O’zbekiston turizmi bozorini segmentlash va takomillashtirish yo’llari - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

O’zbekiston turizmi bozorini segmentlash va takomillashtirish yo’llari

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

396.47265625 KB

Ko'chirib olish

O’zbekiston turizmi bozorini segmentlash va takomillashtirish yo’llari Mundarija: Kirish ...………………………………………………………………………4 I BOB. O’zbekistonda turizmni segmentlashning nazariy asoslari 7 1.1. Turizmda segmentlash asoslari 7 1.2. O’zbekiston turizmida maqsadli bozorlarni aniqlash 14 II BOB. O’zbekistonda turizm segmentlari va ularni rivojlantirish yo’llari 20 2.1. O’zbekiston turizm bozorini segmentlarga ajratish 20 2.2. Turizm bozori segmentlari hozirgi holati 28 III BOB. O’zbekiston turizmi segmentlarini rivojlantirish asoslari 45 3.1. O’zbekiston turizmining yangi yo’nalishlari 45 3.2. O’zbekistonda turistik segmentatsiyani amalga oshirishda marketing tadqiqotlari 55 3.3 O’zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirish strategiyasining asosiy yo’nalishlari ...…………………………………………………………………….65 Xulosa 69 Annotatsiya 71 Adabiyotlar ro’yxati 77 1

Kirish Sayohat tafakkurni boyitadi, Davlatni esa – jahonga tanitadi. Bugungi kunda turizm jahon iqtisodiyotining yetakchi tarmog'i sifatida mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida o'zining salmoqli hissasiga ega. Turizm daromad keltirishi jihatidan neft va avtomobil sanoatidan keyin 3-o'rinda, jahon tovarlar va xizmatlar eksportida esa 4-o'rinda turadi. Butunjahon turistik tashkilotining ma'lumotlariga ko'ra 2015-yilda " Jahon yalpi mahsulotining 9,8 foizi, tovarlar va xizmatlar eksporti hajmining 30 foizi, umumiy bandlik ko'rsatkichini esa 9,5 foizi ushbu soha hissasiga to'g'ri kelgan hamda dunyo bo'yicha har o'n birinchi yangi ish o'rni turizm sohasida yaratilgan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti ham 2017-yilni bejizga "Butunjahon turizm yili " deb nomlamadi. Bozor munosabatiga asoslangan iqtisodiyotda cheklangan resurslardan unumli foydalanish, chet el kapitali oqimini oshirish, ishlab chiqarish samaradorligini ko'tarish orqali turizm sohasini yuksaltirish muhim ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyat kasb etadi. Turizm transport xizmatlari, mehmonxona va restoranlar, savdo, qurilish, iste'mol tovarlari hamda boshqa ko'plab iqtisodiy tarmoqlar bo'yicha ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishi uchun nutq katalizatori sifatida katta ta'sir ko'rsatadi. Turizm sanoati- iqtisodiyotning bir sektori, uning ezgu maqsadi insonlar uchun madaniyat va ta'lim, aloqa, dam olish bilan sog'lomlashtirishni tashkil etish va rivohlantirishdir. O'zbekiston uchun turizm iqtisodiy rivojlanishi muhim va nisbatan yangi soha. Hozirgi vaqtda butun dunyoda, shunindek O'zbekistonda ham iqtisodiyotning noishlab chiqarish, xususan turizm sohasiga e'tibor tobora kuchayib bormoqda. Insonlar bo'sh vaqtlarini samarali o'tkazib, dam olishga, sog'likni tiklashga, dunyoni, xalqlarning urf-odatlari, qadryatlarini bilishga intilmoqdalar. Bunday xizmatlarni turizm sohasi ko'rsatadi. Bu borada maqsadli chora-tadbirlar amalga oshirib, muayyan natijalarga erishildi, jumladan sohada mamlakat yalpi ichki 2

mahsulotidagi ulushining 3,2 foiziga eksport salohiyatidagi hissasining 1,5 foizga yetishi ta'minlandi. Bugungi kunda mamlakatimizda turizm sohasini jadal rivojlantirishga muhim ahamiyat berilib, o'rta muddatli istiqbolda turizm sohasidagi davlat siyosatining maqsadli vazifalari va yo'nalishlaridan biri sifatida "... turizmga iqtisodiyotning strategik sektori maqomini berish, ushbu sohani barcha hududlarni va o'zaro bog'liq tarmoqlarni kompleks ravishda jadal rivojlantirishning yetakchi kuchiga aylanishi lozim bo'lgan iqtisodiyotni diversifikatsiyalash, tarkibiy o'zgartirish va barqaror rivojlanishining qudratli vositasiga aylantirish ..." belgilandi. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi  Segmentlash orqali o'z maqsadiga ega istiqbolli bozorni tanlash, mijozlarni eng ko'p darajada qoniqtirish imkonini berish.  Bundan tashqari O'zbekiston turizmining ichki imkoniyatlari va resurslaridan oqilona foydalanish.  Yurtimizga qanday segmentdagi turistlarning tashrifi.  Mamlakatimizning ichki imkoniyatlaridan kelib chiqib yana qanday turizm turlarini ishlab chiqish va tadbiq qilishni  Jahon tajribasi va marketing tadqiqotlaridan kelib chiqib Yurtimizga turistlar oqimini qanday yo'llar orqali yanada oshirish mumkinligini tadqiqotlar orqali aniqlash. Bitiruv malakaviy ishining ob'ekti O'zbekiston turizmbozorlari, turistik hududlar. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi a) O'zbekistonning turistik imkoniyatlaridan kelib chiqib va O'zbekiston turizmida segmentlashni amalga oshirish orqali: b) Yurtimizdagi barcha turistik resurslarni ishga solish va undan unumli foydalanish; c) Marketing tadqiqotlari orqali O'zbekistonda turizm va turistlar oqimini oshirish bo'yicha amaliy chora-tadbirlarni amalga oshirib aniq va yuqori natijalarga erishish; 3

d) Yurtimizdagi turizm sektorining qaysi sohalarida oqsayotgan yo'nalishlarni segmentlash natijasida nima sababga ko'ra oqsayotganligini aniqlash; e) Hamda O'zbekistonda turizmga iqtisodiyotning strategik sektori maqomini berishga loyiq darajada rivojlantirish va O'zbekiston jahon sayyohlik bozorida o'z o'rnini mustahkamlash hamda turizmdagi raqobatbardosh mamlakatlar reytingiga kiritilishini o'z maqsadiga olgan. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy qismi. Kirish, uch ta bob va yetti ta reja, xulosa va adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 4

I BOB. O’zbekistonda turizmni segmentlashning nazariy asoslari 1.1. Turizmda segmentlash asoslari Turistik firmaning resurslari chegaralangan bo’lganligi uchun barcha mijozlarni qoniqtiradigan tovarlarni yaratish va ishlab chiqarish murakkab vazifadir. Shuning uchun ham firma o’z harakatlarini bozorning ayrim segmentlariga xizmat ko’rsatishga yo’naltiradi. Ular qanday kompaniya samarali xizmat ko’rsatish holatini ta‘minlash uchun bozorda o’ziga eng ma‘qul bo’lgan segmentlarni aniqlashi zarur. Ammo firmalar bunday siyosatga doimo bo’ysunishmaydi. Bu borada uch asosiy yondashuv mavjud bo’ladi: 1. Ommaviy marketing . 2. Mahsulot (tovar) bo‘yicha tabaqalashgan marketing 3. Maqsadli marketing Firmalar ko’proq ommaviy va mahsulot (tovar) bo’yicha tabaqalashgan marketingdan ayni paytda mavjud bo’lgan marketing imkoniyatlarni to’laroq ochib beradigan maqsadli marketing texnikasiga o’tishmoqda. Firma o’z marketing harakatlarini behuda sarflash o’rniga e‘tiborini tovarlarni harid qiladigan mijozlarga qaratishi mumkin. Marketingning samarali strategiyasi maqsadli bozorlarning aniq joylashuvini taxmin qiladi va faqat Shu bozorlarga xizmat ko’rsatish uchun kuch sarflaydi. Maqsadli bozor, bu — umumiy salohiyatli turistik bozorning segmenti bo’lib, unda taklif etiladigan tovar (xizmat)lar eng jozibali bo’ladi. Bugungi kunda turistik xizmatlar bozorida, Shu jumladan, O’zbekistonda ham turfirmalar soni ko’payib, raqobat kuchaymoqda. Ko’pgina turtashkilotlar cheklangan moliyaviy mehnat va boshqa xil resurslarga ega bo’lgan kichik biznes korxonalaridir. Buning uchun ular barcha mijozlar ehtiyojlarini qondirish maqsadida o’z harakatlarni har tomonlama taraqqiy ettira olmaydilar, samarali va foydali faoliyati uchun to’rt asosiy tadbirni o’tkazishni talab qiladigan maqsadli marketing tamoyillaridan foydalaniladi. Bular: 1) bozorni segmentlashdan — segmentlash tamoyillarini aniqlash, qabul qilingan segmentlarning yo’nalishini tuzish; 5

2) bozorning maqsadli segmentlarni tanlashdan — qabul qilingan segmentlarning jozibalik darajasi baholaridan, bir yoki bir necha segmentlarni tanlashdan; 3) bozorda tovarning joylashuvidan — maqsadli segmentlarning har birida tovar joylashuvining to’g’risi yechilishdan; 4) maqsadli segmentning har biri uchun marketing majmuasini ishlab chiqishdan iborat. Turistik marketingda birinchi qadam bo’lib, turistlar bozorini ayrim muhim mezonlar asosida segmentlarga bo’lish hisoblanadi. Bozorni segmentlash — bu bozorni iste‘molchilar talablarining umumiyligi bilan tavsiflanadigan qismlarga taqsimlash. Bu segmentlarning har biri maqsadli bozor sifatida tanlanishi mumkin. Undan keyin alohida tovar va berilgan segmentning majmuali marketingni ishlab chiqish kerak bo’ladi. Segment — iste‘molchilar tovarga bir xil talab qo’yadigan bozorning bir qismi. Bozorning ayrim qismlariga iste‘molchilar yetib bormasligi yoki yetib borishiga xohishi bo’lmasligi mumkin. Shuning uchun ham kompaniyaning mavjud imkoniyatlari eng yuqori samara beradigan joyda to’plangan bo’lishi kerak. Maqsadli marketing Maqsadli marketing — iste‘molchilar aniq guruhlarning didi va afzalliklarga ko’ra, bozor segmentlari o’rtasida chegara o’tkazish, ularni tanlash. Segmentlarning mezonlari Maqsadli bozorlar: 1) geografik; 2) ijtimoiy–demografik (yoshi, daromadi, bilimi, irqi, millati, oila tarkibi va turmush tarzi, jinsi, dini, mehnat faoliyati); 3) psixografik (ma‘naviy qiymatlar, xulq–atvori, manfaatlari, munosabatlari, xohishlari) va boshqa mezonlar bo’yicha aniqlanadi. 1. Geografik mezonlar bo’yicha segmentlash har xil birliklarga bo’lgan talabning quyidagi taqsimlanishini ko’zda tutadi: — doimo yashaydigan mamlakatiga qarab, ichki, kirish va chiqish turizmi; 6

— turistik safarning geografik maqsadiga ko’ra; yer yuzi, mamlakatlar, mintaqalar va shaharlar bo’ylab. Segmentlashning asosi deb, bizning mamlakatimizda O’zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi sayohat qilish turiga qarab, quyidagi turistik yo’nalishlarini ishlab chiqqan: - klassik turistik yo’nalish (Toshkent – Samarqand – Buxoro –Xiva – Toshkent; Toshkent – Samarqand – Buxoro – Shahrisabz – Toshkent); - ekologik turistik yo’nalishi (Chotqol tog’ tizmasidagi dam olish va davolanish oromgohlari, Zomin va Buxoro viloyatlaridagi qo’riqxonalar); - arxeologik turistik yo’nalishi (Qoraqalpog’iston, Samarqand, Surxondaryo hududlari bo’ylab); - ekstremal turistik yo’nalishi (Chimyon, Farg’ona vodiysi tog’ yon bag’ri, Orol bo’yi, Buxoro va Navoiy viloyatlari tekisliklari bo’ylab); - ma‘naviy turistik yo’nalishi (Toshkent, Samarqand, Buxoro va boshqa viloyatlardagi); - Havo yo’llari turistik yo’nalishi (O’zbekiston shaharlari va Germaniya, Gollandiya, Italiya, Rossiya, Xitoy, Yaponiya kabi xorijiy davlatlari); - qishki turistik zona (Toshkentdan 80 km shimoli–sharqda, Chotqol tog’ tizmasi yon bag’rida joylashgan). Har qanday turistik yodgorligi turistik bozori ko’pgina segmentlari uchun jozibali bo’lishi mumkin. Marketing menejeri bozorning har bir segmentini o’rganib, foydali biznes yuritish uchun ulardan eng salohiyatli bo’lganini tanlashi kerak. Turistik markazlar bir necha mezonlari bo’yicha aniqlangan o’z segmentlarga ega bo’lishi mumkin. Eng ko’p tarqalgani, bu — geografik segmenti. Bu mezon asosida tashkil bo’lgan segmentlar — kurortda dam olishni maqsad qilgan uzoq masofani bosuvchi turistlar; mintaqaviy qatnovchilar (turmarkaz joylashgan hududida yashovchi va to’rt soat ichida u yerga yetib boradigan turistlar) va mahalliy aholi bo’lgan turistlar. Turistik yo’nalishning yaqinligi muhim omil 7

bo’ladi: odatdagidek turmarkazning o’z maqsadli bozoriga yaqin joylashganligi keluvchilar sonini yanada ko’payish ehtimolini yaratadi. Ma‘lum turmarkazni rivojlantirish uchun turistik tashkilotlar, odatda, uning yon–atrofida joylashgan yirik aholi mrakazlariga reklama bilan murojaat qiladi. 2. Ijtimoiy–demografik mezonlardan foydalanish o’ziga har biri maxsus yondashuvni talab etuvchi har xil segmentlarni olish uchun imkon beradi. Ijtimoiy–demografik mezonlari — bu turistlar yoshi, jinsi, kasbi, turistlar yashaydigan aholi punktining katta–kichikligi, turistga hamroh bo’lgan oila a‘zolari soni, oila turi, millati, diniy qarashlari, oilaning yalpi va har bir oila a‘zosining to’g’ri keladigan daromadi, oilada transport vositasining bor–yo’qligi va h.k. Shuningdek, ayollar turizmi, kasb–hunar, maxsus turizm (bank xizmatchilari, qishloq xo’jaligida ishlovchilar, sanoatning har xil tarmoqlari uchun), hamda yoshlar turizmi va «o’spirinlar» turizmi imkoniyatlarga boy. Oilaning turiga qarab, talab oilaviy turizm (bolalar va ularsiz), alohida turizm, oila a‘zolari besh va undan ko’p bo’lganlar turizmga bo’linadi. Daromad darajasiga ko’ra, turistik turlari tijorat, iqtisodiy, odatdagidan tashqari, lyuks–turlari, ijtimoiy, o’rtacha darajadagi, arzon bo’lishi mumkin. Yoshiga bog’liq turlar o’spirinlar, yoshlar — studentlar, o’rtacha yoshdagi kishilar, «uchinchi» yoshdagi kishilarga qarab bo’linadi. Oila turmush tarzining bosqichiga bog’liq holda: yoshlar —yolg’iz sayr qiluvchilar, bolalarsiz oilalar, bolali oilalar, so’qqabosh odamlar. 3. Psixografik mezon bo’yicha turistik bozor segmentatsiyasi iste‘molchilar taxlilini o’tkazayotganda, ularning hulq–atvori: psixologik xususiyatlari va turmush tarzini o’rganib borayotganini belgilaydi. Psixografik, ya‘ni ruhiy–xatti–harakatlari, turistik xulqning mezonlari: safardan maqsad; sayyohning ruhiyati; mavsumiyligi: safar tashkil qilinishi va shakli (guruhiy yoki yakka holda); ishlatiladigan transport vositalari; joylashuv vositalari; turmaqsadning uzoq–yaqinligi; safar davomiyligi (turistik xizmatlarni yaratuvchilari uchun katta ahamiyatga ega, chunki e‘tiborga olinganni, qisqa muddatli safarlarga intiladigan sayyohlar katta harajatlarga va yanada unumli sayr 8

dasturiga tayyor bo’lishadi) hamda bu mezonlarga safarning moliyaviy manbalari (ijtimoiy turizm — ijtimoiy–sug’urta tizimi yordami orqali tashkil etiladigan aholining kam ta‘minlangan qatlamlarning dam olishi; intensiv–turlar, firma xodimlari, oilalari uchun firma tomonidan moliyalashtiradigan rag’batlantiruvchi safarlar); tursafarni tashkil etish to’g’risida yechim qabul qiluvchi maslahatchi va vositachi (turagenti, turoperator)lar kiradi. Ruhiy xatti–harakatlar segmentatsiyasida iste‘molchilarni turmush tarzi belgilari va ularning bo’sh vaqtiga nisbatan maqsadli ko’rsatmalarga binoan guruhlarga, shaxsning umumiy holati va xulqiy xususiyatlari bo’yicha hamda turmahsulotni iste‘mol qilish odati bo’yicha guruhlarga ajratadi. Turistik safarning maqsadiga ko’ra, turizm quyidagi segmentlarga: ishbilarmonlik, sport, kurort, sog’lomlashtirish, sarguzashtli, ko’ngilochar, ta‘lim beruvchi, dunyoni anglash, noyob, har xil qiziqishlarga oid turlarga qarab ajratiladi. Ulardan ko’plari yanada mayda subsegmentlarga bo’linadi, masalan, rekreatsiya turizmda bu ta‘til turizmi va davolanish maqsadidagi turizm. Odatda, maqsadiga ko’ra alohida segmentlar o’rtasida aniq chegara o’tkazish qiyin bo’ladi: ishbilarmonlik turizmini olamni anglash turizm bilan birlashadi, sport turizmini rekreatsion bilan. Turxizmatlar iste‘molchilarning u yoki boshqa ehtiyojlari va xususiyatlarni umumlashtirib va ko’pgina o’xshash belgilarni birlashtirib, sayyohgohlarning talab va istaklarini aniqlashga harakat qilinmoqda. Mezonlar majmuasi asosida yaratilgan turlanish ma‘lumotlari doimo shartlidir, ammo firma marketingda bozorni segmentatsiyasini o’tkazishda va maqsadli guruhlarni aniqlashda, xodimlarni tayyorlashda, reklama tadbirlarini o’tkazishda, ommaviy axborot vositalarni tanlashda va marketing maqsadlarni aniqlashda unumli foydalanish mumkin. Aholining turmush tarzi asosida turistik bozorni bo’lish yo’li orqali yaratilgan segmentlar, har bir bu segment vakillarning xulq–atvori, manfaatlari, ishonchlari, tasavvurlari, qiymatlari va ehtiyojlari to’g’risida savollarga javob berishi mumkin. 9

