………. 24 2.2. O`zbekistonda turizmni rivojlantirish borasida olib borilayotgan chora- tadbirlar … …………………………………. ……………………………...……. 26 2.3. O`zbekistonda turizmni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning roli ... .... 28 IIIbob. O`zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirish yo’nalishlari va uni amalga oshirish yo’llari. 3.1 .O`zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirishda xorijiy mamlakat tajribasidan foydalanish …… …………………………………… ………................................34 3.2. O`zbekistonning xalqaro bozorga kirishida xalqaro turistik tashkilotlarning ahamiyatini oshirish … …………. ………………………………………….........42 3.3.O`zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirish va targ’ibot qilish yo’llari ….44 Xulosa…………………………………………………………………………...47 Annotatsiya……………………………………………………………………...51 Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati….. ……………………………………….55 Ilovalar…………………………………………………….……………………60 1

KIRISH Mavzuning dolbzarligi. O’zbekiston juda katta turistik potensialga ega. Mamlakatimiz nafaqat Markaziy Osiyoda, balki butun jahonda ham turizmning markazlaridan biri hisoblanadi. Turistlarni jalb etuvchi qadimdan Xitoy va Yevropa mamlakatlarni bog`lab turuvchi Buyuk Ipak Yo’li o’tgan katta miqdordagi me’moriy haykallar va tarixiy davrga ega bo’lgan shaharlardan: Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Qo’qon, Termizdir. O’zbekistonning qadimgi shaharlarda zamonaviy me’morchilik O’zbekiston uchun o’zgacha xususiyatga ega bo’lgan o’tgan asrlar milliy binokorlikning haykallari bilan bog`liqdir. O’zbekiston xorijiy mehmonlarni jalb qilishda ham boshqa zahiralarga ega: (gohida faqat O’zbekistonda uchraydigan) hayvonot va o’simliklar olamiga boy bo’lgan cho’l va qo’riqxonalar, turizmning faol ravishda rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan tog` qirralar va daryolar, dunyoda uchramaydigan shifobahsh suvning mineral manbalari, faqat O’zbekistonda uchraydigan amaliy san’atning an’anasi va o’ziga xos madaniyati va yildan – yilga o’sayotgan mamlakatdagi iqtisodiy potensiali. Respublikaning rekreativ zahiralar dam olishning turli yo’llarni, turistik yo’llarni va har yillik xorijiy mehmonlarni kutib olishni tashkillashtirishda ijozat beradi. Respublikamizning birinchi Prezidenti Islom Karimov Singapur Respublikasiga Davlat tashrifi arafasida shu mamlakatning markaziy nashrlaridan biri “TODAY” (“Bugun”) gazetasi muxbirining savollariga bergan javoblarida O’zbekiston turizmning katta salohiyatga ega ekanligini ta’kidlab, qo’yidagi fikrlarni bildirdi: “Go’zal geografik va tabiiy sharoitlar Respublika hududida ekologik turizmni rivojlatirish uchun g’oyat qulaydir. Bu borada mamlakatning tog’li hududlarida joylashgan, zamonaviy jihozlangan sayyohlik majmualarida qishki va noyob sayyohlik dasturlari tashkil etilgan. Sayyohlikning yangi yo’nalishi – yirik qo’riqxonalar va bog’lar hududida tashkil etilgan tabiatshunoslik turizmi 2

rivojlanmoqda...”.Albatta xalqaro turizmni shakllanishi va rivojlanishi turistik resurslarning salohiyatiga bog’liqdir. Turizm respublikamiz iqtisodiyotida qishloq xo’jaligi, sanoat, transport va boshqa makroiqtisodiy tarmoqlar qatori o’zining munosib o’rniga ega bo’lishiga erishishimiz hozirgi kunning asosiy vazifasidir. Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi O`zbekistonda xalqaro turizm rivojlanish strategiyasining yangicha yo`llarini yaratish va sohani yanada takomillashtirishdan iborat. Usbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:  xalqaro turizmning mohiyatini ochib berish;  Xalqaro turizm turlari ni aniqlash;  O`zbekistonda xalqaro turizmning o`rni haqida to`xtalib o`tish ;  O`zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirish strategiyalarini takomillashtirish chora tadbirlarini belgilash. Bitiruv malakaviy ish kirish, 3 bob, annotatsiya, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat. Shuningdek, bitiruv malakaviy ishning tarkibida 3 ta jadval , 5 ta diagram ma va 6 ta rasm mavjud . Muammoning o’rganilganlik darajasi . O’zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirish, turizmning ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishi, mehmonxona xizmatlari sifati, mehmonxona va restoran biznesini boshqarish va boshqa shu kabi muammolar bilan ko’pgina olimlar shug’ullanishgan. Jumladan, Kamilova F.K “Xalqaro turizm bozori”, Xamidov O “Mehmondustlik industriyasi”, Mirzaev R. “O’zbekistonning turistik joylari”, Xamidov O. “Tarmoq raqobatbardoshligini oshirishda turistik ta’limning roli” kabi yo’nalishlarda izlanish va tadqiqotlar olib borishgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi O’zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirish istiqbollarini o’rganish, tadqiq etish va ularni yechish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti. O’zbekistonda xalqaro turizm bozori ishning ob’ekti hisoblanadi. I – BOB. XALQARO TURIZM BOZORINING MOHIYATI VA UNI RIVOJLANTIRISHNING YO‘NALISHLARI 3

1.1. XALQARO TURIZM BOZORINI RIVOJLANTIRISHNING YO`NALISHLARI Xalqaro turizm bozorini rivojlantirishning yo‘nalishlari xalqaro turizm jahon iqtisodiyotining eng muhim, barqaror va dinamik holda rivojlanib borayotgan sohasiga aylanib bormoqda. BTT ma’lumotlariga ko‘ra, 2016 yilda butun dunyo bo‘yicha turizmning umumiy o‘sish darajasi 7 % ni tashkil qilgan. Xalqaro turistlarning kelishi esa 1186 mln. (2015 y.) kishiga yetib, keluvchi turistlardan olinadigan umumiy daromadlar miqdori 1.5 trl. dollardan ortdi. Xalqaro turistik xizmatlar ko‘rsatish va servis sohasi tarkibi ham tubdan o‘zgardi. Jahon turizm bozori borgan sari xilma-xillashib, aholining ijtimoiy sohasida turistik mahsulotlarga bo‘lgan talabi va ehtiyoji ortib bormoqda. Turizmning ommaviy uyushgan holdagi shakli kengayib, turistlarga xizmat ko‘rsatish sifati (transport, joylashtirish, ovqatlantirish, dam olish, hordiq chiqarish va boshqalar) borgan sari rivojlana bordi. Xilma-xil turistik mahsulotlarni taklif etuvchi maxsus turistik tashkilotlar (firmalar) soni ko‘paya bordi. Jahon tovarlar va xizmatlar eksportida hozirgi paytda turizm ulushiga butun jahon eksportining 8%ga yaqini, jahon xizmatlar savdosining 30%, jahon yalpi mahsulotining 11%, jahon kapital quyilmalarining 9%, jahon iste’mol harajatlarining 11%, butun dunyo soliq tushumlarining 5% to‘g‘ri keldi. Bundan tashqari, turizm aholining bandligiga anchagina ta’sir o‘tkazmoqda. Mutaxassislar bahosicha, hozirgi zamon turizmi va uning bilan bog‘liq sohalarida jahondagi har sakkizinchi xodim band. Turizm industriyasi jahon iqtisodiyotining uch yetakchi eksport sohalari qatoriga kiradi. U faqatgina neft qazib olish va qayta ishlash hamda avtomobilsozlik sanoatlaridangina keyin turadi. XX asrning so‘nggi o‘n yilida xalqaro turizm eng yuqori texnologiyalar asosida rivojlanib boroyotgan jahon turizm industriyasiga aylandi. Yirik xalqaro Transmilliy kompaniyalar (TMK), mehmonxonalar zanjiri, zamonaviy ovqatlanish korxonalari, ko‘ngil ochar ob’ektlar - bular barchasi xalqaro turizmni rivojlantirishga juda qulay shart-sharoitlarni tug‘dirdi. 1990 yillar boshida Fors qo‘ltig‘idagi (Iroq-Eron urushi), O‘rta yer dengizining Shimoliy-sharqiy qismi (Yugoslaviya), Shimoliy Afrikadagi harbiy mojarolar xalqaro turizm taraqqiyotiga anchagina ta’sir ko‘rsatdi. Davlatlar o‘rtasidagi urushlar, kelishmovchiliklar, munosabatlarning keskinlashuviga olib keldi. Bu borada xorijiy turistlarga xizmat ko‘rsatuvchi kompaniyalar, qisman aviakompaniyalar juda katta moddiy zarar ko‘ra boshladilar. Ularning ayrimlari esa bankrot darajasiga tushib qoldilar. Umuman olganda, XX asrning 90 - yillarida xalqaro turizm biroz susayib, uning o‘sish sur’ati o‘rtacha 4 foiz atrofida kuzatiladi. Xalqaro turizmning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan biri-bu xalqaro terrorizm va eksteremizm bo‘lib qolmoqda. 4

2001 yil 11 sentyabrda terroristik harakatlar birgina AQSH turizmga emas, balki butun jahon turizm rivojlanishiga berilgan qattiq zarba bo‘ldi. Terroristik harakatlar oqibati natijasida birgina AQShga kelib- ketuvchi turistlar soni 12,6% qisqardi. Turistlarga xizmat ko‘rsatuvchi juda ko‘pgina turistik kompaniyalar, firmalar, mehmonxonalar, aviakompaniyalar bankrotlik darajasiga tushib qoldilar. BTT ma’lumotiga ko‘ra, hozirgi kunda xalqaro turizm yana o‘z mavqiyeni saqlab qolishga qodir bo‘ldi. Uning evaziga butunjahon yalpi milliy mahsulotning 6 %, xalqaro investitsiyalarning 7 %, dunyo iste’mol harajatlarining 11 % va soliqlar tushumining 5 % to‘g‘ri keladi. Hozirgi kunda G‘arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikada ishlayotgan ishchilarning 13 tadan biri turizm industriyasida, Janubiy- sharqiy Osiyo mamlakatlarida esa har bir 15 ishchidan biri turizm biznesi bilan banddir. Terrorizm, tabiiy ofatlar, inson salomatligi uchun qo‘rquv, xavf-xatarlar, jahon bozorida neft narxining keskin ko‘tarilishi, valyuta kursining o‘zgarishi, iqtisodiy inqirozlarga duch kelishi va siyosiy barqarorsizlik, ekologik vaziyatlarning keskinlashuvi va bir qator global (olamshumul) muammolarning kuchayishi xalqaro turizm industriyasiga o‘z ta’sirini ko‘rsatmay qolmadi. Shunga qaramasdan xalqaro turizm sohasi jahon iqtisodiyotida borgan sari o‘z mavqiyeni saqlab qolmoqda. Dunyo mamlakatlari o‘rtasida xalqaro turizm ommaviylashib va turistlar kelishi oshib bormoqda. BTT ma’lumotlariga ko‘ra eng ko‘p miqdordagi turistlarning kelishi Yevropa mamlakatlari. Osiyo va Tinch okeani mintaqasi Shimoliy va Janubiy Amerika, Afrika va Yaqin Sharq mintaqalarida kuzatiladi. Turizmning dunyo bo‘yicha mintaqalarda eng yuqori o‘sish darajasi Afrika mamlakatlarida kuzatilmoqda. Undan so‘ng Yaqin Sharq, Osiyo Tinch okeani mintaqasi, Shimoliy va Janubiy Amerika hamda Yevropa mintaqasi egallaydi. Yevropa geografik jihatdan G‘arbiy Yevropa, Markaziy (Sharqiy) Yevropa, Shimoliy Yevropa va Janubiy (O‘rta Yer dengizi bo‘yi) Yevropa qismlariga bo‘linadi. Xalqaro turizmda hamon u dunyo turizmning eng asosiy mintaqalaridan bir bo‘lib qolmoqda (54,8%). Buning asosiy sabablaridan biri mintaqada xilma-xil rekreatsion (tabiiy, madaniy-tarixiy) resurslarning mavjudligi, ikkinchidan turizmning rivojlanishi uchun qo‘lay ijtimoiy-iqtisodiy va infratuzilmalar omillari (yuqori darajadagi turmush tarkibi, shahar aholisi salmog‘ining yuqoriligi, transport tarmoqlarining ser qatnovligi)dir. Yana mintaqaning geografik joylashish omili, ya’ni ko‘pgina dunyo mamlakatlariga quruqlik, suv yo‘llari bilan chiqish imkoniyatlarining mavjudligidir. Ushbu mintaqaning eng muhim xususiyatlaridan biri ichki mintaqaviy turistik oqimning ustunligidir. Yevropa bo‘ylab sayohat qilayotgan turistlarning qariyib 9/10 qismi yevropalik aholidir. Fransiya hozirgi kunda Yevropada eng ko‘p turistlar kelib ketuvchi mamlakat bo‘lib hisoblanadi. Fransiyaga kelib-ketuvchi turistlarni jalb etuvchi asosiy turistik resurslar mamlakatning xilma-xil, boy tabiiy resurslari (Alp tog‘lari, Yassi tog‘lar, karst 5

platolari, past tekisliklar, daryo vodiylari, yam-yashil o‘rmonlari)dir. Parij shahri mamlakatda turistlarning kelishi bo‘yicha birinchi o‘rinni egallaydi. Shaharda dunyoga mashhur bo‘lgan Eyfel minorasi, Notr-Dam ibodatxonasi, eng yirik Luvr muzeyi, Napolyon Bonapart qabri, Lyuksemburg va Tyuirli bog‘lari, Disleylend ko‘ngil ochar, dam olish manzilgohlari, ilm – fan markazi Lya Vilett shahri kabilar beqiyos, son-sanoqsiz sayyohlarni o‘ziga chorlaydi. Yevropada xalqaro tashrif buyuruvchi turistlarning umumiy soni bo‘yicha Fransiyadan keyingi o‘rinni Ispaniya davlat egallaydi. Ispaniya xorijiy sayyohlarga plyajlari, dam olishdan tashqari keng ko‘lami ekskursiya dasturlarini taklif qilib kelmoqdalar. Mamlakatdagi asosiy turistlar oqimi Salvador Dali teatr muzeyi (Fregeyros sh.), Prado muzeyi (Madrid sh.), Ispaniya qiroli rezidensiyasi (Ekskorial sh.), ochiq osmon shahar – muzeyi (Toledo sh.)lariga yo‘naltirilgan. Keluvchi turistlar umumiy soni bo‘yicha Yevropada Italiya davlati uchinchi o‘rinni egallaydi. Italiya o‘zining xilma-xil arxitektura yodgorliklari, madaniyati, rassomlik, haykaltaroshlik san’ati bilan dong taratgan mamlakatdir. Italiyaga ko‘proq Fransiya, Germaniya, Shveysariya, Avstriya, Harvatiya, Sloveniya, Serbiya va Chernogoriya mamlakatlari fuqarolari tashrif buyurishadilar. Mamlakatda turistlar ko‘proq Venesiya, Florensiya, Pizu, albatta Rim shaharlariga borishga intiladilar. Turistlarning to‘xtovsiz oqimi Vatikanga borib ziyorat amallarini bajo keltirish uchun harakat qiladilar. Yevropada xorijiy sayohatga chiquvchi davlatlar o‘rtasida Germaniya alohida o‘rin egallaydi. Bu yerda chet ellarga chiquvchi turistlar soni yiliga o‘rtacha 5 % ga o‘smoqda. BTT ma’lumotlariga ko‘ra, Germaniya turistlarning xorijiy sayyohatga chiqishi 2020 yilga borganda ikki barobarga o‘sishi kutilmoqda va uning umumiy soni 163,5 mln. kishi (chiqishi)ga teng bo‘lishi mo‘ljallangan. So‘ngi yillarda turistlarning chet ellarga sayohatga chiqishi bo‘yicha Chexiya, Fransiya, Italiya, Ispaniya, Niderlandiya kabi mamlakatlarni orqada qoldirib ketdi. Turizm Polsha, Vengriya, Ruminiya, Sloveniya kabi mamlakatlarida ham tezkorlik bilan rivojlanib bormoqda. Osiyo turizmi. Osiyo yer sharining eng katta qit’asi bo‘lib, uning maydoni 43,5 mln. kv. km. ga yaqin. Aholisi 3,8 mlrd. kishi. Osiyo tabiati nihoyatda xilma- xilligi bilangina emas, balki keskin tafovutlari bilan ham ajralib turadi. Yer sharidagi eng baland tog‘ cho‘qqisi – Jomolungma (8848 m) va quruqlikdagi eng chuqur botiq O‘lik dengizi (-395 m) shimoliy yarim sharning sovuqlik qutbi (Oymakonda) va Mesopotamiyaning jazirama issiq o‘lkalari shu yerdadir. Osiyoda yer yuzasining 3/4 qismi yassi tog‘liklardan, tog‘liklar va tog‘ tizmalaridan iborat bo‘lib, tez-tez zilzilalar takrorlanib turadi. Xalqaro turizm bozorida Osiyo – Tinch okeani turizmi juda tezkorlik bilan rivojlanib borayotgan mintaqalardan hisoblanadi. Uning salmog‘i 19,2 % ga ko‘paydi. Mintaqaga keluvchi turistlarning o‘sish darajasi 7,6 % ni tashkil qiladi. Osiyo va Tinch okeani mintaqasi o‘zining takrorlanmas rekratsion 6

