Qashqadaryo aholisi sonining o`sishi va joylanish hususiyatlarini o`rganish - Geografiya - Diplom ishlar

Qashqadaryo aholisi sonining o`sishi va joylanish hususiyatlarini o`rganish

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1844 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA Kirish I.BOB. Qashqadaryo viloyatning tabiiy geografik xususiyatlari 1.1. Qashqadaryo viloyatning geografik o`rni. Chegaralari va maydoni 1.2. Hudud tabiiy xususiyatlarining geografik jihatlari 1.3. Qashqadaryo viloyatning tabiiy resurslariga iqtisodiy - geografik tavsif. II.BOB. Qashqadaryo viloyatining demografik hususiyatlari ga ekologik sharoitning ta`siri 2.1. Qashqadaryo viloyati aholisining o`sishi va joylanishi 2.2. Qashqadaryo viloyati mehnat resurslari 2.3. Qashqadaryo viloyati aholisining demografik hususiyatlari 2 .4. Qashqadaryo viloyatining demografik hususiyatlari ga ekologik sharoitning ta`siri Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati Ilovalar KIRISH

Mavzuning dolzarbligi . Ma`lumki, dunyo ahamiyatiga molik tabiiy-iqlim tasnifidagi muammolar ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahamiyatga ega bо`lgan muammolarga qaraganda juda qiyinchilik bilan hal etiladi. Bozor munosabatlari sharoitida yangicha ijtimoiy-iqtisodiy muhitning shakllanishi, aholi soni, hududiy tarkibi bilan bog`liq chuqur nazariy va amaliy tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi. Bu borada O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A Karimov hozirgi kunda sodir bo`layotgan Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi va uni O`zbekiston sharoitida bartaraf etish yuzasidan amalga oshirilishi zarur bo`lgan eng ustuvor vazifa bu –“mamlakatimizni modernizatsiya qilish va aholi bandligini oshirishning muhim omili sifatida ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirishdan iborat 2 ”, deb takidlagan. SHu nuqtai nazardan milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlantirishini taminlash, uni diversifikatsiya va modernizatsiya qilish, aholining ijtimoiy turmush sharoitini yahshilash va ish bilan bandlik darajasini oshirishga katta etibor qaratilmoqda 3 . Bunday masalalarni izchil hal etishda respublikamizning barcha mintaqalarida aholining hududiy tashkil etilishini takomillashtirish, ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Takidlash lozimki, mamlakatimizning ayrim mintaqalarida yuzaga kelgan demografik vaziyat ko`p jihatdan geoekologik muammolarga ham bog`liq. Jumladan , Orol dengizining qurib borishi va u bilan bog`liq hududlar, hamda sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi jumladan, Qashqadaryo viloyatining ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy muammolari mintaqa demografik jarayonlariga salbiy tasir etmoqda. О`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A Karimov 2009 yil 28 aprel kuni Qozog`iston Respublikasining Olmati shahrida bо`lib о`tgan Orolni qutqarish Xalqaro jamg`armasi tasischi davlatlari raxbarlarining 2 1 Каримов И.А Жаҳон молиявий –иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари.-Т Ўзбекистон, 2009, -48б 3 2 Каримов И.А. Асосий вазифамиз-ватанимиз тараққиёти ва ҳалқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. –Т Ўзбекистон, 2010, -80б

kengaytirilgan tarkibdagi uchrashuvida: “bugungi kunda shunisi mutlaqo ravshanki, Orolbо`yida kelib chiqishi va asoratlari jihatidan global, tabir joiz bо`lsa, butun sayyoramiz miqyosidagi murakkab ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy va demografik muammolar kompleksi yuzaga kelgan”, deb takidladi. 3 Shu borada O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2011 – yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlariga va 2012 –yilda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalariga bag`ishlangan majlisida Prezident I.Karimov “ Har yuz ming kishiga hisoblaganda, ijtimoiy xavfi katta bo`lgan kasalliklarga chalinish holatlari, jumladan, tug`ma nuqsonlar bilan tug`ilish – 32,4 foizga, yuqumli kasalliklar – 40 foizga, yuqori nafas organlarining o`tkir infeksiyalari bilan og`rish – 4,2 barobar kamaydi. Difteriya, paratip, poliomielit, bezgak kasalliklariga chalinish holatlariga butunlay barham berildi.” deb bayon etganlar. I.Karimov. “ 2012 yil Batanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko`taradigan yil bo`ladi” Xalq so`zi 2012 y. 20- yanvar, 14-son. Mavjud demoekologik vaziyat mintaqada har xil yuqumli kasallik turlarining ko`payishiga, umumiy va go`daklar o`limining yuqori bo`lishiga, migratsiyaning esa salbiylashuviga olib kelmoqda bu jarayonlar, o`z navbatida, aholining o`sishi va joylanishiga jiddiy tasir etmoqdaku shu bois, aholini geografik jihatdan tadqiq etishda murakkab ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy va demografik muammolar majmuali qarashni taqozo etib, bunday masalalarni ilmiy jihatdan asoslash mazkur bitiruv malakaviy ishning dolzarbligini belgilab beradi. Mavzuning o`rganilganlik darajasi . O`tgan asrning 70-yillarida prof. M.Q.Qoraxonovning bevosita rahbarligida O`rta Osiyo va O`zbekiston aholisi muammolari atroflicha o`rganilgan. Ushbu davrda E.A.Ahmedov, I.R.Mullajonov, G.R. Asanovlar, keyinroq O.B. Ota-Mirzaev, A.S.Soliev, A.Qayumov, M.Bo`rieva, L.P.Maksakova, Z.N.Tojieva va boshqa olimlarning tadqiqotlarida aholi geografiyasi bilan bog`liq mintaqaviy masalalar tadqiq qilingan.

Respublikamizning mustaqillikka erishishi va iqtisodiyotida bozor munosabatlarining shakllana borishi natijasida aholi geografiyasi mavzusi boyicha qator ishlar bajarildi. Bu jihatdan R.Mahamadaliev (1993), M.Qodirov (1994), M.Nazarov (1996), Sh.Jumaxanov (1998), Z.Tojieva (1998), M.Mamajanov (2004), O.Muhamedov (2007), M.Egamberdieva (2008) va boshqalarning olib brogan tadqiqotlarida ko`rish mumkin. 4 Bitiruv malakaviy ishning maqsadi . Ishning maqsadi Qashqadaryo viloyati ekologik vaziyati bilan bog`liq demografik jarayonlarni tahlil qilish asosida aholi hududiy tarkibidagi o`zgarishlarni aniqlashdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari. Mazkur ishda quyidagi vazifalar belgilangan va ular o`z yechimini topgan: < Bozor munosabatlari sharoitida ekologik keskin vaziyatda aholining o`sishi va hududiy tarkibini takomillashtirishning nazariy-uslubiy masalalarini tadqiq etish; < Qashqadaryoning ekologik-geografik joylashgan o`rni va u bilan bog`liq demoekologik jarayonlarning mohiyati va hususiyatlarini aniqlash; < Mintaqa aholisining o`sishi va joylanishini tahlil qilish, unga tasir qiluvchi ekologik, demografik, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa omillarni o`rganish; < Aholi sonining o`sishi va joylanishi boyicha demoekologik rayonlashtirish, ajratilgan rayonlarning ijtimoiy-iqtisodiy muammolari va istiqbollarini tahlil qilish; < Aholining migratsion maylini o`rganish va uning o`sishi, hududiy tarkibini ko`p variantli rpognozlarini ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot obekti sifatida Qashqadaryo viloyati aholisining hududiy tarkibi tanlangan. 4 Халқ сўзи, 30 апрель 2009 й., № 86.

Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot predmetini esa, Qashqadaryoning o`ziga hos geoekologik vaziyatini hisobga olgan holda, aholi sonining o`sishi va joylanish hususiyatlarini o`rganish tashkil qiladi. B itiruv malakaviy ishning tadqiqot metodlari Ushbu ishda, aholi soni o`sishi va hududiy tarkibidagi o`zgarishlar mintaqaning geoekologik vaziyati va ijtimoiy-iqtisodiy sharoiti nuqtai nazaridan o`rganilib, tadqiqot jarayonida geografik taqqoslash, tarihiy, hududiy tahlil, statistik-matematik, kartografik, tizim-tarkib, sotsiologik va prognozlash usullaridan keng foydalanilgan. Ushbu ishning metodologik asoslari mustaqillik davrida respublikada sodir bo`layotgan ijtimoiy-iqtisodiy sohalardagi o`zgarishlarga qaratilgan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan olg`a surilgan takliflar hamda ushbu masalalarga tegishli respublika rahbariyati tomonidan qabul qilingan qonun va ko`rsatmalar bilan tavsiflanadi. Shuningdek, ijtimoiy- iqtisodiy geografiya, demografiya va ularga tutash fanlarda yaratilgan ilmiy g`oya va qonuniyatlar ham mazkur dissertatsiyaning nazariy asosidan o`rin olgan. B itiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi quyidagilarda o`z aksini topgan: Aholining hududiy tashkil etilishi va joyning geoekologik holati o`rtasidagi aloqadorlik ilmiy asoslangan va Qashqadaryo hududi shu asosda rayonlarga ajratilgan; B itiruv malakaviy ishning ilmiy va amaliy ahamiyati . Olib borilgan tadqiqotlar natijasida ekologik muammolar bilan bog`liq nazariy- uslubiy ahamiyatga molik geodemografik jarayonlarning asosiy ilmiy g`oya va qonuniyatlari ochib berilgan. Bajarilgan tadqiqotning asosiy xulosa va takliflari, statistik materiallari asosida mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va jadvallardan iborat.

I.BOB. QASHQADARYO VILOYATNING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI 1.1. Qashqadaryo viloyatining geografik o`rni, chegaralari va maydoni Qashqadaryo viloyati O`zbekistonning janubida, Qashqadaryo havzasida joylashgan bo`lib, O`rta Osiyo deb yuritiluvchi yirik tabiiy geografik o`lkaning markazidan sal janubroqda 37° 58` bilan 39° 32` sh.k va 64° 23` bilan 67° 42` shq.u. lar orasidagi hududni ishg`ol etadi. Geografik o`rni jihatdan Qashqadaryo viloyati hududi Turkmaniston Respublikasining Atrek-Sunbar vodiysi, Ozarbayjonning Lenkoran pasttekisligi, Armaniston, Turkiya, Gretsiya, Italiya va Ispaniyaning o`rta mintaqasi, Amerika Qo`shma shtatlari va Yaponiyaning o`rta qismlari bilan bir xil geografik kenglikda yotadi. Qashqadaryo viloyatining maydoni 28,4 ming kv.km bo`lib hududining kattaligi bo`yicha O`zbekistonda Qoraqalpog`iston Respublikasi, Navoiy, Buxoro viloyatlaridan keyin 4- o`rinda turadi. O`zbekiston Respublikasi maydonining atigi 7% ini egallagan holda Qashqadaryo viloyati maydoniga ko`ra Albaniya (28.7 ming) yoki Armaniston (29.8 ming), Qrim (26.0) Respublikalari, Belgiya (30.5), Niderlandiya (32.4) kabi Yevropa davlatlari maydoni bilan tenglasha oladi. Qashqadaryo viloyati 795 km uzunlikdagi chegaraga ega, shundan 405 km tog`lar, 390 km tekisliklar orqali o`tadi. G`arbdan - sharqqa 293 km, shimoldan - janubga 195 km masofaga cho`zilgan. U shimoldan Samarqand, shimoli- g`arbdan Buxoro, sharq va janubi-sharqdan Surxondaryo viloyati bilan chegaradosh. Shimoli- sharq qismidan Tojikiston, g`arbiy qismidan esa Turkmaniston bilan eng uzun chegaraga ega. ( Mamatov, 1994 ). 1.2. Hudud tabiiy xususiyatlarining geografik jihatlari Qashqadaryo viloyatining hududi O`rta Osiyoning tekislik va tog`li qismlari tarkibida murakkab paleogeografik taraqqiyotni kechirgan. Ammo butun O`rta Osiyo hududi kabi Qashqadaryo viloyatining hutor polosa ko`rinishida dudi ham paleogeografik jihatdan juda kam o`rganilgan. Geologik adabiyotlarda va

kartalarda asosan mezozoy erasi va paleogen davrining paleogeografik taraqqiyoti birmuncha batafsilroq va mufassalroq bayon qilingan. Hisor tog`larining negizi paleozoy erasigacha bo`lgan metamorfik jinslar majmuasidan iborat. Juda qattiq kristallashgan bu jinslarning yoshi taxminan 1 mlrd. yilga teng. Qashqadaryo havzasini shimolda va simoli-sharqda o`rab turgan Zarafshon va Hisor tog` tizmalari paleozoy erasining cho`kindi magmatik va metamorfik jinslaridan tuzilgan. Ordovik, silur va devon davrlarida bu hudud dengiz bo`lgan, uning ohaktosh, qumtosh, giltosh tarkibli hosilalari bu davrdan keyin ro`y bergan gertsin to` burmalanishi natijasida metamorflashgan. Shertog` va Sumsar tog`lari Jinnidaryo bilan Oqsuv daryosi orasida yastangan bo`lib, ular paleozoy erasining deyarli barcha davrlariga mansub bo`lgan umurtqasiz hayvonlarning qoldiqlari g`oyat yaxshi saqlangan cho`kindi va ohaktosh qatlamilaridan tuzilgan. Dengiz umurtqasiz hayvonlarining bunday bus – butun saqlanishi jahon stratigrafiyasida favqulodda noyob hodisadir. Endilikda Kitob geologiya qo`riqxonasi ga aylantirilgan bu geologik maydon paleozoy erasining taraqqiyot tarixi uchun andoza sifatida tan olingan. Hisor tizmasining janubi–g`arbiy tarmoqlari bo`lgan Osmontalash tog`lari karbon va perm davrlarining intruziv va effuziv magmatik jinslaridan tarkib topgan. Osmontalashdan shimoli–sharqdagi Hazrati - Sulton tog` massivi silur va devon davrlarining kristallashgan ohaktoshlaridan tuzilgan. Viloyatning tog` va tog` oldi hududlari yura va bo`r davrlarining dengiz yotqiziqlaridan iborat. To`rtlamchi davrning boshida tog`lar va tekisliklar landshaftlarining hosil bo`lishida tekonik harakatlar bilan bir qatorda iqlim sharoitlari muhim ahamiyatga ega bo`lgan va tog` jinslarining fizikaviy nurashining va, shuningdek, eroziya hamda akkumulyatsiyaning kuchayishiga shart – sharoit yaratgan. Qashqadaryoning hozirgi vodiysi Kitob-Shahrizabz botig`ini shimoliy yonbag`riga yaqinroq tarzda o`tadi. Tog`larga tog`etagi sertepa shleyflarning keng polosasi tutashgan bo`lib ular yonbag`irlari yaxshi chimlashgan chuqur yondosh yassi tubli vodiylar bilan parchalangan. Bunday vodiylar ayniqsa Kitob-Shahrisabz botig`ining shimoliy va