Masalan: quyidagi iste‘molchilar guruhi aniqlangan: o’z–o’zi bilan ovora bo’lgan holda rohat qidiruvchi; ishbilarmon doira vakili, xizmat ko’rsatuvchilar va uyda o’tiradiganlar. O‘z–o‘zi bilan ovora bo‘lgan holda rohat qidiruvchi . Zerikarli, o’ziga yoqmagan ishni bajaruvchi, sof havodagi faoliyatning haqiqiy va xayoliy turlaridan qoniqish maqsadiga ega bo’lgan shaxs. Baliq tutish va ovga borishni, basketbol o’ynashni yaxshi ko’radi, qimmatbaho sport avtomobillariga qiziqadi. Daromadi yaxshi, ammo sotuvlar to’g’risida yechimlarni bexosdan qabul qiladi. Bu inson o’z hayotini uzoq vaqt rejalashtirmaydi. U sport, sarguzasht va boshqa faol televizion dasturlarning doimiy tomoshabini. Faol va maqsadga intilgan shaxs . O’zini bor qobiliyati va kuchidan xizmat yuzasidan ko’tarilish maqsadida foydalanadi, o’z ishiga qiziqishi katta, erkin fikrlovchi, hayotga qarashlari zamonaviy bo’lgan, o’ziga ishongan shaxs. Bunday shaxs doimo yangi his–tuyg’ularni, faol harakatni, masalan, chang’ida sayr qilib yurish, kemada suzish, chet elga sayohatga chiqishga intiladi. U barcha voqealar va zamonaviy madaniyatning oxirgi yangiliklarini bilish uchun tinmay jurnallar o’qiydi. Sport teledasturlarini, ko’ngilochar shou o’yinlari va so’nggi qiziqarli ma‘lumotlardan boxabar bo’ladi. Ishbilarmon shaxs . Faol, maqsadga intilgan shaxsdan farqi o’laroq ikkinchi uy sotib olish va qimmat dam olishdan foydalanish uchun ko’proq bo’sh pul mablag’lariga ega. Ammo yaqin masofada harakat qilish istagini bildiradi, harakati sust, chunki doimiy yashash joyi va shakllangan oilaga ega. U amaliy jurnalxon va gazetxon bo’lib, qisqa yangiliklarga qiziqadi, sarguzashtlar va tabiat to’g’risidagi maxsus teledasturlarning ishqibozi. «Xizmat ko’rsatuvchilar». Kichik shaharlarda yoki yirik shaharlar chekkasida yashaydi, ijtimoiy boyliklar, ya‘ni vatanparvarlik, axloq va qiyin ish bilan band bo’lish zaruratiga qat‘iy ishonadilar. Eng afzal dam olish ular uchun bu oila bilan birga palatkalarda (kemping) dam olishdir. Ular ovni va baliq tutishni yaxshi ko’rishadi. Barcha televizion sport dasturlari o’rtasida bouling va futbolga qiziqishadi. 10

An’anaviy uyda o‘tiruvchi . Ularning asosiy muammosi — tez o’zgaradigan tevarak–atrofdagi yangiliklardan orqada qolishdir. U qadimdan qolgan an‘analarga sodiq bo’lganligini isbotlab, boshqalardan ham xuddi Shuni kutadi. U sarflagan har bir so’mdan yuqori naf olishga harakat qiladi. Uyda o’tiruvchi xavf–xatardan qochadi va hech qachon tovarlarni kreditga sotib olmaydi. U televizion komediyalar tomoshabini. Jahonda bo’lgan so’nggi voqealar to’g’risida ma‘lumot manbasi bo’lib teleyangiliklar hisoblanadi. Bu segmentlar iste‘molchilar xususida yuzaki tavsifnoma beradi. Turistik bozorni umumlashtirilgan tavsiflar bo’yicha taqsimlashda turmush tarzi mezoni bo’lgan segmentlar ehtiyojlari va qiziqishlari har xil bo’lgan iste‘molchilar guruhlarida namoyon bo’ladi. Har bir segment asosiy bozor bo’lib, unga maxsus turmahsulot ishlab chiqariladi. Ijtimoiy–demografik ma‘lumotlar har bir segmentning jismoniy va moliyaviy imkoniyatlarni va cheklashlarni aniqlab beradi. Turmush tarzining ta‘rifi har bir segment ehtiyojlari va istaklari to’g’risida tasavvur qilishga imkon beradi. Turistik talabning segmentatsiyasi cheksizlikka intiladi, bu inson ehtiyojlari tuzilishining murakkabligi, jamiyat hayotida dam olish va turizm ahamiyatini o’sishi kabi omillar bilan asoslanadi. Turistik ehtiyojlar tuzilmasi murakkabligi talabda faqat yangi segmentlarni emas, balki turizmning yangi shakllarni vujudga kelishini asoslab beradi. 11

1.2 O’zbekiston turizmida maqsadli bozorlarni aniqlash Bozor segmentatsiyasi usuli tanlangandan so’ng turfirma segmentlar yo’nalishlarini tuzadi va har birining jozibalilik darajasini baholaydi. Maqsadli bozorni tanlash paytida uning qancha segmentlarni qamrab olish va unga naf keltiruvchi segmentlarni qanday aniqlash masalalarini yechish zarur bo’ladi. Bozorni qamrab olish strategiyasini tanlab olayotganda quyidagi omillarni hisobga olish kerak: - firma resurslari . Cheklangan resurslar sharoitida jamlangan marketing strategiyasidan foydalanish kerak; - mahsulot bir xilligi darajasi . Yagona o’xshash tovarlarga notabaqalashgan marketing strategiyasi to’g’ri keladi. Bir–biridan farq qiluvchi tovarlar uchun tabaqalashgan va jamlangan marketing strategiyasi to’g’ri keladi; - tovar hayot siklining bosqichi. Firma bozorga yangi tovar bilan chiqayotganda bu tovarning bitta loyihasini taklif qilishi maqsadga muvofiq bo’lardi, bunda notabaqalashgan yoki jamlangan marketingdan foydalaniladi; - bozor bir xilligi darajasi . Agar haridorlarning didi va xohishi bir xil bo’lsa, ular bir vaqt ichida bir xil miqdordagi tovarlarni sotib oladilar va bir xil rag’batlarga ko’nikishadi. Bunda tabaqalashmagan marketing strategiyasini ishlatish o’rinli; - raqiblarning marketing strategiyalari . Agar raqiblar bozor segmentatsiyasi bilan Shug’ullansa, tabaqalashmagan marketing strategiyasini qo’llanilishi halokatga olib kelishi mumkin. Aksincha, raqiblarning tabaqalashmagan marketingdan foydalanishi firmaga tabaqalashgan yoki jamlangan marketing strategiyasidan foydalanishi naf keltirishi mumkin. Agar firma bozorni qamrab olishda jamlangan strategiyani tanlashga qaror qilsa, bunda u bozorning eng jozibali segmentini aniqlab, iste‘molchilarning 20 %, sotuvlar 80 % ni ta‘minlaydigan maqsadli bozorni topishga kirishishi lozim, segmentda chiqishini aniqlab, Shu segmentga qanday kirish mumkinligini yechishi kerak. Firma qanday segmentda chiqishni aniqlab, shu segmentni qanday jamlash 12

mumkinligini hal qilishi darkor. Agar segment barqaror bo’lgan bo’lsa, demak, unda raqobat bor va raqiblar segment doirasida o’z o’rnini egallagan bo’lishadi. Tovarni bozorda joylashtirish uchun eng avvalo, raqiblar o’rnini, iste‘molchilar turmahsulotni baholaydigan o’lchamlarni va raqib tovarlarida qanday toavsiflar ularni qiziqtirishini aniqlashi zarur. Ikki raqibning tovarlari joylashuvi taxminiy sxemasi: 1. Raqib yoniga joylashish va bozordagi ulush uchun kurashni boshlash. Bunday yo’l firmaga ma‘qul keladi, agar rahbar quyidagilarni sezsa: - firma turmahsuloti raqib mahsulotidan sifat yoki boshqa tavsiflari bilan ustun tursa; - bozor doirasi ikki raqibni sig’dirish uchun yetarli bo’lsa; - firma resurslari raqibnikiga qaraganda ko’proq bo’lganda; - tanlangan joy yuqori darajada tashkilotning kuchli tomonlariga mos kelganda. 2. Firma raqib mahsulotida bo’lmagan yangi, faqat o’ziga xos xizmatlardan iborat, turmahsulotni yaratishi yoki umuman yangi taklif bilan chiqishi mumkin. Bu holatda firma, raqib taklif qilmaydigan va xuddi Shu xizmatlarga muhtoj bo’lgan iste‘molchilarni o’ziga jalb qiladi. Ammo menejer bu taklifni qabul qilayotganda quyidagilarda ishonchini hosil qilishi kerak: - yangi, o’ziga xos xizmatlardan iborat turmahsulotni yaratishning texnikaviy imkoniyatlarda; - narxlar rejalashtiradigan darajasiga qarab turni tashkil etish uchun iqtisodiy imkoniyatlarda; - turni sotib oladigan iste‘molchilar sonini yetarligi. Agar imkoniyatlar va iste‘molchilar mavjud bo’lsa, demak, firma bozorda bo’sh joy topgan va uni to’ldirish uchun chora–tadbirlarni amalga oshirishi shart. Tovar xossalari, uning noyobligi, sifati, narxi va boshqa tavsiflarga tayangan holda firma o’ziga raqibli joylashuvni ta‘minlashi mumkin.Joylashuv strategiyasi to’g’risida qaror qabul qilib, firma marketing majmuasini sinchiklab ishlab 13

chiqarishga kirishishi mumkin: ommaviy axborot vositalari, mahsulot harakatining boshqa usullari va bu bozorlarga kirish uchun talabni rag’batlantirish usullari tanlanadi. Masalan, agar turfirma uchun maqsadli bo’lib sportchilar bozori hisoblansa, avtohavaskorlar jurnalida joylashtirilgan reklama bu mahsulot (avtomobil turi) ga havaskorlarning katta sonini o’ziga jalb qilishi mumkin. Aksincha, boshqa jurnallarda sahifalardagi reklama sportchilar sonini qiziqtiradi va yetarli darajada samara bermaydi. Bunday hol ro’y bermasligi uchun har bir marketing dasturi turistik bozorning segmentatsiyasiga asoslangan bo’lishi shart. Bugungi kunda O’zbekiston maqsadli bozorlarni aniqlash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bundan kelib chiqib O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 28 fevral kuni «Qoraqalpog‘iston Respublikasi Mo‘ynoq tumanini 2017−2018 yillarda iqtisodiy rivojlantirish va bandlikni ta’minlashga doir qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida"gi qarorni imzoladi. Bu haqda Mehnat vazirligi matbuot xizmati xabar qildi. Investitsion loyihalarning manzilli ro‘yxatiga sanoatda umumiy qiymati 30 mlrd so‘m bo‘lgan 28 ta, xizmat ko‘rsatish va servis sohasida 17,2 mlrd so‘mlik 28 ta, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash va qishloq xo‘jaligini rivojlantirish bo‘ycha 16 ta loyiha kiritilgan. Umumiy qiymati 52,3 mlrd so‘m, jumladan 990 ming AQSH dollariga teng bo‘lgan 72 ta loyiha amalga oshirilishi natijasida 1343 ta yangi ish o‘rini yaratilishi nazarda tutilgan. Tijorat banklariga tadbirkorlik sub’ektlari uchun Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasining 50 foizi miqdoridagi foiz stavkasida kreditlar ajratish tavsiya etilgan. Qarorda sobiq «Mo‘ynoq baliq konserva kombinati» va sobiq 5-qurilish boshqarmasining 20,5 ga hududida elektrotexnika, qurilish materiallari, sug‘orish uskunalari, suv nasoslari, suv hisoblagichlari, suv quvurlari, tayyor trikotaj, tikuvchilik va boshqa zamonaviy mahsulotlarni ishlab chiqarishni tashkil etish bo‘yicha «Mo‘ynoq» kichik sanoat zonasini barpo etish ko‘zda tutilgan. Mo‘ynoq tumaniga investitsiya kiritishga qaror qilgan tadbirkorlar uchun respublikada muqobili bo‘lmagan o‘ziga xos soliq imtiyozlari va preferensiyalar 14

taqdim etiladi. 2017 yil 1 apreldan 2027 yil 1 yanvargacha bo‘lgan qariyb 10 yillik muddat davomida «Mo‘ynoq» kichik sanoat zonasida yangi tashkil etiladigan va uning maydonida sanoat sohasida faoliyat yuritadigan tadbirkorlik sub’ektlari barcha turdagi soliqlardan, tuman hududida ro‘yxatdan o‘tgan va ushbu hududda faoliyat yuritayotgan yakka tartibdagi tadbirkorlar qat’iy belgilangan soliqdan ozod qilinishi belgilandi. Bundan tashqari, tadbirkorlar tumandagi foydalanilmayotgan davlat ob’ektlarini ish o‘rinlari ochish sharti bilan «nol» qiymatda ijaraga olishlari mumkin. Davlat mulki bo‘lgan yana 12 ta bo‘sh bino ish o‘rinlari ochish sharti bilan salohiyatli investorlarga «nol» xarid qiymatida sotiladi. Mo‘ynoqni rivojlantirish dasturida asosiy e’tibor sayyohlik salohiyatini shakllantirish bo‘yicha chora-tadbirlarga qaratilgan. Turizmni rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar ro‘yxatiga quyidagilar kiritilgan: tuman markazida «Moynaq City Center» savdo-turizm kopleksini tashkil qilinishi va o‘ziga xos Orol dengizi qirg‘oqlari bo‘ylab kvadratsiklda uchish, Orol dengizi unikal minerallariga to‘yingan balchiq (gryaz) bilan davolash, Orolning sertuzli davolash vannalarini qabul qilish kabi turistik xizmatlar ko‘rsatuvchi «Turizm Markazi» faoliyatini yo‘lga qo‘yish; «Orol va Mo‘ynoqning qayta tiklanishi» mavzusida har yili xalqaro ekofestival o‘tkazish; «O‘lkashunoslik» muzeyini qayta rekonstruksiya qilish va shu orqali dengiz haqidagi tarixiy fotosur’atlar va videoyozuvlarni namoyish qiluvchi zamonaviy 3- D texnologiyalar bilan jihozlash; qurib borayotgan Orol dengizi ramzi sifatida uning qirg‘oqida Mo‘ynoq Mayakini qurish va uning yondosh holda «dengiz to‘lqini shovqini» musiqasi foni bilan kuy tartuvchi kafe-restorani qurilishi; «Orol dengizi baliqlaridan 99 turdagi taomlar» nomli Gastronomik festival o‘tkazish; Qoraqalpoq xalq shoirlari Berdax va Ajiniyazga bag‘ishlangan Xalqaro musiqiy-she’riy festivallarini tashkil qilish; 15

Orol dengizining qurib qolgan hududidagi 11 ta kemani qayta tiklash va ularga qiziqish yuqori bo‘lgan turistlar keluvchi mamlakatlar nomini berish; Orol dengizining qurib qolgan chegarasi belgilarini tiklash va bu joylarda dengizning eski xaritasi tushirilgan katta masshtabli bilbordlarni joylashtirish; «Suvni tejash texnologiyalari», «Suvni muhofaza qilish tadbirlari», «Dengiz va daryo havzalarining bioekologiyasini saqlash va himoya qilish» va boshqa mavzularda konferensiyalar o‘tkazish; Orol mavzusi va dengizni tasvirlovchi suvenirlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish; Qoraqalpoq va Mo‘ynoq an’analari timsoli tushirilgan gilam to‘qish bo‘yicha hunarmandchilik faoliyatini yo‘lga qo‘yish; Mo‘ynoqning to‘qimachilik mahsulotlari va suvenirlarini sotish bo‘yicha Nukus, Urganch, Xiva, Buxoro, Samarqand, Toshkent va boshqa yirik shaharlarda savdo rastalari tashkil etish; Mo‘ynoq tumani va Orol dengizi turizm salohiyatini namoyish etishga doir yirik masshtabli bannerlar tayyorlash hamda Nukus, Urgench, Xiva, Buxoro, Samarqand va Toshkent shaharlarida bepul joylashtirish; Mo‘ynoq va Orol dengizi tarixi, hududning tabiati, hayvonot olami va tuman aholisining an’analari, urf-odatlari, Berdax va Ajiniyaz kabi qoraqalpoq xalq shoirlari va allomalari haqida hujjatli va badiiy filmlar hamda roliklar yaratish, ularni milliy televideniye orqali namoyish etib borish. Mo‘ynoq tumani va Orol dengizi hududiga turistlarni kengroq jalb qilish imkoniyatlari, hududning tabiati, hayvonot olami va tuman aholisining an’analari, urf-odatlari haqida videoroliklar tayyorlash uchun «Moya Planeta», «National Geographic», «Animal Planet», «Viasat Explore» kabi yetakchi telekanallarni taklif etish. Mo‘ynoq tumani hududini yanada obodonlashtirish, ko‘p qavatli uylarning tom, fasad qismlari, pod’ezd va yo‘laklarini ta’mirlash va o‘rindiqlar o‘rnatish, bolalar maydonchalari (o‘yingohlari) tashkil qilish hamda atrofini tartibga keltirish kabi tadbirlarni amalga oshirish ham mo‘ljallangan. 16

Yurtimizdagi yana bir turistik hudud Xorazmga ham bu borada chora- tadbirlar qo'llanilmoqda. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 4 may kuni «2017−2021 yillarda Xiva shahri va Xorazm viloyati sayyohlik salohiyatini kompleks rivojlantirish Dasturi to‘g‘risida"gi qarorni imzoladi. Bu haqda davlat rahbari matbuot xizmati xabar qildi. Dasturda sayyohlarni muntazam qabul qilish uchun zamonaviy talablar va qo‘shimcha qulay sharoitlarni hisobga olgan holda Xiva hamda Xorazm viloyati turizm infratuzilmalarini rivojlantirish ko‘zda tutilgan. Jumladan, respublikaning asosiy sayyohlik markazlarini (Toshkent-Samarqand-Buxoro-Xiva) bog‘lovchi temir yo‘l tarmog‘ini qurish, Yevropa, Osiyo va MDH mamlakatlaridan charter reyslarini tashkil etish va muntazam aviareyslar sonini oshirish, Urganch-Xiva yo‘nalishida qulay sayyohlik avtobuslari qatnovini tashkil etish kabilar ko‘zda tutilgan. Sayyohlar oqimini oshirish hamda ularning hududda ko‘proq vaqt bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiluvchi sayyohlik yo‘nalishlari va ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifatini takomillashtirish, bunda Amudaryo daryosi qirg‘oqbo‘yi zonasida yangi ekzotik turizm turlarini joriy etish rejalashtirilgan. Turistlarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha infratuzilmalarga yondosh ob’ektlar holatini yaxshilash va ularning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash belgilangan. Ichki turizmni rivojlantirish uchun Samarqand-Urganch, Buxoro-Urganch va Farg‘ona-Urganch ichki aviareyslarini ochish masalalarini ishlab chiqish rejalashtirilgan. Dasturni amalga oshirish natijasida 2017−2021 yillarda sayyohlik xizmatlar eksporti hajmini 2,3 barobarga (131,4 mln dollargacha), sayyohlar sonni esa 2,1 barobargacha (129,7 ming kishi) oshirish rejalashtirilgan. Mutasaddi vazirlik, mahkama va muassasalarga hamda joylardagi mahalliy hokimiyat organlariga «Ichan qal’a» majmuasi ichi va atrofida kompleks ravishda restavratsiya-tiklash ishlarini amalga oshirishni ko‘zda tutgan Xivani batafsil loyihalashtirish dasturini ishlab chiqish vazifasi topshirildi. 17