resurslari va tabiat manzaralari bilangina emas, balki yuqori darajadagi servis xizmati bilan ham alohida ajralib turadi. Mintaqada turizmga sarflanadigan harajatlar miqdori Yevropa va Amerikaga nisbatan anchagina kamligi bilan haraterlanadi. Ushbu mintaqa uchun harakterli bo‘lgan alomat Yevropa singari ichki turizmning ustunligidir. Hozirgi kunda Osiyo va Tinch okeani mintaqasi xalqaro turizm bozorida Xitoy alohida o‘rinni egallaydi. Uning evaziga butun mintaqaga keluvchi turistlarning 1/3 qismi, Syangan (Gonkong) va Tayvanni birgalikda qo‘shib hisoblaganda esa 50 % to‘g‘ri keladi. Xitoy turizmi o‘tgan asrning 70- nchi yillaridan boshlab rivojlana boshladi, qaysikim Xitoyda iqtisodiy islohatlar ya’ni «ochiq eshik» siyosati amalga oshirilishi bilan tub o‘zgarishlar ruy berdi. Xitoyga keluvchi turistlarning aksariyat qismi Yaponiya va AQSH mamlakatlari fuqarolaridir. Osiyo va Tinch okeani mintaqasida xalqaro turistlar tashrifi bo‘yicha «Yangi industrlashgan (sanoatlashgan)» mamlakatlar, jumladan: Syangan (Gonkong), Malayziya, Singapur, Tailand, Koreya Respublikasi, Indoneziya, Tailand kabilar ham faollik ko‘rsatmoqdalar. Hozirgi kunda bu mamlakatlarda xalqaro turizmning ishga aloqador sohasi rivojlanib bormoqda. Tailand o‘zining ekzotik tabiati bilan ko‘p mingli turistlar guruhini o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Koreya Respublikasi, Tayvan, Syangan (Gonkong), Singapur kabilar o‘zining ko‘ngil ochar turizm sohasi bilan mashhur bo‘lib bormoqda. Yaponiya mintaqadagi eng rivojlangan turistik davlatlardan biridir. Bu yerga tashrif buyuruvchi turistlarning ko‘pchiligi dam olish, ko‘ngil ochishni ma’qul ko‘rishadi. Yaponiya ko‘ngil ochish turizmi bo‘yicha dunyoda AQShdan so‘ng ikkinchi o‘rinni egallab kelmoqda. Bir qator mamlakatlar, jumladan, V’etnam, Laos, Kambodja, Mongoliya kabilar ham xalqaro turizm biznesida o‘z o‘rnini tompoqda. Amerika turizmi. Uning umumiy yer maydoni 42,1 mln. kv. km. bo‘lib, aholisi 850 mln. kishiga yaqin. Amerika uch qismdan - Shimoliy Amerika, Markaziy Amerika va Janubiy Amerikadan iborat bo‘lib xilma-xil tabiat zonalari va iqlim poyaslariga bo‘linadi. Keyingi yillarda Amerika xalqaro turizm bozorida (turistlar kelishi-ketishi va daromad miqdori sohasida) biroz o‘z mavqiyeni pasaytirgan bo‘lsada, hamon u turizm uchun o‘zining jozibadorligini yo‘qotgan emas. Amerika qit’asining xalqaro turizmda tutgan salmog‘i 16,6 % ni tashkil etadi. Amerika turizmning rivojlanishiga 2001 yil 11 sentyabrda AQShda terroristik harakatlarning ruy berganligi katta ta’sir ko‘rsatdi. Natijada mintaqaga keluvchi turistlar sonining o‘sishi 2001 yilda 4 % dan, 2002 yilda o‘sish 0,6 % ga tushib ketdi. Bunday hol 2003 yilda (-1 %) ham qaytadan takrorlandi. Mintaqada xalqaro turizm hajmining qisqarishiga qaramasdan Shimoliy Amerika mintaqasi hamon jahon turizm bozorida o‘zining tutgan o‘rnini (15,7 %) pasaytirgani yo‘q. Amerika mintaqasi uchun turizmning guruhlashgan shakli harakterlidir. So‘nggi yillarda Amerikaning Karib havzasi, Markaziy Amerika va asosan Janubiy Amerika 7

turizmining mavqei tobora ko‘tarilib bormoqda. Amerikada, xuddi Yevropadagidek singari turistlar oqimining eng ko‘p qismi mintaqa ichki turizmiga to‘g‘ri keladi. Ayniqsa, intensiv turistik oqim Shimoliy Amerikada: AQSH, Kanada va Meksika mamlakatlari o‘rtasida kuzatilinadi. Qaysikim, eng ko‘p turistik oqim BTT ma’lumtlariga ko‘ra, AQShdan Meksikaga kelishadi. Bu esa dunyodagi eng ko‘p turistlar tashrifi oqimi bo‘lib hisoblanadi. Bu yerda o‘rtacha yillik keluvchi va ketuvchi turistlar soni 46-47 mln. kishini tashkil qiladi. BTT ma’lumotlariga ko‘ra, kelajakda amerikalik turistlarning Yevropa, Osiyo-Tinch okeani va Yaqin Sharq mintaqasi mamlakatlari bilan ikki tomonlama sayyohlik aloqalari kuchaya borishi ko‘zda tutilgan. Afrika turizmi. Afrika umumiy maydoni 30,3 mln. kv.kmga teng. Aholisining umumiy soni 900 mln. kishiga yaqin. Mintaqa siyosiy haritasida hammasi bo‘lib 56 ta endi rivojlanayotgan davlatlar bor. Afrika xalqaro turizm sohasi bo‘yicha unchalik yuqori o‘rinni egallamaydi. Uning xalqaro turistlar tashrifi bo‘yicha boru-yo‘g‘i 4,6 % ni egallaydi. Eng ko‘p tashrif buyuruvchi turistlar Jazoirga, Marokko va Tunisga to‘g‘ri keladi. Afrikaning janubiy qismidagi mamlakatlarda, jumladan Kongo, Svazilend, Gambiya, Senegal kabilar yuqori natijalarga erishdilar. Afrikadagi xalqaro turizmning eng muhim rivojlangan markazlaridan biri Janubiy Afrika Respublikasi ham o‘z natijalarini yaxshiladilar. Keniyada ham xalqaro turizm borgan sari rivojlanib bormoqda. 1.2. XALQARO TURIZM BOZORIDA MILLIY TURMAHSULOTLARNI SOTISHNING KANALLARI Internet va boshqa texnologiyalar rivojlanishi turizmga katta turtki bo‘lishi bilan birga bu tizimdan foydalaniladigan turistlar har doim ham topilavermaydi. Shuning uchun ham televideniya va radio orqali turmahsulotlar reklamasi o‘zing qulayligini ko‘rsatadi. Amaliyotda reklama harajatlari doirasini aniqlashning turli xil usullaridan foydalaniladi. Oldingi yil harajatlaridan kelib chiqqan holda, ular maqsadlar va vazifalarni hisobga olgan holda oldingi yildagi sotish hajmida 3% tashkil qiladi. Sotish kanali (yoki distribyutsiya kanali) – bu firma yoki alohida 8

shaxslarning (vositachilarning) yig‘indisi bo‘lib, konkret tovar yoki xizmatlarning mulkchilik huquqini ishlab chiqaruvchidan iste’molchigacha uzatishda boshqa shaxsga yoki o‘z zimmasiga olishga yordam beradi, shu tarzda ishlab chiqaruvchiga tijorat faoliyatining normal jarayonini ta’minlaydi6. Boshqacha so‘z bilan aytganda, sotish kanali – bu tovar ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga tomon harakatlanadigan yo‘l bo‘lib hisoblanadi. Shu tufayli tovar va xizmatlar uni harid qilishni istovchilardan ajratib turuvchi vaqt birligida, joy va mulkchilik huquqini uzoq uzilishlarni bartaraf etadi. Turistik xizmatlarni ishlab chiqaruvchidan to so‘ngi istemolchigacha bo‘lgan harakatlanish jarayoni bevosita emas, ko‘p hollarda uning bevosita kontaktini ko‘zda tutmaydi. Zamonaviy turistik bozor vositachilik bo‘g‘inining kattagina miqdori bilan tavsiflanadi, ularsiz turistik tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchilari oddiygina normal faoliyat ko‘rsata olmaydi. Vositachilar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi oraliq holatni egallaydi, hamda tovar harakati jarayoni, bozor xo‘jaligini almashtirilmaydigan muhim elementi bo‘lib hisoblanadi. Turistik bozorda ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi hududiy noumumiylik mavjud. Shu sababli potensial iste’molchilar bilan aloqalar faqatgina o‘ziga xos vositachilik tashkilotlari turoperatorlar va turagent orqaligina mumkin bo‘ladi. Turistik bozorda ishlab chiqaruvchilar bo‘lib, ishlab chiqarish, servis, madaniy tashkilotlar shulardan mehmonxonalar, restoranlar, muzeylar, ko‘rgazma, transport kompaniyalari, sport muassaslari va h.k. hisoblanadi. Turizmda vositachilar bir necha ishlab chiqaruvchilar xizmatini joriy qiladi. Turistik xizmatlarni siljitish jarayonida turoperatorning turistik mahsuloti deb nomlanadi va sotish kanallari orqali iste’molchiga yetkaziladi. Turistik bozorda turistik mahsulot va xizmatlarni joriy qilish bevosita iste’molchiga bitta yoxud bir nechta vositachilarni o‘z ichiga oluvchi sotish kanallari orqali amalga oshiriladi. Mazkur holatga yaqqol misol bo‘lib joylashtirish bo‘yicha o‘z xizmatlarini ko‘p sonli turfirmalar orqali amalga oshiruvchi, hamda ularga bevosita murojaat qilgan turistlarga turagentlik vositachilarini chetlab o‘tgan xizmat ko‘rsatuvchi mehmonxonalarni olishimiz mumkin. Shunga qaramasdan ko‘pgina ishlab chiqaruvchilar o‘zlari yetkazib berib, vositachilar roli va funksiyasini o‘zlari bajaradilar. Turizmda savdo vositachilardan foydalanish va sotish kanallarini shakllantirish istisno tariqasida emas, balki qoida bo‘lib hisoblanadi. O‘zining tadbirkorligi spesifikasi bo‘yicha malakali turoperator turmahsulotni yaratadi, o‘z turlarining umumiy bosh katalogini chop etadi, turlarning ulgurji savdosini olib boradi va sotilgan turlarda turistlarga xizmat ko‘rsatishni ta’minlaydi. Qoida bo‘yicha turlarni bevosita iste’molchilarning o‘ziga sotish turoperatorning asosiy vazifasi hisoblanmaydi. Biroq, har bir korxona o‘z mahsulotlarining pirovard sotilishidan manfaatdordir. Shu sababli, turoperatorlik firmasi faoliyatining ahamiyatli 9

yo‘nalishi turmahsulotlarining sotilishini ta’minlashdir. Bu vazifa esa turmahsulotni ishlab chiqaruvchidan potensial iste’molchiga qadar yetkazib beradigan sotish tarmoqlari zimmasiga yuklatiladi.Sotish tarmoqlarini shakllantirish, sotish bo‘yicha istiqbolli hamkorlarni izlash, ularning ish sifatlarini o‘rganish, bitimlar tuzish va hamkorlikni takomillashtirish bo‘yicha vazifalarni o‘z ichiga oladi. Mutaxassislar turistik tashkilotlar amaliyyotida sotish kanallarini shakllantirishning ikki yo‘nalishi ajratiladi. Turistik mahsulotni sotish kanallari Sotishning ichki kanallari Sotishning tashqi kanallari bu, shu mamlakatning ichida turli turistik xizmatlar sotadigan (shu mamlakat hududida joylashgan mamlakat fiqorasimi yoki xorijliklarmi, ya’ni, kimga sotilishidan qat’iy nazar) filiallar, bo‘linmalar va vositachilik tashkilotlari tizimlaridir. bu o‘z mamlakatida berilgan mamlakatga shartnomaga asosan turistik sayohatlar sotish majburiyatini qabul qilgan xorijiy turistik firma- vositachilarning ma’lum sonidir. Sotish kanallarini shakllantirishning ikki yo‘nalishi Marketing strategiyasi ham ichki ham tashqi sotish kanallaridan foydalanishni ko‘zda tutadi. Biroq ularning ahamiyati ishlab chiqariladigan xizmatlar harakteriga mos ravishda turlicha baholanishi mumkin. Agar turistik tashkilot kompleks xizmat ko‘rsatishga maxsuslashgan bo‘lsa, uning sotish mexanizmi asosan xorijiy vositachilarga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Turizm biznesi gigantlari «Amerikan Ekspress» yoki «TomasKuk» kabi xorijiy davlatlarda o‘z agentliklari yoki vakolatxonalarini ochishlari mumkin. Ammo boshqa mamlakatlarda o‘z sotish kanallarini yaratish juda katta valyuta harajatlari bilan bog‘liq va bunday qaror qabul qilishga faqat yirik firmalargina qodirdirlar. O‘z xizmatlarini xorijda sotish uchun o‘rta darajadagi firmalar uchun mahalliy bozorda yaxshi pozitsiyaga va bunaqa ishlarda katta tajribaga ega bo‘lgan turistik tashkilotlardan foydalanish ko‘p jihatdan foydaliroqdir. Tashqi savdo mexanizmini shakllantirishda xorijiy turistik firmalar bilan shartnoma va bitimlar asosida hamkorlik munosabatlarini o‘rnatishni anglatadi. Shuning uchun ularni o‘rganish bu mexanizmning samarali faoliyat yuritishining ahamiyatli sharti hisoblanadi. Agar turfirma katta hajmlarda alohida turistik xizmatlar ishlab chiqarsa, shunga muvofiq rivojlangan ichki sotish mexanizmiga ham ega bo‘lishi kerak. Bozorda turoperator vazifasini ulgurji savdo tashkiloti faoliyati bilan tenglashtirsa bo‘ladi: u mehmonxona, transport va turizm industriyasining boshqa korxonalari xizmatlarini katta hajmlarda sotib oladi va vositachilar orqali yoki bevosita to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molchilarga sotadigan turlar dasturlarini ishlab chiqadi. Turoperatorlik firmalarining ko‘p yillik amaliy faoliyatlarida turmahsulotni sotishning turli yo‘llaridan foydalaniladi. Turoperatorlik firmalari tomonidan keng qo`llanilayotgan turmahsulotni sotish yo‘llari Umumiy qilib aytiladigan bo‘lsa, turmahsulotni sotishni tashkil 10