shimoli-g`arbiy qismlarida yaxshi rivojlangan. Hisor tizmasi yonbag`irlari bo`ylab ular tor tasmasimon (polosa) ko`rinishida ifodalangan. Bu polosadan daryo vodiysiga tomon to`lqinsimon tekislik joylashgan. Bu tekislik doirasida tog etagi shleyflarini parchalaydigan vodiylar asta – sekin yo`qoladi. Daryolar orasida Qashqadaryo vodiysiga tomon qiyalashadigan yassi yuzali joylar bilan band. Tog` etagi shleyflari asosan lyossimon suglinkalar bilan qoplangan. Suglinkalar qoatlamida, ayniqsa ularning quyi qismida qum va shag`altoshlarning linzalari kuzatiladi; to`lqinsimon tekisliklar doirasida yon qirg`oqlarning konussimon yoyilmalari keng tarqalgan. Ularda lyossimon suglinkalar shag`altoshli yotqiziqlarda yotadi. Bu polosaning relefi uchun ozmi-ko`pmi yassi katta ktyu jarlar xoc, ba`zan asosan Qashqadaryoning o`ng qirg`og`I bo`ylab kanonsimon vodiylar ham kuzatiladi. Tik yonbag`irli qisqa jarlar Qashqadaryo havzasining har ikkala qirg`og`ida ham uchraydi. Qashqadaryo viloyatining relefi g`arbdan - sharqqa asta-sekin balandlashib boradi. Qarshi qiya tekisligining Dengizko`l botig`i bilan tutash joyi dengiz sathidan 280 m baland bo`lsa, sharqda Hisor tog`larida balandlik 4000 m dan ortiq. Ma`lumki, yer yuzasining hozirgi qiyofasi geologik taraqqiyot bosqichlari bilan chambarchas bog`liqdir. Ana shu bog`liqlikni hamda hozirgi relef hosil qiluvchi jarayonlarning xususiyatlarini e`tiborga olgan holda Qashqadaryo viloyati hududida 3 ta relef mintaqasini ajratish mumkin: 1. Tekislik relefi mintaqasi. 2. Tog` oldi (adir) relefi mintaqasi. 3. Tog` - burmali relef mintaqasi. Tekislik relefi 280 - 650 m oralig`ida gipsometrik pog`onadagi Qarshi qiya tekisligi va Kitob-Shaxrisabz botig`ini o`z ichiga oladi, maydoni bo`yicha viloyatning asosiy qismini ishg`ol etadi. Qarshi qiya tekisligi Qizilqumning janubi- sharqiy chekkasi hisoblanadigan Sandiqli qumli cho`li bilan Zarafshon va Hisor tog`larining etaglariga tutashib ketgan, qariyib 1.3 mln.ga maydondagi tekislikdir. G`arbda Kitob-Shaxrisabz botig`i va sharqda Hisor tizmasining janubi-g`arbiy tarmoqlari Yakkabog` tog`lari adir mintaqasi yastanib yotibdi.

Tog` oldi qirlari-adirlar g`arbdan-sharqqa 600 m dan 1500 m gacha ko`tarila boradi. Qashqadaryo hududida nihoyatda parchalangan Qoratepa tog`larining eng baland joyi Kamquton tog`idir (2336 m) Devon davri ohaktoshlarida karst g`orlari shakllangan. Umumiy uzunligi 400 m dan oshiq Amir Temur g`ori ulardan eng kattasidir. Taxtaqoracha dovonidan sliimoli - g`arbda joylashgan Qumgaza tog`larida magmatik jinslardan tuzilgan qoyalar shamolning geologik faoliyati tufayli xilma- xil ko`rinishda namoyonbo`ladi. "Dinozavr", "Do`stlar", "Jodugar" va boshqa qoyalar tabiat yodgorliklari sifatida diqqatga sazovordir. Qashqadaryo zaminida deyarli barcha turdagi foydali qazilmalarning mavjudligi aniqlangan. Qashqadaryo viloyati zaminida qazib olinayotgan va aniqlangan yer osti boyliklarining eng asosiysi tabiiy gaz va neftdir. Bugungi kunda viloyat konlaridan qazib olinayotgan tabiiy gaz nafaqat Respublikamiz shahar va qishloqlarini, balki qo`shni Tojikiston, Qirg`iziston, va Qozog`iston Respublikalarining ehtiyojlarini ham ma`lum miqdorda qondirmoqda. Konning eng kattasi G`uzor tumanining Qarshi cho`liga tutash adirlarida joylashgan Sho`rtan konidir. Turkmaniston va Buxoro hududlari bilan tutash joylarida Dengizko`l, Ko`kdumaloq singari bir qancha neft-gazli konlar mashhur. Qo`ng`irtog`dan shimoli-g`arbdagi Qoraxitoy koni Qarshi shahrining, Chiroqchi tumani hududidagi Uvada va Saricha konlari Shahrisabz shahrining gaz yoqilg`isiga bo`lgan ehtiyojining asosiy qismini qondirmoqda. Bulardan tashqari viloyat hududida O`rta buloq, Toshli, Sharqiy Qorael, Nour, Boyburak singari sanoat ahamiyatiga molik neft konlaridan yoqilg`i xom ashyosi olinmoqda. Qashqadaryo viloyatining ko`mirga bo`lgan ehtiyojini Yakkabog` tog`laridagi Vori va Zarmas qishloqlari orasidagi toshko`mir koni qondirishi mumkin. Undan tashqari qazib olinayotgan mineral boyliklar ichida marmar, dolomit, ohaktosh, travertin, keramzit kabi pardozlash, haykaltaroshlik, qurilish xom ashyosi bo`lgan noruda boyliklar neft va gazdan keyinda turadi. Ahamiyati jihatdan kimyoviy xom ashyo bo`lgan osh va kaliy tuzlari 3- o`rinda turadigan mineral resurslardir. Boybichchakon, Konsoy, Beshbuloq osh tuzi