II BOB. O'zbekistonda turizm segmentlari va ularni rivojlantirish yo'llari 2.1. O’zbekiston turizm bozorini segmentlarga ajratish Turizm sanoatining yuqori darajada raqobatbardosh bo’lishini hisobga olgan holda, yaxshi mark е ting muvaffaqiyatning asosi ekanligini qayd qilish k е rak. Turizm maskanlari turistlarni mark е ting xizmatisiz o’ziga jalb qila olmaydi. Xukumat tomonidan ilk bosqichda moliya bilan ta‘minlanmay turib, turizm maskani―jahon turistik sup е rmark е ti p е shtaxtalaridan o’rin ololmaydi. Shuning uchun mark е ting masalalarida hukumatlar o’z mamlakatini r е klama qilish maqsadida Turizm vazirliklari yoki Milliy turizm tashkilotlarini fondlar bilan ta‘minlab, ular orqali faoliyat yuritadilar. Mamlakatda turizm mark е tingi – xususiy s е ktor uchun xarajatlar nuqtai– nazaridan ham, amalga oshirish nuqtai–nazaridan ham juda katta vazifadir. Xususiy s е ktor asosan m е hmonxonalar, m е hmon uylari, transport op е ratorlari, r е storanlar va boshqalar bilan bog’langanligi bilan xarakt е rlanadi. Hozirgi paytda amalda shunday vaziyat yuzaga k е ldiki, ko’pchilik mamlakatlarda xususiy tarmoq asosan hukumat tomonidan moliya bilan ta‘minlanadigan davlat mark е tingi budj е tiga moliyaviy to’lovlarni amalga oshiradi. Moliyaviy to’lovlar turizm maskanining holatiga qarab 20–30% oralig’ida o’zgarib turadi, Masalan: Buyuk Britaniyada xususiy tarmoq to’lovlari 50%, Gollandiyada 50% va Irlandiyada 20% ni tashkil etadi. Bu turizm maskanlari mavq е ining tiklanishiga yanada ko’proq imkoniyat b е radi. Xalqaro turizm tashkilotlarida faoliyat yurituvchi AQSH turoperatorlari tadqiqotlari ma`lumotlariga asoslanib shuni aytish mumkinki, 1987 – yil 78 turkompaniyalardan atigi 3 tasi yiliga 1000 dan ziyod mijozga xizmat ko`rsatgan. 1992 – yilgi o`sish 80 – yillar o`sishining 125% ni tashkil etgan. 1994 – yilga kelib 35 kompaniya yiliga 1000 dan ortiq xalqaro turistlarga xizmat ko`rsatgan, bozorni 40%ini yiliga 49012 mijozga xizmat ko`rsatgan firmalar o`z qo`liga olgan. Nepalda 1980 – 1991 yillar mobaynida trekking turlarga qatnashgan turistlar soni 255%ga ortdi. Masalan, 2000 – yil bahorida Everest hududi atrofida 50 ta xalqaro 18

ekspeditsiyalar o`tkazilgan. Har yili Qirollik turizmdan 200 mln AQSH dollari foyda ko`radi. Kosta – Rika, turistlar qabul qilish bo`yicha yetakchi bo`lgan mamlakat, har yili turizm tashtiflari soni 781 ming ta ortadi. Mamlakatga tashrif buyuruvchi sayyohlarning 66% i QQTHda sayohat qiladilar. Gondurasda har yili turistlardan keladigan daromad yiliga 13–15% gacha o`sadi. Keniyada 1983– 1993 – yillar oralig`ida turistlar soni 45% ga o`sdi. Mamlakatga tashrif buyuruvchi 80% dan ortiq sayyoh tabiiy turistik resurslarga qiziqish bildirgan. Ma`lumki, turmahsulot istemolchisining marketing profilini aniqlashda uning turni tanlashdagi psixologik, xulq– atvor va motivatsion aspektlari xususiyatlarini namoyon etish zarur. Bu tur firmalarga marketing strategiyasining 5 asosi (tovar, narx, joy, olg`a surish, omma bilan aloqa) ni belgilab olishga imkon yaratadi. Xalqaro turist marketing profilini yaratish Xalqaro Ekoturizm Jamiyati (TIES) buyurtmasiga asosan Amerika konsalting firmasi ―HLA & ARA tomonidan olib borilgan. Keyingi tadqiqotlar mijoz tanlovini amalga oshiruvchi turning eng muhim 3 elementlarini bilishga imkon yaratgan: 1) bo`lajak sayohat hududining unikalligi; 2) professional gid hamrohligiga ega bo`lish; 3) aktiv dam olish imkonining mavjudligi (sayrlar, piyoda yoki otda yurish, sport turizmi mashg`ulotlari bilan shug`ullanish va h.k.). Mahalliy aholi madaniyatiga qiziqadigan ekoturistlar uchun qadimiy vayronalar, muzeylar va mahalliy aholi vakillari bilan uchrashuvlar ehtimoli yuqori bo`ladi . 10% dan ziyod tajribali turistlar gidning malakasini sayohatga chiqish motivatsiyasida eng yuqori o`rinlarga qo`yadilar. Bu ko`pchilik tur firma mijozlarining ular tashtif buyuradigan joy tabiati, madaniyati va tarixi haqidagi ma`lumotlar kamligidan qilgan shikoyatlari bilan bog`liq. Turistlarning rekreatsion ehtiyojlari jadallik bilan o`zgarishi alohida e`tiborga molik: Faqatgina 45% turist o`zining keyingi sayohatini oldingiday o`tishini xohlaydi. Qolganlari har doim biror yangilik yoki sarguzashtni izlab murojaat 19

etishadi. Shuning uchun turoperatorlar katta tajribaga ega bo`lgan turistlar ehtiyojiga nozik yondoshib, ular uchun doimiy ravishda yangi programmalar yaratib eskilarini esa havaskor turistlar uchun qoldirishlari kerak. Tajribali turistlar, yuqorida qayd etganimizdek, bir necha faol hordiq chiqarish elementlarini o`zida qamrab olgan, ayniqsa, suvda kechadigan turlarga e`tiborlarini qaratishadi. Joylashuv maskanlari tanloviga kelganda, 40% turistlar qishloq uylarida, 27%i palatali lagerlarda, 21% qulay mehmonxonalarda, 33%i esa oddiy ma`lumotlariga ko`ra, sarguzasht turizmi ixlosmandlarining 41%i kottej yoki mehmonxonalarda tunashni afzal ko‘rishadi. Kanada turizm xizmati qishloq kulbalarida, 40% dan ortig`I esa palatkali lagerlarda yo maxsus qisqa muddatli yotoqlarda tunashni xohlashlarini qayd etishgan. Xalqaro sayohatlar dinamikasini, xalqaro turistik tashkilotlar (WTO, WTTC) prognozlarini, xalqaro ekspertlar fikrlarini analiz etib, hozirgi kun xalqaro turizmva ekoturizmning quyidagi tendensiyalarni belgilash mumkin. BTT ―Tourism Vision 2020‖ prognoziga ko`ra, 2020 – yilga kelib xalqaro turistik tashriflar soni 1,6 mlrd birlikkacha o`sadi. 2000 – yilda 702 mln xalqaro tashriflar kutilgan bo`lsa, 2010 – yilda bu ko`rsatkich 1,018 mlrd bo‘ldi, 2020 – yilda esa 1,6 mlrd tashrif kutilgan. Bu 1996 – yildagidan 3 marta ko`p (592 mln tashrif) degani. Shu o`rindamamlakatlarda turizm sohasini rivojlantirish yanada oshayotganiga tayanib, bu ko`rsatkichlar yanada ortadi degan farazlar ham yo`q emas. Yaqin kelajakda turizmning eng ommabop turlari kruizlar, ekologikturlar, sarguzasht, bilish hamda tematik turizm bo`lishi nazarda tutilyapti. 20

1 - chizma 2015 – yilda davlat guruxlari va yosh guruxlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasidan ketgan va bo’yicha O’zbekiston Respublikasiga kelgan tashrif buyuruvchilar soni (kishi) Jami Shu jumladan yosh guruhlar bo’yicha 16-25 yosh 26-55 yosh 56 va undan katta yoshlar Chet elga ketgan tashrif buyuruvchilar (O’zbekiston fuqarolari soni) Jami 3504336 790385 2315341 398110 ulardan: MDH davlatlariga 3163545 739386 2066828 357331 Uzoq xorijga 340791 30999 249013 40779 O’zbekiston Respublikasiga kelgan tashrif buyuruvchilar (chet el fuqarolari) soni Jami 1917714 250845 1297782 369587 MDH davlatlariga 1769494 239190 1195137 335167 Uzoq xorijga 148220 11655 102145 34420 Manbaa: "O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi" Ko`plab mualliflar tur mahsulotga bo`lgan talab nafaqa yoshidagi (senior) insonlar guruhi tomonidan o`sishi mo`ljallanmoqda. Bo`sh vaqtning ko`pligi, moddiy to`yinganlik, ijtimoiy hamda psixologik gedonizatsiya bularning hammasi kelajak avlodga optimistik ruhda qarashni bildiradi. Seniorlarning ko`pchiligi ayniqsa, AQSH, Germaniya, Yaponiya nafaqaxo`rlari ekoturlarda qatnashadilar. Bu tendensiya ekoturistlar yoshi 35–54 yoshlaroralig`ini ko`rsatiladi. O'zbekiston turizm bozorini segmentlarga ajratishda, albatta birinchi o'rinda statistikaga murojaat qilamiz. Unga ko'ra: 21

2 – chizma 2015 – yilda safar maqsadlari va davlatlar guruhlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasidan ketgan va O’zbekiston Respublikasidan kelgan tashrif buyuruvchilar soni (kishi) Jami Shu jumladan MDH davlatlariga Uzoq xorijga Chet elga ketgan tashrif buyuruvchilar (O’zbekiston Respublikasi fuqarolari) soni Jami 3504336 3163545 340791 ulardan: Xizmat yuzasidan 282881 207767 75114 O’qish 36394 27533 8861 Turistik 328814 118360 209954 qarindoshlarga 2801282 2782801 18481 Davolanish 29403 21743 8260 Tijorat 25562 5341 20221 Manbaa: "O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi" 3 – chizma O’zbekiston Respublikasiga kegan tashrif buyuruvchilar (Chet el fuqarolari) soni Jami Shu jumladan MDH davlatlariga Uzoq xorijga Jami 1917114 1769494 148220 ulardan: Xizmat yuzasidan 113700 80678 33082 O’qish 10227 9498 729 Turistik 166814 82132 84682 qarindoshlarga 1555776 1537032 18744 Davolanish 55709 55282 427 Tijorat 15428 4872 10556 Manbaa: "O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi" O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi turizmni rivojlantirishni qiyinlashtirayotgan va mamlakat sayyohlik salohiyatidan samarali foydalanishga to‘siq bo‘layotgan asosiy sabablarni tilgaoldi. Ular Prezidentning muhokama uchun e’lon qilingan respublikada o‘rta muddatli istiqbolda turizmni 22

rivojlantirish Konsepsiyasini amalga oshirish to‘g‘risidagi farmoni loyihasida sanab o‘tilgan, deb yozadi Sof.uz. Hujjatda asosiy muammolar qatorida viza tartibi sohasida sayyohlar uchun ma’muriy va iqtisodiy to‘siqlar, sayyohlik faoliyatida davlat nazorati (litsenziyalash va sertifikatlash) sanab o‘tilgan. Yashash va aviaparvozlar tariflarining yuqoriligi, xizmat ko‘rsatish darajasining cheklangani, muhandislik, transport va ijtimoiy infratuzilmalarning rivojlanmagani, sayyohlar uchun qulay axborot muhitining mavjud emasligi (navigatsiya va infomarkazlar), malakali kadrlarning yetishmasligi, O‘zbekistonning xorijda kuchsiz targ‘ib qilinishi va boshqalar milliy sayyohlik mahsulotlarining raqobatbardosh emasligiga olib kelmoqda. Jahon sayyohlik tashkiloti (YuNVTO) ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston sayyohlikdan daromad ko‘ruvchi davlatlar o‘rtasida 150- o‘rinni egallab turibdi. Bunda hisob-kitob qilingan salohiyati umumiy oqimning 2,2 foiziga teng bo‘lishiga qaramasdan, bu ko‘rsatkich 0,2 foizni tashkil etmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston ushbu sohaning mamlakat YaIM shakllanishidagi ulushibo‘yicha 115, investitsiyalardan foydalanish bo‘yicha 103 va sohada bandlar soni bo‘yicha 69- o‘rinni band etib turibdi. Respublika ichida aholining 5,6 foizigina sayohat qiladi. Bunga aholi turizm uchun sarflaydigan moliyaviy mablag‘larning cheklangani, ijtimoiy turizmning rivojlanmagani hamda ichki turizmni rag‘batlantirish va rivojlantirish bo‘yicha davlat tomonidan yetarlicha choralar ko‘rilmagani sabab qilib ko‘rsatilgan. Prezident farmonida O‘zbekistonning har bir hududida 2017−2021 yillarda turizmni rag‘batlantirish va rivojlantirish bo‘yicha alohida dasturlar ishlab chiqilishi taklif qilingan. Mehmonxonalarda joylarni band qilishning integratsiyalashgan yagona avtomatlashgan tizimini tashkil etish belgilangan. Tanlov asosida davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanuvchi yirik sayyohlik maskanlarini qurish rejalashtirilmoqda. 23

Banklarga tadbirkorlik sub’yektlariga mehmonxonalar qurish va modernizatsiya qilishga uzoq muddatli (15−20 yilga) imtiyozli kreditlar ajratish taklif qilinadi. Bundan tashqari, banklar mehmonxona va boshqa sayyohlik ob’yektlarida xalqaro to‘lov tizimlari bilan ishlovchi bankomat va terminallar sonini oshirib, xorijiy valyutada to‘lovlarni qabul qilish uchun qulaylik yaratadi. 2018 yilda UzReport World (UzReport TV telekanali tahririyati negizida) xalqaro telekanalni ishga tushirish taklif qilinmoqda. 24

2.2. Turizm bozori segmentlari hozirgi holati Turizm iqtisodi rivojlanishining bozor modeli quyidagi faoliyatlar asosida shakllanadi: –qo‘shma va xususiy mehmonxonalarni ko‘proq tashkil qilish yo‘li bilan xususiylashtirish; – bozor infratuzilmasi elementlarining rivojlanishi (marketing, konsalting, reklama – axborot va boshqalar); –turistik xizmat ko‘rsatish tariflari va narxlarining liberallashuvi; – Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan turistik faoliyat uchun beriladigan litsenziyalarni olish tartibining soddalashtirilishi; – chet el kapitalini jalb qilish bilan tuzilgan qo‘shma korxonalar xisobiga turizmning nodavlat sektorini kengaytirish, korxonalar, firmalar va kompaniyalarning o‘sish sur’ati kichik va o‘rta biznesning shakllanishi; – davlat korxonalari faoliyati tijoratlashuvi usulini chukurlashtirish, ularning tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab – quvvatlash; – turistik tadbirkorlik bo‘yicha antimonopol choralarni kiritish, buning asosida turizm sohasida raqobat muhitini yaratish; – tashkilot mintaqaviy bo‘limlariga to‘liq mustakillik berish, xalqaro hamkorlik va tijorat faolyati. Marketing turmahsuloti va turizm tizimining mukammalashuviga yo‘naltirilgan marketing faoliyatini ishlab chiqish iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi yadro hisoblanadi. Turmahsulot bozori respublika ichkarisida va chet elda mavjud. Lekin uning makro darajada qanchalik qoniqishi noma’lum. Shu munosabat bilan biz quydigilarni rejalashtirayapmiz: – asosiy ustunni davlat mulkini xususiylashtirish va yangi xususiy, aksioner va boshqa turdagi korxonalar tashkil etilgandan so‘ng bozor munosabatlariga o‘tishni amalga oshirish uchun ko‘yish lozim; – moliyaviy kredit siyosati pritsiplarini ishlab chiqish; – meyoriy– uslubiy asoslar yaratish; – turistik kompaniya va firmalar bo‘zilganlarini qayta tiklash,; 25

– kadrlarni tayyorlash va kayta tayyorlash tizimining rivojlanishi; – turmahsulotning turili xillariga ko‘ra (ular mingdan ortiq) turmahsulotni maksimal xajmi bilan birga talab va taklifni aniqlash, – turmahsulot bozori konyunkturasini o‘rganish, turmahsulotning aloxida guruhlarida aholi talablarini baholash; – turmahsulot va turmahsulot bo‘yicha turistlar harakatining mativatsiyasini baholash va aloxida marshrutlarda talabning yaxshilanishi konkret choralarini ishlab chiqish ; – turlar va marshrutlar reklamasini (mahaliy va xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan) amalga oshirish; – respublikaning markaziy shaharlaridagi barcha turfirmalarida, shuningdek inofirmalarda kelishilgan asosda (Toshkentda –8, Samarqandda – 5, Buxoroda – 3, va Xivada – 2) turmahsulot sotuvchi reklama agentliklarini ochish;– transport vositalarining aloxida ko‘rinishlari temir yo‘l, aviatsiya, avtomobil va charter marshrutlari bo‘yicha marketing faoliyatini ishlab chiqish;– viloyat, respublika va mamlakat miqyosida har yili turmahsulot yarmarkalarini tashkil qilish; – turmahsulot kurgazmalarida ishtorik etish; – jurnal, gazeta, radio va televideniyeda reklamani sistematik ravishda olib borish; – tur obyektlarning ajoyib tomonlarini reklama qilish maqsadida turizm sohasida radio va televideniya maxsus ko‘rsatuvlarida turizm rubrikasini ishlab chiqish; 26

4 – chizma 2015-yilda safar maqsadlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasidan ketgan va O’zbekiston Respublikasiga kelgan tashrif buyuruvchilar. Ketgan tashrif buyuruvchilar (O’zbekiston Respublikasi fuqarolari) Xizmat yuza - sidan; 8.1O'qish; 79.9 Turistik; 9.4 Qarindoshlarga tashrif; 1 davolanish ; 0.9Tijorat; 0.7 27

Kelgan tashrif buyuruvchilar (chet el fuqarolari) Xizmat yuzasidan; 5.9O'qish; 81.1 Turistik; 8.7 Qarindoshlarga tashrif; 0.6 davolanish ; 0.9 Tijorat; 0.8 Manbaa: "O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi" 5 – chizma 2015 – yilda xizmat ko’rsatilgan tashrif buyuruvchilar umumiy sonidan kichik korxona va mikrofirmalarning ulushlari (foizlarda) 28