qilishning ikki shakli mavjud: xususiy sotishlar byurosini tashkil etish hamda kontragentlik tarmoqlaridan foydalanish. Ko‘p firmalarda turmahsulot sotish kanallari kombinatsiyalashgan, ya’ni, ham xususiy sotish bo‘linma va tuzilmalari, ham kontragentlik tarmoqlari mavjud. Xususiy sotishlar byurosi - bu, turoperatorlik firmasining o‘ziga tegishli bo‘lgan, turlarni sotib oluvchilar bilan bevosita ish olib boradigan savdo nuqtalaridir. Bularda haridorlarga sotuvda mavjud turlar haqida ma’lumot beriladi, bron qilish uchun talabnomalar qabul qilinadi, sotish shartnomalari tuziladi, to‘lovlar qabul qilinadi, xorijiy vizalarni rasmiylashtirish uchun pasportlar qabul qilinadi, turistik hujjatlar rasmiylashtiriladi va beriladi, shikoyatlar ko‘rib chiqiladi va hokazo. Kontragentlik tarmog‘i turoperatorlarning xorijga turistik yo‘llanmalarni sotishda vositachilardan (subagentlardan) foydalanish mijozlarni jalb qilishning eng tarqalgan va samarali usullari hisoblanadi. Turoperator va turagent hamkorligi ikkala tomonga ham sezilarli foyda keltiradi. Quyidagilar turoperatorga keng va tarmoqli turagentlik tizimiga ega bo‘lishni ta’minlaydi: · turistik safarlar sotish hajmini ko‘paytirish; · yangi bozorlarga, shu jumladan, chiqish turizmining mahalliy bozorlariga chiqish; · personal ta’minaminlash uchun, binolarni ijaraga olish va ularni jihozlash uchun qilinadigan harajatlarni kamaytirish. Turmahsulotning vositachi tashkilotlar orqali sotish tizimi sotish kanallari deb ataladi. Ba’zi bunday firmalar nisbatan kichik turoperatorlar tomonidan yaratilgan va sotish uchun taklif etilgan inklyuziv va pekidj turlarni sotishga maxsuslashgan bo‘ladilar. Odatda ulgurji-turoperatorlar kichik dilerlardan tashkil topgan o‘z tarmoqlarini shakllantiradilar. Turlarni sotish bo‘yicha kichik mahalliy agentliklar qancha ko‘p bo‘lsa, potensial turistga tur haqida ma’lumot yetkazish va turmahsulotning samarali sotilishini tashkil qilish imkoniyatlari shunchalik ko‘p bo‘ladi. Xalqaro statistika ma’lumotlariga ko‘ra, turmahsulotlarning 80% dan ortig‘ini aynan kichik agentliklar sotadilar Harakteri bo‘yicha turistik firmalar chakana va ulgurji firmalarga bo‘linadilar. Chakana savdo bilan shug‘ulanadigan agentlar - bular, qoida bo‘yicha, uncha sezilarli bo‘lmagan kapital va cheklangan bozorga ega bo‘lgan vositachi tashkilotlardir. Vositachi bo‘la turib, ular yirik turistik va avtotransport kompaniyalari siyosatiga bog‘liq faoliyat yuritadilar. Va bozorda muhim rol o‘ynaydilar, chunki turistik safarlarning sezilarli qismi aynan ular orqali sotiladi. Turizm rivojlangan mamlakatlardagi turagentliklar tajribalari shuni ko‘rsaladiki turagentliklarning optimal soni fuqarolar soniga hisoblanganda, har 10000 kishiga bir turistik agentlik to‘g‘ri kelishi optimal hisoblanadi. Ulgurji firmalar o‘z ishlariga reklama, ijara, savdo zallari, personallarga to‘lovlar, aylanma mablag‘larni shakllantirish kabi harajatlar bilan aniqlanadigan sezilarli darajadagi katta kapital qo‘yishlariga to‘g‘ri keladi. Amaliyotda ulgurji 11

firma va chakana firmalar orasidagi farqlarini aniqlash qiyin bo‘ladi, chunki har ikkalasi ham ulgurji, ham chakana operatsiyalarni bajarishlari mumkin. Oxirgi yillarda turmahsulot sotish tizimi ikki ommaviy shaklga ega bo‘ldi: an’anaviy va noan’anaviy. Turistik xizmatlarning sotishning an’anaviy shakllariga bu faoliyat ularning hayotiyligini ta’minlaydigan va asosiy hisoblanadigan ko‘p sonli turfirmalar kiradi. Statistika ko‘rsatishicha, bu xorijda turizm sohasidagi nisbatan keng tarqalgan tadbirkorlik strukturalaridan biri hisoblanadi. AQShda 30 mingdan ortiq bunday firmalar hisoblangan. Turistik firmalarning bunday ko‘p sonli miqdorida ularning funksional, tarkibiy, tijoriy harakteristikalarida katta farqlarni kuzatish mumkin. Turistik xizmatlarni sotishning noan’anaviy shakllari turizm bilan bog‘liq bo‘lmagan tarmoqlarda yuzaga keladi va aktiv faoliyat ko‘rsatmoqda. Xalqaro turizmning tez sur’atlarda rivojlanishi yirik noturistik kompaniyalaniing o‘z kapitallarini turizm industriyasiga qo‘yishga undamoqda. Bugungi kunda yirik aviakompaniyalar, banklar, sug‘urta jamg‘armalari, savdo uylari va universal magazinlar bizneslarining sezilarli qismini tashkil etadigan turistik sayohatlar sotish bo‘yicha o‘z filiallarini ochishlari odatiy hol bo‘lib qolgan. Bu kabi kompaniyalarning an’anaviy turistik firmalar bilan raqobat ko‘rashidagi asosiy ustunlik tomoni ularda o‘zlarining ko‘p sonli sotish punktlari yoki filiallari, bron qilish va rezervatsiya tizimlarining mavjud bo‘lishidir. Aviakompaniyalar, qoida bo‘yicha, chiptalar sotish bo‘yicha ko‘p sonli kassalarda, tashqi tizimlar bilan ulangan o‘z bron qilish tizimlariga ega bo‘ladilar. Banklar hatto o‘z mijozlariga xizmat ko‘rsatadigan ko‘p sonli bo‘lim va filiallariga ega bo‘ladilar. Sug‘urta jamg‘armalarida esa sug‘urta agentlarining "armiyasi" faoliyat yuritadilar Savdo uylar ishbilarmonlar va biznesmenlarga ularning ishlari bilan bog‘liq turistik xizmatlarni taklif qiladilar. Universal magazinlarda tashrif buyuruvchilar o‘zlari istagan turistik yo‘nalishlarni kataloglar bo‘yicha tanlashlari va sotib olishlari mumkin bo‘lgan maxsus seksiyalar (bo‘limlar) tashkil etiladi. Sotishning noan’anaviy shakllaridan biri korporativ mijozlarga to‘g‘ridan- to‘g‘ri sotish hisoblanadi. Sotishning bunday shaklidan tashkilotlar, idoralar, jamoalar, maktablar, kollejlar kabi muassasalarning xodimlaridan tashkil topgan turistik guruhlar sayohatini tashkil qilishda foydalaniladi. Korporativ mijozlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri buyurtmasi asosida tashkil qilinadigan intensiv turlar turmahsulot realizatsiyasining istiqbolli yo‘nalishi hisoblanadi. Bunday turlarni sotish turoperatorning to‘g‘ridan-to‘g‘ri buyurtmachi - tashkilotning shartnoma- topshirig‘i asosida amalga oshiriladi. Bunday sotish bozorlarini shakllantirish uchun tashkilotlar va idoralar, muassasalar to‘g‘risida eng to‘g‘ri va to‘liq ma’lumotlar zarur bo‘ladi. Tezkor marketing ishlarini olib borish uchun tegishli ma’lumotlar bazasiga ega bo‘lish lozim bo‘ladi. 12

1.3 O’ZBEKISTON TURIZMI RIVOJLANISHINING JAHON TURIZM TASHKILOTI TOMONIDAN QILINGAN PROGNOZI. Hozirgi 21-asrda iqtisodiyotning shiddat bilan rivojlanayotgan sohalaridan biri bu albatta turizm sanoatidir. Oxirgi 10 yillikdan ortiq yillar davomida ham jahonda ham mamlakatimizda bu soha sezilarli darajada o’zgarib, serdaromad manbaga aylanib bormoqda. Masalan turizmdan olingan umumiy daromad 2015-yilda 4.328.6 mlrd so’mga yetgan va bu YaIM ning 4.5% ni tashkil qilgan bo’lsa, o’z navbatida turizm sanoatida band ishchilar soni 509000 kishidan ortiqdir. Turizm iqtisodiyotimizning muhim sektori ekanligini anglagan holda, keyingi yillarda soha rivojlanishi uchun 2015-yil 10-martda Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasida turizmni rivojlantirishning ayrim masalari to’g’risida” 53-son qarori tasdiqlandi. Bu qarorga binoan asosan 2 ta masala turistlar xavfsizligi nuqtai nazaridan ta’kidlab o’tildi. 1) Turistlar O’zbekistonga kirishining holatini ko’rib chiqish, turistlarining vaqtinchalik qolishi va harakatini ko’rib chiqish O’zbekiston Respublikasi bo’ylab tarixiy va aholi yashash joylarida. 2) Turistlar uchun kirish man qilingan turistik obyektlar va maydonlarning ro’yxatini qayta ko’rib chiqish. 2013-yilda BTT(Butunjahon turizm tashkiloti) tomonidan olib borilgan izlanishlar natijasida Turizmning yurtimizdagi holati va keyingi o’n yillikdagi ko’rinishi to’g’risida hozirgi kundagi potensialimiz va rivojlanishning statistik ma’lumotlarga tayanib taxminiy ma’lumotlar berildi. Bular quyidagilar: 1) Turizm sanoatining O’zbekiston YaIM ga qo’shgan bevosita hissasi: Bevosita hissa -bu hissa to’g’ridan to’g’ri turist bilan bo’g’liq bo’lib, ya’ni unga xizmat ko’rsatuvchi turistik korxonalar (mehmonxonalar, transport, ko’ngil 13

ochar markazlar, diqqatga sazovor joylar, mehmonxonadagi qo’shimcha xizmatlar, oziq-ovqat va ichimlik xizmatlari, chakana savdo, transport qo’shimcha xizmatlari, madaniy, sport, sog’likni qayta tiklash bilan bo’g’liq ximzatlar, ichki sayyohlar xarajatlari, tashrif buyurgan turistlar xarajatlarini o’z ichiga oladi. Bevosita hissa 1.061 mlrd so’mni tashkil qilgan bo’lib, (YaIM ning 0.9% i) 2014-yilda uning hissasi 5.1% ga o’sishi kutilgan va keyingi yillarda har yili 6,2% dan o’sib borsa, 2024-yilga borib, bevosita hissa 2.030 mlrd so’mga(YaIM ning 0.9%i) yetishi kutilmoqda.(1-diagramma) 1-diagramma Manba: olingan ma’lumotlar natijasida muallif ishlanmasi. 2) Turizm sanoatining O’zbekiston YaIM ga qo’shgan umumiy hissasi : Umumiy hissa -Turizm sektori hamda bilvosita mablag’lar( invistitsiya xarajatlari, davlat tomonidan turizmga qilingan xarajatlar, ta’minlovchilar tomonidan qilingan savdo-sotiq sarflari) va majburiy sarflar( sohada bevosita va bilvosita band bo’lgan ishchilarning oziq-ovqat, sog’likni qayta tiklash, kiyim- kechak, uy-joy va maishiy tovar va xizmatlar uchun qilgan xarajatlari) kiradi. 142004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 202405001000150020002500Turizmning YaIM dagi bevosita hissasi mlrd so'm(2013-yil qiymati bo'yicha)

Turizm sanoatining YaIM dagi umumiy hissasi 2013-yilda 3.430.0 mlrd so’m ni tashkil qilgan ( YaIM ning 3.0% i), bo’lib 2014-yilda bu ko’rsatgich 2.4% ga o’sishi kutilgan (3.628.6 mlrd so’m), shu o’sishlar asosida umumiy hissa har yili 6.2% ga o’sib borsa 2024-yilga borib ko’rsatgichlar qiymati 6.603.6 mlrd so’mni tashkil qilib, uning YaIM da gi ulushi 2.9%i kabi ko’rinishida bo’lishi pragnoz qilingan.(2-diagramma) 2-diagramma Manba: olingan ma’lumotlar natijasida muallif ishlanmasi. 3) Turistik xizmatlar eksporti -bu xorijiy turistlarning mamlakat ichidagi bisnes va dam olish maqsadida qilgan sarf xarajatlari, shuningdek transport xarajatlarini ham o’z ichiga oladi. Faqatgina ta’lim uchun qilingan sarflar bundan mustasnodir. 2013-yilda O’zbekistonda turistik xizmatlar eksporti 524.9 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lib, bu umumiy eksport hajmining 1.5% ni tashkil qilgan. 2014-yilda esa 152013 2014 202401000200030004000500060007000 Turizmning YaIM dagi umumiy ulushi mlrd so'm(2013-yil qiymati bo'yicha)

eksport hajmining o’sishi 0.3% ga yetishi kuzatilgan bo’lib, xorijiy turistlar soni 1 milliondan oshdi. 2024 yilga borib bu ko’rsatgich 2.257.000 kishiga yetib umumiy eksport mablag’I 1.022.4 mlrd so’m ga yetadi, agarda o’rtacha yiliga 6.9% ga o’sish kuzatilsa (YaIM ning 1.5%i ni tashkil qiladi).(3-diagramma) Shu asnoda turizmni rivojlantirish maqsadida ham invistitsiya kiritish yildan yilga oshib bormoqda. Masalan 2013-yilda capital invistitsiya miqdori 602.5 mlrd so’m(umumiy invistitsiyaning 2.2%i) bo’lgan bo’lsa, bu ko’rsatgich 2014-yilda 7.5% ga o’sgan. Keyingi 10 yillikda invistitsiya hajmining o’rtacha 6.2% dan o’sib borishi kuzatilsa, 2024-yilga borib soha uchun jalb qilingan umumiy summa miqdori 1188.2 mlrd so’mga yetadi va bu umumiy milliy invistitsiyaning 2.2% ni tashkil qiladi. 3-diagramma 16 020040060080010001200 00.5 11.5 22.5 440 570 430 510 524.9 525 1022.41.2 0.9 0.7 0.99 0.9 1 1.5 2.1 2.25Xorijiy turistlar soni va va xizmatlar eksportining muvofiqligi Xorijiy turistlarga qilingan eksportlar(o'ng ko'rsatgich, 2013-yil qiymatida)mlrd so'm Tashrif buyurgan xorijiy turistlar soni(chap ko'rsatgich)

Manba: olingan ma’lumotlar natijasida muallif ishlanmasi. Hozirda dunyo bo’yicha turizmning asosiy 2 turi- biznes va ta’til davomidagi dam olish turizmi bu asosiy maqsad hisoblanadi. Yurtimizda 2013-yilda dam olish uchun qilingan(kirish va ichki turizmda) sarflar umumiy sarflarning 66.6%ni tashkil qilgan bo’lsa(1335.2 mlrd so’m), qolgani biznes turizmiga tegishli(670.1 mlrd so’m) (4-diagramma). 2014-yilda dam olish maqsadida qilingan sarflar 1389.3 mlrd so’mni tashkil qilishi(4% ga o’shish kutilgan) va 2024-yilga borib o’rtacha har yili 6.2%ga o’ssa 2.527mlrd so’mga yetishi pragnoz qilingan.(2013-yilning haqiqiy qiymatida). Biznes turizm uchun qilingan sarflar esa 2014-yilda 7.2% ga o’sgan va 722.4 mlrd so’mni tashkil qilishi kutilgan, o’z navbatida 2024-yilga qadar 6.5% da o’sib borsa, uning miqdori 1352.1 mlrd so’mni tashkil qiladi. 4-diagramma Manba: olingan ma’lumotlar natijasida muallif ishlanmasi. Mahalliy turistlarning sarflari 2013-yilda umumiy turizmdan qilingan sarflarning 73.8% ni tashkil qilgan bo’lsa, xorijiy turistlar mamlakatimizda qilgan sarflar esa 26.2% ni tashkil qilgan.(5-diagramma) 17 Dam olish sarflari; 67%Biznes turizmi sarflari; 33%2013-yilda turizm turlari bo'yicha qilingan sarflar Dam olish sarflari Biznes turizmi sarflari

2014-yilda mahalliy turistlar qilgan sarf xarajatlar 7.1%ga oshib, 1.585.1 mlrd so’mga bo’lgan, 2024-yilga borib 2.857.1 mlrd so’m bo’lishi prognoz qilingan, agarda o’rtacha 6.1% ga o’sish kuzatilsa. Bundan ichki turizmning muhimlik darajasining qanchalik ekanligini ko’rishingiz mumkin. Xorijiy tashrif buyurgan turistlar esa 2014-yilda 526.6 mlrd so’m miqdorida sarf qilganlar. Keyingi 10 yillikda uning miqdori 1.022.4 mlrd so’mga yetishi taxmin qilingan(2013-yilning haqiqiy qiymatida). 5-diagramma Manba: olingan ma’lumotlar natijasida muallif ishlanmasi. Demak yuqoridagi ma’lumotlar asosidan bitta ummumiy jadval keltirib chiqaradigan bo’lsak, u jadvalda o’zida yurtimizdagi turizm rivojlanishi ni qay darajada ekanligini bilib olsak bo’ladi.(1-jadval) 1-jadval Turizmning O’zbekiston iqtisodiyotiga qo’shgan hisasi (2013-yil haqiqiy qiymatida) O’zbekiston mlrd so’m, 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2024 1. Tovar va xizmatlar eksporti 360.5 513.0 572.8 427.5 556.3 524.9 526.6 1022. 4 2. Mahalliy sarf xarajatlar(hukuma t xarajatlari ham kiradi) 954.6 970.2 1179.7 1271.7 1380.9 1480. 4 1585. 1 2857. 1 18 Ichki turist - lar sarflari; 74%Xorijiy tur - istlar sarflari; 26%2013-yilda xorijiy va ichki turistlarning sarflarining ko'rinishi(%) Ichki turistlar sarflari Xorijiy turistlar sarflari