konlari nafaqat viloyatning osh tuziga bo`lgan talabini, yer yuzidagi aholining ehtiyojini bir necha o`n yilga qondirishi mumkin. Hisob - kitoblarga qaraganda vohaning neft zahiralari o`n millionlab tonnani tashkil etadi. Ko`kdumaloq neft koni havzasida 67.4 mUlion tonna "Qora oltin" borligi aniqlangan. Sho`rtan gazning tarkibi nihoyatda boyligi bilan ham ajralib turadi. Uning tarkibida propan, butan, kimyo sanoatida ishlatiladigan boshqa elementlar bor. Hozir bu yerdan tabiiy gaz, kondensat, suyultirilgan gaz va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarilib qo`shni viloyatlarga yuborilmoqda. Qashqadaryo mamlakatimizning yirik tekisliklar, cho`l, tog` va tog` oldi hududlariga, o`ziga xos tabiiy va iqlim sharoitiga ega bo`lgan viloyatlardan biridir. Viloyatning iqlimi dehqonchilik va chorvacliilik uchun juda qulay. Yillik o`rtacha harorat +15 daraja, yanvar oyiniki +2 darajani tashkil etadi. Yog`ingarchilik miqdori yiliga o`rtacha 187 - 285 mm tog` va tog` oldi hududlarida 500 mm dan iborat. Qashqadaryo viloyatida sovuq bo`lmaydigan davr o`rta hisobda 226-228 kunga teng. Demak, bu davrda ko`pchilik issiqsevar o`simliklar hosilga kira oladi. Issiqsevar o`simliklarning ko`pcliiligi bahorda o`rtacha sutkalik harorat 100 dan yuqori bo`lganda o`sa boshlaydi. Kuzda sovuq tushganda o`sishdan to`xtaydi. Qashqadaryo havzasining deyarli hamma daryolari tog`li rayonlardan boshlanadi. Havzaning eng uzun daryosi Qashqadaryo (332 km) bo`lib, u Zarafshon tizmasi g`arbiy tarmog`ining janubiy yonbag`ridan 3000 metr balandlikdan boshlanadi. Eng yirik daryolari Qashqadaryo (332 km), Jinnidaryo (61 km), Oqsuv (115 km), Tanxozdaryo (104 km), Yakkabog` (108 km), G`uzordaryo (86 km). Suv omborlari: Chimqo`rg`on (-Qamashi 1963), Pachkamar (-G`uzor, Qamashi 1972, Yangiqo`rg`on (-Yakkabog` 1975),Sho`robsoy (-Kitob 1977), Toshloqsoy (- Shahrisabz 1981), Tallimarjon (-Nishon 1986), Hisorak - (Shahrisabz 1987), Qalqama - (Chiroqchi 1987).

Qashqadaryo viloyatida O`zbekiston hududi uchun xos bo`lgan deyarli barcha tuproq turlari tarqalgan. Viloyat florasi tarkibida mahalliy o`simlik turlaridan tashqari Eron, Afg`o niston va O`rta dengiz bo`yi o`lkalari uchun xos bo`lgan o`simliklar ham mayjud. Qashqadaryo viloyatining tabiiy florasi 1200 ga yaqin yuksak o`simlik turlaridan tashkil topgan bo`lib, ularning 106 turi oziq-ovqat va chorvachilikda yem- xashak sifatida ishlatiladi. 138 turi qimmatbaho dorivor, 26 turi efir moyli, 61 turi asal beruvchi, 62 turi oshlovchi, 53 turi bo`yoq beruvchi, 19 turi saponinli (bixli) o`simliklar. Viloyatning geografik o`rni va landshaftlarning xilma-xilligi hayvonot olamining shakllanishi va tarqalishiga o`z tasirini ko`rsatgan. Suvsiz qumli cho`llar, tog` o`rmonlari va daryo vodiylarining ekologik sharoitlari hayvonlarning hayot kechirishi uchun bir xil emas. O`zbekiston hududida umurtqali hayvonlarning 650 ga yaqin turining vakillari tarqalgan. Ularning 99 turi sut emizuvchilar, 57 turi sudralib yuruvchilar, 79 turi baliqlar, 410 turini qushlar tashkil qiladi. Qo`riqxonalar: Hisor qo`riqxonasi Qashqadaryo viloyati hududida joylashgan Qo`riqxonaning maydoni 76889 ga teng. Bu hudud geografik jihatdan Hisor - Oloy tog` tizmalariga kirib, qo`riqxona hududining sharqdan — g`arbgacha bo`lgan uzunligi 37 km, shimoldan — janubga esa 50 km ni tashkil etadi. Qo`riqxona hududida O`zbekistondagi eng katta Seversev muzligi (uzunligi 3.5 km ga yaqin) joylashgan. Hisor Davlat qo`riqxonasi dengiz sathidan bir xil balandlikda joylashgan yer tuzilishi umumiy, tabiati bir biriga o`xshash alohida — alohida ikkita bo`linmadan iborat bo`lgan. Bulardan bittasi Miroqi Davlat qo`riqxonasi, ikkinchisi esa Qizilsuv tog` archa qo`riqxonasi deb yuritilib kelgan. Alohida bo`lgan ikkala qo`riqxona bir xil maqsadda, bir xil yo`nalishda ish olib borishi uchun O`zbekiston hukumatini 1983 yil sentabr oyidagi Farmoniga asosan birlashtirilgan va Hisor Davlat qo`riqxonasi nomi bilan yuritila boshlangan. Qo`riqxona hududida 10750 ga maydon o`rmon bilan qoplangan. Botirboy muzligi ham bor. Eng baland cho`qqilari: Hazrati Sulton, To`rtko`ylak, Bibio`lmas. Qo`riqxonaning 35 ming gektar maydoni baland

tog`lar qoya va jarliklar, doimiy muzliklardan iborat. Qo`riqxona hududida qadimiy joylar va tabiat yodgorliklari mavjud bo`lib, bular o`ziga xos ko`rinish kasb etadi. Hazrati Sulton, Xonaqa, Tulkitutgan ota, Xo`jagul ota kabi qadimiy joylar uzunligi 676 metrli Amir Temur g`ori, Dinozavr so`qmog`i, Ho`kizburun sharsharasi, O`g`rizindoni, Suvtushar sharsharasi, Masqara deb nomlanadigan tog` cho`qqisi kabi tabiat yodgorliklari ma`lum va mashhur. Masqara tog` cho`qqisi barometr vazifasini o`taydi. Kitob geologiya qo`riqxonasi 1979 yilda tashkil etilgan. Unda bundan 300 — 400 mln yil oldin Yerda mavjud bo`lgan hayot muhrlangan yotqiziqlar ochiq holda uchraydigan tog` landshaftlari muhofaza qilinadi. Kitob geologiya qo`riqxonasi Jinnidaryo o`rta oqimining chap sohilida, Zarafshon tizmasining janubiy - g`arbiy tarmoqlari bo`lgan Sumsar tog`i va Qoratog`ning shimoliy yon bag`rlarida joylashgan. Bundan million yillar ilgari qo`riqxona o`rnida ulkan dengiz bo`lgan. Bu dengizda turli tuman umurtqasiz jonivorlar, dumaloq va uzunchog` yilpig`ichsimon va uchburchak shaklidagi baliqlar yashagan. Keyingi geologik davrlarda tog`larning ko`tarilishi natijasida dengiz jonivorlari o`z aksini dastlab qumlarda, keyinroq esa toshlarda "Muhrlangan" Qo`riqxona hududida o`rmonlar maydonini tiklash, mavjud tabiatning noyob yodgorliklarini muhofaza qilish masalalari o`rganiladi. 1.3. Qashqadaryo viloyatning tabiiy resurslariga iqtisodiy - geografik tavsif Viloyat hududi Qashqadaryo havzasida Pomir-Oloy tog` sistemasining g`arbiy chekkasida, Amudaryo va Zarafshon daryolari orasida joylashgan. Asosan Qashqadaryo botig`ini o`z ichiga olgan bo`lib, shimoli-sharq va janubi-sharqda Zarafshon hamda Hisor tizma tog`lari bilan o`ralgan. Tog`lar bilan tekisliklar orasi adirlar tekislikning katta qismi g`arbda Sandiqli va Qizilqum cho`llari bilan tutashgan Qarshi cho`lidan iborat. Viloyat shimoli-sharq, sharq va janubi-sharqda tog`liklar bilan o`ralgan. Bu yerda Zarafshon va Hisor tizmalari, Chaqchar tog`lari ko`tarilib turadi, ularning eng baland nuqtalari 3750-4100 metrgacha yetadi.