57.6 78.7 7.6 30.6Turistik firma va tashkilotlarda Linear (Turistik firma va tashkilotlarda) Mexmonxona va shunga o'xshash joylashtirish vositalari Sanitariya va kurort muassasalari Dam olish tashkilotlari va turistik bazalar Manbaa: "O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi" Turizmni barqaror rivojlantirish uchun mamlakatimiz prezidenti Sh. Mirziyoyev bir qancha farmonlarni imzoladilar. Bu farmonni tahlil qiladigan bo'lsak O‘zbekiston noyob bir mamlakat bo‘lib, uning hududida eng qadimgi tamaddun va madaniyatlar yuzaga kelgan, rivojlangan, o‘z jozibadorligi jihatidan dunyodagi dam olish va sayohatlar uchun eng yaxshi maskanlardan qolishmaydigan ulkan turizm salohiyatiga egadir. Bugungi kunda mamlakatimizda 7 mingdan ziyod nodir tarixiy yodgorliklar va ulug‘vor hamda betakror arxitektura 29

namunalari mavjud. Mamlakatning so‘lim qo‘riqxonalari va milliy bog‘lari uning boy va rang–barang tabiati durdonalaridir. Mamlakatda milliy madaniyat, san’at va hunarmandchilikning ko‘p asrlik an’analari avaylab asrab kelindi va rivojlantirilmoqda. Jahonga mashhur milliy taomlarimiz va pazandachilik sohasidagi an’analarimiz Sharq mehmondo‘stligining ramzi hisoblanadi. Shunga qaramay, O‘zbekistonning turizm infratuzilmasi, turizm xizmatlari sifati va uning darajasi, shuningdek tarmoqni boshqarish tizimi globallashuv va keskin raqobat sharoitida zamonaviy talablarga mos kelmaydi. Turizmning mamlakat iqtisodiyotiga qo‘shayotgan hissasi, xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirish va aholini ish bilan ta’minlash jahondagi o‘rtacha ko‘rsatkichlardan orqada qolmoqda. Vaholanki, turizm industriyasi jahon iqtisodiyotining eng jadal rivojlanib borayotgan tarmoqlaridan biri hisoblanadi, turizmning jahon yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 10 foizdan ko‘proqni tashkil etadi, tarmoqda jahondagi mehnatga qobiliyatli aholining 8 foizga yaqini ish bilan band, turizm xizmatlari jahon eksportining 7 foizdan ko‘prog‘ini tashkil etadi. Shu munosabat bilan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qabul qilingan Farmoni turizm tarmog‘ini jadal rivojlantirishni ta’minlashga, turizmga iqtisodiyotning strategik sektori maqomini berishga, uni mamlakat iqtisodiyotini barqaror o‘stirishning, mintaqalarda turizm salohiyatidan samarali foydalanishning, aholi turmush darajasi va sifatini oshirishda turizm rolini kuchaytirishning qudratli vositasiga aylantirishga qaratilgandir. Farmonda turizm sohasida davlat siyosatining sifat jihatdan yangi bosqichga o‘tishini belgilab beradigan ushbu tarmoqni tubdan isloh qilish bo‘yicha misli ko‘rilmagan chora–tadbirlar nazarda tutiladi, quyidagi asosiy maqsadli vazifalar va ustuvor yo‘nalishlar belgilanadi: turizm industriyasi subyektlari faoliyati uchun qulay shart–sharoitlarni shakllantirish, turizmni rivojlantirishdagi barcha to‘siq va g‘ovlarga barham berish, viza va ro‘yxatdan o‘tkazish tartib–taomillarini, pasport va bojxona nazoratini soddalashtirish; 30

turizm xizmatlarini tashkil etishda turistlar va ekskursantlarning hayoti va sog‘lig‘i xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha kompleks chora–tadbirlarni amalga oshirish; turizmning yangi salohiyatli turlari – ziyorat qilish, ekologik, ma’rifiy, etnografik, gastronomik, sport, davolash–sog‘lomlashtirish, qishloq, sanoat, ishbilarmonlik, bolalar, yoshlar va oilaviy turizmni jadal rivojlantirish; turizm sohasida xalqaro va milliy tashkilotlar, yirik xorijiy brendlar va kompaniyalar bilan hamkorlikni kengaytirish, turizm xizmati ko‘rsatishning ilg‘or jahon sifat standartlarini joriy etish; respublika mintaqalarida turizm infratuzilmasining zamonaviy obyektlari, eng avvalo mehmonxonalar, transport–logistika tuzilmalari, muhandislik– kommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish, ushbu maqsadlar uchun xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish; raqobatbardosh turizm mahsulotlarini ishlab chiqish, mintaqalarda yangi turizm yo‘nalishlarini yaratish, ularni jahon turizm bozorlariga olib chiqish; turizm tarmog‘i uchun malakali kadrlarni sifatli tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish. Davlat siyosatini samarali amalga oshirish, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan maqsadli vazifalar hamda ustuvor yo‘nalishlarni tashkil qilish va muvofiqlashtirish maqsadida O‘zbekston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi tashkil etildi, uning mintaqalarda bo‘limlari va vakolatli vakillari faoliyat olib boradi. Shuni alohida qayd etib o‘tish kerakki, Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasining faoliyati eng avvalo nazorat va ma’muriyatchilik vazifalarini amalga oshirishga emas, balki turizm sohasidagi tadbirkorlik faolligini kuchaytirishga butun choralar bilan ko‘maklashishga, turizmni rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotgan barcha g‘ovlar va to‘siqlarni bartaraf etishga, turizm xizmatlari bozorida raqobatni rivojlantirishga yo‘naltiriladi. Farmonda turizm sohasida litsenziya berish, sertifikatlashtirish hamda boshqa ruxsatnomalar berish tartib–taomillarini takomillashtirishga qaratilgan davlat 31

tomonidan boshqariladigan bir qator prinsipial yangi mexanizmlar belgilab qo‘yildi. Jumladan, 2017–yilning 1–yanvaridan boshlab turizm faoliyatiga litsenziya berish vazifasi Vazirlar Mahkamasidan yangi tashkil qilingan davlat qo‘mitasiga o‘tkaziladi, bunda mehmonxonalar va odamlar yashaydigan boshqa joylarning litsenziya olishlari to‘g‘risidagi talab bekor qilinadi. O‘z navbatida 2018–yildan boshlab xorijiy turistlarga xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashgan umumiy ovqatlanish korxonalari va avtotransport korxonalarini xorijiy turistlarning hayoti va sog‘lig‘i xavfsizligini ta’minlash maqsadida majburiy sertifikatlash joriy etiladi. Xorijiy turistlar uchun mamlakatimiz jozibadorligini oshirish maqsadida davlatning viza siyosatini tubdan liberallashtirishni nazarda tutuvchi Farmonning eng muhim jihati quyidagilardan iboratdir: 2017–yilning 1–aprelidan boshlab 15 ta davlat, shu jumladan Avstraliya, Avstriya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Daniya, Ispaniya, Italiya, Kanada, Lyuksemburg, Niderlandiya, Koreya Respublikasi, Singapur, Finlyandiya, Shveytsariya va Yaponiya kabi davlatlarning turistlari, shuningdek 55 yoshga to‘lgan va turizm maqsadida 30 kundan ortiq bo‘lmagan muddatga keluvchi 12 davlat, shu jumladan Belgiya, Indoneziya, XXR (turistlar guruhlari tarkibida), Malayziya, AQSh, Fransiya, Vetnam, Isroil, Polsha, Vengriya, Portugaliya va Chexiyaning fuqarolari uchun viza rejimi butunlay bekor qilinadi; – barcha mamlakatlar uchun 30 kun muddatga beriladigan yagona turizm vizalari joriy etiladi, vizalar olish, shu jumladan viza olish so‘rovnomalarini to‘ldirishning onlayn tizimidan foydalangan holda olish tartibi sezilarli ravishda soddalashtiriladi, shuningdek 2018–yildan boshlab elektron vizalar tizimi joriy etiladi. Mazkur tartib–qoidalar O‘zbekistonning turizm sohasidagi ijobiy qiyofasini yuqori darajaga ko‘tarish, mamlakatga turistlar oqimini talay darajada ko‘paytirish, shuningdek, mazkur sohadagi ishbilarmonlik faoliyatini kuchaytirish imkonini beradi. – Aeroportlar, vokzallar hamda davlat chegarasi orqali boshqa o‘tish punktlarida 32

xizmat ko‘rsatish sifati va saviyasini tubdan oshirish xorijiy turistlarning mamlakatga kelishlarida qulay shart–sharoitlar yaratilishining muhim omili hisoblanadi. Farmonda shu maqsadlarda quyidagilar nazarda tutiladi: – 2017–yilning 1–apreligacha Toshkent, Samarqand, Buxoro va Urganch shaharlarining xalqaro aeroportlarida xorijiy turistlar uchun “yashil yo‘lak” bojxona nazorati tizimini, pasport va bojxona nazoratidan o‘tishning, bagajni olishning soddalashtirilgan tartib–taomilini joriy etish hamda transport xizmati ko‘rsatishni yaxshilash yuzasidan zarur chora–tadbirlar ko‘rish; – aeroportlar va vokzallarda rezidentlar va norezidentlarning pasport nazoratidan alohida–alohida o‘tishlarini tashkil qilish; – aeroportlar va temir yo‘l vokzallarida qulay turizm axborot makonini, shu jumladan turizm–axborot punktlari faoliyatini tashkil etish va rivojlantirish. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tadbirlarni amalga oshirish asosiy transport uzellarida xizmatlar ko‘rsatish sifatining eng ilg‘or jahon standartlariga mos kelishini ta’minlashga, mamlakat xalqaro aeroportlari va vokzallarining reytingini oshirishga qaratilgandir.  Turizm sohasidagi tadbirkorlik faolligini yanada rag‘batlantirish, turizm infratuzilmasini rivojlantirish, turizm tashkilotlariga qo‘shimcha imtiyoz va preferensiyalar berish Farmonning yana bir muhim xususiyatidir. Jumladan: turizm operatorlari ular tomonidan ko‘rsatiladigan turizm xizmatlari uchun tushadigan xorijiy valyutadagi tushumni majburiy sotishdan ozod qilinadi;  mehmonxonalar xorijiy valyutadagi tushumning faqat 25 foizini belgilangan tartibda majburiy sotadilar;  xorijiy fuqarolar tomonidan mehmonxonalar xizmatiga haq to‘lash erkin ayirboshlanadigan valyutada amalga oshiriladi, ular uchun to‘lov respublikaning davlat va byudjet tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan hollar bundan mustasno;  yuridik shaxslar kamida 4 yulduzli darajadagi mehmonxona va motellarni foydalanishga topshirganda ular yuridik shaxslarning foyda solig‘i, yer 33

solig‘i va mol–mulk solig‘idan, shuningdek yagona soliq to‘lovidan 5–yil muddatga ozod qilinadi;  turizm faoliyati subyektlari tomonidan sig‘imi 9 kishidan ortiq bo‘lgan yangi avtotransport vositalari sotib olinganligi uchun Respublika yo‘l jamg‘armasiga yig‘im avtotransport vositalari qiymatining maksimal darajadagi 20 foizi emas, balki 3 foizigacha miqdorda undiriladi.  Farmonda Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasiga manfaatdor idoralar bilan birgalikda 3 oy muddatda O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini o‘rta muddatli istiqbolda rivojlantirish Konsepsiyasini, shuningdek 2017– 2021–yillarda Konsepsiyani amalga oshirish yuzasidan aniq chora–tadbirlar Dasturini Vazirlar Mahkamasiga taqdim etish vazifasi topshirilgan.  Farmonni bajarish yuzasidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risidagi qarori qabul qilindi. Qarorda davlat qo‘mitasi faoliyatining asosiy vazifalari va yo‘nalishlari belgilab berilgan, davlat qo‘mitasining tashkiliy tuzilmasi va Nizomi tasdiqlandi, shuningdek milliy turizm mahsulotini xorijga namoyish qilish, turizm sohasida kadrlar tayyorlash va turizm xizmatlarini sertifikatlash bo‘yicha bir qator idoraviy tashkilotlar tuzildi.  Mazkur Farmonni amalga oshirish iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishga, tarkibiy o‘zgartirishlar va diversifikatsiya qilishga, barcha mintaqalarni va turdosh tarmoqlarni kompleks ravishda ildam rivojlantirishning yetakchi kuchi bo‘lish imkoniyatiga ega mamlakat iqtisodiyotining strategik tarmog‘i sifatida turizmni jadal rivojlantirishni ta’minlashga, shuningdek O‘zbekistonning jozibador turizm markazi sifatidagi ijobiy qiyofasini shakllantirishga butun choralar bilan ko‘maklashadi. Ma’lumot o’rnida aytib o’tish kerakki, O‘zbekistonda so‘nggi 5–yilda umumiy qiymati qariyb 3 milliard dollarlik investitsiyalar hisobidan uzunligi 2600 kilometr bo‘lgan zamonaviy avtomobil yo‘llarini qurish va rekonstruksiya qilish ishlari amalga oshirildi, shuningdek, kempinglar, yonilg‘i quyish shoxobchalari, ovqatlanish va maishiy xizmat ko‘rsatish maskanlarini o‘z ichiga olgan ko‘plab 34

yo‘l bo‘yi infratuzilma obyektlari barpo etildi. 2015–yilgacha birgina Qashqadaryo viloyatida turizmni rivojlantirish uchun 102 mln AQSH dollari ajratildi. O‘zbekistonda 11ta xalqaro aeroport faoliyati u yerdagi zamonaviy «Eyrbas» va «Boing» avialaynerlari «Talgo», «Afrosiyob» tezyurar poyezdlari turistlarga sayohatlarini tez, qulay va xavfsiz tashkil etish imkonini bermoqda. Mana shunday sharoitlar sababli ham mamlakatimizga 2013–yilda dunyoning 70 dan ortiq davlatidan sayyohlar tashrif buyurdi va ularning yillik soni 2 milliondan oshdi. 2013–yilda sayyohlik xizmatlari eksporti hajmi 615 million dollardan ziyodni tashkil etdi. Bugungi kunda turizm sohasida 200 mingdan ortiq kishi mehnat qilmoqda, bu tarmoqning mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 2 foizdan oshdi. Bu ko’rsatkichlar O’zbekiston Respublikasining faqatgina mustaqillik yillarida turizmi rivojlanganligini emas balki, shu yo’sinda davom etilsa kelajakda dunyoning, turizmi eng rivojlangan mamlakatlar qatorida turishini ham ko’rsatib beradi. Jurnalist va sayohatchi Nikita Makarenko sayyohlar uchun ochiq, oddiy va kirib chiqish oson bo‘lgan mamlakat imijini yaratish haqida hikoya qilib berdi. Shu paytgacha jahonning 25 davlatida bo‘lgan jurnalist, prodyuser, musiqachi va sayohatchi Nikita Makarenko O‘zbekistonda turizm sohasida mavjud muammolarni hal qilish bo‘yicha o‘z tavsiyalarini berdi. Sayyohlar uchun ochiq, oddiy va kirib chiqish oson mamlakat imijini qanday yaratish mumkin? Barchamiz O‘zbekistonni juda sevamiz. Lekin tan olish kerak, xorijliklar yurtimizni sevilishi kerak bo‘lgan darajadan kamroq yaxshi ko‘rishadi. Butunjahon sayyohlik tashkiloti (UNWTO) ma’lumotlariga ko‘ra, 2013 yilda mamlakatimizga 1,9 sayyoh tashrif buyurgan. Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi ham o‘tgan yil uchun shu raqamni e’lon qildi — 1,9 million kishi. Qo‘shni Qozog‘istonga kelgan sayyohlar soni 2 yarim barobar ko‘p (4,5 million). Hongkongga esa 25 million sayyoh borgan — mamlakatimizga kelganlar sonidan 13 barobar ko‘p. Agar hudud jihatidan taqqoslansa, birgina Samarqand viloyatining o‘rniga 5 ta Hongkongni sig‘dirish mumkin. 35

UNWTO hozircha yangiroq ma’lumotlarni e’lon qilganicha yo‘q, lekin uch yil ichida manzara keskin o‘zgarmagani aniq. Biz sayyohlar kelishini ham, ular o‘z pullarini bizning vatanimizda sarflashini ham istaymiz. 2015 yilda sayyohlar butun dunyo bo‘ylab 1,2 trillion dollar daromad keltirishgan. O‘zbekistonga bu bozorning atigi 0,2 foizigina tegishli. Nega ahvol bunday? Shunday mamlakatlar borki, sayyohlik kontentini o‘ylab topishga majbur, chunki ularda tomosha qiladigan narsaning o‘zi yo‘q. Bizda esa hamma narsa bor: juda yaxshi saqlangan qadimiy shaharlar, buyuk tariximiz, mehmonnavozligimiz. Mamlakatimizda yurish xavfsiz. Bizning taomlarimiz juda arzon va xushxo‘r. Lekin nimadir bo‘layaptiki, g‘ildiraklar aylanmayapti, turistlar biz tomon ko‘p ham shoshilishmayapti. Men o‘rta muddatli istiqbol uchun respublikamizda turizmni rivojlantirish Konsepsiyasini katta qiziqish bilan o‘qib chiqdim. Regulation.gov.uz saytida ma’lum qilinishicha, hozir loyiha vazirliklarda ma’qullashdan o‘tkazish bosqichida ekan. Bu hujjatda juda ko‘p kuchli jihatlar mavjud. Esimni taniganimdan beri ilk marta qimmat chiptalar va mehmonxonalar tilga olinibdi, vizalar va til muammosi ham aytib o‘tilgan. Qanday ajoyib! Lekin umumiy vektor hafsalamni pir qildi. Konsepsiyaning bosh muammosi shundaki — uni sayohatchilar tayyorlashmagan! Voqe’lik ongni tarbiyalaydi. RyanAir reyslari bilan uchmay yoki Booking.com saytida mehmonxona tanlashga soatlarni sarflamasdan, sayohat oldidan Vinskiy forumlarida mulohazalarni o‘qimasdan turib sayyohlarning real talablarini tushunish qiyin. Konsepsiya matnining biror joyida «mustaqil ravishda», degan so‘zni uchratmadim. Lekin «sayyohlik guruhlari», «sayyohlik kompaniyalari» va «sayyohlik sohasi» kabi iboralar juda ko‘p marta takrorlangan. Lekin hozir o‘tgan asrning 80-yillari emas: odamlar noutbukini ochib, o‘zlari sayohatni rejalashtirishadi va shunchaki, oddiy va arzon bo‘lgan joyga yo‘l olishadi. Mustaqillik maydoniga chiqing va biroz kutib turing. Siz albatta bir guruh bechora sayyohlar guruhiga duchor bo‘lasiz. Oftobning jaziramasi ostida ular maydondagi favvoraning diametri haqidagi hikoyani tanglashmoqda. Ular mana 36

shunday sayyohlik haqida orzu qilishgan, deb o‘ylaysizmi? O‘zingiz ham ta’tilingizda to‘daning ichida yurishni xohlarmidingiz? Sayyohlar bunaqasini aslo istamasliklarini aytishadi. Biroq boshqa imkoniyat yo‘q. O‘zbekistonga kelish uchun ular sayyohlik agentliklari xizmatidan foydalanishga majbur. Sayyohlik agentliklarida individual turlar juda qimmat, shu sababli guruhlar juda mashhur. 2014 yilda UNWTO O‘zbekistonda bo‘lib qaytgan sayyohlar o‘rtasida so‘rov o‘tkazgan. Ularning 62 foizi oldindan to‘langan, tashkillashtirilgan guruh tarkibida kelishgan — mustaqil ravishda emas. Sayyohlarga mamlakatimizga qay tarzda sayohat uyushtirilishini istar edingiz, deb savol berilgan. Fikrlar turlicha bo‘lgan, lekin ularning ichida eng ko‘p takrorlangani: «Menga sayohat qilish va sayohat davomida qarorlarni mustaqil qabul qilish yoqadi, yo‘lboshlovchi bilan birgalikda mahalliy aholi bilan ko‘proq uchrashishni, jonli muloqotda bo‘lishni istayman», bo‘lgan. So‘ralganlarning 32 foizi shu variantni yoqlashgan. So‘rovnomada qatnashganlarning deyarli yarmi 55 va undan katta yoshda bo‘lishgan. Agar ularning o‘rnida yoshlar bo‘lishganida ular shu variantni bir ovozdan qabul qilishgan bo‘lishardi. O‘zim ham mustaqil sayohatchi sifatida 25 ta davlatda bo‘lganman. Sayyohlik agentligiga bir martagina ishim tushgan va umuman yoqmagan: u ham qimmat, ham noqulay sayohat bo‘lgan. Men Yevropaning u boshidan bu boshigacha, MDHning barcha davlatlarida, Janubiy Sharqiy Osiyoda, Afrika va Afg‘onistonda bo‘lganman. O‘zbekistonda esa Amerika, Yevropa, Yaponiya, hattoki Yangi Zelandiyadan mehmonlarni qabul qilganman. Bizning barchamizni — turli mamlakat vakillari bo‘lgan sayohlarni — yagona muammo birlashtiradi: bizga sayohat arzon, oddiy va xavfsiz bo‘lsa bas. O‘z tajribamdan kelib chiqib, fikrimcha, ularni amalga oshirmay turib, turizmni tezkor rivojlantirish bo‘yicha prezident va hukumat tomonidan oldimizga qo‘ygan vazifalarni bajarib bo‘lmaydigan tezislar va takliflarni bayon etmoqchiman. Guruh emas, inson 37