3. Davlat miqyosidagi turizm iste’moli 1315. 2 1483.2 1752.4 1699.2 1937.2 2005. 3 2111. 7 3879. 5 4. Turizmni ta’minlovchilar tomonida qilingan savdo sotiq - 621.9 -693.0 -817.9 -797.4 -910.9 - 943.3 - 995.1 - 1849. 5 5. YaIM dagi bevosita hissasi(=3+4) 693.2 790.1 934.6 901.8 1026.4 1061. 9 1116. 6 2330. 0 6. Bevosita va majburiy sarflar yig’indisi 578.5 659.4 779.9 752.6 856.5 886.2 931.8 1694. 1 7. Kapital invistitsiyalar 448.1 488.8 529.4 521.7 563.3 602.5 647.6 1188. 2 8. Davlat invistitsiyalari 134.5 170.5 192.8 202.3 219.5 236.7 255.2 484.3 9. Import tovarlar va bilvosita xarajatlar -36.8 -30.2 -32.0 -37.3 -43.2 -46.4 -51.6 - 119.8 10. Majburiy xarajatlar 425.9 505.7 616.2 588.6 659.3 689.1 729.0 1326. 7 11. YaIM dagi Umumiy hissa (=5+6+7+8+9+10) 2243. 5 2584.3 3020.8 2929.6 3281.8 3430. 0 3628. 6 6603. 6 12. Sohada ishlovchilar ta’siri (‘000) Soha bevosita ishlovchillar 84.7 93.3 106.8 100.0 110.5 111.1 113.8 168.1 13. Turizm sohasida bevosita va bilvosita 281.7 313.7 355.3 333.7 362.8 368.3 379.0 556.1 19

ishlovchilar 14. Chiqish turizmni xarajatlari 89.0 87.4 92.6 79.3 86.0 84.5 88.7 149.4 Manba: World Travel and Tourism council. Yuqoridagi ma’lumotlar asosida yurtimizda ichki turizm qay darajada rivojlanganini ko’rishimiz mumkin. Albatta keyingi o’n yillikda bundan ham yuqori natijalarga erishamiz. Buning uchun eng avvalo mavjud resurslarimizdan oqilona foydalanib bilishimiz, turizm industriyasidan tushayotgan daromadlarni optimal ravishda to’g’ri yo’naltira olishimiz kerak. Qolgan turizm rivojlangan davlatlar kabi yo’llarni o’rganib chiqib, bizga mos keladiganini yurtimizda tadbiq qilishimiz shart va zarur. Jadvalda bizda hali yaxshi rivojlanmagan chiqish turizmining ham 2024-yilga borib yaxshi natijalarga erishimizni ko’rdik. Hozirgi kunda bilamizki yurtimizda turizm mavsumiy hisoblanadi. Manashu mavsumiylikni yo’qota olsak bu soha yanada gullab yashnaydi. Masalan ishlash davomiyligi uzun bo’ladi, mavsumiylikni yo’qotsak turistik korxonalar ishi to’xtab qolmaydi, doimiy daromad kelib turadi, ishchi xodimlarning turmushi yanada yaxshilanadi. Mavsumiylikga sabab qilib tabiat injiqliklari deb yuritiladi bizada, ya’ni qishda sovuq, yozda issiqligi sababli xorijiy turistlar oqimi kamayadi. Lekin nega Dubayda havo doimiy ravishda 50° dan ortiq bo’lsa ham mavsum to’xtab qolmaydi? Bu savolganing javobi shuki mamlakatda qachonki ichki turizm dominant bo’lsa, o’sha paytda mavsumiylik kamayadi. 20

IIbob. O`zbekistonda turizmni rivojlantirishda tashqi iqtisodiy aloqalar va huquqiy me`yoriy hujjatlarning roli. 2.1. O`zbekiston turizmini xalqaro bozorga olib chiqish istiqbollari O`zbekiston Respublikasida xalqaro turizmning rivojlanishi, unga bo`lgan munosabatning ijobiy tomonga siljishi bilan belgilanadi. Respublika sharoitida ayniqsa, o`rta va kichik tadbirkorlarni rivojlantirishda turizmning imkoniyatlari boshqa sohalarga qaraganda juda kattadir. Chunki respublikadagi iqtisodiy barqarorlik va bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o`tilishi tadbirkorlarga keng yo`l ochilishi bilan birga uni jadal rivojlantirish imkoniyatlarini tug`dirmoqda. Jahondagi har bir davlatning iqtisodiy yuksalishida eng asosiy omil-tinchlik, osoyishtalik, barqarorlik va ijtimoiy adolatdir. O`zbekiston hozir Markaziy Osiyo mintaqasidagi iqtisodiyoti rivojlanib borayotgan davlat bo`lib, o`ziga tadbirkorlar va ishbilarmonlarni, turistlarni jalb qiluvchi makonlardan biri hisoblanadi. Xalqaro turizm sohasi Respublikamiz iqtisodiyoti uchun g`oyatda zarur bo`lgan valyuta tushumini ta`minlaydi. Turizmning respublika iqtisodiyoti uchun qanchalik zarur tarmoq ekanligini tushungan holda, uni yanada rivojlantirish, takomillashtirish. Tajriba almashinish imkoniyatlarini qo`llab mustahkamlash zarur. Oliy Majlis Qonunchilik palatasining Axborot va kommunikatsiya texnologiyalari qo‘mitasi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi bilan hamkorlikda turistik faoliyatda axborot ta’minoti samaradorligini oshirishga bag‘ishlangan davra suhbati o‘tkazildi. Parlament quyi palatasi Axborot va kommunikatsiya texnologiyalari qo‘mitasi va boshqalar Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahnamoligida mamlakatimiz sayyohlik imkoniyatlaridan unumli foydalanishga qaratilgan chora- tadbirlar sohani sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarishga xizmat qilayotganini ta’kidladi. Prezidentimizning 2016-yil 2-dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoni hamda 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning 21

beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalar muhim dasturilamal bo‘lmoqda. Mamlakat turizm sanoatini rivojlantirish, iqtisodiyotning tez o‘sishini ta’minlashda uning rolini oshirish, yangi ish o‘rinlari yaratish, dunyo bozorida milliy turistik mahsulot salohiyatini yuksaltirishga xizmat qiluvchi barcha sharoitlar yaratilmoqda. Mazkur faoliyat milliy turizm sohasini axborot bilan ta’minlash, turistik operatorlar uchun zamonaviy axborot texnologiyalari yechimlari va komputer dasturlarini ishlab chiqish, axborot bozori subyektlariga uyg‘unlashgan holda ishlash, xalqaro miqyosda mamlakatimiz nufuzini oshirish bo‘yicha ommaviy axborot vositalarida keng targ‘ibot ishlarini olib borishni taqozo etadi. Hozirgi kunda O’zbekistonda turizmning milliy modelini shakllantirish jarayoni davom etmoqda. Mutaxassislaming fikricha, respublikada turistlar oqimi har yili 15%ga ko’payib borishi kutilmoqda, bu jahon turistik tashkilotining taxminlariga nisbatan ikki marotaba ko’pdir. Turizm milliy iqtisodiyotning istiqbolli sohalardan biriga aylanmoqda, uning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi oshib bormoqda. Respublikaning eksport imkoniyatlarini rivojlantirish uchun kelajakda quyidagi tadbirlami amalga oshirish rejalashtirilmoqda: turizm bo’yicha iqtisodiy hududlami barpo qilish; xorijiy turistlaming oqimlari va qiziqishlariga qarab qo’shimcha xizmat ko’rsatish tizimini takomillashtirish; yangi turistik marshrutlami yaratish va ulardan samarali foydalanishni yo’lga qo’yish; yangi mehmonxonalar, kempinglar, dam olish maskanlarini qurish, turistik mehmonxona va xo’jaliklami jihozlash uchun mahsulotlar ishlab chiqarish bo’yicha investitsiya loyihalarini tayyorlash; mehmonxona va servis xizmatlarini kengaytirish bilan turmahsulot sifatini oshirish, shuningdek, mavjud yodgorliklaming turistlami qabul qila olish imkoniyatlarini oshirish kabi tadbirlar shular jumlasidandir. Ayniqsa, turizm sohasi uchun malakali kadrlar, turizm marketologlarini tayyorlash maqsadga muvofiqdir. Bu borada mamlakatimizda juda ko’p ishlar amalga oshirilmoqda. 2.2. O`zbekistonda turizmni rivojlantirish borasida olib borilayotgan chora-tadbirlar 22

Dunyo turizmidagi o'sish O'zbekiston Respublikasi turizmida o'sishga ham ta’sir etdi. Mustaqillik yillaridan boshlab O'zbekiston dunyo turizm bozoriga dadil qadamlar bilan borib, jahon turizmidagi o‘z o'rnini egallamoqda. Respublikamizda xorijiy turistlarga asosan madaniy turizm taklif qilinmoqda. Ularning davomida tarixiy, arxitektura, diniy obidalar va ziyoratgohlar bilan tanishtiriladi, mahalliy aholining turmush tarzi va madaniyati ko'rsatiladi. Bunday turlar davomida asosan Samarqand, Buxoro va Xivadagi obyektlarga tashrif buyuriladi. Respublikamizda hammasi bo’lib 30 ga yaqin turlar taklif etiladiki, ularning ichida Toshkent va Farg'ona vodiysida amalga oshiriluvchi ko‘ngilochar, dam olish — davolanish, tog’-chang‘i, golf sportlari bilan shug’ullanish turlari ham mavjud. 3-jadval O’zbekistonda xorijiy mehmonlarga xizmat ko‘rsatish (ming kishi hisobida) Yillar 2005 2006 2007 2008 2009 2010 O ' zbekistonda xizmat ko ' rsaitilgan xorijiy mehmonlar 242 273 343 370 370 370 O‘sish surati 98.0 99.0 113.6 122.5 127.2 142.7 Manba : “ O ' zbekturizm ” MK materiallari Mamlakatimizda turizmni rivojlantirishda qo ' lga kiritilgan yutuqlarga nazar tashlaydigan bo ’ lsak . Avvalo , o ’ lkamizga tashrif buyurayotgan xorijiy mehmonlar sonining oshib borayotganligini inobatga olish zarur bo ' ladi . Taklif etilayotgan turistik marshrutlarga e ' tibor beradigan bo ' lsak , chet ellik turistik tashkilotlar qanday turlarni afzal ko ‘ rayotganliklarini ko ‘ rish mumkin . 4-jadval O‘zbekiston turistik marshrutlariga qiziqish bildirayotgan davlatlar 23

T-S T-S-B-T S-B-X-T T-S-B-U-T T-S-SH-B- U-T T-X-B-S-T-F Ukraina Isroil Angliya Yaponiya Italiya Isroil Italiya Fransiya Germaniya Shveysariya Germaniya Fransiya Angliya Gretsiya Shveysariya Gollandiya Grets iya Belgiya Fransiya Pokiston Angliya Yaponiya Germaniya AQSH *shartlibelgilar: T — Toshkent, S — Samarqand, В — Buxoro, X — Xiva, SH — Shahrisabz, F — Farg‘onavaU — Urganch. Turistik firmalar tomonidan eng katta qiziqish Toshkent-Samar qand-Buxoro- Urganch-Toshkent ekskursiya-tanishuv marshrutiga bildirilmoqda. Ushbu yo'nalish O‘zbekistonning eng muhim tarixiy yodgorliklari bilan tanishish, milliy an’analar va udumlarni kuzatish hamda qadimiy shaharlar hayotiga qo'shilish imkoniyatini beradi. Shahrisabz va Termizga asosan Germaniya, Gollandiya, Fransiya, Yaponiya, Belgiya, Italiya kabi mamlakatlardan kelgan turistlar tashrif buyurishadi. Turoperatorlarning fikrlaricha, Termiz tarixiy-arxeologik markaz sifatida shuhrat topgan. Xalqaro bozorda 0‘zbekiston o‘z turistik mahsulotini «Buyuk Ipak yo‘li» reklamasi orqali ham sotadi. Bu loyiha bo‘yicha eng ko‘p sotiladigan turlar quyidagilar bo‘ldi: Toshkent — Samarqand — Buxoro — Urganch — Toshkent; Toshkent — Samarqand — Shahrisabz — Buxoro — Urganch - Toshkent. 2.3. O`ZBEKISTONDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISHDA XORIJIY INVESTITSIYALARNING ROLI 24

Turizmga sarflanadigan investitsiyalar haqida va umuman investitsiyalar haqida gapirish uchun avvalo, xorijiy investitsiyalarning nima ekanligi to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lish kerak. O’zbekiston Respublikasining 1994 yil 5 mayda qabul qilingan “Xorijiy investitsiyalar va xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi Qonuniga ko’ra O’zbekiston Respublikasida quyidagilar xorijiy investor bo’lishi mumkin: - chet el davlatlari; - x orijiy huquqiy shaxslar; - xalqaro tashkilotlar; - chet el fuqarolari. birlashmalari; - O’zbekiston Respublikasining chet elda doimiy yashovchi fuqarolari . Mazkur qonunning 2-moddasiga ko’ra mulkiy qiymatlarning barcha turlari va ularga bo’lgan egalik huquqlari hamda chet el mulkiga bo’lgan huquqlar, xorijiy investorlar tomonidan ob’ektlarga xorijiy investitsiya bo’lishi mumkin. 2012 yilda mamlakatga 2017 mln AQSh dollari miqdorida, ya’ni o’tgan yillardagidan ikki marta ko’p jalb qilingan. YuNKTAD ekspertlari o’sish sur’atlaridagi 3%lik pasayishga qaramay, bu “sakrash”ning “iqtisodiyotdagi barqarorlikning o’sganligi” sababli ham yuz berganligini ta’kidlamoqdalar. Bu ko’rsatkich shuningdek, ularning fikricha, milliy korporatsiyalarning kelgusida bu ustunliklardan yanada qulayroq kelajakni kutishda foydalanish maqsadida Rossiyaga investitsiya sarflashga intilayotganliklarini ham aks ettiradi. Xorijiy investitsiyalarning asosiy qismi Evropa Ittifoqiga to’g’ri keladigan boshqa Sharqiy va Markaziy Evropa mamlakatlarida farqli ravishda Rossiyada birinchi o’rinni Shveytsariya va AQSh egallaydi - bu mamlakatlarga jami kapital qo’yilmalarning 51% to’g’ri keladi. 2013 yildagi muvaffaqiyatlarga qaramay, RF hozircha bozor munosabatlariga o’tishda ayniqsa kuchli ilgarilab ketgan bir qator Sharqiy va Markaziy Evropa davlatlaridan orqada qolmoqda. Vengriya 2013 yilda 3500 mln, Polsha - 1510 mln, Chexiya - 2500 mln AQSh dollari miqdorida investitsiyalarni jalb qila oldi. 25