Viloyat relefining bunday turli-tumanligi o`ziga xos tabiiy boyliklarga egaligini asoslab beradi va ichki hududiy mehnat taqsimoti, iqlim sharoitlarining shakllanishiga sabab bo`ladi. Jumladan, Qashqadaryoning qoyi qismi katta qishloq xo`jaligida foydalanish uchun qo`lay bo`lgan yer maydonlariga ega. Shu bilan birga bu yer respublikamizda neft va tabiiy gaz zahiralarining ko`pligi boyicha 1- o`rinda turadi. Chunonchi ko`rilayotgan hududda Ko`kdumaloq, Muborak, Pomuq kabi yirik neft-gaz, Sho`rtan, Zevardi, Qo`ltiqqa o`xshash tabiiy gaz konlari mavjud. Viloyatning Dehqonobod tumanida esa turli xil tuz konlari, qurilish materiallari xom-ashyosiga boy. Ayniqsa bu yerda katta zahiraga ega bo`lgan kaliy tuzlarining borligi mamlakatimizda kaliy o`g`itlarini ishlab chiqarish sanoatini tashkil qilish uchun muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, viloyatning yuqori Shahrisabz mintaqasida marmar va boshqa konlar ham mavjud; bu yerda Kitob geologik qo`riqxonasi ham tashkil qilingan. Shunday qilib, Qashqadaryoda xususan yoqilg`i-energetika, tog`-kon va gaz kimyosi, qurilish materiallari sanoatini keng ko`lamda rivojlantirishga qo`lay imkoniyatlar mavjud. Iqlimi kontinental, yog`in-sochin miqdori, ayniqsa cho`l mintaqasida juda oz. Binobarin, bu yerda dehqonchilikni rivojlantirish uchun irrigatsiya shaxobchalarini qurish talab etiladi. Tog` oldi va tog` mintaqasida yillik yog`in- sonchin miqdori hatto 800-900 mmga yetadi. Bu esa daryolarning tuyinishiga qo`lay sharoit yaratadi. Viloyat hududi Qashqadaryo havzasida joylashgan.Qashqadaryoga Jinnidaryo, Oqsuv, Tanxozdaryo, Oyoqchidaryo, Qizildaryo va boshqalar kelib qo`shiladi. Natijada viloyatning yuqori (Shahrisabz) mintaqasida gidrografik tizimning ancha rivojlangan shakli vujudga keladi. Biroq, Qashqadaryo qoyi mintaqaga borgan sari uning suvi kamayib boradi va bir vaqtlar Zarafshon daryosigacha borib yetgan bu daryo hozirda Qarshi-Koson atrofida tamoman tugab qoladi. Qashqadaryoda sug`orma dehqonchilikni rivojlantirish maqsadida 70- yillarda Qarshi dashti o`zlashtirilishi keng miqyosda olib borildi.Hozirgi kunda

viloyat hududida qaptor sug`orish inshootlari barpo etilgan. Masalan, bu yerda Hisorak, Qalqama, Chimqo`rg`on, Qamashi suv omborlari mavjud, G`uzor tumanini asosan Pachkamar suv ombori va G`uzordaryo sug`oradi. Yirik Qarshi magistral kanali Amudaryodan boshlanadi va qisqa masafada qo`shni Turkmaniston hududidan o`tadi, so`ngra u katta Talimarjon suv omboriga qoyiladi, undan qudratli nasos stantsiyalari yordamida 132 metr balandlikka ko`tarilib beriladi. Bundan tashqari so`l mintaqasi Mirishkor (avvalgi Ulyanov) kanali suvlari bilane ham sug`oriladi, viloyatning shimoliy qismiga, asosan Chiroqchi tumaniga Zarafshon suvlari Eskianhor kanali orqali yetib keladi. Respublikamizning shunga o`xshash boshqa hududlarida bo`lganidek, bu yerda ham ko`plab zovurlar (kollektorlar) va to`planib qolgan sho`r, oqova suvlardan tashkil topgan tuz ko`llar bor. Ular ko`proq Qarshi dashtida uchraydi. Demak bir tomondan kanal va suv omborlari yerlarni sug`orishda xizmat qilsa, obodonlashtirsa, ikkinchi tomondan, zovur va sun`iy ko`lchlar hudud agroekologiyasining noqo`layligidan darak beradi. Shunday qilib, viloyat agroiqlimiy sharoitlari hamma joyda ham bir xil emas. Chunonchi, uning yuqori qismida intensiv dehqonchilikni rivojlantirish bog`dorchilik va uzumchilikni tashkil qilish uchun imkoniyatlar mavjud bo`lsa, quyi cho`l mintaqasida tabiiy sharoit qadimdan g`alla va chorvachilik uchun qulaylik qilgan.Keyinchalik bu yerda ham sug`orma dehqonchilik rivojlanib borgan. Albatta, Qarshi dashtini o`zlashtirish va shu asosda paxtachilikni rivojlantirish (bu ham bo`lsa, sobiq ittifoq davrida, Respublikada paxta yakka xokimligini yanada kuchaytirish maqsadida amalga oshirilgan) mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida o`z o`rniga ega. Binobarin, hozirgi yoqilg`i-energetika va tog`-kon kimyo majmualarini to`g`ri rivojlantirish va hududiy tashkil qilish katta ahamiyat kasb etadi. Keyingi yillarda viloyatda tabiiy resurslarni iqtisodiy jihatdan baholash va foydalanishga doir talaygina ishlar amalga oshirildi. Neft va gaz konlari ochildi va foydalanishga topshirildi, noma`dan foydali qazilmalarning zahiralari aniqlandi va