Fikrlashni o‘zgartirish kerak: sayyohlik kompaniyalari va ularning oladigan daromadi haqida o‘ylashni yig‘ishtirish kerak. Sayyohni pul to‘la qop deb tasavvur etishdan voz kechish lozim. Bizga har qanday daromadga ega turistlar kerak. Faqat inson haqida, uni nimalar qiziqtirishi borasida o‘ylamog‘imiz kerak. Vizalar Viza tizimini soddalashtirmasdan turib, keyingi punktlarni ko‘rib o‘tirishning ham hojati yo‘q. Mustaqil turist ayni paytda sayyohlik agentligisiz viza ololmaydi. UNWTOning yuqorida aytib o‘tilgan so‘rovnomasida sayyohlar vizani qo‘lga kiritish murakkabligi va umumiy byurokratizmni eng asosiy salbiy taassurotlaridan biri, deb baholashgan. Turizmni rivojlantirish konsepsiyasida bu jarayonni erkinlashtirish haqida biror jo‘yali rejaga ko‘zim tushmadi. Men, masalan, bu masalaning quyidagi tarzda yechilishini orzu qilaman: — «A» toifadagi mamlakatlar vakillari 30 kunga vizasiz kirib chiqishadi; — «V» toifadagi mamlakat vakillari saytda anketa to‘ldirib, 5−7 kun ichida javob olishadi va yurtimizga yetib kelgach, aeroportda 30 dollarga viza olishadi; — «S» toifadagi mamlakat vakilari vizani elchixonamizdan olishadi. Mamlakatlarni toifaga bo‘lish ularga nisbatan ishonchimiz va milliy xavfsizlik talablaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Biroq «A» kategoriyaga eng ko‘p sayyohlar keladigan davlatlar bo‘lmish «katta beshlik» — Xitoy, AQSH, Germaniya, Buyuk Britaniya va Fransiya kiritilsa maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Ishonamanki, bunday choraning joriy etilishi mamlakatimiz tarixida burilish nuqtasi bo‘ladi. Bu bizning ochiqligimiz va mehmonnavozligimiz haqida juda kuchli signal bo‘ladi. Turistlar garcha hozircha qimmatroq bo‘sa ham, hamma joyda qulayliklar yaratilmagan bo‘lsa ham, darhol yoppasiga kela boshlashadi. Ana shunda keyingi vazifalarni hal qilishga o‘tilsa bo‘ladi. Qayddan o‘tishni bekor qilish O‘ylaymanki, amaldorlarimizning birortasi yurtimizga kelgan yevropalikning «Registratsiya nima o‘zi?» degan savoliga javob berib ko‘rish baxtiga muyassar 38

bo‘lishmagan. Unga javob berib, tushuntirish juda qiyin. Bu bir parcha qog‘oz milliy xavfsizligimizga qay tarzda yordam berishi va umuman, nega u yordam berishi kerakligini tushuntirish juda qiyin. Shu sababli u bo‘lmasligi kerak. Turist qayerda xohlasa, o‘sha yerda yashashi kerak. Mehmonxonada bo‘ladimi, Airbnb orqali ijaraga beriladigan odamlarning xonadonida bo‘ladimi, kauchsyorferlarning uyidami yoki nihoyat, do‘stlari bilan biror chodirdami… Ha, bu mehmonxonalarning daromadlariga zarba berishi mumkin. Lekin biz alohida bir guruh tadbirkorlarning emas, butun mamlakatning iqtisodiy manfaat topishi haqida gaplashayapmiz-ku?! Konsepsiya loyihasida qadga olishni osonlashtirish haqida gap boradi, lekin tashkillashtirilgan sayyohlik guruhlari uchun. Bu yetarli emas. Turistga o‘ziga qulay joyda yashashga qo‘yib bering, shunda u pullarini sarflash uchun keladi. Arzon aviachiptalar Bizga xorijiy loukoster kerak. Buni konsepsiyada ham g‘ira-shira tushunishga harakat qlishgan, bu ham bir qadam olg‘a siljishdan darak. Menimcha win-win vaziyati turistlarni ham «O‘zbekiston havo yo‘llari» MAKni ham qoniqtiradi. Konsepsiya loyihasiga yetishmayotgan konkret taklif shunday: loukoster Toshkentga emas, masalan Navoiyga uchishi kerak. Bu aeroport juda tez rivojlanmoqda, u yerda allaqachon katta tarnsport habi mavjud. U yoqqa amalga oshiriladigan reyslar MAKning Samarqand va Buxoroga to‘g‘ridan-to‘g‘ri reyslari bilan raqobatga kirishmaydi. Navoiydan Buxorogacha 118 km yoki avtobusda 2 soatlik yo‘l. Navoiydan Samarqandgacha 169 km, yoki avtobusda ikki yarim soatlik yo‘l. Bu o‘ta normal holat hisoblanadi. Masalan, Rynair loukosterining Amsterdamga uchadigan reyslari shaharning o‘ziga emas, Niderlandiya poytaxtidan 160 km narida bo‘lgan aeroportga qo‘nadi. U yerdan shaharga avtobusda yoki poyezdda boriladi. Elektrichkalarni yo‘lga qo‘yish salohiyati mavjud, shunda Navoiydan Samarqand va Buxoroga bir soatda yetib olish mumkin bo‘ladi. Bu shaharlarni bog‘lash uchun turistlarga «Afrosiyob"dan foydalanish imkoniyatini ham yaratish mumkin. 39

Bizga loukoster kerakligiga hamon ishonmayapsizmi? Gurjistonning sobiq iqtisodiyot vaziri Vera Kobaliya RyanAir bilan o‘tgan muzokalar haqida, mana, nimalar degan: «RyanAir bizga bir oyda bir million turist tashish kafolatini berdi. Bu kafolat hattoki shartnomaga ham kiritildi». Gurjistonda loukoster uchun maxsus Tbilisi va Batumi o‘rtasida joylashgan Kutaisi shahridagi aeroport qayta tiklandi — xuddi bizning Navoiy Buxoro va Samarqand o‘rtasida joylashganidek. Natijada, Gurjiston Vengriyaning WizzAir kompaniyasini tanlagan. Shu yil WizzAir Kutaisi aeroportini habga aylantirib,mintaqaning boshqa davlatlariga parvozlar yo‘lga qo‘ygan. Dunyoda loukosterlar juda ko‘p. Arablarning FlyDubai, AirArabia, turklarning Pegasus, Malayziyaning AirAsia’si. Darvoqe, 8 iyundan boshlab WizzAir Budapeshtdan Ostonaga ucha boshlaydi — chipta narxi bir tomonga 40 yevro. Biz yana qo‘shnimizdan bu borada ortda qolib ketdik. Arzon turar joy Mehmonxonamizdagi narxlar har doim osmonda bo‘lgan. Xo‘sh, islohotdan keyin nima bo‘ldi? Men uchun kelgan mehmonimga bu narxlarni aytish juda uyatli. Toshkentdagi mehmonxonadagi bir xona uchun 70 dollar, holbuki nonushtasi bilan uning eng baland narxi 35 dollardan oshmasligi kerak. Hozircha bizda hech kim Vetnamdagidek, 7 dollarga alohida xonalarni kutayotgani yo‘q. Lekin tanlov 10 dollardan boshlanishi kerak. Men Yuliy Yusupov emasman, shu sababli qaysi richaglarni ishga tushirish kerakligini bilmayman. Biroq narx hosil qilinishini tahlildan o‘tkazib, xizmat bunga arzimasa-da, bu qadar qimmat narxlar qayoqdan paydo bo‘lishiga qiziqib ko‘rish kerak. Biroq, richagni topish juda muhim. Paranoyyadan xalos bo‘lish Foto va videoparanoyyani ildizi bilan qo‘porib tashlash kerak. Bu mamlakatimiz obro‘siga tushayotgan ulkan dog‘. Butun dunyo O‘zbekistonda kamerani chiqarmaslik kerakligi, aks holda «nimadir bo‘lishi"ni bilib qolgan. Huquq-tartibot organlari xodimi kelib, hamma suratlarni o‘chirishni talab qiladi yoki militsiya uchastkasiga olib ketadi. Albatta, bu hol mahalliy aholi uchun ham 40

yoqimsiz, turistlar uchun-ku endi qo‘yavering. Biz fotograflar uchun nodo‘stona munosabatdagi mamlakatlardan biri sifatida tanilib bo‘lganmiz. «O‘zbekistonda suratga olmang», — deb yozishadi o‘z mulohazalarida turistlar, Lonely Planet’ni ochib o‘qing, ana. Huquq-tartibot organlarimizning faoliyatiga katta hurmat bilan qarashimni bildirib o‘tgan holda, s’yomkalarni taqiqlash uchun birorta ob’ektiv sabab ko‘rmayapman. Agar Google Photos ga kirilsa, O‘zbekistondagi har qanday ob’ektning fotosuratini topsa bo‘ladi. Nega endi oldinlar allaqachon suratga olinib, bemalolol ochiq resursda joylashtirilgan narsani suratga olish mumkin emas? Yaqqol misol — Toshkent metrosi. Biror kishi nega u yerni suratga olish mumkin emasligini tushuntirib bera olmasa kerak. Google’ga istalgan bekatingizni nomini yozing ko‘plab fotosuratlar chiqarib beradi. Darvoqe, turistlarning TripAdvisor’da yozib qoldirishlaricha, xorijliklar uchun Toshkent metrosi birinchi raqamli ko‘ngil yozish joyi ekan. Mana, yana bir chin hikoya. Pink Floyd Mo‘ynoqda o‘zining so‘nggi klipini suratga olmoqchi bo‘lgan. «Pink Floyd!». Xo‘sh, olishdimi? Albatta, faqat — Qozog‘istonda. Yana qo‘shnilarimiz bizdan chaqqon chiqib qolishdi. Qozog‘iston haqida klipni tomosha qilgan 12 million kishi bilib oldi. Bularning barisi bizning manfaatlarimizga zid! Chunki turistlar aynan O‘zbekiston bo‘ylab sayohatdan olib kelgan fotosuratlar ularning do‘stlarida mamlakatimizga nisbatan qiziqish uyg‘otishi mumkin. Hamma suratga olishi kerak, hamma narsa suratga olinishi kerak. Bu katta ta’sir kuchiga ega tekin reklama. Bundan o‘zimizni o‘zimiz mahrum qilayapmiz. Bu muammo ham konsepsiya loyihasida o‘zining bilvosita aksini topgan. Bu ham maqtovga arzigulik holat. Bilvosita deyilayotgani, qonunchiligimizda suratga tushirishni taqiqlash haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqiq yo‘q. Konsepsiya loyihasi s’yomkalar uchun dronlardan foydalanishni soddalashtirishni taklif etadi, chunki bu «turistlar uchun ham, mamlakatimizga reportajlar va fotoalbomlar yaratish uchun tashrif buyurgan jurnalistlar uchun ham 41

tarixiy va tabiat osori atiqalarini umumiy ko‘rinishda s’yomka qilish uchun to‘siq bo‘lib xizmat qilmoqda». Internet Turistlar o‘z fotosuratlarini Facebook va Instagram’ga qo‘yishni istashadi. Qachondir emas, hoziroq, shu damda, «Buxoro» restoranida osh yeb o‘tirgan paytida. Wi-Fi tarmoqlarini rivojlantirish uchun juda ko‘p g‘oyalar bildirilgan, lekin ularning birortasi keraklisi emas. Sim-kartalarni soddalashtirilgan usulda xarid qilish tizimi yaratilishi kerak. Hozir ulanish uchun xorijlikka negadir uyali aloqa operatorining bosh ofisiga borishiga to‘g‘ri keladi. Xorijliklar uchun sim- kartalar barcha dilerlik nuqtalarida sotilishi lozim. Yaxshisi, ko‘proq internet, kamroq so‘zlashuv kabi sodda turistik tariflar o‘ylab topilmog‘i, bularning barchasi 10 dollardan ko‘p bo‘lmasligi lozim. Aeroportda sim-kartani sotib ol-da, foydalanaver. Janob Polismen Ko‘plab turistlar barcha maqtovlarga qaramasdan, «Afg‘oniston, qayerda bo‘lsa o‘shaning yonida"gi yerlarga kelishga qo‘rqishadi. Shu kunlarda oilamizga Sankt-Peterburgdan tanish qiz mehmonga kelishi kerak. Uning ota-onasi qayerga borsang bor, faqat O‘zbekistonga emas, deb hattoki Taylandga sayyohlik turi ham sovg‘a qilishmoqchi bo‘lishibdi. Nega? «U yer xavfli joy». «Men bilan biror narsa bo‘lsa-chi?», «Meni o‘g‘irlab ketishsa-chi?», «Yo‘qolib qolsam nima bo‘ladi?». Bunday savollarni doim va ko‘p marta eshitganman. Turistlarni bunday xavfsirash huquqidan mahrum qilmaslik kerak. Albatta, ochiq mamlakat imiji vaqt o‘tishi bilan ularning bunday xavotirlarini yo‘qqa chiqaradi. Hoziroq turistik politsiya tashkil etib, uni bartaraf qilish mumkin. Buning uchun keng ko‘lamli ish kerak emas. Boshlamasiga, har bir turistik shaharga 10 nafar ingliz tilida so‘zlasha oluvchi xodim va ikki-uch mashina yetarli. Bu politsiyaning telefon raqami har bir turistik veb-saytlar, samolyotda va aeroportlarda bo‘lishi kerak. Ularning avtomobillari sayyohlar gavjum joylarda turishi kerak. Koll-sentrdagilar esa 4−5 tilda gapira olishlari lozim. Turist bilishi 42

kerakki, agar o‘sha o‘zi qo‘rqqan «mabodo» sodir bo‘lsa kamida inglizcha so‘zlasha oladigan mehribon kishilar yordamga kelishadi. Bunday xizmatning byudjeti unchalik katta emas, lekin psixologik effekti — million dollarlik. Yana bir narsa: turistik politsiya turistlarga birga selfiga tushishlari uchun indamay ruxsat berishi kerak. Bu ro‘yxatni yana ko‘plab punktlar bilan boyitish mumkin. O‘ylashimcha, men eng asosiylarini belgilab berdim. Keling, unutmaylik: hozir eng muhimi — ochiq, oddiy va bemalol kirib chiqsa bo‘ladigan mamlakat imijini yaratish. Imijimizni imi jimida ijobiy mustahkamlash uchun boshqa hamma ishni hamma narsadan qoniqqan turistlarning o‘zi fotoapparatlari va videokameralari yordamida amalga oshirib qo‘ya qolishadi. Yana bir narsa: «Potyomkin qishloqlari» kabi ko‘zbo‘yamachiliklar bizga qarshi ishlaydi. Islohotlar chinakam bo‘lishi kerak, yarimta emas. 2017 yilda hech kimni aldamaslik kerak. Biror narsadan qoniqmagan turist albatta blogida bu haqida o‘z mulohazasini bildirib qoldiradi, bu uning uchun cho‘t emas. Boshqalar esa aynan ana shunday mulohazaga qarab ish ko‘rishadi, ko‘p millionlik reklama kampaniyasiga qarab emas. Rus tilidan Shuhrat Shokirjonov tarjimasi. (Manba gazeta.uz 9-maydagi posti) III BOB. O’ZBEKISTON TURIZMI SEGMENTLARINI RIVOJLANTIRISH ASOSLARI 3.1. O’ZBEKISTON TURIZMINING YANGI YO’NALISHLARI Turistik marshrutlarning istiqbolli yo‘nalishlarini ishlab chiqish birinchidan, mamlakatdagi turistik resurslarning dunyo mamlakatlaridagi aholining qay darajalarda bilishliklari, ikkinchidan, turizm resurslari ning turli– tumanligi,uchinchidan, turistik resurslar haqida turmahsulot ishlab chiqilganligi va 43

to‘rtinchidan, turizm statistikasi ma’lumotlarini doimiy kuzatib borishi va turistik oqimni yaxshi bilishi va beshinchidan, turmahsulotlarning zamonaviy turizm reklamalarini ishlab chiqish bilan bog‘liq hisoblanadi. Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent shahalarimizni dunyoning o‘qimishli aholisi yaxshi biladi va hozirgi ichki va xalqaro turistik oqimlar ham asosan ushbu shaharlarga to‘g‘ri kelmoqda. Bu turistik oqimlarning pasayishi yoki kuchayishi turizm infratuzilmalarini va xizmatlarini hozirgi zamon turizmi talablarida bajarib borishni susaytirishimiz yoki kuchaytirishi mizga bog‘liq. Har holda hozir O‘zbekistonda madaniy–tarixiy turizmi bilan diniy –ziyorat turizmi rivojlanib bormoqda. Istiqbolda ham bu turizm turlarining mavqe’i pasaymaydi. Mutaxassislarning fikricha kelgusi istiqbolda O‘zbekistonda ekologik turizm va diniy–ziyorat turizmlari kuchli rivojla nadi. Bizning bashoratlarimiz ham xuddi shunday. Lekin, turizmdagi har–xil fikrlar, xulosalar va bashoratlar ham aniq hisob–kitoblarga asoslanishni talab qiladi. Eng muhimi, ertangi istiqbolda halqaro va ichki turistlarni jalb qiluvchi turistik resurslarning va imkoniyatlarning borligi yoki yo‘qligini yaxshi bilish kerak va yangi ishlanadigan turistik marshrutlar qay darajalarda haridorbop bo‘lishini ham oldindan ko‘ra bilish lozim. Mamlakatimizda turizmning hozirgacha bo‘lgan davridagi rivojlani shidan ma’lum bo‘lmoqdaki, O‘zbekistonning turizm salohiyatidan na ichki turizmda na xalqaro turizmda to‘liq foydalanaolmayapmiz. Mamlakatimiz mustaqilligidan keyin din–ziyorat erkinligidan keyin xalqimizning diniy –ziyoratgoh manzilu– makonlarni obod qilishi, muhaddas ziyoratgohlarga erkin borib kelishi to‘liq ta’minlandi. Xalqimizdagi bu ko‘tarinkilikdan turizmdagi mutaxassislar, turizmdagi tadbirkorlar va turistik firmalar tezkorlik bilan foydalanishlari lozim edi. Lekin bunday holat to‘lig‘icha yuz bermadi. Buning birinchi sabablaridan biri turistik firmalar va turistik tashkilotlar Respublikamizdagi viloyatlarning barcha tumanlaridagi ziyoratgohlarning ro‘yxatini olishi, ularning mazillarini aniqlashi, ta’rif –tavsiflari bilan ziyorat xususiyatlarini mukammal yozib chiqishi kerak edi. Bizdagi ma’lumotlar va ko‘p joylarda erkin so‘rovlar o‘tkazishning natijalaridan ma’lum bo‘ldiki, bir viloyatda 44