Xorijiy kapitallar mintaqaga “xususiylashtirish to’lqinlari” va “iqtisodiy sog’lomlashtirish” tufayli oqib kelab boshladi. MDX mamlakatlarining deyarli barchasi sezilarli siljishlarga erishdilar. Armaniston 2013 yilda $10 mln bevosita xorijiy investitsiyalarni jalb qildi; Ozarbayjon - $110 mln; Belorussiya - $20 mln; Qozog’iston - $284 mln; Qirg’iziston - $515 mln; Moldova - $32 mln; Tojikiston - $15 mln; Ukraina - $200 mln; O’zbekiston - $115 mln. Jami yil davomida jahondagi bevosita xorijiy investitsiyalar 40%ga o’sib, $35 mlrd ga etdi. Bu sohada Xitoy oldinda bormoqda, xorijiy investorlar bu mamlakatga 2013 yilda $38 mlrd mablag’ sarfladilar 1 . Yaqin o’n yillar davomida Xitoy infrastrukturasini rivojlantirishga $700 mlrd sarflanadi, bu Sharqiy Osiyo va Tinch okeani mintaqasi mamlakatlari iqtisodiyotiga sarflash rejalashtirilgan maqsadli investitsiyalarning yarmidan ko’prog’ini tashkil qiladi. XXRga sarflanadigan mablag’lar barcha Sharqiy Osiyo mamlakatlari infrastrukturalarini rivojlantirishga sarflanadigan jami $1,3 - 1,5 trln investitsiyalarning taxminan 51%ni tashkil qiladi. O’zbekiston, endi rivojlana boshlayotgan bozorga ega bo’lgan holda, yirik investitsiya loyihalari uchun zarur bo’lgan kapital hajmini ta’minlay olmaydi, qattiq valyutaga ega bo’lish qiyindir. Ammo bu muammolarning barchasini xorijiy investorlar yordamida hal qilish mumkin. Shuningdek, ilg’or texnika va texnologiyalarga, boshqaruvning ilg’or usullariga (qo’shma korxonalar tuzish orqali va hokazo) ega bo’lish va jahon bozoriga chiqish ham osonlashadi. Prezidentimiz Oliy Majlis sessiyasida so’zlagan o’z nutqida respublikaga birinchi navbatda quyidagilar zarurligini qayd etib o’tdi: 1. Ishlab chiqarish tarmoqlarini eng yangi texnologiyalar va asbob - uskunalar bilan jihozlash, ishchilarning malakasini oshirish, jahon bozorida ishlash usullarini takomillashtirish, bizning mahsulotlarimizni sotish bozorlarini qidirib topish; 2. Mamlakatni xom ashyo etkazib beruvchilikdan yuqori darajada taraqqiy etgan davlat darajasiga olib chiqish. Respublikada qulay investitsion muhitni ta’minlash uchun barqaror huquqiy baza mavjuddir. Xususan, “Xorijiy investitsiyalar to’g’risida”gi, “Investitsiyalar va 1 Квартальнов В.А. Международный туризм. Учебник. – М.: ФиС, 2008 . – стр. 88 с. 26

xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi qonunlar, “Tashqi iqtisodiy faoliyatni rag’batlantirish choralari to’g’risida”gi, “Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulkni himoyalashni ta’minlash va tadbirkorlikni rivojlantirish choralari to’g’risida”gi Farmonlar qabul qilingan. Iqtisodiy islohotlashtirish va investitsiyalar bo’yicha mahkamalararo qo’mita tashkil qilingan. 1995 yil 21 avgustda qabul qilingan “Xorijiy investitsiyalar bo’yicha Agentlik tashkil etish to’g’risida”gi Farmonga muvofiq Agentlik tashkil etildi, uning maqsadi iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish jarayonini qo’llab - quvvatlash, O’zbekistonda investitsion takliflarni tayyorlash va amalga oshirishda potentsial investorlarga va mahalliy hamkorlarga amaliy yordam ko’rsatishdan iboratdir. Iqtisodiyotni bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tkazish va tarmoqlar iqtisodini jadal rivojlantirish investitsiyalardan foydalanish samaradorligini oshirishga bevosita bog’liqdir. Bugungi kunda investitsiyalarni bozor iqtisodiyotiga moslashtirish va investitsion faoliyatini boshqarish o’zgacha yondoshishlarni talab etmoqda. Chunki xo’jalik yuritishning zamonaviy yo’lini tanlash investitsion siyosatni ham tubdan o’zgartirishni talab qiladi. Ievestitsion siyosatni amalga oshirishda bozor munosabatlariga mos dastaklardan foydalanish, yani investitsion jarayon qatnashchilarning xuquq va majburiyatlarini belgilab berish, mamlakatda investorlar uchun tulakonli raqobatni taminlash, moliyaviy, moddiy va aqliy boyliklarni boshqarishda batamom erkin harakat qilish va shunga tenglashtirilgan tadbirlarni amalga oshirishni talab qiladi. Bugungi kunda investitsiya va investitsion jarayonga turli olim va amaliyotchilar xar xil nuqtai nazardan qaraydilar, ayrim olimlar investitsiyani hali «kapital qo’yilmalar», «kapital qurilish», kategoriyalariga tenglashtirish keladilar. Aslini olganda, investitsiya h ajmi ji h atidan h am h ozir aytilgan kat e gor i yalardan ustun turadi. Bozor iqtisodiyotida ushbu kat e gor i yalar investitsiyalarning tarkibiy qismidir . Investitsiyaning mexmonxona menejmentini rivojlantirishdagi iqtisodiy axamiyati to’g’risida fikr yuritadigan bo’lsa, bu o’rinda investitsiya tushunchasi 27

moliyaviy, mulkiy va intelektual qadriyatlarni takror ishlab chiqarishini unutilmaslik kerak. Ko’pgina mexmonxona menejmentidagi iqtisodchi olimlar va amaliyotchilarning asarlarida mexmonxona menejmentiga qo’yilgan investitsiyalar va ular bilan bog’liq bo’lgan boshqa muammolar to’g’risida fikrlar mavjud. Masalan Amerikalik N.R.Teylorning fikricha «mexmonxona menejmentiga qo’yilgan investitsiyalar bu - subekt ixtiyoridagi barcha moliyaviy, moddiy va boshqa boyliklarni kelajakda iqtisodiy samara olish uchun biror bir mexmonxona obekti qurilishdagi yoki rekonstruktsiya qilishga sarflashdir». Bu o’rinda investitsiyaning mohiyati bilan mazmunini bozor iqtisodiyotiga moslashtirib ochib berishga xarakat qilingan. Bizning iqtisodiyotimizda investitsiya xususida qonuniy hujjatlar 1991 yildan boshlab qabul qilingan va o’tgan vaqt ichida ular ancha takomillashtiriladi. Investitsiya to’g’risida O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan qonunda ko’rsatilishicha, investitsiya bu: iqtisodiy samara (foyda, daromad) olish yoki ijobiy ijtimoiy natijaga erishish uchun sarflanadigan pul mablag’lari, banklarga qo’yilgan omonatlar, paylar, qimmatli qog’ozlar (aktsiya, obligatsiya), mashinalar; asbob- uskunalar, mehmonxonalar uchun ichki jihozlar, yangi texnologiyalar va samara beradigan boshqa har qanday investitsiyaning bozor iqtisodiyoti sharoitida to’laligicha faoliyat ko’rsatishni aniq tasdiqlaydi. Jumladan, unda, birinchidan investitsiyaning o’ziga va investitsi on faoliyatining obektlariga keng tarif berilgan. Ikkinchidan, me h monxonaga qo’yilgan investitsiyaning bevosita iqtisodiy va ijtimoiy samara olishga mu q arra r bog’liqligi takidlab o’tilgan. Agar investor daromad olmaydigan bo’lsa, investitsion jarayonni amalga oshirishning manti g’ i qolmaydi. Demak, investitsiyaga bozor munosabatlaridan qilib chiqqan h olda berilgan tarifning o’zidayoq investitsion jarayonning h ajmi, asosiy bosqichlari, yani jamg’armalar (resurslar), qo’yilma mablag’lari (sarf-xarajatlar), samara (daromad, foyda) aniq va ravshan ko’rsatib o’tilgan.. Xuddi shunday yondashuv investitsion faoliyatning bozor munosabatlariga o’tishi uchun zamin yaratadi, bu esa, moliyaviy, moddiy va aqliy boyliklarni qayta taqsimlashning vertikal va gorizantal usullaridan bir xilda foydalanishni taminlab beradi. 28

Xorijiy mamlakatlarning me h monxona menejmentini boshqarish tajribasi va investi ts iya to’g’risida o’zimizda qabul qilingan qonunning ta h lilidan kelib chiqi b , investitsiyani shartli ravishda 3ga ajratish mumkin. 1.Moliyaviy investitsiyalar 2.Moddiy investitsiyalar 3.Aqliy (intelektual) investitsiyalar Bozor iqtisodiyoti sharoitida h ar bir investitsiya turining o’ziga xos o’rni bo’ladi. Moliyaviy investitsiyalar tarkibiga maxalliy va xorijiy mamlakatlaning pul birliklari, banklardagi omonatlari, depozit sertifikatlar, aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa turdagi qimmatli qog’ozlar h amda ularga tenlashtirilgan boyliklar kiradi. Masalan, biron bir me h monxonani qu rishga yoki rekonstruktsiya qilish uchun sarflanadigan xorijiy investorlarning pul mablag’lari kabi. Moddiy investitsiyalar tarkibiga asosiy fondlar, yani binolar, me h monxonaning ichki ji h ozlari, yani texn o logiyalar va boshqa turdagi asosiy ishlab chi q arish fondlarning aktiv va passiv qisimlari kiradi. Intelektual investitsiyalar miqdori juda rang barangdir, yani ular mulkiy huquqlar shaklidagi investitsiyalar, aqliy mexnatga oid shakldagi investitsiyalar xususida qonunlarimizda keltirilgan k o’ rsatmalarni umumlashtirib, investitsiyaga quy i dagicha investitsiya deb, h ar bir investorning ixtiyoridagi moliyaviy, moddiy va aqliy boyliklarini birlamchi iqtisodiy samara olish maqsadida biror bir yangi me h monxona qurish yoki taminlash uchun sarflanadigan mablag’ga aytiladi.. Respublikamizda turizm industriyasini mustahkamlash va halqaro turizmni yanada rivojlantirishni taminlash maqsadida xissadorlik jamiyatlarini chet el investorlarga tegishli ulushlarini potentsial investorlar orasida tender asosida joylashtirish shuningdek qimmatli qog’ozlar bozorini jonlantirish maqsadida, xissadorlik jamiyatlarini ochiq savdodagi aktsiyalarni fond birjasi orqali sotilishini amalga oshirish yuzasidan vazirliklar, idoralar, tijorat banklari, investtsiya jamg’armalari va qo’shma korxonalari jalb qilish va aktsiya paketlarini sotishni tashkil etish ishlarini amalga oshira borib yangi paydo bo’lgan resuslarni jami - 83,98 mln. s o’mlik, ulardan 58,43 mln. s o’m chet el investorlarga va 25,89 29

mln.so’m erkin sotuvga mo’ljallangan aktsiya paketlarini joriy yilda 98,3 mln. so’mlik qilib sotiladi, shu jumladan chet el investorlariga 60,4 mln. so’mlik aktsiyalar sotiladi. IIIbob. O`ZBEKISTONDA XALQARO TURIZMNI RIVOJLANTIRISH YO’NALISHLARI VA UNI AMALGA OSHIRISH YO’LLARI. 3.1 .O`ZBEKISTONDA XALQARO TURIZMNI RIVOJLANTIRISHDA XORIJIY MAMLAKAT TAJRIBASIDAN FOYDALANISH 30

Yevropa sharqiy yarim sharda joylashgan bo`lib, uning umumiy maydoni 10.5 mln.kv.km tashkil qiladi. Mintaqa turistik resurslarga juda boy bo`lib, yer shari bo`yicha alohida ajralib turadi. Yevropa qirg`oqlari, Atlantika va Shimoliy muz okeani va uning 10dan ortiq daryolar, 15ta kata-kichik ko`llari, 25taga yaqin orollari, 10dan ortiq tog` tizmalari, takrorlanmas vulkanlari, xilma-xil iqlim poyaslari, rang-barang tabiat zonalari azal-azaldan sayyohlarni o`ziga jalb qilib kelgan. Yevropa qadimdan turizm yuqori darajada rivojlangan dunyo regioni hisoblanadi. Fransiyaga yiliga 50 mln. dan ortiq, Italiya va Ispaniyaga 30 - 40 mln. kishi turistik sayohat qiladi. Shvetsariya, Portugaliya, Germaniya, Avstriya, Buyuk Britaniya, Gretsiya va boshqa shu kabi mamlakatlar ham jahonning yirik turistik markazlari hisoblanadi. Yevropa aholisi, shaharlari zich joylashgan, sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi yuqori bo’lgan, transport va turizm rivojlangan regiondir. Bu esa atrof- muhitning ifloslanishiga ta’sir ko’rsatadi. Bu borada birinchi o’rinda hududning asosiy joylarini egallagan iflos sanoat ishlab chiqarishlarni nazarda tutish kerak. Masalan, ko’mir konlari hamda Reyn, Rona, Luara va boshqa daryolardagi GES lar shular jumlasidandir. Regionning atrof-muhitiga tobora jipslashib borayotgan qishloq xo’jaligi katta ta’sir ko’rsatmoqda. Avtomobil sanoatining yuqori darajada rivojlanishi, havoda yuk tashish hajmining kengayishi, dengizda kema qatnovlarining ko’payishi ham atrof-muhitga ta’sir etmay qo’ymaydi. Oxirgi paytda dengizbo’yi va tog’li rayonlarda turizmning ham tez sur’atlar bilan rivojlanishi atrof-muhitga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Ammo, umumiy o’xshashliklarga qaramasdan, ekologiya sohasida Yevropa regionlari o’rtasida, ayniqsa, G’arbiy va Sharqiy Yevropa o’rtasida tafovut mavjuddir. Yevropada 1973- yilda atrof-muhitni muhofaza qilish to’g’risidagi Yevropa Ittifoqi davlatlarining birinchi dasturi qabul qilindi. Ikkinchi dastur esa 1977-yilda qabul qilindi. Ekologik muammolarni, atrof-muhitni har xil zararli ta’sirlardan saqlash, ekologik barqarorlikni yuzaga keltirish uchun tabiat resurslaridan oqilona foydalanish, ekologik ekspertizalarni tashkil etish maqsadida davlatiararo maxsus 31

komissiya qarorlari qabul qilindi. 80-90 - yillarda tabiatni muhofaza qilish va ekologik muammolar to’g’risida 300 dan ortiq hujjatlar qabul qilindi. Bu muammolar ichida toza havoni iftoslantiruvchi kislotali yomg’irdan saqlash Xalqaro konvensiyasi juda muhim o’rin egallaydi. Shuningdek, tabiatni muhofaza qilish fondi Yevropa Ittifoqi tomonidan qo’llab-quvvatlana boshlandi. Bundan tashqari, 80- yillarning oxiri va 90- yillarda tabiatni muhofaza qilishning to’liq strategiyasi ishlab chiqildl. Atrof-muhitni bir me’yorda ushlab turish maqsadida, 90- yillarning boshlariga kelib, neft mahsulotlaridan, ko’mir va tabiiy gazdan oqilona foydalanish maqsadida Yevropa Ittifoqi tomonidan soliqlar tizimi muhokama qilingandan so’ng qabul qilindi. Yana shuni ta’kidlash mumkinki, har xil boshqa yo’nalishlar bo’yicha ham qator ishlar amalga oshirildi. Masalan, yo’l harakati intensiv bo’lgan joylarda yashaydigan kishilar Yevropa Ittifoqi tomonidan 140 mln. dona velosiped bilan ta’minlandi.Shuningdek, Gretsiya, Niderlandiya, Daniyada ekologik muammolarni hal qilish uchun kengaytirilgan ishlar olib borildi. 1993-yil tabiatni muhofaza qilish, turizmni rivojlantirish borasida Yevropa Ittifoqi maxsus qarorlar qabul qildi. Bu qarashlardan asosiy maqsad, dengiz atroflarida, tog’li rayonlarda, milliy parklarda, qo’riqxonalarda ekologik masalalarga, ekologik barqarorlikka ko’proq e’tibor berishdan iboratdir. Yevropa xalqaro turizm oqimining ilk bor tashkil etilgan mintaqasidir. Hozirgi vaqtda uning siyosiy xaritasida 40tadan ortiq davlatlar mavjud bo`lib, ulardan 27tasi Yevropa Ittifoqi tashkilotiga birlashgan. Yevropada dunyoning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan qudratli davlatlari (Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya Italiya va Rossiya Federatsiyasi) joylashgan. Xorijiy Yevropa (MDH davlatlaridan tashqari) dunyo aholisining eng zich joylashgan mintaqalaridan biri. Uning hududida yer shari aholisining 8foizidan ortiq qismi yashaydi. Yevropa dunyoda eng yirik, qadimiy shaharlari, ibodatxonalari, sport inshootlari, ko`ngilochar dam olish maskanlari, kurortlari, shifobaxsh mineral suvlari, dengiz playjlari, mehmonxonalar, restoranlar, zamonaviy transport kommunikatsiyalari(aeroportlar, dengiz, daryo portlari, temiryo`l, avtomabil 32

vokzallari, yuqori sifatli avtomobil yo`llari, tezyurar poyezdlari va havo kemalari, yuqori sifatli okean va dengiz yo`lovchi kemalari ), rivojlangan bank va moliya tashkilotlari, xilma-xil servis xizmati ko`rsatuvchi korxonalari barchasi xalqaro turizmning rivojlanishiga juda kata imkoniyatlar tug`diradi. Fransiya hozirgi kunda Yevropada eng ko`p turistlar kelib ketuvchi mamlakat bo`lib hisoblanadi. Fransiyaga kelib ketuvchi turistlarni jalb etuvchi asosiy turistik resurslar mamlakatning xilma xil boy tabiiy resurslari(Alp tog`lari, yassi tog`lar, karst platolari, past tekisliklar, daryo vodiylari, yam yashil o`rmonlar)dir. Keyingi vaqtda chiqish turizmining fransuz bozorida yangi tendensiya paydo bo`ldi. Shengen bitimi qabul qilingandan va birlashgan Yevropa mamlakatlari o`rtasida viza rejimi bekor qilingandan so`ng Fransiyada qisqa muddatli safarlar ulushi o`smoqda. Uzoq muddatli safarlar salmog`i esa kamaymoqda. Fransiya hamon dunyoda eng ommaviy turistik yo`nalish bo`lib qolmoqda. Parij shahri mamlakatda turistlarning kelishi bo`yicha yuqori o`rinni egallaydi. Shaharda dunyoga mashhur bo`lgan Eyfel minorasi, Notrdam ibodatxonasi, eng yirik Luvr muzeyi, Napalyon Bonapart qabri, Lyuksenburg va Tyuirli bog`lari, Disneylend ko`ngilochar, dam olish manzilgohlari, ilm-fan markazlari Lya Vilett shahri kabilar beqiyos, son-sanoqsiz turistlarni o`ziga chorlaydi. Yevropada xalqaro tashrif buyuruvchi turistlar soni bo`yicha Fransiyadan keyingi o`rinda Ispaniya davlati egallaydi. Bu ikki mamlakat har yili 80mlndan ziyod turistlarni qayd etmoqda. Bu yerda asosiy turistlar oqimi G`arbiy Yevropa mamlakatlariga to`g`ri keladi, Ispaniyada har beshinchi dam oluvchi Germaniya yoki Buyuk Britaniya fuqarosidir. Ispaniya xorijiy sayyohlarga plyajlari, dam olishdan tashqari kengko`lamli ekskursiya dasturlarini taklif qilib kelmoqda. Mamlakatdagi asosiy turistlar oqimi Salvador Dali teatr muzeyi, prado muzeyi, Ispaniya qiroli rezidensiyasi, ochiq osmon shahar muzeyiga yo`naltirilgan. Keluvchi turistlar umumiy soni bo`yicha Yevropada Italiya davlati uchinchi o`rinni egallaydi. Italiya o`zining xilma-xil arxitektura yodgorliklari, madaniyati, rassomlik, haykaltaroshlik san`ati bilan dong taratgan mamlakatdir. Italiyaga 33