baholandi, yer, suv, o`simlik va boshqa resurslar o`rganildi. Shuningdek tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ulardan ishlab chiqarishda foydalanishni bashorat qilishning muammolariga doirp iqtisodiy-ekologik masalalar o`rganildi. Lekin xo`jalik tarmoqlarini rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan tabiiy resurslardan yanada samaraliroq foydalanish maqsadida majmuiy o`rganilishi zarur. Qashqadaryo viloyatida xo`jalikda o`zlashtirish ancha qo`lay bo`lgan tabiiy sharoit va resurslar (relef, iqlim, suv, tuproq va o`simlik) mavjud. Viloyat hududi sug`orma va lalmikor dehqonchilik, yaylov chorvachiligi, bog`dorchilik va qishloq xo`jaligining boshqa tarmoqlarini rviojlantirish uchun ancha katta yer resurslariga ega bo`lganligi tufayli intensiv o`zlashtiiriladigan rayonlar qatoriga kiradi.Ammo tabiiy resurslardan xo`jalikda foydalanishning samaradorligini oshirishda bir talay muammolar mavjud. Mineral-xom ashyo resurslari. Geologik jihatdan Qashqadaryo viloyatining hududi Hisor tuzli, janubiy-G`arbiy Hisor va Buxoro-Xiva neft-gazli regioniga mansubdir. Viloyatdagi asosiy foydali qazilmalarni tabiiy gaz, gazli kondensat, neft, osh va kaliy tuzlari, qoplama uchun foydalaniladigan toshlar va qurilish materiallari sanoati uchun xom ashyo tashkil etadi. Shuningdek, marganetsning uncha katta bo`lmagan zahiralari bor. Bundan tashqari, geologiya-qidiruv ishlari natijasida polimetallar, yonuvchi slanetslar va fosforitlar ma`danlashuvining namoyon bo`lishi aniqlangan. Tabiiy gazning aniqlangan zahiralariga ko`ra Qashqadaryo viloyati hozirgi paytda O`zbekistonda birinchi o`rinni egallaydi. Gaz va neft qazib olish viloyatda Shimoliy Muborak, Janubiy Muborak, Odamtosh, Gumbuloq, Pachkamar, Qizilbayroq kabi yirik gaz konlarining, Sho`rtepa, Qoraxitoy kabi gaz-neft konlarining o`zlashtirilishi bilan bog`liq holda 60-yillarda boshlandi. Gaz zahiralaridan foydalanish maqsadida O`zbekistonda yagona bo`lgan olitingugurt va gaz ishlab chiqaradigan Muborak gazni qayta ishlash zavodi qurildi. Hozirgi paytda Sho`rtan gaz-ximiya kompleksi qurilmoqda.

Viloyat hududida qazib olinadigan neft Farg`ona neftni qayta ishlash zavodiga yuboriladi. Qashqadaryo viloyatida gaz va neft qazib olish yildan-yilga oshib bormoqda. 1977 yilda viloyat hududida 8 mlrd.m.kub gaz va 360 ming tonna neft qazib olingan bo`lsa, 2007 yilda 57.9 mlrd.m.kub gaz va 2946 ming t. Neft qazib olindi. Qashqadaryo viloyatining tog`li mintaqasida Dovtosh va Qizilbayroq marganets konlari mavjud bo`lib, Qora tepa tog`larining janubiy yonbag`ridagi Dovtosh konining zahirasi 0.8 mln.t.ni tashkil etadi. Dovtosh konida marganetsning miqdori 16.8%. Konda marganets ma`dani ochiq usul bilan qazib olishini mumkin. Qizilbayroq marganets koni Dovtosh konining sharqdagi davomi bo`lib, bu konning ma`danlari metallurgiya sanoatida hamda qishloq xo`jaligida mikroo`g`itlar sifatida foydalanilishi mumkin. Qashqadaryo viloyatining Dehqonobod, Qamashi va G`uzor tumanlari hududlarida osh tuzi va kaliy tuzining katta zahiralari mavjudligi aniqlangan. Hisor tizmasining janubi-g`arbiy tarmoqlarida osh tuzining Boybichchakon va Tepaqo`ton konlari aniqlangan. Bu konlarda qatlamlarining qalinligi 200-600 m bo`lgan osh tuzining juda katta zahiralari mavjud. Boybichakon Qamashi tumanida Langar qishlog`idan 12 km janubi-sharqda joylashgan bo`lib, osh tuzi qatlamlari 600-1000 m.gacha chuqurlikda joylashgan. Eng mahsuldor qatlamning qalinligi 94,56%. S-2 toifasidagi osh tuzining zahirasi 4.4 mlrd tonnaga teng. Osh tuzi shuningdek Tepaqo`ton kaliy tuzli konida ham mavjudligi aniqlangan. Bu yerda osh tuzining zahirasi 6.1 mln.tonnani tashkil etadi. Qashqadaryo viloyati ulushiga kaliy tuzlarining O`zbekistonda bashoratlashtirilgan zahiralarining 70%ga yaqini va balansdagi zahiralarining 100% to`g`ri keladi. Hisor tizmasining janubi-g`arbiy tarmoqlarida Oqbosh- Tepaqo`ton, Kaypantov va Pachkamar tuzli maydonlari aniqlangan. Ular orasida eng yirigi Dehqonobod shaharchasidan 30 km shimoli-sharqda joylashgan Tepaqo`ton konidir. Bu kondagi kaliy tuzlarining bashoratlashtirilgan zahirasi 500 mln.tonnani tashkil etadi.

Hisor tizmasining janubi-g`arbiy tarmoqlari doirasida Dehqonobod tumanida ToshdU geologlari tomonidan bashoratlashtirilgan zahirasi 213 mln.tonnani tashkil etadigan fosforit konlarining mavjudligi aniqlangan. Dehqonobod hududida Dehqonobod, Xo`jaarna, Qizilcha, Dardara va boshqa joylarda yonuvchi slanetslarning mavjudligi aniqlangan. Geologik qidiruv ishlari natijasida Zarafshon tizmasining janubiy tarmoqlarida Chiroqchi shahridan 30 km shimoli-sharqda pegmatitning Lolabuloq koni aniqlangan. Unda pegmatitning bashoratlashtirilgan zahirasi 7 mln. tonnani tashkil etadi. Dehqonobod konida bentonitli gillarning 180 mln.tonna miqdoridagi bashoratlashtirilgan zahirasi aniqlangan. Qatlamlarning qalinligi 150 m.gacha bo`lgan bu gillar keramzit ishlab chiqarishda foydalanilishi mumkin. Bentonitan gillarning 102 mln. tonna miqdoridagi zahirasi Qarshi shahri yaqinidagi Qo`ng`irtog`da ham aniqlangan. Bu yerdagi gilli xom ashyo Qarshi keramzit zavodida mahsulot tayyorlash uchun foydalanilmoqda. Qashqadaryo viloyati hududi qurilish matreiallari uchun xom ashyoga (marmar, dolomitli ohaktosh, ohaktosh, gips, shag`al, qum va b.sh.) boy. Kitob tumanida marmaning Birkunlik, Bodomzor va Sevaz kabi yirik konlari joylashgan. Bu konlardagi marmarning umumiy zahirasi 4 mln.m. kubdan ortiqroqdir. Birkunlik, Bodomzor va Sevaz konlarining marmar zahiralari Kitob toshni ishlash kombinatida marmar bloklari va uvoqlarini ishlab chiqarishda foydalanilmoqda. Bu kombinatning mahsulotlari nafaqat O`zbekistonda balki Rossiya Federatsiyasi, Ukraina va Belorus respublikalarida ham foydalaniladi. Dolomitli ohaktosh Dehqonobod va Pachkamar konlarda ayniqsa batafsil o`rganilgan. Dehqonobod konida devorbop dolomitlarning zahirasi 6.4 mln.m. kubga yaqinni tashkil etadi. Bu konlarning dolomitli ohaktoshlari devorbop toshlar va o`tga chidamli xom ashyo uchun foydalanilmoqda. Shuningdek Dehqonobod dolomiti Toshkent va Samarqand chinni zavodlariga ham jo`natiladi. Ohaktoshning Zarafshon tizmasining janubiy tarmoqlaridagi Qaynar va Hisor tizmasining janubi-g`arbiy tarmoqlaridagi Langar konlari aniqlangan.