yashayotgan aholining 60–70 % lari boshqa, hattoki qo‘shni viloyatlardagi ziyoratgohlarni yaxshi bilmaydi, 50–55% i ziyoratgohlar haqida eshitishgan lekin aniq manzilini bilmaydi, 12–17% i izlab borsa bo‘ladi javobini berishdi. Shuning uchun ham fikrimizcha, istiqbolda ichki turizmda ham xalqaro turizmda ham diniy–ziyorat turizmini rivojlantirishning juda katta salohiyatlari borligini hisobga olib ichki va xalqaro turizm bozoriga ishlab chiqiladigan turistik marshrutlar istiqbolli hisoblanadi. 6 – chizma Asosiy turistik resurslari 2012 2013 2014 2015 Asosiy turistik resurslar, birlik Muzeylar 106 106 108 106 Teatrlar 45 45 49 52 Konsert tashkilotlar 43 52 52 65 Sirklar 1 1 1 1 Madaniyat va istirohat bog’lari 164 167 185 187 Hayvonot bog’lari 2 2 2 2 Axborot kutubxona va axborot resurs markazlari 2831 2834 2877 2914 Manbaa: "O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi" Turizmdagi turlarning kelib chiqishi jihatidan ziyorat turizm eng qadimiy turlardan hisoblanadi. Chunki dastlab inson o‘zida paydo bo‘lgan e’tiqod hissi nuqtai–nazaridan o‘z dinidagi barkamol insonlar, avliyo va shayxlar, keyinchalik ularning qabrlariga sig‘indi, bu harakatlari unga hotirjamlik, osoyishtalik keltirishni sezdi. Bunday ziyoratlar ko‘chuvchan, harakatlanish xususiyatiga ega bo‘lganligidan turizmda ziyorat turizmi nomini oldi. Ziyorat turizmining rivojlanishini har bir davlatda ikki yo‘nalishga bo‘lish mumkin. Birinchi yo‘nalish–ichki ziyorat turizmini tashkil qiladi. Bu yo‘nalishda bir davlat ichidagi xalqlar, elatlar, millatlar o‘z davlati hududlaridagi ziyoratgoh maskanlarni yaxshi bilishadi va o‘z dinidagi mashhur avliyolar, shayxlarga yoki muqaddas joylarga borib ziyoratni amalga oshirishadi. Ziyorat turizmdagi ikkinchi yo‘nalishni bir mamlakatdagi ziyoratchilarning boshqa bir davlatdagi o‘z dini 45

rahnomalari, avliyolarining qabrlari yoki boshqa muqaddas joylarga ziyorat, sig‘inishi uchun qilgan safarlari tushuniladi. Ziyoratgoh manzillaridan ichki turizmda foydalanishda respublikamiz hududlaridagi barcha ziyoratgohlardan foydalaniladi. Bunda dindagi e’tiqodlarga qarab qaysi ziyoratgohlarga qancha turist kelganligini aniqlash, ularga xizmatlar ko‘rsatishni o‘rganish orqali istiqboldagi ishlarni rejalash tirish mumkin. Ziyorat turizmdan xalqaro maqsadlarda foydalanilganda mamlakat imizdagi diniy ziyoratgohlardan qaysi birlari yoki qanchasi xalqaro miqyosda tanish yoki ma’lumligi aniqlanadi. Masalan, islom dinidagi avliyolar yoki muqaddas joylar mahalliy ahamiyatga ega bo‘lsa bu ziyoratgohni xalqaro miqyosda reklama qilishdan biron–bir natija chiqmaydi. Masalan, viloyatning ma’lum bir tumanidagi diniy ziyoratgoh o‘z ovozasi, mavqei bo‘yicha faqat tumandagi ziyoratchilarni jalb qilaoladi. Ziyoratgohlardan foydalanishdagi yana bir yo‘nalish har bir mamlakatda boshqa dindagi avliyolarning, payg‘ambarlarning ziyoratgohlari borligini va bu ziyoratgohlarni xalqlarning qanchalik darajada bilishlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Har bir davlatda bunday joylardan xalqaro turizmda foydalanish mamlakat iqtisodiyotiga katta daromad keltiradi. Bunda eng birinchi navbatda ziyoratgohlarni turistlar tashrifiga tayyorlash, atrofida xizmatlar infratuzilmalarini tashkil qilish va so‘ngra ichki va xalqoro turizm bozori uchun reklama, axborot manbalarini tarqatish lozim bo‘ladi. Masalan, Samarqand viloyatidagi “Hazrati Dovud payg‘ambar” g‘ori va “Doniyor ota” ziyoratgohlari ana shunday imkoniyatlarga ega bo‘lgan, ichki va xalqaro turizm oqimini tashkil qilishga asos bo‘ladigan muqaddas ziyoratgohlardan hisoblanadi. Hazrati Doniyor otani boshqa millatlar, asosan ruslar, rus tilida gaplashuvchilar Otes Daniel, prorok Daniel deb atashadi va yuqori darajada bu ulug‘ inson ta’limoti va qabrini e’zozlashadi.Shu o‘rinda qayd qilish lozimki, Doniyor ota qabrini islom dinidagilar, xiristianlar va katoliklar, iudizm e’tiqodidagi dinlar yoki dunyoning asosiy 3 dini e’tiqodidagilar ham ziyorat qilishadi. Ana shunday ulug‘ avliyolarning qabrlari vatanimiz tuprog‘ida 46

ekanligining o‘zi ham “O‘zbekistonga ollohning nazari tushgan” degan hikmatli gapning to‘g‘riligini tasdiqlaydi. Xuddi shunday ziyoratgoh misolida Dovud payg‘ambar g‘orini keltirish mumkin. Dovud payg‘ambarni chet elliklar prorok David deb atashadi. Bu payg‘ambarni Markaziy Osiyo xalqlari temirchilikning piri deb bilishadi. Bu g‘orda ziyoratda bo‘lganlar sobiq sovetlar respublikalaridan ayniqsa, Boltiq bo‘yi davlatlaridan, Ukraina, Belorussiya va Rossiya davlatlaridan ko‘plab turistlar kelib–ketishayotganliklarini, ular ham Hazrati Dovud payg‘ambarni o‘zlarining temirchiligi piri deb bilishlarini hikoya qilishadi. Shuning uchun ham bunday muqaddas ziyoratgohlarni dunyo miqyosida reklama qilish respublikamizda xalqaro turizmni rivojlantirishda kutilgan natijalarni beradi. Mahalliy aholida aksariyat hollarda o‘ziga hos maqsad bo‘ladi. Bu maqsad oilasining tinchligi yoki bolalarni baxti–saodati uchun o‘z ota–bobolari sig‘ingan avliyolar qabrini ziyorat qilishga intilish. Yana bir maqsad shunga qaratiladiki, oilada ishning yurishib ketishi yoki hosilning to‘kis bo‘lishi yoki safarning eson– omon bo‘lishi uchun aziz–avliyolarning qabrlarini ziyorat qilishni ma’lum bir maqsad asosida rejalashtiriladi. Halqimizning ziyoratgohlarga tashrif buyurishi g‘oyatda turli–tumandir. Bu xolatda ziyoratga borishni maqsad qilish juda ko‘p sabablarga bo‘ladi. Bazi bir oilalar farzandli bo‘lish uchun, bazilari qurbonlik qilish uchun, bazilari esa oiladagi ins–jinslarni haydash uchun, bazilari omadli bo‘lish, ishlari yurishib ketishi uchun uzoq–uzoqlardagi muqaddas joylarga safarga chiqishadi. Ziyoratgohlarga sig‘inishga, ziyoratga borishdan hamma halqlarda ham faqat yaxshi niyatlar, yaxshi istaklar,yaxshi rejalar asosida yuzaga keladi. Insonlar ning bu istaklari, maqsadlarining bajarilishida diniy ziyoratgohlarning ma’naviy– tarbiyaviy ahamiyati beqiyosdir. Chunki, ziyoratga borib kelgan har qanday kishida o‘ziga xos hotirjamlik, tinchlik, ishonch hosil bo‘lishi qadimdan ma’lum jarayondir. Ziyoratgohlardan turizmda foydalanishda birinchi navbatda ichki turizm maqsadlarini belgilab olish zarur bo‘ladi. Buning uchun dastlab diniy ziyoratgoh 47

maskanlarini to‘liq ro‘yxatdan o‘tkazish, ta’rif va tavsiyalarni yozish, ushbu maskanlarning ziyoratga chorlovchi xususiyatlarini yaxshi o‘rganish va ziyoratgoh atrofida xizmatlar ko‘rsatish infratuzilmalarini yaratish talab qilinadi. Respublikamizda hozirga kelib ma’lum bo‘lmoqdaki, islom dini ta’limotining dunyoga mashhur bo‘lgan vakillarining juda ko‘pchiligi vatandoshlarimiz hisoblanadi va ularning mangulik bilan bog‘liq ishlari, faoliyatlari va qabrlari joylashgan ziyoratgoh joylarni halqimizning bilish darajasi o‘rganilmagan. Jaxondagi barcha davlatlarida o‘zlarining ziyorat turizmi bor. Chunki har bir davlatlarda yashayotgan halqlarning o‘z diniy yo‘nalishlari va bu yo‘nalishlarda mashhur bo‘lgan dindorlar va avliyolar yashab o‘tgan.Bu kishilar ning faoliyati boshqa ellarda, halqlarda mashhur, tanish bo‘lmaganligidan aynan shu davlatda ziyorat turizm halqaro miqyosda rivojlanmasligi va ziyorat turizm bir davlat ichidagina rivojlanishi mumkin. Ikkinchidan, ziyorat turizmida mashhur avliyolarning qabrlari joylash gan yerlar, maskanlar haqida dunyo bo‘yicha yetarli axborotlarning tarqatil maganligi, ishonchli ma’lumotlarning reklama qilinmaganligi ham ushbu maskanlarda halqaro turistlarni jalb qila olmaydi.Shuning uchun ham ziyoratgoh joylardan ichki turizmda ham, halqaro turizmda ham foydalanish masalalarini, muammolarini o‘rganish turizmni rivojlantirishda juda dozarb masala hisoblanadi. Respublikamizda ziyorat turizmini rivojlantirishdagi yana bir muhim dolzarb masala shundan iboratki,Respublikamizdagi ziyoratgoh joylar, maskanlarga turistik marshrutlar ishlab chiqilmaganligidan, ziyorat turizmi imkoniyatlarimiz darajasida rivojlanmasdan qolmoqda. Bu holatda muhim bir masalaga e’tibor berish zarurki, ziyoratgoh maskanlarga turistik marshrutlarga tashkil qilishgina bu joylarda turistlarga xizmat qiluvchi infratuzilmalarni yuzaga keltiradi. Chunki, ma’lum bir turistik ob’ektga turist oqimining ko‘payishi albatta ehtiyoj nuqtai– nazaridan ularga xizmatlar qiluvchilarni chorlaydi. Natijada turistlarning ehtiyojlarini sezgan mahalliy aholi turistlarga majmuali xizmatlarni taklif qila boshlaydi. 48

Qayd qilinganlardan hulosalar shundan iboratki, Respublikamizda ziyorat turizmi ob’ektlariga turistik marshrutlar ishlab chiqish turizmdagi istiqbolli yo‘nalishlaridan hisoblanadi. Shuning uchun ham bunday muqaddas ziyoratgohlarni dunyo miqyosida reklama qilish Respublikamizda ichki va xalqaro turizmning rivojlanishiga ijobiy ta’sir qiladi. Ziyoratgoh maskanlardan ichki va xalqaro turizmda foydalanishda juda katta imkoniyatlar bor. Birgina sahoba Sa’d ibn Abu Vaqqos–Avliyo ota ziyoratgohi bu fikrimizga misol bo‘la oladi. Bu insonning nomi butun islom olamiga tanish bo‘lganligi, Muhammad (s.a.s.) payg‘ambarimizning, tog‘a avlodlaridan bo‘lganligi,yaqin safdoshlaridan biri ekanligi, payg‘ambarimiz bu ulug‘ zotni behad hurmat qilganligi va jasur lashkarboshi bo‘lganligi uchun ham bu ziyoratgohga halqaro islom olami miqyosida turistlarni jalb qilish mumkin. Sa’d ibn Abu Vaqqos g‘ayridinlar bilan jang qilgan (Jizzax viloyati, G‘allaorol tumani). Jangda uning bir barmog‘i qirqilib qoni to‘kilgan joy 1600 yildan beri aziz ziyoratgoh hisoblanadi. Ziyoratgohda o‘sha davr manbalarida qayd qilingan shifobaxsh buloq oqib turibdi. Yuqorida keltirilgan fikr–mulohazalardan kelib chiqadigan xulosalar shundan iboratki,ichki va xalqaro turzmda ziyorat turizmi uchun istiqbolli turistik marshrutlar yaratish uchun rejalashtirilgan ishlar quyidagi bosqich larda amalga oshirilishi lozim bo‘ladi. 1–bosqichda islom olamidagi ulug‘ allomalarning hayoti va ular yaratgan ta’limotlar,manbalar o‘rganiladi. Ularning ziyoratgohlari, qabr toshlarini o‘rganish uchun islomshunos olimlar ishtirokida ilmiy ekspeditsiyalar tashkil qilinadi. Ziyoratgohlarga borishning eng qulay yo‘llari tanlanadi. Ziyoratgoh lar atrofidagi ovqatlanish va dam olish xizmatlari,turistik infratuzilma lar, mehmonxonalar haqida ma’lumotlar to‘planadi. Sahoba Sad ibn Abu Vaqqos avliyo ota ziyoratgohiga turistik marshrut ishlab chiqiladi (Jizzax viloyati). Kutiladigan natijalar; To‘plangan ma’lumotlarni tahlil qilishdagi natijalar rejalashtirilgan ishlarning maqsadi va vazifalarini bajarishga asos bo‘ladi. Xalqaro turizm bozoriga o‘zbek, arab va rus tillarida ishlab chiqilgan mukammal turistik 49

marshrut va axborotlar chiqishi natijasida butun islom olami va vatanimiz aholisi Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.s.) ning safdoshi va tog‘asining vatanimizda bo‘lganligi, uning muborak qoni to‘kilgan joyda 1600 yildan beri muqaddas va shifobaxsh buloq oqib turganligini, bu joy xalqimizning aziz ziyoratgohiga aylanganligini va ushbu manzilga borish yo‘llarini bilishadi. Albatda, Markaziy Osiyo, xorijiy islom mamlakatlaridan va Respublikamiz viloyatlaridan keluvchi ziyoratchi– turistlarning oqimi kuchayadi. 2–bosqichda Ulug‘ imom Al–Buxoriy ziyoratgohiga; xoja Ubaydulloh Ahrori Vali ziyoratgohiga; Abduraxmon ibn Avfning( r.a.) qabr toshi ziyorat gohiga; Dovud payg‘ambar, Doniyor payg‘ambar ziyoratgohlariga mukammal turistik marshrutlar ishlab chiqiladi (Samarqand shahri va viloyati). Kutiladigan natijalar; Ulug‘ imom Buxoriy, Naqshbandiya tariqatining qutbi–xojasi Ubaydulloh–xoja Ahror Vali, Islom olamida va xristian dinida ham payg‘ambarlardan hisoblangan, (Dovud payg‘ambar va Doniyor payg‘ambar) birining muqaddas qabri joylashgan, birining afsonaviy qadamjoylari bo‘lgan aziz ziyoratgohlarga; Payg‘ambarimizning yaqin safdoshi Abdurahmon ibn Afning qabr toshi ziyoratgohi haqida xalqaro turizm bozori ga o‘zbek, arab va rus tillarida ishlab chiqilgan mukammal turistik marshrut lar haqida axborotlar chiqishi natijasida bu muqaddas ziyoratgohlarga borish yo‘llarini bilishadi,xalqaro va ichki turistik oqim kuchayadi. 3–bosqichda Buxorolik 7 pirlarning muqaddas ziyoratgohlariga (Buxoro shahri va Buxoro viloyati); Al–Hakim at–Termiziy ziyoratgohiga; Abduraxmon ibn Avfning(r.a.) qabr toshi ziyoratgohiga (Surxondaryo viloyati) ichki va xalqaro turistik marshrutlar ishlab chiqiladi. Kutiladigan natijalar; Xalqaro turizm bozoriga o‘zbek, arab va rus tillarida ishlab chiqilgan mukammal turistik marshrutlar haqida axborotlar chiqishi natijasida Butun islom olami islom dinidagi 40 pirlardan 7 tasining vatanimizdagi aziz ziyoratgohlariga, Al–Hakim at–Termiziy ziyorat gohiga; Abduraxmon ibn Avfning(r.a.) qabr toshi ziyoratgohlariga borish yo‘llarini bilib olishadi. Natijada ichki va xalqaro miqyosdagi turistlar ning oqimi hosil bo‘ladi. 50

Bu muqaddas ziyoratgohlar atrofidagi mahalliy xalqning ish bandligi ta’minlanadi,mahalliy xalq turizm infratuzilmalarini yaratadilar, tanishish natijasida xalqaro hamdo‘stlik aloqalari kuchayadi, O‘zbekiston liklarni xalqaro hamjamiyat xalqlari,el–elatlarining bilib olishi kuchayadi, xizmatlar ko‘rsatish natijasida milliy g‘ururi va ijtimoiy–iqtisodiy darajalari oshadi. Albatda bu mavzularda ishlab chiqiladigan turistik marshrutlar istiqbolli turmahsulotlar bo‘lishi shubhasizdir. E’tirof etish lozimki, jahondagi juda ko‘p mamlakatlarda, ayniqsa, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligida (MDH) turizmning bu shakllari bilan bir qatorda havaskorlik turizmi (piyoda yurish, toqqa chiqish, transportlarda yurish, daryo, ko‘llar va hokazolarda sayr qilish) ham asosiy hisoblanadi. O‘zbekistonda havaskorlik turizmining shakllanishi va uning rivojlanishida kasaba uyushmalari tashkilotlari g‘amxo‘rlik qilib kelganligi yuqorida bayon etildi. Lekin mustaqillik davrida havaskorlik turizmi shaklan va mazmunan o‘z kuchini qisman pasaytirdi. Buning obyektiv va subyektiv sabablari bor, albatta. Ya’ni moddiy ta’minot, transport, jihozlar, xavfsizlikni saqlash, tashkiliy va xo‘jalik ishlari hamda boshqa ko‘p muammolar vujudga keldi. Shunga qaramasdan aholining salomatligini yaxshilash, o‘quvchi–yoshlarning jismoniy kamolotini ta’minlash yo‘lida turizmning o‘rni va mohiyati yo‘qolgan emas. Bular davlat va jamoat tashkilotlari tomonidan e’tirof etilmoqda. Bunday ijtimoiy–madaniy va tarbiyaviy jarayonlarni amalga oshirish maqsadida "Alpomish” va "Barchinoy” maxsus testlari majmuyi ishlab chiqilib, u 2000–yil 1–martdan boshlab amalga oshirib kelinmoqda. E’tiborli tomoni shundaki, bunda barcha yoshdagi (6 yoshdan 60 yoshgacha) kishilar uchun mo‘ljallangan sinov me’yorlar tarkibida sayr–sayohatlar (piyoda yurish) o‘rin egallagan. Ularni namuna qilib ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir: 1. Boshlang‘ich sinf (I–IV) o‘quvchilari uchun dam olish kunlarida 2–5 km masofalarga sayr (ekskursiya) tashkil qilish, piyoda yurish bilan atrof–muhitni kuzatish, tanishish. 2. V–VII sinf o‘quvchilari bilan ta’til paytlarida 10–12 km masofalik joylarga sayohat tashkil qilish yoki o‘quv yili davomida kamida 2–3 marotaba 3–5 km 51

masofaga sayohat qilish. Bunda turistik sharoitlar, jihozlar, chodir o‘rnatish malakalarini oshirish. 3. VIII–IX sinflarda dam olish kuni sayohatlarini (yil davomida 2–3 marotaba) o‘tkazish va 20–25 km uzoq masofalarga piyoda yurish. Chodir o‘rnatish, kompas va boshqa vositalar orqali chamalab topish, madaniy dam olish va hokazolarni o‘rganish. 4. Akademik–litseylar (yuqori sinflar), kasb–hunar kollejlari o‘quvchi– yoshlari hamda Oliy ta’lim muassasalarining talabalari tunab kelish sayohatida qatnashishlari, turistik texnika bo ‘yicha musobaqalarda ishtirok etish va boshqa talablarni bajarishlari ko‘zda tutilgan. 5. O ‘rta va katta yoshdagi kishilar ham dam olish kunlari hamda tunab kelish sayohatlarida faol qatnashishlari tavsiya etilgan. 2016-yilning ohirlari va 2017-yilning boshlaridan boshlab Mamlakatimizda turizmga bo'lgan e'tibor kuchaymoqda. Buni O'zbekistonga kirish uchun berilgan vizalar soning birinchi chorakda 6% ga o'sganligidan bilish ham mumkin. 2017-yilning yanvar—martida O‘zbekiston Tashqi ishlar vazirligi Konsullik boshqarmasi va mamlakatning chet ellardagi konsullik muassasalari tomonidan 52 224 nafar xorij fuqarolariga, shu jumladan, 19 197 sayyoh va 8613 biznesmenga kirish vizalari berilgan. Bu haqda “Gazeta.uz” xabar bermoqda. Berilgan vizalar soni 2016-yilning shu davridagi ko‘rsatkichga nisbatan 6 foizga o‘sdi, turistik vizalar soni esa — 13 foizga o‘sdi. Birinchi chorakda O‘zbekiston kompaniyalari 40 ta xalqaro ko‘rgazmada qatnashdi, u yerda ishtirokchilarga mamlakatning sayyohlik salohiyati haqida ma’lumot berildi. 52