ko`proq Fransiya, Germaniya, Shvetsariya, Avstriya, Xorvatiya, Slaveniya, Serbiya va Chernagoriya mamlakatlari fuqarolari tashrif buyurishadi. Mamlakatda turistlar ko`proq Venetsiya, Florensiya, Pizu, albatta Rim shaharlariga borishga intiladilar. Turistlarning to`xtovsiz oqimi Vatikanga borib ziyorat amallarini bajo keltirish uchun harakat qiladilar. Yevropada xorijiy sayohatga chiquvchi davlatlar o`rtasida Germaniya alohida o`rinni egallaydi. Bu yerda chet ellarga chiquvchi turistlar soni yiliga o`rtacha 5%ga o`smoqda. So`nggi yillarda nemislar 80mln ga yaqin xorijiy safarni amalga oshirishdi. BTT ma`lumotlariga ko`ra, Germaniya turistlarining xorijiy sayohatga chiqishi 2020-yilga borganda ikki barobarga o`sishi kutilmoqda va uning umumiy soni 163.5mln kishiga teng bo`lishi mo`ljallangan. Jahonda har o`n safardan biri nemis fuqarolari ulushiga to`g`ri keladi va bu ko`rsatkich bo`yicha Germaniya o`zining yetakchiligini saqlab qoladi. Chiqish turizmining nemis bozorida avjj olishi xarakterlidir. 90% dan ortiq safarlar Yevropa hududlarida amalga oshiriladi. BTT ma`lumotlariga ko`ra eng yirik o`nta turistik oqimlarning beshtasi Germaniyada tashkil qilinadi. Nemislar o`z ta`tillarini G`arbiy va Janubiy Yevropada: Ispaniya, Italiya, Avstriya, Fransiya, Gretsiya, Niderlandiya, Shvetsariyada o`tkazishni ma`qul ko`rishadi. Keying vaqtlarda turistlar uchun Markaziy va Sharqiy Yevropa- Polsha, Chexiya, Vengriya ommaviy turizmda mashhur bo`lib bormoqda. Turistik yo`nalish sifatida bu mamlakatlarning bosh ustunliklaridan biri arzonligidir. Masalan, chegara rayonlarida yashovchi ko`pchilik nemislar tushlik paytida ovqatlanish uchun Chexiyaga borishadi. So`nggi yillarda turistlarning chet ellarga sayohatga chiqishi bo`yicha Chexiya davlati, Fransiya, Italiya, Ispaniya, Niderlandiya kabi mamlakatlarni orqada qoldirib ketdi. Turizm Polsha, Vengriya, Ruminiya, Sloveniya kabi mamlakatlarda ham tezkorlik bilan rivojlanib bormoqda. Chexiya milliy turistik ma`muriyati ma`lumotlariga ko`ra, har yili jahonning 70 mamlakatidan 50mln.dan ortiq kishi davolanish uchun, 2mln ekskursantlar tashrif buyurishadi. Chexiya hududida Karlova Varidan tashqari yevropada eng qadimiy kurortlardan biri Teplitse, dunyoda birinchi radonli sanatoriy-kurort 34

Yaximov, Marian-Lazni va Frantishkavi-Lazni, Lugachovitse, shuningdek, Yevropada birinchi ochilgan Yanske-Lazni bolalar falajini davolashga ixtisoslashgan kurortlari bor. Yevropa davolash-sog`lomlashtirish turizmi bozorida Chexiyaning bosh raqobatchisi Vengriya hisoblanadi. Uni haqli ravishda termal hammomlar(yer osti issiq suvi) yurti deb atashadi. Bu sutkada quduqlar va tabiiy issiq suv manbalaridan yarim million kubgacha termal suvlar otilib oqadi. Ularning bir qismi tibbiyotda foydalaniladi. XXI asrda Vengriya Yevropada cho`milish va suv bilan davolanishning markaziga aylandi. Bugungi kunda 22ta Vengriya shahri va 62 posyolkasi davolanish maskanlari sifatida rasman tan olingan. Balneologik kurortlarga tashrif buyurish Vengriyaga sayohatlarning bosh motivatsiyalaridan biri hisoblanadi. Mamlakatga kelgan turistlarning har uchinchisi suvlarga brogan. Vengriya kurortlarida dam olish va davolanish, ayniqsa, Germaniya, AQSH, Avstriya, shuningdek Vengriyaning o`zini aholisi o`rtasida juda mashhur. Vengriya poytaxti Budapesht shifobaxsh suvlar sshahri maqomini olgan. Uning diqqatga sazovor joylaridan biri sharq hammomlari hisoblanadi. U 16-17 asrlar turk hukmronligi davridan buyon saqlanib kelmoqda va hozirgacha ishlab kelyapti. Polsha davolanish-sog`lomlashtirish turizmi bozorida balneologik va balchiq bilan davolash kurortlari- Svinouysse, Kamen-Pomorski, Kolobjeg Boltiq dengizi qirg`oqlarida joylashgan. Ular chex v avenger kurortlariga nisbatan kam tanilgan va hozircha ular bilan raqobatlasha olmaydi. Zarur reklama yo`qligi tibbiy xizmat darajasining uncha yuqori emasligi, shuningdek, sovuq dengiz polyak kurortlari imkoniyatlarini cheklab qo`yayapti. Polshada davolanish sog`lomlashtirishning dengiz bo`yi turizmini rivojlantirishga xuddi uch Boltiqbo`yi davlatlari Estoniya, Latviya, Litva singari hududdagi noqulay ekologik vaziyat ham salbiy ta`sir qilayapti. Bacterial ifloslanish darajasining oshishi munosabati bilan ayrim Boltiq bo`yi plyajlari yopilayapti, cho`milish ta`qiqlanmoqda. Shuning uchun Polshaning dengiz bo`yi rayonlariga turistlar kelishi keskin qisqarib ketayapti. Chexiya, Vengriya va Polshadan tashqari, davolanish sog`lomlashtirish turizmi Bolgariya, Ruminiya, sobiq Yugaslaviya respublikalarida ham rivojlanmoqda. Bu mamlakatlar 35

issiq dengizga chiqish imkoniyatiga ega bo`lishib, davolanish sog`lomlashtirish dasturida asosan dengiz bo`yi iqlimi tipidagi kurortlarga taklif qiladi. Bundan tashqari Xorvatiyada Yevropada yagona naftalan-turli xildagi neft konlari ochilgan va ular tibbiyotda foydalaniladi. Uning bazasida barpo etilgan Ivanich Grad kurorti tayanch harakat apparatlari, teri kasalliklariga duchor bo`lgan mijozlarni qabul qiladi. G`arbiy Yevropa mamlakatlari kurortlari uzoq an`analari bilan ajralib turadi. Bu yerda dunyo ahamiyatiga molik kurortlar joylashgan: Germaniyada Baden- Baden va Visbaden, Fransiyada Vishi, Belgiyada Spa va boshqalar. Ular ayniqsa, 19 asrning 2-yarmida nafaqat dam olish, balki shifobaxsh joy sifatida rivojlana boshlagandan keyin mashhur bo`lib ketdi. Avstriya haqli ravishda o`zining kurortlari bilan faxrlanadi. Ulardan eng mashhuri Gastyan daryosi vodiysidagi janubiy Zalsburg provinsiyasida joylashgan Badastyan balneologik kurortidir. U issiq radon buloqlari bazasida barpo etilgan. Avstriya balneologik va iqlim kurortlaridan tashqari ko`l bo`yi davolash sog`lomlashtirish turizmi safarlarini ham rag`batlsntirmoqda. Har yili Atterze, Mondze, Toplitze ko`llari 1mln turistni jalb etadi. Kelayotgan butun turistlarning 20%i davolanish maqsadida kelayotganlar tashkil etadi. Shvetsariya kurortlari soni bo`yicha Avstriya va Germaniyadan biroz orqada bo`lsada, ammo davolash va sog`lomlashtirish turizmi yo`nalishi bo`yicha mashhurlikda ulardan qolishmaydi. Shvetsariyaliklar va xorijiy mehmonlarda balneologik salomatlik maskanlari va ayniqsa, tog` iqlimi kurortlari shuhrat qozongan. Shvetsariya birinchilar qatorida o`t-o`lanlar bilan davolashni tajriba qilib ko`rgan. O`t olanlar qaynatmalariva damlamalari organism himoya qobiliyatini mustahkamlaydi. Markazlarda dermatoz, modda almashinuvi buzulishi, diabet, bo`g`in kasalliklari, asab buzilishlari muvaffaqiyatli davolanadi. Janubiy Yevropa davolash-sog`lomlashtirish turizmi bozori asosan Italiya bilan tanilgan. Uning balneologik kurortlari mamlakat shimoli-sharqida Emilya- Romaniya viloyatida va nafaqat termal suvlari, balki shifobaxsh balchig`i bilan ham nim qozongan Iskya orolida to`plangan, Portugaliya, Ispaniya, Gretsiya turistlarni o`zlarining dengiz bo`yi iqlim kurortlari bilan jalb etadi. Bu kurortlar dam olish va 36

ko`ngil ochish zonalari sifatida shuhrat qozongan. Shimoliy Yevropada davolash-sog`lomlashtirish turizmi past darajada rivojlangan. Daniya, Norvegiya, Finlandiya, Shvetsiya va Niderlandiya kabilar dengiz bo`yi kurortlari bilan ajralib turadi. Ammo ular ko`proq ichki ahamiyatga egadirlar. Amerikada, Yevropadagi singari turistik oqimlarining kattagina qismi hudud ichida jamlangan. Ayniqsa Shimoliy Amerikaning uch davlati AQSH, Kanada va Meksika o`rtasida turistik almashinuvlar jadal yo`lga qo`yilgan. BTT ma`lumotlariga ko`ra AQSHdan Meksikaga boradigan turistik oqimlar jahonda eng yirik hisoblanadi. Turistlar AQShga geyzerlar vodiysida bo`lish, Yelloutson milliy parkida “tirik geologiya” paydo bo`lishini o`z ko`zlari bilan ko`rish uchun tashrif buyurishadi. Ulkan stalagtatlar osilib turgan Karl Sbad g`orini tomosha qiladilar. President Teodor Ruzvelt Amerikaning buyuk diqqatga sazovor joyi deb ta`riflagan grand Kan`on beqiyos panaramasiga mahliyo bo`ladilar. Kaliforniyaning qumloq plyajlarida cho`milib, dam olib huzr qiladilar. Ammo tashrif buyuruvchilarni faqat boy tabiat go`zalliklarigina maftun etib qolmaydi. Balki, xorijiy mehmonlarni AQSH poytaxti Vashington va Nyu York shaharlari va Monxettonning betonli osmono`par binolari, Kolumbiya universiteti, banklar ko`chasi Uoll stritt, mashhur Bruklin ko`prigi, Metropoliten- opera maskanlari ham jalb etadi. Turistlarni boshqa Amerika shaharlari va shtatlari, masalan, Gollivud kinostudiyasi, Disneylend quvnoq parki joylashgan Los Angeles shahri ham befarq qoldirmaydi. AQShda shakllanayotgan boshqa turistik oqimlar yo`nalishlari orasida Osiyo – Tinch okeani hududi ajralib turadi. Bu hudud amerikaliklarda xuddi yevropaliklardagi singari ommaviy e`tabor qozongan. Amerikalik turistlar ko`proq Xitoyga tashrif buyurishadi. BTT bashoratlari bo`yicha 2020-yilga borib, jahonning boshqa hududlari bilan Amerika o`rtasida turistlar almashinuvi jadalligi ortadi. Amerika bozorida kirish turizmida Yevropa, Osiyo-Tinch okeani hududi va Yaqin Sharq yaxshi istiqbollarga ega. Amerika qit`asida davolash –sog`lomlashtirish turizmi bozorida shubhasiz 37

AQSH yetakchi o`rinni egallaydi. Uning sog`liqni saqlashdagi yutuqlari (organlar va hujayralarni ko`chirib o`tkazish, kardioxirurgiya, plastic operatsiya) butun dunyoda tan olingan. Vrachlar va yordamchi tibbiyot xodimlar dunyoda eng malakali va mahoratli hisoblanadilar. Klinik komplekslar ilm-fan yutuqlarining eng so`nggi uskunalari bilan jihozlangan. Ammo AQSHda tibbiy yordam juda qimmat turadi. Shuning uchun ham amerikaliklar o`z sog`liqlariga jiddiy e`tibor bilan qaraydilar. Turli kasalliklar oldini olish choralarini ko`radilar va shu maqsadda kurortlarga boradilar. Shimoliy Amerika kurortlarining asosiy turi –balneologik tipda. Ular barcha shtatlarda mavjud bo`lib, AQSHning markaziy qismida Arkanzas shhtatida joylashgan Xot-Springs, Xiber-Springs, Mammot-Springs kurortlari o`zining mineral suvlari bilan mashhur. Nyu York shahri chekkasidagi Long Bich, Atlantika okeani qirg`og`idagi Xatteras, Shimoliy Karalina, Floridadagi Mayami Bich, Kaliforniyadagi San Diego va Santa Kruz dengiz bo`yi iqlim kurortlarida dam olishga talab katta. Ko`l bo`yi kurortlari ham mashhur. Ko`pchilik Amerikaliklar dam olish va davolanish uchun Markaziy Amerika, Barbados, Kuba va Bagam orollarini ma`qul ko`rishsada, bu ko`l bo`yi kurortlari ham doimo gavjum. 3.2. O`ZBEKISTONNING XALQARO BOZORGA KIRISHIDA XALQARO TURISTIK TASHKILOTLARNING AHAMIYATINI OSHIRISH O`zbekiston Respublikasi xalqaro turizm bozoriga kirishida xalqaro turistik tashkilotlarning roli juda ahamiyatlidir. Chunki bu tashkilotlar o’ziga xos ham yordamchi ham vositachi o’rnida keladilar. Avvalambor, xalqaro turistik bozorga integrasiyalashuvimiz lozim bo’ladi. Buning uchun qator talab ava vazifalarni bajarishimiz kerak. Xalqaro turistik bozorga integratsiyalanishda quyidagi yo’nalishlar afzal integratsion tadbirlar deb topilgan: 38