Geologik qidiruv hisoblariga ko`ra Qaynar konida ohaktoshning zahirasi 8.9 mln tonnaga. Langar konida esa 140 mln. tonnaga yaqin. Lekin hozirgi paytda har ikkala konning ham ohak toshlari foydalanganicha yo`q. Kitob shahridan 12 km shimolda tsement xom ashyosi uchun yaroqli bo`lgan. Qoratepa ohaktoshli koni aniqlangan. Qashqadaryo viloyatida ko`plab gipsli joylar aniqlangan bo`lib, ulardan eng yiriklari Pachkamar, Tepaqo`ton va Langar konlaridir. Qashqadaryo viloyati hududi qurilish sanoati uchun muhim xom ashyo hisoblanadigan shag`al va qumning ham katta zahiralariga ega. Umumiy zahirasi 29.2 mln.m.kub bo`lgan Tanxoz konning qum-shag`al xom ashyosi Shahrisabz shag`al saralash zavodida foydalanilmoqda. Hozirgi paytda foydali qazilmalar qazib olinayotgan joylarda karerlar, ag`darilgan qatlamlar, tepaliklar hosil bo`lgan. Kuchli shamollar esgan paytda bunday joydlardan mayda zarrachalar aholi yashaydigan joylarga uchunriladi, yog`inlar paytida yuviladigan zarrachalar esa suv havzalarini, daryolarning irmoqlarini va qishloq xo`jalik yerlarini ifloslanishiga olib keladi. Cho`l landshaftlarida geologik qidiruv ishlarining transport vositalari nafis ekosistemalarning qashshoqlanishiga yoki nobud bo`lishiga olib kelmoqda. Geologiya-qidiruv ishlari olib borilayotgan joylarda mineral resurslardan foydalanilayotgan konlarda atrof-muhitni muhofaza qilishga deyarli e`tibor berilmayotir. Shu sababli tog`-kon sanoati korxonalari yerdan samarali foydalanish maqsadida rekultivatsiya ishlarini yo`lga qoymoqlari lozim. Iqlim resurslari. Qashqadaryo viloyati hududining katta qismi qishloq xo`jalik ekinlarini yetishtirish uchun yetarli bo`lgan issiqlik miqdoriga va uzoq davom etadigan vegetatsiya davriga ega. O`zining janubiy geografik o`rni tufayli Qashqadaryo O`zbekistonda quyosh yoritadigan soatlar miqdori (2600-3000 soat) eng ko`p bo`lgan joydir. Shu tufayli bu hududda Quyoshdan keladigan issiqlik miqdori ham ancha katta. Hisoblarga ko`ra viloyatning tekislik qismida yalpi radiatsiyaning yillik miqdori 6700-7100 MD j/m-kv ga. Fotoaktiv radiatsiyaning yillik jami esa 3300 MDj/m-kvga yetadi.

Issiqlik energiyasining manbai bo`lgan quyosh radiatsiyasining kattaligi o`simliklarning hayotiy faoliyatining asosini tashkil etuvchi issiqlik resurslariing ham katta bo`lishiga sabab bo`ladi. Sug`orma dehqonchilik sharoitlarida qishloq xo`jalik ekinlarining o`sishi rivojlanishi va hosil to`plashi asosan issiqlik resurslariga bog`liq. Shuning uchun vegetatsiya davridagi issiqlik resurslarini baholash muhim ahamiyatga ega. Issiqlik resurslari va o`simliklarning issiqlik bilan ta`minlanishini ifodalovchi ko`rsatkichlar muayyan haroratgning (+5 gradus S+10 gradus S) vegetatsiya davridagi o`rtacha sutkalik haroratlarning yig`indisidir. Yovvoyi o`simliklar ko`pincha o`rtacha sutkalik harorat +5 gradusdan oshgandan so`ng vegetatsiya qila boshlaydi. Madaniy ekinlarning vegetatsiya davri esa o`rtacha sutkalik harorat +10 gradus bo`lganda boshlanadi. Shu sababli har qanday hududning issiqlik resurslarini baholash uchun yil davomida faol haroratlarning (+10 gradus S dan yuqori) miqdorini bilish muhim ahamiyatga ega. Masalan, kartoshka uchun vegetatsiya davridagi faol haroratlarning yalpi miqdori 1500-1800 gradus, bahorgi bug`doy uchun 1700-1900 gradus, paxta uchun 3200-3600 gradus, tsitrus ekinlari uchun esa 4000-5000 gradus bo`lishi kerak. Qashqadaryo viloyati hududining tekislik va tog` oldi qismlarida +5 gradusdan yuqori bo`lgan o`rtacha sutkalik haroratlarning yig`indisi 5500-5750 gradusni, +10 gradusdan yuqori bo`lgan o`rtacha sutkalik harortlarning yig`indisi esa 5050-5250 gradusni tashkil etadi. Sovuq bo`lmaydigan kunlar 213-233 kun. Bunday issiqlik sharoitlarida g`o`zaning ingichka o`rtacha tolali navlarining yetishishi, shuningdek, anjir, anor, shaftoli kabi issiqsevar mevalar pishib yetishadi. Shuningdek, makkajo`xori va sabzavotlarning ayrim turlaridan bir yilda ikki marta hosil olish mumkin. Vegetatsiya davrining uzoq davom etishi tufayli Qashqadaryo viloyati mayiz, o`rik hamda shaftoli kabi qimmatbaho quruq meva mahsulotlarini tayyorlashda viloyatlar orasida muhim iqtisodiy mavqega ega. Issiqlik resurslari shuningdek yaylovlarda yilning katta qismida mol boqish imkoniyatini beradi.