3.2. O’zbekistonda turistik segmentatsiyani amalga oshirishda marketing tadqiqotlari Turizmdagi marketing amaliyoti shunga kafolat beradiki, bozorni segmentlash: O'z maqsadiga ega istiqbolli bozorni tanlash vositasidir; Mijozlarni eng ko'p (maksimal) darajada qoniqtirish imkonini beradi; Optimal marketing strategiyasini tanlashga yordam beradi; Erishib bo'ladigan va aniq maqsadlarning qo'yilishiga; -qabul qilinayotgan qarorlar darajasini, ularning asoslanishini iste'molchilarning bozordagi xatti-harakatlari to'g'risidagi axborot bilan ta'minlab amalga oshirish imkonini beradi; -taklif etilayotgan xizmatlar va umuman olganda korxona raqobatbardoshligini oshirilishi ta'minlab beradi; -turistik korxona marketing xarajatlarining optimallashtirilishini ko’zda tutadi; Bozorni segmentlash- so'zsiz, turizmdagi marketingning eng muhim dasturlaridan biri. Raqobat kurashidagi muvaffaqiyat uning qanchalik to'g'ri amalga oshirilganligiga bog'liq bo'ladi. Samarali bo'lishi uchun segmentlash alohida belgilar bo'yicha olib borilishi shart. Turizmda segmentlashning asosiy belgilari: 1. Geografik; 2. Demografik; 3. Ijtimoiy-iqtisodiy; 4. Psixografik; 5. Xulqiy (xatti-harakat, yashash tarzi). Bozorni geografik belgilar bo'yicha segmentlayotganda iste'molchilarning u yoki bu hududda yashashlari bilan belgilanadigan bir xil yoki o'xshash afzalliklarni ko'zda tutmoq lozim bo'ladi. Geografik segment sifatida tarixiy, siyosiy, milliy yoki diniy birlikka ega bo'lgan butun bir mamlakat, mamlakat guruhlari ko'rib chiqilishi mumkin. 53

Demografik belgilar -iste'molchilarning jinsi, yoshi va oilalaridagi a'zolar soni. Yosh belgilari bo'yicha turistik bozorning turlicha turistik mahsulot taklif etilishi lozim bo'lgan quyidagi segmenrlarini belgilab olish mumkin: O'zlar hamda ota-onalari bilan sayohat qiluvchi bolalar(14-yoshgacha); Yoshlar(15-24yosh); Asosan oilalari(bolalari) bilan sayohatga chiquvchi, nisbatan yosh, iqtisodiy faol kishilar(25-44yosh); Farzandlarsiz sayohat qiluvchi o'rta yoshdagi iqtisodiy faol kishilar(45- 60yosh); "Uchinchi yosh" guruhiga kiruvchi turistlar (60-yosh va undan yuqori). Birinchi segment bolalar turizmiga taalluqli. Bolalarning turistik harakatlari asosan ota-onalarning qarorlariga bog'liq bo'ladi. Turizm bozorining muhim segmenti-yoshlar, shinamlik darajasi pastroq bo'lgan joylashish, transport vositalarida arzon sayohat qilish, kechki dam olish kabilarni afzal ko'radilar. Yoshlarning muloqot va o'rganishga bo'lgan intilishlari hamda bo'sh vaqtlarining ko'pligi (masalan, ta'tillar) tufayli bu segmentga yuqori darajadagi turistik faollik xos bo'ladi. 25-44yoshlar atrofidagi iste'molchilar segmentiga oilaviy turizmning ustunligi xos. Bu ayniqsa kurort joylarga xos. 45-60 yoshli iste'molchilar segmentiga asosan iqtisodiy faol insonlar xos. Ularning turistik xatti-harakatlariga bolalarning istak-xohishlari, ehtiyojlari va qiziqishlari ta'sir o'tkazmaydi. Ushbu yoshdagi turistlar shinamlik va qulaylikka, o'z professional qiziqishlariga mos keluvchi joylar bilan tanishish hamda mazmunli sayohat dasturlariga yuqori talablar qo'yadilar. Ushbu segmentlarga nisbatan turistik xizmatlarni loyihalashtirish jarayonida, o'rta yoshlilar iqtisodiy faol guruh ekanligini inobatga olib, ish olib borish lozim. "Uchinchi yosh" turizmi nafaqat shinamlikni balki xizmat ko'rsatuvchi xodimlar tomonidan yuqori darajali e'tibor bildirilishini, malakali tibbiy yordam olish imkoniyatini, restoranlarda parhez ovqatlarning ham bo'lishini, tinch joylarda 54

joylashgan mehmonxonalarda o'rnashish imkoniyatlari bo'lishini ham talab etadi. "Uchinchi yosh" guruhiga kiruvchi turistlar turizimining o'ziga xos tomoni shundaki, unda yaqqol darajada namoyon bo'ladigan mavsumiylik mavjud emas. 7 – chizma Davlatlar guruhlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasidan ketgan va O’zbekiston Respublikasiga kelgan tashrif buyuruvchilar soni (kishi) 2012 2013 2014 2015 Chet elga ketgan tashrif buyuruvchilar (O’zbekiston Respublikasi fuqarolari) soni 2711088 3145379 2783846 3504336 Shu jumladan MDH davlatlariga 2431380 2427283 2459104 3163545 Uzoq xorijga 279529 318154 326742 340791 Chet elga kelgan tashrif buyuruvchilar (O’zbekiston Respublikasi fuqarolari) soni 1394996 1968650 1861961 1917714 MDH davlatlaridan 1725160 1801263 1698715 1769494 Uzoq xorijdan 169816 167387 163246 148220 Manbaa: "O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi" 55

8 – chizma Manbaa: " O'zbekistonda turizm marketingi. Buxoro hududida turizmning rivojlanishi. Strategic Consulting Firm Co. LTD. Aprel, 2017-yil." 56

9 – chizma Manbaa: " O'zbekistonda turizm marketingi. Buxoro hududida turizmning rivojlanishi. Strategic Consulting Firm Co. LTD. Aprel, 2017-yil." Buxoro va Buxoro viloyatida turizm infratuzilmalarini rivojlantirish hisobiga sayyohlar sonini 1,9 barobarga oshirish rejalashtirilmoqda. 2017—2019 yillarda Yevropa, Afrika, Osiyo va MDH davlatlaridan sayyohlarni jalb etish uchun Buxoro va Buxoro viloyati turizm salohiyatini jadal rivojlantirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Bu haqda davlat rahbari matbuot xizmati e’lon qilgan O‘zbekiston Prezidentining 19 maydagi tegishli qarorida so‘z boradi. Buxoro va Buxoro viloyatida yangi mehmonxonalar, madaniy- sog‘lomlashtirish va savdo-ko‘ngilochar markazlar hamda boshqa sayyohlik infratuzilmalari ob’ektlarini qurish, turizmni rivojlantirish uchun zarur sharoitlarni yaratish rejalashtirilgan. 57

Umumiy ovqatlanish tizimi takomillashtirilib, sayyohliklarning kechki vaqtlarini mazmunli tashkil etish uchun sharoitlar yaratish belgilangan. Jumladan, restoranlar quriladi, madaniy yodgorlik ob’ektlari hududida teatrlashtirilgan milliy konsert dasturlari, milliy an’ana va urf-odatlar namoyishlari o‘tkaziladi. Transport xizmatlarini ko‘rsatish darajasini yaxshilash, avia va temir yo‘l infratuzilmalarini rivojlantirish, aviareyslar va «Afrosiyob» poyezdlari reyslari sonini oshirish rejalashtirilgan. Sayyohlik ob’ektlariga olib boruvchi avtomobil yo‘llari qurilib, rekonstruksiya qilinadi. Buxoro markazida ixtisoslashgan suvenir va sovg‘alar do‘konlari tarmog‘i joylashtirilgan yangi «savdo-sotiq» ko‘chasi paydo bo‘ladi. Turizm infratuzilmalari ob’ektlariga bankomat va terminallar o‘rnatiladi, sayyohlar ommaviy to‘planadigan joylarda valyuta almashtirish punktlari va Wi-Fi zonalari tashkil etiladi. Shofirkon tumanidagi «Og‘utma» ko‘li atrofida sayyohlik infratuzilmalarini yaxshilash, «Jayron» ekologik markazi «Tashrif markazi"ni kapital ta’mirlash hamda uning atrofida zoologik bog‘ tashkil etish rejalashtirilgan. Peshko‘ tumanidagi «Qoraqir» ko‘lida ov, plyaj va sport turizmi bilan shug‘ullanish uchun zarur sharoitlar yaratiladi. «Afshona» muzeyi atrofidagi hududlarni obodonlashtirish va ixtisoslashgan davolash uylarini qurish kutilmoqda. «Ark» majmuasini to‘liq restavratsiya qilish bo‘yicha «ortga surib bo‘lmaydigan» choralar ko‘riladi. Ichki hovlining vayron bo‘lgan qismini qayta tiklash (tozalash) ishlari 2021 yilga qadar yakunlanishi lozim. Buxoro shahrining tarixiy qismini rejalashtirish va moddiy madaniy yodgorlik ob’ektlarini restavratsiya qilish ishlariga Yevropa mamlakatlarining yetakchi ekspert-maslahatchilar jalb qilinadi. Buxoro viloyatidagi maxsus muhofaza ostiga olingan tarixiy madaniy hududlarda qurilish va ta’mirlash-qayta tiklash ishlarida ular arxitekturasiga aralashuv eng kam darajada amalga oshiriladi. Buxoro brendi ishlab chiqiladi, 2017—2019 yillarda reklama kampaniyasi «Muqaddas Buxoro — Islom madaniyati o‘chog‘i» shiori ostida olib boriladi. 58

Yuqorida sanab o‘tilgan chora-tadbirlar hisobiga 2017—2021 yillarda sayyohlik xizmatlari hajmini 2,1 barobarga, sayyohlar sonini esa 1,9 barobarga oshirish rejalashtirilgan. O'zbekiston Respublikasi jahon sayyohlik bozorida o'z o'rnini mustahkamlab olgan, ammo sezilarli o'sish haqida gap yuritishga erta. Bu Turizm bo'yicha raqobatbardosh mamlakatlar reytingi bilan ham isbotlanadi. Unda dunyodagi (madaniy zaxiralar, arzon infratuzilma, sayyohlik mahsulotlari narxi, xavfsizlik darajasi, xalqaro shaffoflik jihatidan) eng jozibador 140ta sayyohlik maskanlari qayd etilgan. Ushbu ro'yxatda Qozog'iston 85-o'rin, Qirg'iziston 116-o'rin, Tojikiston 119-o'rinni egallagani holda, O'zbekiston bu reytingga kiritilmagan. Bu haqda Normativ-huquqiy hujjatlar muhokamasi saytiga joylashtirilgan O'zbekiston Prezidentining «O'zbekiston Respublikasida o'rta istiqbolda turizmni rivojlantirish bo'yicha Kontseptsiyasini hayotga tatbiq etish choralari to'g'risida»gi qarori loyihasida so'z yuritilgan. Butunjahon sayyohlik tashkiloti (UNWTO) ma`lumotlariga ko'ra, turizm jahon tovarlar va xizmatlar eksportida to'rtinchi, daromad keltirishi bo'yicha uchinchi o'rinda turadi. Uning jahon YaIMdagi hissasi 10 foizni tashkil etadi. O'zbekiston, Butunjahon turizm va sayohatlar bo'yicha kengashi (BTSK)ning baholariga ko'ra, sayyohlar kelishi borasida dunyo mamlakatlari orasida 150- o'rinda. Uning hissasiga umumiy sayyohlar oqimining 0,2 foizi (bu boradagi O'zbekiston salohiyati 2,2 foiz) to'g'ri keladi. Shu bilan birga, hujjatda qayd etilishicha, 2011−2015 yillarda O'zbekistonda ko'rsatilgan turistik xizmatlar hajmi (109 foiz) va xorijiy tashriflar soni ikki baravar (96,8 foiz) oshgani e`tirof etilgan. Yangi turistik korxonalar soni 27,2 foizga o'sgan. Shunga qaramay, turizm infratuzilmasi, sifat darajasi, sayyohlik xizmatlarini ko'rsatish holati, mamlakat iqtisodiyotiga qo'shayotgan hissasi zamon talablariga javob bermaydi. BTSK baholashicha, O'zbekiston turizm sohasining iqtisodiy hissasi 2015 yilda 1,81 trln so'm yoki YaIMning 1,1 foizini tashkil etgan. 864,2 mlrd so’mlik investitsiyalar (barcha kiritilgan sarmoyalarning 2,2 foizi) va 200 mln 59

AQSh dollari miqdoridagi eksport xizmatlarini hisobga olganda YaIMning 3,2 foizini tashkil etadi. Turizmning O'zbekiston aholi bandligidagi bevosita ulushi 5 foiz (141,5 ming kishi)dan iborat. 10 – chizma Turistik firma va tashkilotlar faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari Yillar bo’yicha 2012 2013 2014 2015 Turistik firma va tashkilotlar soni (birlik) 351 336 343 398 Jami xizmat ko’rsatilgan, kishi 511596 505395 514107 560406 Kiruvchi turizm 231120 225790 227475 191143 MDH davlatlari 17028 15395 28716 19995 Uzoq xorij davlatlari 214092 210395 198759 171148 Chiquvchi turizm 21516 39453 35917 41313 MDH davlatlari 1023 4450 1410 1586 Uzoq xorij davlatlari 20493 35423 34507 39727 Ichki turizm 232868 214357 216877 287225 Sotilgan yo’namalar soni (birlik) 145906 130742 11716 118358 Sotilgan yo’llanmalar qiymati, mln so’m 69521,5 71804,3 81236,3 75821,0 Safarlar davomiyligi (kishi kunlari) 1099204 1262406 1196416 1058236 Manbaa: "O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi" Toshkent, Samarqand va Buxoro O'zbekistonning eng muhim sayyohlik markazlari hisoblanadi. Ushbu maskanlarda mamlakatdagi turizm infratuzilmalarining 51,7 foizi joylashgan bo'lib, ularning aksariyati xalqaro talablarga mos keladi. Normativ–huquqiy hujjatlar muhokamasi saytida joylashtirilgan «O'zbekiston Respublikasida o'rta istiqbolda turizmni rivojlantirish bo'yicha Kontseptsiyasi» loyihasida shu haqida so'z boradi. Ammo, O'zbekiston sayyohlik bozorida xalqaro mehmonxonalar brendlarining ishtiroki juda sustdir. Barcha xalqaro mehmonxona kompaniyalari Toshkentda joylashgan. Biroq, bu yerdagi narx–navo dunyoning yetakchi sayyohlik yo'nalishlaridag imehmonxonalar narxlaridan sezilarli balanddir. Jumladan, 5 yulduzli xalqaro mehmonxonalardagi bir 60

xona qiymati Yevropa mamlakatlaridagi ayni o'rin uchun olinadigan narxdan 1,5 baravar ko'pdir. Narxlarning balandligi esa, mijozlarning kamligi, raqobat muhitining past darajasi hamda biznes–sayyohlarga o'ta qaramlik bilan izohlanadi. 11 - chizma Turlar bo’yicha jamoaviy joylashtirish vositalari (birlik) 2012 2013 2014 2015 Jami obyektlar , shu jumladan Mehmonxona va shunga o ’ xshash joylashtiruv vositalari 106 106 108 106 Sanatoriya va kurort muassasalari 45 45 49 52 Dam olish tashkilotlari va turistik bazalar 43 52 52 65 Manbaa: "O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi" 12 – chizma Turlar bo’yicha jamoaviy joylashtirish vositalari (foizlarda) 61% 17% 22% 2014 mehmonxona va shunga o’xshash joylashtiruv vositalari Sanatoriya va kurort muassasalari Dam olish tashkilotlari va turistik bazalar 61

61% 17%22% 2015 mehmonxona va shunga o’xshash joylashtiruv vositalari Sanatoriya va kurort muassasalari Dam olish tashkilotlari va turistik bazalar Manbaa: "O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi" 62