- Respublika turistik tashkilotlaming xalqaro turistik tashkilotlariga a'zo bo’lishi; - O’zbekistonda yirik xalqaro turistik tashkilotlaming tashqi kanallarini qurilishi; - O’zbekistonda yirik xoriji firmalari asosida turoperatorlar ittifoqini tuzish; - Markaziy Osiyo mamlakatlari, ilg’or turistik mamlakatlari va dunyoning yirik firmalari bilan hamkorlik va texnik yordam to’g’risida bevosita shartnomalar imzolash; - Joylami band qilish bo’yicha dunyo turistik tashkilotlariga kirish va ishtirok etish; - Xorijida respublika bo’limlari vakolatxonalarini ochish. Markaziy Osiyo iqtisodiy jamiyati “Evrazesning” bir qismi sifatidagi xronologiyasi Markaziy Osiyo ittifoqlari (ba'zi manbalarda O’rta Osiyo iqtisodiy guruxi) moxiyatan, ilgariroq dunyoning boshqa xududlarida tashkil etilgan gumxlardan farq qilmaydi. U o’z oldiga asosan iqtisodiy maqsadlami qo’yadi, Markaziy Osiyo iqtisodiy hamjamiyati (MOIQ) davlat raxbarlarining Toshkentda o’tgan oxirgi Sammiti ko’rsatganidek, bu ittifok diniy ekstremizm va terrorizmga karshi ko’rashish uchun xarbiy siyosiy blok ko’rinishiga yaqinlashib koldi, biroq, u tuban ximoya ta'siriga ega bo’lib, o’z oldiga o’zga guruxlaming strategik ta'sir sohalarini taksimlanishiga Karshi ко ’rash maqsadini qo’ymagan. Biroq, boshqa tomondan, MOIQning xalqaro iqtisodiy tartibni o’matishiga qarshi ko’rashuvchi, o’z ishtirokchilarida xalqaro xo’jalik tizimida arzirli tayanchga ega bo’lish va kuchli salohiyatlar bilan tengma-teng o’z milliy iqtisodiyoti uchun optimal bo’lgan tashqi savdo siyosati yuritishning imkonini yagona elementidir. MOIQ kechagina tuzilgani yo’q. Xattoki, Sovetlar inkilobidan awal ham Turkiston yagona xududiy bozor sifatida faoliyat yuritgan, chunki bu erda ming yillar davomida ishlab chiqarish usuli mavjud bo’lgan. Markaziy Osiyo parchalanishi natijasida yangi respublika pay do bo’ldi, biroq aholining xayot tarzi, ma'naviyati, xayoti o’zgarmay qoldi. Buning ustiga sobiq ittifoq davrida Markaziy Osiyo respublikalari davlatini Shimoli-G’arbida joylashgan respublikalari uchun xomashyo- manbai sifatida ish yuritilishi ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishning o’ziga xos modelini yaratishdiki, davlatning ichidagi qarama- qarshiliklami kuchaytirdi. Davlat xukumatining 80 yillar oxirida utkazgan xo’jalik xisob-kitobi siyosatini o’tkazishi Markaziy Osiyo respublikalarini iqtisodiy taraqqiyot etishi va mamlaktning Evropa qismining bosimiga qarshi kurashish maqsadida birlashib qarakat qilishga majbur etdi. Bu yangi iqtisodiy blokining yuzaga kelishiga olib keldi. 1990 yildayoq, Olma- Otadan Markaziy Osiyo respublikalari va Qozog’iston rahbariyati tomonidan yangi ittifoq tartibida milliy iqtisodiyotlaming integratsiyalanishi mexanizmining faoliyat yuritish uchun 39

sharoitlar yaratilishi, bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida xududning manfaatlarini ximoyalovchi ijtimoiy va xo’jalik reformalarini amalga oshirishning o’zaro kelishilgan siyosat orqali amalga oshirish kelishib olingan edi. 1991 yilning 14 avgustida xalq xo’jaligi muammolarini echish yagona yondashuvlarini ishlab chiquvchi respublikalraro konsultativ maslahat tuzish to’g’risida bitim imzolandi. Biroq, SSSRning tarqalib ketishi natijasida bu tashkilot tarqatilmay qoldi. Shunga qaramay, Markaziy Osiyodagi integratsiya jarayoni to’xtab kolmadi. Bu yo’lda Toshkentda Qozog’iston, G’irg’iziston va O’zbekiston Prezedentlari tomonidan bu mustakil respublikalar xududida yagona iqtisodiy xudud yaratilishi to’g’risidagi bitim imzolandi. Buning uchun ko’plab asoslar mavjud. Bu bir xil boshlangich iqtisodiy rivojlanish darajasi, ijtimoiy-iqtisodiy muammolaming bir xilliligi, yagona transport va energetika kommunikatsiyalari (aloqalari), ya'ni suv resurslari. Shuningdek, xudud aholisi uchun xavf soluvchi yagona tovar ham mavjud. Bu qurol va giyoxvandlikning kirib kelishi, terrorizm va diniy fundamentalizm, Afg’oniston tomonidan siyosiy taranglikning keltirib chiqarilishi va barkarrorlikning yuzaga keltirilishi va boshqalar. Bu shu bilan tushuntiriladiki, dastlab sovet ma'muriy-buyruqbozlik tizimining davom ettirilishi, tor sohadagi ixtisoslikning mavjudligi edi. Xo’jaliklararo texnologik va savdo aloqalarining tuzilishi zamonaviy integratsiyani kengaytirdi. Masalan, yaqin utmishda O’zbekistonda yaratilayotgan moddiy segmentlar yaratishda Tojikistonning 58 tarmoqi mahsulotdagi xomashe sifatida foydalanilar edi. Shu vaqtning o’zida O’zbekiston Tojikistonning 78 tarmoqiga o’z mahsulotlarini etkazib berar edi; O’zbekiston, Turkmanistonni olsa, 62 soha mahsulotini berar edi; Qozog’istondan 56 soha mahsulotini olsa, 56 soha mahsulotini chikarar edi. Qozog’iston bilan ham xuddi shunday axvol yuzaga kelgan edi. Unda bir vaqtning o’zida aloqalami yangi pragmatik sharoitlarda shakillantirish muammosi yuzaga keldi. 1992 yil 23 aprelda Bishkekda Markaziy Osiyo xukumatlari raxbarlarining majlisi bo’lib o’tdi. Majlis bayonnomasida xudud iqtisodiyotini strukturali qayta ko’rish sohasidagi tadqiqotlami o’tkazish tadbirlarini koordinatsiyalash xujjatlari loyixalari, davlatlararo investitsion fond va investitsion bank yaratish loyixalari, narx belgilashning koordinatsiyalashgan siyosati loyixalari bayon etildi. Keyingi bir necha yil shuni ko’rsatdiki, faqatgina ayrim sohalardagi integratsiya samarali bo’ldi: bugdoy, paxta, energetika, suv resurslari bo’yicha tarmoq qo’mitalarini tuzish urinishlari ijobiy rivojlanilarga olib kelmadi. Ekspertlar xudud o’lkalarida integratsiya kamroq bo’lishi, muammolami birgalikda echish lozimligini ko’rsatishdi. O’zzaro koordinatsiyalashning dastlabki urinishlari 1993 yilda 29 iyulda Olma- Otada yuz berdi. Unda o’zbek Qozoq xukumatlari 1999-2000 yillardagi integratsiyaning guruxlanishi to’g’risidagi, chora tadbirlar to’g’risidagi kelishuvni imzolashdi. Imzolangan xujjatning maqsadi ikki respublikaning 40

xo’jaliklararo hamkorligi takomillashtirish; sanoat va qishloq xo’jaligi sohalarini barqarorlashtirish; moddiy xom ashyo va yonilg’i energetika resurslaridan umumli foydalanish; ilmiy texnik salohiyatini rivojlantirishdan iborat edi. Bu davlatlaming quyidagi kadamlarini belgilab berdi. 3.3. O`ZBEKISTONDA XALQARO TURIZMNI RIVOJLANTIRISH VA TARG’IBOT QILISH YO’LLARI. O`zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirishga qaratilgan chora tadbirlar Hukumat darajasida ko’rib chiqilmoqda va tegishli qarorlar qabul qilinmoqda. Bularga eng yaqqol misol muhtaram Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan Harakatlar Strategiyasidir. Unda Turizmni iqtisodiyotning ustivor yo’nalishlaridan biriga aylantirish xususida so’z yuritiladi. «Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish» deb nomlangan uchinchi yo’nalishda ko’rsatilgan chora tadbirlarni ro’yobga chiqarish uchun milliy valyuta va narxlarning barqarorligini ta’minlash, valyutani tartibga solishning zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma – bosqich joriy etish, mahalliy byudjetlarning daromad bazasini kengaytirish, tashqi iqtisodiy aloqalarni kengaytirish, eksportga mo’ljallangan mahsulot va materiallar ishlab chiqarish uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, transport-logistika infratuzilmasini, tadbirkorlikni rivojlantirish hamda xorijiy investorlar uchun investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish, soliq ma’murchiligini yaxshilash, bank faoliyatini tartibga solishning zamonaviy prinsiplari va mexanizmlarini joriy etish, ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarini rivojlantirish, shuningdek, turizm industriyasini jadal rivojlantirish nazarda tutilmoqda. “turizm industriyasini jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda uning roli va ulushini oshirish, turistik xizmatlarni diversifikatsiya qilish va sifatini yaxshilash, turizm infratuzilmasini kengaytirish” – kabilar keltirib o’tilgan va nazarda tutilgan. Mos ravishda tegishli qonuniy va me’yoriy hujjatlar qabul qilinmoqda va amalga tadbiq etilmoqda. Jumladan turistik markazlar va Respublikamizda turizmni jadal rivojlantirishga doir qarorlar ayni muddaodir. Bu qarorlar natijasi o’laroq, hududlarda tegishli dasturlar qabul qilinib, ishlar boshlab yuborilgan. Zamonaviy turizmni reklamasiz tasavvur qilish qiyin. Bu shunchalik keng va ko’p qirrali faoliyat turiki, ko’pincha alohida yo’nalish sifatida ajratiladi. Biroq 41

jahon amaliyoti shuni ko’rsatadiki, reklamaning yuqori samaradorligiga faqat marketing yordamida erishish mumkin. Reklama marketing komunikatsiyalarining ajralmas qismi hisoblanadi. Reklama turizm sohasida mijozlarga ma'lumot etkazishdagi eng qulay vosita. Mijozlaming xatti-qarakatlarini asoslab, tur xizmatlarga ulaming e'tiborini jalb qilish, tur firmaning umidchini ko’tarish, jamiyatdagi о ’mini mustaxkamlash reklama yordamida amalga oshiriladi. Shuning uchun samarali reklama faoliyati tur korxonaning marketing strategiyasi maqsadlarga erishishda muxim vositadir. Johon amaliyoti ko’rsatishicha, turizm sohasi yirik reklama beruvchidir.Tur firma daromadining o’rtacha 5-6% ini faoliyatiga sarflashadi. Turizm sohasida marketing komunikatsiyalarining asosiy vositasi sifatida reklamaning spetsifikatsiyasi soha mahsuloti turmahsulotning farqli tomonlaridir. Reklama iste'molchiga ta'sir qiluvchi kuchli vositadir. Biroq tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, marketing qarakatlari faqat reklama ko’rinishdagina bo’lsa, bu omad kafolatini bermaydi. Reklamaning asosiy talabi haqqoniylikdir. Afsuski, bu “oltin” qoida ko’p tur firmalar tomonidan buzilib, ular uddasidan chiqa olmaydigan narsalami va'da qilishadi. Bu ko’pincha o’z-o’zidan yuz berib, mijozni jalb qilish maqsadida amalga oshiriladi. Keyinchalik firma o’z va'dalarini amalga oshira olmasligi ma'lum bo’ladi va oqibatda firma obro’siga putur etadi. Tarqatish vositalariga ko’ra reklamaning quyidagi turlari mavjud: mabuotda reklama; bosma reklama; audiovmzual reklama; kompyuterlashgan reklama; radio va telereklama: reklama suvenirlari; tashqi reklama; Turistik firma reklama byudjetining 85 %i matbuot orqali reklamaga sarflanadi.O’zi tezkorligi, qaytaruvchanngligi, bozomi keng hamrab olishi xisobiga reklamaning bu turi eng samarali deb xisoblanadi. Matbuotdagi reklama o’z ichiga turli ma'lumotlami oladi.Ulami 2 asosiy guruxga bo’lish mumkin: Reklama e'lonlari va ko’rgazma-reklama xarakteridagi maqolalar. 2 turiga ko’pincha maqolalar, Reportajlar va xokozolar kiradi. Amaliyot ko’rsatishicha bunday maqolalar potetsial mijozga ta'sir qilish samarali imkoniyatlarga ega. Bunday ma'lumotlar chiroyli bezatilgan bo’lishi lozim,illyustratsiyasizkatta tekst samarali qabul qilinmaydi. Matbuotdagi reklama kutilayotgan natijalami berishi uchun qilinayotgan jumal, gazeta, byulleten, ma'lumotnoma yoki yo’l ko’rsatmalarini to’g’ri tanlash lozim, turizm professionallari uchun mo’ljallangan reklama mahsus turistik nashrlarda chop etilishi lozim. Bundan tashqari, dunyoning etakchi telekanallari orqali turistik markazlarimiz haqida suratga olingan video roliklar efirga muntazam uzatilib turibdi. BBC, HTB, CNN kabilar bunga misoldir. Shu bilan birga Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi dunyoning eng yirik turistik yarmarka va ko’rgazmalarida faol ishtirok etib kelmorqa va shu sabab juda 42

ko’plab mamlakatlar yurtimizga qiziqishmoqda. Muhtaram Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev qaysi mamlakatga tashrif buyursalar, albatta, turistlar almashinuva borasida bitimlar imzolamoqdalar. Rossiya, Turkiya, Xitoy, BAA kabi mamlakatlarni bunga misol qilib keltirsak bo’ladi. XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, O’zbekistonda xalqaro turizm bozorini rivojlantirishning bir qancha qulay imkoniyatlar berishi, masalan iqtisodning o’sishiga ta’sirini, bir qancha ish o’rinlari shakillanishiga va boshqa tarmoqlar uchun samarasini ko’rdik. Hozirgi davrda iqtisodiyotimizni rivojlantirish, aholini ijtimoiy – iqtisodiy ahvolini yaxshilashda raqobat, sifatli xizmat, ayniqsa, yangi ish o’rinlarini ochish muhim rol o’ynashini bilamiz. Shu sababli har qanday yangi iqtisodiy-ijtimoiy tarmoqlar, yangi ish o’rinlari ochish imkoniyati va undan samarali foydalanish davr talabi bo’lib kelayotgani hech kimga sir emas. Turizm jahondagi eng ko’p foyda keltiruvchi biznes ko’rinishlaridan biriga aylangan. Turizm jahonning qariyib barcha rivojlangan hamda rivojlanayotgan davlatlar bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi bo’lib, dunyoning ko’pgina qoloq 43

mamlakatlarida ham tezkorlik bilan rivojlanib borayotgan tarmoqqa aylandi. Turizm sohasi jahon xo’jaligining transport, aloqa, savdo-sotiq, qurilish industriyasi, qishloq xo’jaligi, iste’mol mollari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlari bilan chambarchas holda rivojlanib, jahon iqtisodiyotida o’z o’rniga ega bo’lmoqda. O’zbekistonda xalqaro turizm bozorini rivojlantirish yo`llari ko’plab mavjud. Har bir region o`ziga xos xususiyatlariga ko`ra turistlarni jalb qila oladi. Davlatimizda turistlik yarmarkalarni bo’lib o`tishi ham shundan dalolat beradi. Misol uchun har yili may oyida o’tkaziladigan “Silk & Spices” ya’ni “Ipaklar va ziravorlar” yarmarkasi ham bunga misol. Shu yarmarkaning o’zida qanchadan- qancha xorijiy va mahalliy turistlar jalb qilindi. Ko’plab turistlar yoppasiga oqib kelishdi. Bu yarmarka ko’plab turistlik korxonalar bozorini iqtisodiy qo’llab yubordi. Albatta, bunday yarmarkalar ko’plab va tez-tez o’tkazilsa ularning haridori topiladi. Nafaqat ichki turizm vakillarini balki, xorijiy turistlarning ham e’tiboridan chetda qolmaydi. Turizm bozorini esa chaqqonlatib yuboradi. Har bir region o`ziga xos xususiyatlariga ko`ra turistlarni jalb qila oladi. Bu kabi yarmarkalar Toshkent, Samarqand, Xiva, Farg’ona, Buxoro viloyati va boshqa regionlar o`z turistlik mahsuloti bilan ajralib turadi va bu regionlar katta potensialga ega. Bunday rivojlanish kelajakda nafaqat davlat mavqeini, balki turistlik bozorda davlatning o`z o`rnini topishiga turtki bo’ladi. O’zbekistonda xalqaro turizm bozori faolligini oshirishda bahorda va kuzda bolalar uchun lagerlar tashkil qilish. Shu vaqtda ota-onalarga ham ta’til berilsa, ularga sayohat qilishlari uchun turli xil turlarni taklif etsak, albatta e’tibordan chetda qoldirmaydilar. Bu orqali ularni sayohat qilishlari uchun imkoniyat yaratgan bo’lamiz. Xalqimizda ajoyib bir gap bor, uying tinch-sen tinch degan. Uyidan va bolalaridan ko’ngli to’q ota-onalar uchun bu sayohat ayni muddao bo’ladi. Berilgan imkoniyatdan esa ular imkon qadar foydalanishga harakat qilishadi. O’zbekistonda xalqaro turizm bozori bugungi kunda bu tarmoqdan potensialga yarasha foyda olinmayapti, bu borada amalga oshirilayotgan ishlar juda kam samara beryapti, shu sababli, ichki turizmni rivojlantirish maqsadida turistlik firma va korxonalarga qo’shimcha imtiyozlar berilishi lozim, kerak bo’lsa 3-4 44