3.3. O`zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirish strategiyasining asosiy yo’nalishlari Avvalambor, strategiya o`zi nima degan savolga javob topamiz. Strategiya- bu bir ma`lum maqsadni amalga oshirish, rivojlantirish va takomillashtirish maqsadida, bosqichma bosqich, uzoq muddatga mo`ljallangan aniq tanlangan yo`l yoki usul. Aniq strategiya tanlangan sohada o`sish bo`ladi. Turizm sohasida to`g`ri strategiyani tanlash muhim rol o`ynaydi. Bu sohada muvaffaqiyatga erishishni istagan tadbirkor albatta, aniq strategiyaga ega bo`lishi lozim va bu strategiya o`ziga xos va ma`lum foydani ko`zlagan bo`lishi shart. Sababi turizm sohasi xilma xil xizmatlardan iborat. Bundan kelib chiqadiki bu sohada faqat bir xil yo`nalish bilan faoliyat yuritish maqsadga muvofiq emas. O`zbekistonda turizm sohasi anchadan buyon faoliyat olib bormoqda. Shu yillar davomida turizm davlatimiz hududida misli ko`rinmas natijalarga erishdi. Yurtimizda xorijiy sayyohlar qiziqishi ortib bormoqda. Misol uchun oxirgi 10yil ichida xizmatlar sohasi 6 % oshdi. Yurtimizda 2013yilda 2mln sayyoh tashrif buyurishdi. Bu ko`rsatkichlar shuni ko`rsatadiki, O`zbekiston bugungi kunda xorijiy sayyohlar nigohida bo`lib kelmoqda. Turizm sohasi davlat byudjetiga faqatgina oxirgi yil davomida 5.4 % o`z ulushini qo`shgan. Albatta bu ko`rsatkichlar yaxshi natijalarga erishayotganimizdan dalolat bermoqda. Ammo biz asosan qabul qilish bilan cheklanib qolyapmiz. Yurtimizda afsuski hali chiqish turizmi yaxshi yo`lga qo`yilgani yo`q. Bu yo`nalishni yo`lga qo`yayotgan va qandaydir natijalarga erishayotgan turfirmalar faoliyat olib borishmoqda. Lekin bu hali qoniqarli natijalarni ko`rsatgan emas. Bu sohani yanada takomillashtirish maqsadida men quyidagi yangicha strategiyani taqdim etmoqchiman. Bu strategiya O`zbekistonda xorijiy davlatlar bilan birgalikda tuziladigan assotsatsiyani tashkil etishdan iborat. Bu assotsatsiya tashkilotchisi O`zbekiston bo`lib hisoblanadi. “Turizm International” Assotsatsiyasi uning maqsadi : O`zbekistonda turizm sohasini yanada takomillashtirish, chiqish turizm hajmini 63

kengaytirish, kadrlar malakasini oshirish, sohada yangi yo`nalishlarni yo`lga qo`yishdan iboratdir. Vazifalari : 1. O`z dasturini ishlab chiqish, bunda assotsatsiya raisi tomonidan aniq bir dastur ishlab chiqiladi, unda assotsatsiyaning ichki qonun qoidalari, viloyatlardagi faoliyati, ishchi xodimlarni tayinlash jarayoni, xodimlar bilan bog`liq munosabatlar taqdim etilgan bo`ladi. 2. Kadrlar malakasini oshirish va qayta o`qishni yo`lga qo`yish; 3. Asosan viloyatlarda turistik salohiyat darajasini oshirish; 4. Xorijiy davlatlar bilan shartnomalar tuzish, bunda assotsatsiyaga a`zo davlatlar bilan ma`lum bir bitimga to`xtalish va ikkala davlat uchun ham maqbul bo`lgan yo`lni tanlash; 5. Marketing faoliyatini amalga oshirish, bunda birinchi navbatda yurtimiz aholisini bu yangi imkoniyatlar bilan tanishtirish, reklamani yo`lga qo`yish va xorijiy davlatlarda ham yurtimiz haqidagi reklamalarni joylashtirish. Yuqorida aytib o`tilganidek, yurtimizda turistik marketing faoliyati yaxshi yo`lga qo`yilmagan, ayniqsa viloyatlarda. Shu maqsadda avvalo reklama faoliyatini viloyatlarda amalga oshirish zarur, nafaqat internet orqali balki televideniya, bannerlar va hattoki jonli reklamalar tashkil etilishi maqsadga muvofiq. 6. Kirish turizmida yangi yo`nalishlarni ishlab chiqish va uni yo`lga qo`yish. Bugungi kunda yurtimizga keluvchi sayyohlarning 90%i asosan madaniy turizm yo`nalishi bo`yicha tashrif buyurishadi. O`zbekistonda tarixiy obidalar ko`pligi quvonarli hol, ammo biz faqatgina mavjud turistik resurslardan foydalanib kelyapmiz. Yana 10yildan keyin bizning tarixiy obidalarimizga bo`lgan xorijiy turistlarning qiziqishi bugungidek bo`lmasligi mumkin. Shu sababdan keyinchalik sohamiz to`xtab qolmasligi uchun yangicha yo`nalishlar orqali turistlarni jalb etish yo`lini izlab topishimiz kerak. Yurtimizda eko turizm, davolash sog`lomlashtirish turizmi, diniy turizm, dam olish va ko`ngil ochish turizmi ham mavjud. Faqatgina uni yanada rivojlantirish uchun turizm infratuzilmasini takomillashtirishimiz zarur. Agar hozirdanoq infratuzilmani yaxshi yo`lga qo`ya olsak, 10yildan keyin xorijiy 64

turistlarga nafaqat madaniy balki bir nechta yangi yo`nalishli sayohatlarni taklif eta olish qobiliyatimiz oshadi. 7. Nazorat qilish, bunda “O'zbekiston Turizmni rivojlantirish davlat qo'mitasi” tomonidan assotsatsiya raisi etib tayinlangan rais barcha faoliyatni o`z nazoratiga olishi va ular uchun javobgarlikni bo`yniga olishi kerak. Assotsatsiyani tashkil etishda “O'zbekiston Turizmni rivojlantirish davlat qo'mitasi” ning roli juda katta. Bu assotsatsiya davlat korxonasi yoki ma`lum bir jismoniy shaxs tomonidan ochilishi mumkin. Agar jismoniy shaxs tomonidan ochilsa, asosiy mablag`ni kiritadigan o`zi bo`ladi. Agarda davlat korxonasi bo`lsa assotsatsiya davlat byudjeti korxonasiga kiradi. Assotsatsiyaga O`zbekiston hududida faoliyat ko`rsatuvchi turfirmalar va mehmonxonalar xoishiy ravishda a`zo bo`lishi mumkin. Bu bilan ularga qanday foyda degan savol o`z-o`zidan tug`ulishi tabiiy. Demak, bu assotsatsiya bilan shartnoma tuzgan xorijiy davlatlarga kirish va chiqish turizmi yanada yengilroq bo`ladi, ya`ni kiruvchi va chiquvchi turistlar bu assotsatsiya orqali ancha arzonroq, soliqlarsiz, hech qanday rasmiyatchiliksiz, chegirmalar orqali sayohat qiladilar. Turfirma va mehmonxonalar o`z xizmatlarini ortiqcha soliqlarsiz, to`g`ridan to`g`ri taklif etish imkoniyatiga ega bo`ladi. Assotsatsiyaning eng muhim jihati uning chegirmalarida. Bu chegirmalar nafaqat xorijiy balki o`zimizning fuqarolarni ham jalb eta oladi. Bu esa sayohatchilar soning oshishiga olib keladi va o`z o`zidan turfirma va mehmonxonalar mijozlari oshadi, foyda ko`payadi. Chegirmalar haqida shartnomada ko`rsatilgan bo`lib, bu shartnomaning asosiy bandi hisoblanadi. Bu yerda asosiy rolni turistlar soni egallaydi. Qanchalik son ko`p bo`lsa, shunchalik foyda ko`payadi va faoliyatda rivojlanish bo`ladi. Turfirmalar o`rtasida yangi g`oya, yangi yo`nalish haqida yangilik kiritgan firmalar alohida taqdirlanadi. Bu rag`batlantirishlar turistik korxonalarning yanada ko`proq izlanishiga, yangilik yaratishga bo`lgan qobiliyatini oshiradi. Bu assotsatsiyaning yaratilishi turizm sohasida faoliyat olib boruvchi yosh kadrlarni ish bilan taminlanishiga, malakali, o`z ustida mustaqil ishlovchi kadrlarni yetishib chiqishiga va erkin faoliyat yuritishiga yo`l ochib beradi. Assotsatsiyada faoliyat olib boruvchi kadrlar 65

shartnoma tuzilgan davlatlarda o`z malakalarini oshirish imkoniga ega bo`lishadi, shu bilan birga u davlatdagi kadrlar ham tajriba almashishga tashrif buyurish shart- sharoitlari yaratib beriladi. Har bir ishga qabul qilinadigan kadrlar albatta, 1marta bo`lsa ham sayohatga chiqqan bo`lishi shart. Xalqimizda “tabib tabib emas, boshidan o`tkazgan tabib” degan maqoiliga rioya qilgan holda, turist nimani xoxlayotganini bilish, uni ko`ngliga yo`l topish uchun turpaket taklif etayotgan kadr sayohat qilgan bo`lishi va buni o`z boshidan kechirgan bo`lishi kerak. 66

Xulosa Ushbu bitiruv malakaviy ishini yozish jarayonida quyidagilarni bilib oldim va xulosa chiqardim. Segmentlash– bu eng istiqbolli maqsadli bozorni tanlash demakdir. Turizm bozorini segmentlash esa so'zsiz, turizmdagi marketingning eng muhim dasturlaridan biri. Hozirgi jadal va shiddat bilan rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida marketing va uning tadqiqot izlanishlari, ya'ni bozorni o'rganish, uni segmentlarga ajratish asosidan kelib chiqib har qanday sohada balki turizmda ham katta muvafaqiyyatlarga erishishi hamda dunyo bozorlarida mamlakatning turizm sohasidagi o'rnini belgilab beradi. Segmentlashning asosiy maqsadi turistik mahsulotga yo'nalish berishdir. Segmentlash yordamida potensial iste'molchilarning umumiy miqdoridan turistik mahsulotga u yoki bu darajada bir xil talablarga ega bo'lgan aniq turlar (bozor segmentlari) tanlab olinadi. Bundan kelib chiqqan xulosam shuki, O'zbekistonda turizmni segmentlash:  Yurtimizga qanday yosh, jinsdagi ya'ni demografik belgili turistlar tashrifini;  Biz qanday va qay darajada turistik potensial imkoniyatga ega ekanligimizni;  Nima sababdan mamlakatimizga yosh sayyohlarning tashrifi yo'qligi va ularni jalb qilishda qanday ichki imkoniyatlarga ega ekanligimizni;  Kelajakda yana qanday turizm turlarini rivojlantirish mumkinligini va talabni;  Nima uchun yurtimizga faqat o'rta yoshlilar tashrif buyurishini bilib olishimiz mumkin. Demakki, O'zbekistonda turizmni segmentlash orqali yurtimizda turizm sohasida: Qanday ichki imkoniyatlarga ega ekanligimiz O'z maqsadiga ega istiqbolli bozorni tanlay olish imkoniyatimiz paydo bo'lishi Sayyohlarimizni eng ko'p(maksimal) darajada qoniqtirish quvvatiga ega bo'lishimiz 67

Turizm bozorida raqobatlashish kuchiga va raqobatbardoshlikka erishishimizga olib keladi. Albatta har qanday sohada bo'lgani kabi turizm sohasida ham muvaffaqiyatga erishish kalitimiz avvalo davlatning turizm sohasiga bo'lgan munosabati va siyosatidadir. Bu borada esa davlatimiz ayniqsa hozirgi paytda turizm sohasini yanada jadal rivojlantirishda ko'plab ustuvor qaror va qonunlar ishlab chiqmoqda hamda amalda tadbiq etilishini nazoratga olmoqda. Qonun–farmonlarga to'xtaladigan bo'sak: O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning " O'zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlanishini ta'minlash chora–tadbirlari to'g'risida"gi farmoni (2016–yil 2–dekabr). O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev "Qoraqalpog'iston Respublikasi Mo'ynoq tumanini 2017–2018 yillarda iqtisodiy rivojlantirish va bandlikni ta'minlashga doir qo'shimcha chora–tadbirlar to'g'risida"gi qarori (2017– yil 28–fevral). O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev "2017–2021yillarda Xiva shahri va Xorazm viloyati sayyohlik salohiyatini kompleks rivojlantirish Dasturi to'g'risida"gi qarori (2017–yil 4–may). Va bundan tashqari yana bir qancha qaror–farmonlarimiz bo’lib, yurtimizda turizm tarmog'ini jadal rivojlantirishni ta'minlash, turizmga iqtisodiyotning strategik sektori maqomini berish, uni mamlakat iqtisodiyotini barqaror o'stirishning, mintaqalarda turizm salohiyatidan samarali foydalanish, aholi turmush darajasi va sifatini oshirishda turizm rolini kuchaytirishning qudratli vositasiga aylantirishga qaratilgandir. Mamlakatimizning turizm tarmog'iga ochib berayotgan bunday katta imkoniyatlardan foydalanib yurtimizda turizmni yanada jadal rivojlantirishimiz mumkin. Yurtimizda esa turizmning qaysi yo'nalishlarini ko'proq shakllantirish va ishlab chiqish hamda sayyohlarni qay tarzda jalb qilishni mana shu segmentlash orqali amalga oshirish mumkin. Demak, O'zbekistonda turizmni segmentlash orqali mamlakatimizda turizmni tarqqiy etishiga birinchi bosiladigan qadam deyish mumkin. 68

advertising has a positive effect on the development of domestic and international tourism in the republic. Tourism marketing practices that guarantee market segments: His promising market with the purpose of selection tools; (Maximum) level of the most satisfying to customers; The selection of the optimal marketing strategy; The tourism sector plays an important role in choosing the correct strategy. The entrepreneur who wants to achieve success in this area will need to have a clear strategy, and this strategy is unique and must be pursuing certain profit. The reason is for the tourism industry in a variety of different services. Consequently this area, but would not be appropriate to operate in a different direction. Which aspects of tourism in the country more than the formation and development as well as how to attract tourists to this can be done throughly the segment. 71

Adabiyotlar ro’yxati: I. O'zbekiston Respublikasi Qonunlari 1. " Turizm to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni. II. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va qarorlari. 2.O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016–yil 2– dekabrdagi PF–4861–sonli " O'zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta'minlash chora–tadbirlari to'g'risida"gi Farmoni. 3.O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017–yli 28– fevraldagi " Qoraqalpog'iston Respublikasi Mo'ynoq tumanini 2017–2018 yillarda iqtisodiy rivojlantirish va bandlikni ta'minlashga doir qo'shimcha chora–tadbirlar to'g'risida"gi qarori. 4.O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017–yil 10– martdagi " 2017–2018yillarda Buxoro shaxrining Eski shaxar hududini kompleks rivojlantirish Dasturi to'g'risida"gi qarori. 5. Ozbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017–yil 4– maydagi "2017–2021yillarda Xiva shahri va Xorazm viloyati sayyohlik salohiyatini kompleks rivojlantirish Dasturi to'g'risida"gi qarori. II. O'zbekiston Respublikasi Vazirliklari qarorlari. 6.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015–yil 9–martdagi 51–sonli " Yo'l bo'yi va turizm infratuzilmalarini rivojlantirish chora–tadbirlari to'g'risida"gi qarori. 7. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015–yil 10–martdagi 53–sonli "O'zbekiston Respublikasida turizmni rivojlantirishning ayrim masalalari to'g'risida"gi qarori. III. O'zbek va xorijiy olimlarning adabiyotlari 8. Alimov Q.A, Qutlimurodov F.S, Rabbimov E.T. Turizm infratuzilmasi. O'quv qo'llanma. T.–2015 186–b. 9. Aliyeva M. T. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. T.–2016 30–b. 10. Aliyeva M, Qutimurodov F Turizm iqtisodi Darslik. TDIU 2015 84–b. 72

11. Alimova M.T Hududiy turizm bozorining rivojlanish xususiyatlari va tendensiyalari. Monografiya "Iqtisodiyot nashriyoti" , T–2015–yil. 12. Alimova M. T. Turizm bozorining rivojlanishiga tizimli yondashuv. O'quv qo'llanma. T–2015–y 92–b. 13.Alimova M. T. O'zbekistonda zamonaviy turistik xizmatlar bozori. O'quv qo’llanma. T–2016, 78–bet. 14. Amriddinova R. A, Hayitboyev R. S Turizmning maxsus turlari. O'quv qo'llanma. Samarqand–2014–yil 30–b. 15. Brassington, F. and Pettit, S. Principles of Marketing. 2nd ed, Prentice- Hall, 2016. -255 b. 16. Бутуров И. Н. Маркетинг и менеджмент иностранного туризма. М. Финансы и статистика. 2016–107с. 17. Дурович А. Маркетинговые исследования в туризме. М. "Новое знание", 2015, 348–с. 18. Егоренков Л Экология туризма и сервиса. Учеб. пособие. М. Финансы и статистика. 2014, 205–с. 19. Ердавлетов. С.Р. «География туризма, история, теория, методқ, практика.» Алматы , 2014 г . 123 с 20. Филип Котлер, Джон Боуен, Джеймс Мейкенз. Маркетинг. Гостепримство. Туризм. Учеб. пособ. 2014, 233– с . 21. Gee Ch. Y., Makens J.C., Chey D. The Travel Industry. 3d. Wdit. - New York John Wiley Sons Ine. 2016y. 257s. 22. Hospitality, Tourism and heisure Management: Issues in Streegy and Culture. London, 2015 y. 265 s. 23. Ibodullayev N. E O'zbekistonning turistik resurslari. O'quv qo'llanma. Samarqand–2014, 36–b. 24. Kamilova F. Eshtayev A, Kamilov Z. Xalqaro turizm marketingi. O'quv qo'llanma. T–2015, 98–b. 25. Kamilova F, Taisheva I, Sayfutdinov Sh. Turizm industriyasi. Darslik. T. TDIU 2015. 192–b. 73

26. KarimovI, Axmadxo'jayevR. Turizmda kommunikatsiya. T: TDIU, 2014– 180–b. 27. Кабушкин Н. Менеджмент туризма. М. Новоезнание, 2016–644с. 28. Косолапов А. Туристические страноведение. Европа и Азия. Учеб. пособ. М: КНОРУС. 2016– 288–с. 29. Medlik, Dictionary of Travel, Tourism and Hospitality. Printed and bound in Great Britain by Biddles Ltd -3rd ed, 2013. -256 b. 30. NorchayevA, PardayevA. Xalqaroturizm. Darslik. TDIU, 2015, 320–b. 31. Pardayev M. Q, Qudratov G'. X, Tuxliyev I. S. Turizmni rejalashtirish. O'quv qo'llanma. T– 2015–97–b. 32. Richard Sharpley and David J. Telfer, Tourism and Development: Concepts and Issues, Printed and bound in Great Britain by Cambrain Printers Ltd. 2015. 300 b. 33. Tuxliyev I. S Turizm asoslari. S, – SamISI–2013– 50–b. 34. Tuxliyev I. S, Pardayev M. Q. Turizm bozorining shakllanishi, rivojlanishi va o'ziga xos xususiyatlari. Darslik. – T: 2014. –238b. 35. Tuxliyev I. S, Bektemirov A. B, Usmonova Z. I. Turizmda strategik marketing. O'quv qo'llanma. S: SamISI, 2013. –144–b. 36. Tuxliyev I. S, Hayitboyev R, Ibodullayev N. E, Amriddinova R. S. Turizm asoslari. O'quv qo'llanma. Qayta ishlangan va to'ldirilgan 3–nashri. – S: SamISI, 2016–284–b. 37. Тошмуродов Т. Халқаро туризм. Т. 2015 ,223 б 38. Туризм и гостиничное хозяйство. Учебник. Под ред. А.Д. Чудновского. М., 2015 г 198с 39. Туризм и гостиничное хозяйство . Учебник. М., «ЮРКНИГА»., 2014г 244с 40. Туризм, гостеприимство и сервис. Словарь – справочник. АСПЕКТ – ПРЕСС. М., 2015г 321с. 41. Туризм в цифрах 2015. стат. сб. М.: 2016г 341с 74

42. «Туризм и региональное развитие в капиталистических странах». Москва, 2015г 158с 43. Хартия туризма // Уваров В.Д., Борисов К.Г. Международные туристиские организации / справочник. М., 2014г 354с 44. Харрис Г., Кац К. Стимулирование международного туризма в XXI веке / М., 2014 г 278с 45. Христов Т.Т. Религиозный туризм. М ., 2015 г 215 с 46. Зачиняев П.Н., Н.С.Фалькович. «География международного туризма.» Издательство «Мысль». Москва, 2015г 234 с 47. Wright, L.T. and Crimp, M. The Marketing Research Process. 5th ed., Financial Times/Prentice-Hall, 2016 -240 b. IV. Internet veb sahifa manzillari. 1. www.world–tourism.org 2. www.wttc.org 3. www.tag–group.com 4. www.e–tours.ru 5. www.travel–library.com 6. www.tripadvisor.ru 7. www.unitours.ru 8. www.peugeotufa.ru 9. www.interunion.ru 10. www.ekonomtour.ru 11. www.booking.com 12. www.techart.ru 13. www.gazeta.uz 14. www.stat.uz 75

O'xshashlar

O’zbekistonda xalqaro turizmi bozorini rivojlantirish yo’llari

Sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirish yo’llari

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari

O`zbekiston turizmida mavsumiylik muammosi va uni yumshatish yo’nalishlari

O’zbekistonda milliy turizm sohasida bundanda yuqori cho’qqilarga erishishi va iqtisodiy o’sishini ta’minlash