yilcha ichki turizm soliqlaridan firmalar ozod qilinsa, kelajakda mamlakatimiz bu sohada katta yutuqqa erishgan bo’lar edi. O’z bitiruv malakaviy ishim chog’ida ko’pgina tahlillarni olib borar ekanman ichki turizmni rivojlantirishda bir qancha kamchiliklar, muammolar va sustkashliklar borligiga guvoh bo’ldim. Ularni ko’rib chiqar ekanman o’z ornida takliflarimni ham kiritdim. Ularni ko’rib chiqadigan bo’lsak: Avvalambor, O’zbekistonda xalqaro turizm bozori ning aniq strategiyasini tuzish, aniq strategiya tanlansa maqsadga erishish yo`li ancha osonroq kechadi; Mamlakatimizda mavjud ichki turizm imkoniyatlarini reklama qilish borasida sustkashliklarga yo’l qo’yilayotgani. Bu muammo malakali kadr etishmasligidandir. Ularni malakasi ichki turizmni rivojlantirishga yo’naltirib oshirilsa hammasi risoladagidek bo’ladi; turistlarni yanada ko`proq jalb etish maqsadida turizmning yangi yo`nalishlarini yo`lga qo`yish; Marketing faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish, yurtimizda ham sifatli va malakali marketologlar tomonidan ish olib borilsa maqsadga muvofiq bo`lardi; mexmonxonalarning tunab qolish narxlari yuqori ekanligi. Bu narxlarni mahalliy turistlarning cho’ntagiga moslashtirish kerak; yurtimizga kelgan turistlarning tunashi uchun arzon mehmonxonalarning yo’qligi, masalan hostellar. xalqaro turizmga mehmonxonalar tomonidan etarli e’tibor berilmayotganligi; xalqaro turizm sayohatini tashkil qilayotganda infratuzilmalardan foydalanish qimmatga tushayotganligi, masalan avia chiptalar narxi qimmatlik qilishi. Yuqoridagi bir qator kamchiliklar ko’rib o’tildi. Agar bu muammolarga jiddiy qaralib, unga yaqindan yondashilsa, ichki turizm rivoji uchun katta imkoniyat yaratilgan deb hisoblayman. Turizmni rivojlantirish muhim, dolzarb masalalardan 45

biri bo’lib turganda bu muammolar yechimi ijobiy ta’sir o’tkazishiga ishonchim komil. Men yana shunga ishonamanki bu kabi muammolar albatta o’z yechimini topadi. Davlatimiz tomonidan bu kabi muammolarni bartaraf etish borasida ko’plab chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Umuman olganda, ichki turizm kelajakda mamlakatimizning yuqori daromadli tarmoqlaridan biriga aylanadi. Buning uchun mamlakatimizda barcha imkoniyatlar, siyosiy tinchlik va eng asosiysi, xalqimizning insonparvarligi va mehmondo’stligi nixoyatda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Bundan tashqari qator takliflar ham tavsiya etiladi: - Xalqaro turizm bozori turistik tashriflar va yo’nalishlarini batafsil o’rganib chiqish va ularni tahlil qilish; - Mamlakat turistik salohiyatini investitsiya qilish imkoniyatlarini real baholash va shunga mos ravishda strategiyalarni ishlab chiqish; - Mamlakat turistik resurslari ko’lamini hududlar kesimida aniqlash, ishlab chiqish va turizmda foydalanish bo’yicha aniq takliflar tayyorlash; - Xorijda tashkil etiladigan barcha yirik xalqaro turistik yarmarka va ko’rgazmalarda qatnashish; - Turizmni targ’ibot qilish masalalari bo’yicha tashkilotni tashkil qilib ishga tushirish; - Xalqaro turizm bozorida O’zbekiston turizmi brendini reklama qilish; - Mamlakatda yuqori klassli joylashtirish vositalarining keng narxli diapazoni variantlarini qurish va ishga tushirish. - Soha uchun yuqori malakali kadrlarni etarli sifat va miqdorini ta’minlash. 46

ANNOTATION OF THE BACHELOR’S GRADUATION QUALIFICATION THESIS OF THE STUDENT OF 3-1TUR-13 GROUP MAXMUDOVA NIGORA Topic: The ways of development international tourism in Uzbekistan An ever-increasing number of destinations worldwide have opened up to, and invested in tourism, turning it into a key driver of socio-economic progress through the creation of jobs and enterprises, export revenues, and infrastructure development. Over the past six decades, tourism has experienced continued expansion and diversication to become one of the largest and fastest-growing economic sectors in the world. Many new destinations have emerged in addition to the traditional favourites of Europe and North America. Tourism has boasted virtually uninterrupted growth over time, despite occasional shocks, demonstrating the sector’s strength and resilience. International tourist arrivals have increased from 25 million globally in 1950 to 278 million in 1980, 674 million in 2000, and 1186 million in 2015. Likewise, international tourism receipts earned by destinations worldwide have surged from US$ 2 billion in 1950 to US$ 104 billion in 1980, US$ 495 billion in 2000, and US$ 1260 billion in 2015. 47

Tourism is a major category of international trade in services. In addition to receipts earned in destinations, international tourism also generated US$ 211 billion in exports through international passenger transport services rendered to non- residents in 2015, bringing the total value of tourism exports up to US$ 1.5 trillion, or US$ 4 billion a day on average. International tourism now represents 7% of the world’s exports in goods and services, up from 6% in 2014, as tourism has grown faster than world trade over the past four years. As a worldwide export category, tourism ranks third after fuels and chemicals and ahead of food and automotive products. In many developing countries, tourism ranks as the export sector. The main Targets and Priorities of the state policy in the sphere of tourism in mid-term are: * creation of favorable conditions for the activity of the tourism industry subjects; * simplification of visa and registration procedures, passport and customs control; * implementation of security measures on life and health of tourists in the arrangement of tourism services; * accelerated development of new potential forms of tourism; * enhancing cooperation with international and national organizations in the tourism sector, the introduction of advanced international standards of quality of tourism services; * accelerated development of modern facilities of tourism infrastructure in the regions of the Republic, as well as wide attraction of foreign investments for these purposes, etc. * Exempt from payment of customs fees (except for fees for customs clearance) for imported equipment, machinery, component parts, spare parts and materials not produced in the Republic of Uzbekistan, for the construction and reconstruction of hotels , according to the lists approved in accordance with the established procedures. 48

* Exempt for a period of 5 years for legal entities from payment of corporate income tax, land tax and property tax, as well as a single tax payment of legal entities from the date they put into operation hotels of at least 4 stars certified in accordance with the established procedure. Established, since June 1, 2017 tourism enterprises that provide hotel and tourism services are exempt from paying : - corporate income tax, - property tax, - tax on improvement and development of social infrastructure, - a single tax payment for microfirms and small enterprises, - as well as mandatory contributions to the Republican Road Fund. The specified tax privileges are given at volume of direct private foreign investments: - from 300 thousand to 3 million US dollars – for a period of for 3 years; - more than 3 million to 10 million US dollars – for a period of for 5 years; - more than 10 million US dollars – for a period of 7 years. Development Concept of Tourism Industry Presidential Decree “ On measures to implement the Concept of tourism development in the Republic of Uzbekistan in the mid-term period ”. - approval of the Development Concept of the tourism industry of the Republic of Uzbekistan in the mid-term period; - approval of the Program of specific measures to implement the Concept , which includes proposals for main problem solutions in the industry; - establishment of the Council for Tourism Development Coordination chaired by the Prime Minister of the Republic of Uzbekistan. The Concept provides the following benefits: 49

- long-term loans to businesses for 15 to 20 years if they construct modern hotels and upgrading existing ones; - an increase ATM numbers at the hotels and around tourism objects, which are compatible with international payment systems. Until January 1, 2022 the following benefits are provided to hotels: 1) hotels are exempt from the state social tax for its foreign specialists working at managerial level; 2) foreign specialists of the hotel management are exempt from the tax on personal income. Entrepreneurs, operating on the territory of tourism zone “Qadimiy Bukhara” are exempt from paying: - land tax and property tax, corporate income tax, property tax, tax on mprovement and development of social infrastructure, a single tax payment for microfirms and small enterprises, as well as mandatory contributions to the Republican Road Fund. - customs fees (except for fees for customs clearance) for imported equipment, machinery, component parts, spare parts and materials not produced in the Republic of Uzbekistan, for the construction and reconstruction of hotels. 50

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasining “Turizm to’g’risida” Qonuni -O’zbеkistonning yangi qonunlari. - T.: Adolat, 2000, b.131-140 b. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekturizm” MKsining tashkil topishi” to’g’risidagi farmoni № PF-447. 1992.27.07 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016- yil 2- dekabrdagi Turizmni rivojlantirish Davlat qo’mitasini tashkil etish to’g’risidagi 2666-sonli farmoni. 4. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 24 yilligi arafasida Prezident Shavkat Mirziyoyevning Turizm faoliyatini jadal rivojlantirish to’g’risidagi nutqi. “Xalq so’zi” 2016-yil 7-dekabr. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak” nomli kitobi Shavkat Mirziyoyevning 2017-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi. 6. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida bartaraf etishning yo’llari va choralari. T., O’zbekiston, 2008. – 56 b. 51

7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT Jahon Sayyohlik Tashkiloti Ijroiya Kengashi 99-Sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi. 02.10.2014. 8. Bosh maqsadimiz - mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o'zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yo'l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo'ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma'ruzasi. 16.01.2016. 9. Dolfsma W. The process of new service development: Issues of formalization and appropriability. International Journal of Innovation Management, 2004, № 8(3), 1-19 b. 10. Enz, C.A. and Siguaw, J.A. Revisiting the best of the best: innovations in hotel practice. Cornell Hotel and Restaurant Quarterly, 2003, № 44, 115-123 b. 11. Gyuracz-Nemeth P., Friedrich N., Clarke A. Innovation in special hotels - as a key to success. Proceedings of International Conference “Management, Knowledge and Learning”, Croatia, 2013. – 86 b. 12. Hjalager, Anne-Mette, “A review of innovation research in tourism”, Tourism Management , 2010, № 31(1), 1–12 b. 13. Kamilova F.K. Xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish sharoitida turizm xizmatlari marketingini takomillashtirish. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy jurnali. №1, 2011. – 48 b. 14. Mamatqulov X.M. Tuxliyev I.S. Xalqaro turizm. Darslik. Toshkent. 2009-yil. 15. Martínez-Ros E. & Orfila-Sintes F. Innovation activity in the hotel industry. Technovation,2009, № 29 (9), 632-641 b. 16. Olsen M.D., Connolly D.J. Antecedents of technological change in the hospitality industry. Tourism Analysis , 1999, № 4 (1), 29–46 b. 52

17. Orfila-Sintesa F., Crespi-Cladera R., Martinez-Ros E. Innovation activity in the hotel industry: Evidence from Balearic Islands. Tourism Management , 2005, № 26 (6), 851–865 b. 18. Otterbacher M., Gnoth J. How to develop successful hospitality innovation, Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly , 2005, № 46 (2), 205-222. 19. Otterbacher M. Innovation management. Handbook of hospitality operations and IT (ed. Peter Jones), Elsevier Ltd., Oxford, 2008 (pp. 340-366). 20. Shodmonov Sh.Sh., Yusupov R.A. Zamonaviy bozor iqtisodiyoti nazariyasi va amaliyoti. – T.: TDIU, 2007. 73-b. 21. UN WTO Tourism Highlights 201 5 Edition. 22. Александрова А.Ю. Международный туризм (учебник). М.: Аспект Пресс, 2002. -470 с. 23. Бабаскин С.Я. Инновационный проект: методы отбора инструмента анализа рисков. Издательство «Дело» АНХ, 2009. - 240 с. 24. Баумгартен Л.В. Стратегический менеджмент в туризме. Учебное пособие. М.: Академия, 2007. – 346 с. 25. Богданов Е.И., Богомолова Е.С., Орловская В.П. Экономика отрасли туризм. Учебник. М.: Инфра-М, 2014. – 312 с. 26. Гончаренко Л.П, Арутюнов Ю.А. Инновационная политика. Учебник. М.: КНОРУС, 2010. 27. Друкер П. Бизнес и инновации. М.: ООО «И.Д.Вильямс», 2007 28. Биржaов М.Б. Экономика туристской отрасли: Краткий курс лекций. СПб.,Невский фонд, 2007. – 92 b . 29. Биржaов М.Б., Пшенко К.А. Международные туристкое право, зaонодательство государств – участников СНГ в сфере туризма. СПб.,Невский фонд, 2008. – 232 b . 30. Юванен Е., Шмидт Ю.Оценка рекреационно-туристской привлекательности территории. Тихоокеанский государственный экономический университет, г. Владивосток, 2014. 53

31. Щедловская М.В. Влияние инфраструктуры на формирование и развитие привлекательности и конкурентоспособности туристской дестинации (на примере Наро–Фоминского муниципального района). М. 2013. 32. Гадеудина Е.Д. Использование метода экспертной оценки для определения целесообразности развития инфраструктуры туристического региона в районах Сахалинской области. Известия ИГЭА. 2009. № 1 (63) 33. А li е v а M . T . Turistikm а ml а k а tl а riqtis о diyoti , d а rslik , T ., TDIU , 2009. 63-b. 34. Abidova D.I, Meliboyev U.V M ehmonxonalarda xizmat ko’rsatish sifatini oshirish dasturini amalga oshirilshi mavzusidagi ilmiya maqolasi,” O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani tezislar to’plami – Toshkent .2012. 89 b 35. Abidova D. Mehmonxona xizmatlarining samardorlik ko’rsatkichlarini iqtisodiy baholash mavzusidagi ilmiya maqolasi,” O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani tezislar to’plami – Toshkent .2012. 100 b 36. Pаrdаеv M.Q. vа bоshqаlаr. Mеhmоnхоnа хo‘jаliklаridа sаmаrаdоrlikni оshirish muаmmоlаri. M о n о gr а fiya. –T.: Iqtis о diyot, 2013. 37. K а mil о v а F . K ., T а ish е v а I . M ., S а yfutdin о vSH . S . Turizmindustriyasi . O ’ quvqo ’ ll а nm а. T ., TDIU , 2007. 98- b . 38. Tu х li е vI . S ., H а yitb ое vR ., Ib о dull ае vN .Е, А mriddin о v а R . S . Turizm а s о sl а ri : O ‘ quvqo ‘ ll а nm а – S а m а rq а nd : S а mISI , 2010. 39. Котлер Ф. и др. Маркетинг. Гостеприимство. Туризм. Учебник. М.- ЮНИТИ, 2004. – 760 с. 40. Кусков А.С. Основы туризма. М., КноРус, 2008 – 400 b. 41. K а mil о v а F . K ., T а ish е v а I . M ., S а yfutdin о vSH . S . Turizm industriyasi . O ’ quvqo ’ ll а nm а. T ., TDIU , 2007. 98- b . 42. K озырев В. M ., Зорин И. В., Сурин А. И. и др. M енеджмент туризма. Экономика туризма. Учебник. - M : Финансы и статистика, 2004. 120-b. 43. Mamatqulov X.M. Tuxliyev I.S. Xalqaro turizm. Darslik. Toshkent. 2009- 54

yil. 44. Martínez-Ros E. & Orfila-Sintes F. Innovation activity in the hotel industry. Technovation,2009, № 29 (9), 632-641 b. 45. Новиков В.С. Инновации в туризме. Учебное пособие. М.: Академия, 2010. – 207 с. 46. Olsen M.D., Connolly D.J. Antecedents of technological change in the hospitality industry. Tourism Analysis , 1999, № 4 (1), 29–46 b. 47. Orfila-Sintesa F., Crespi-Cladera R., Martinez-Ros E. Innovation activity in the hotel industry: Evidence from Balearic Islands. Tourism Management , 2005, № 26 (6), 851–865 b. 48. www.uzbektourism.uz 49. www.welcomeuzbekistan.uz 50. www.wto.org 51. www.infoman.uz 52. www.prezident.uz 53. www.stat.uz 54. www.wikipedia.org 55. www. elar.urfu.ru 56. www.uza.uz 57. www.orexca.com 58. . http :// tourlib . net / gost . htm -библиотека туризма 59. http://www.stat.uz- Давлат статистика Кумитаси 55

ILOVALAR. 1 rasm 2 rasm 56

3 rasm 4 rasm 57

5 rasm 58

O'xshashlar

O’zbekiston turizmi bozorini segmentlash va takomillashtirish yo’llari

Tarixiy turizmni rivojlantirish yo’llari (Buxoro hududida misolida)

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari

O`zbekiston turizmida mavsumiylik muammosi va uni yumshatish yo’nalishlari

O`zbekistonda yoshlar turizmini rivojlantirish imkoniyatlari