Quyoshdan keladigan issiqlik juda katta energiya manbaidir. Quyosh energiyasidan issiqxonalarni va uy-joylarni isitishda, qishloq xo`jalik mahsulotlarini quritishda, sho`r suvlarni chuchuklashtirishda va boshqa sohalarda keng foydalanish imkoniyatlari mavjud. Lekin bu sohada viloyatda dastlabki ishlargina amalga oshirilmoqda. Qashqadaryo viloyatida ayniqsa uning tog`li rayonlarida iqlim sharoitlarida rekreatsiya, ya`ni dam olish va salomatlikni yaxshilash maqsadida foydalanish uchun juda katta afzalliklarga ega. Toza tog` havosi, ajoyib tabiat manzaralari, yozda havo haroratining mu`tadil bo`lishi, daryolarning rohatbaxsh suvlari tufayli viloyatning tog`li rayonlari Kavkaz yoki Qrim iqlimining xusisiyatlaridan qolishmaydi. Lekin tog`li rayonlarning rekreatsiya imkoniyatlaridan xozircha juda kam foydalanilayotir. Kelgusida bu yerlarda ko`plab dam olish uylari, pansionatlar, sayyoxlar uchun maxsus kempinglar va boshqa xordiq chiqariladigan ob`ektlarning qurilishi yechimini kutayotgan masalalardir. Xozirgi paytda iqlim resurslaridan samarali foydalanish bilan bir qatorda atmosfera havosini muxofaza qilish muammolari ham vujudga kelmoqda. 2 006 yilda viloyatda 456,4ming tonnaga yaqin xar-xil zararli moddalar havoga chiqarib tashlangan. 100 dan ortiqroq katta-kichik korxonalardan tashkil topgan viloyat sanoati atmosfera havosini xar-xil zaxarli moddalar bilan ifloslanishida asosiy manbaalardan biridir. Ayniqsa gaz qazib oluvchi va gazning qayta ishlash sanoatining korxonalari atmosferani oltingurgut, uglerod oksidi va boshqa gazlar bilan ifloslashda eng katta ululshga ega. Hisoblarga ko`ra viloyatdagi gaz sanoatining korxonalari atmosferaga xar yili 240-250 ming tonna miqdorida zaxarli moddalarni chiqarmoqda. Atmosfera havosi shuningdek qurilishi materiallari sanoatining korxonalari, paxta tozalash zavodlari, maishiy xizmat va boshqa korxonalar tomonidan ifloslantirilmoqda.Bu korxonalar atmosferaga xar yili kamida 19-20 ming tonna miqdorridagi qattiq zarrachalarni, uglerod va azot oksidi kabi zaxarli gazlarni chiqaradi. Atmosfera havosini ifloslovchi manbalardan yana biri transportdir. Transpolrtning rivojlanishi, ayniqsa avtomabillar sonining ko`payishi atmosfera

havosining ifloslanish darajasini oshirmoqda. 2006 yilda viloyatdagi barcha transport vositalari 3 12,9 ming tonna zaxarli moddalarni havoga chiqargan. Qarshi meteorologik byurosining ma`lumotlariga ko`ra viloyatda atmosferaga chiqarib tashlanayotgan zararli chiqindilarning 42-44% avtomobil transportiga to`g`ri keladi. Atmosfera havosini muxofaza qilishga doir viloyatda qilinayotgan ishlar xozirgi zamon talablari darajasidan juda past. Ishlab chiqarish rivojlangan sari atmosfera havosini gazlar, chang, qurum va boshqa zaxarli moddalar bilan ifloslanish darajasi ham yildan-yilga ortib bormoqda. Sanoat, transport, qurilish, maishiy xizmat va xujalikning boshqa korxonalarida xar yili 330-350 ming tonna miqdorida zaxarli qattiq va gazsimon moddalari hosil bo`lsada, shundan atiga 20%ga yaqini maxsus chang tutqich asboblar orqali tutiladi, qolgan qismi atmosferaga tashlanadi. Atmosfera havosining ifloslanishi ishlab chiqarishga juda katta iqtisodiy zarar yetkazishi bilan bir qatorda kishilar salomatligiga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi. Shu sababli atmosfera havosining ifloslantiruvchi barcha korxonalar kam chiqindili yoki chiqindisiz texnologiyaga o`tishi lozim. Bu iqtisodiy jihatdan qiyin vazifa, lekin xar bir mamlakatda fuqrolarning salomatligi farovonlikning va iqtisodiy taraqqiyotning asosiy manbai ekanligiinazarda tutilsa bajarilishi lozim bo`lgan vazifadir. Qashqadaryo havzasining suv resurslari asosan daryolar, soylar, buloqlar, ko`llar hamda yer osti suvlaridan tashkil topgan. Viloyatning asosiy mahalliy suv manbalari Qashqadaryo va uning irmoqlari Oqsuv, Tanhoz, Jinnidaryo, Yakkabog`daryo, Turnabuloq, Langardaryo, Katta Ura, Kichik Ura va G`uzor daryolarining suvlaridan iborat. Viloyat xududida vujudga kelgan oqimli kup yillik o`rtacha miqdori 1,28 km kubni tashkil etadi yoki har bir kishiga yiliga 750m kubga yaqin suv to`g`ri keladi. Qashqadaryo viloyati suv resurslarining asosiy manbai bo`lgan yer usti suvlari (daryolar) xududiy jihatdan juda notekis taqsimlangan. Viloyatdagi daryolar asosan tog`li va tog` oldi rayonlarda oqadi. Shuningdek daryolarning suv

rejimi ham qishloq xujalik ekinlari so`g`oriladigan davriga mos kelmaydi. Shu sababli oqimni tartibga solib turish va vegetattsiya davrida so`g`orishda foydalanish uchun loyixadagi suv hajmi 2,5 mlrd. m kubdan, foydali suv hajmi esa 2,3 mlrd. m kubdan ortiqroq bo`lgan 14 ta suv ombori qurilgan. Yer usti suvlaridan tashqari viloyatda xududiy taqsimlanish, suvli qatlamlarning chuqurligi menerallashuv darajasiga ko`ra turli xil bo`lgan yer osti suvlarining ham ancha katta zaxiralari aniqlangan. Xozirgi paytda yer osti suvlari so`g`orishda aholini ichimlik suvi bilan ta`minlashda, sanoat korxonalarini, maishiy kommunal xo`jaliklarini suv bilan ta`minlashda ancha katta miq`yosda foydalanilmoqda. Yer osti suvlaridan foydalanish maqsadida viloyatda 5500ga yaqin artezian quduqlar qazilgan, lekin bu quduqlarning deyarli yarmi suv olishda turli sabablarga ko`ra foydalanilmayotir. Hisoblarga ko`ra turli sohalarda foydalanish uchun viloyatda hhar yil o`rtacha 0,4 km kub miqdorida yer osti suvlari olinadi, shundan 0,2 km kubdan kuprog`i so`g`orishda foydalaniladi. Qashqadaryo viloyatida mahalliy suv resurslari suvga bo`lgan extiyojning atiga 20% ga yaqinini qondiradi. Shu sababli suvga bo`lgan extiyojning katta qismi qushni havzalarning suv resurslari hisobiga qoniqtiriladi. Qashqadaryo havzasidagi yangi yerlarni o`zlashtirish va suv ta`minotini yaxshilash maqsadida dastlab Zarafshon daryosida suv oladigan “Eski Anhor” (avvalgi “Moskva”), keyinroq esa Amudaryodan suv oladigan Qarshi kanallari qurildi. Xozirgi paytda mahalliy va qo`shni havzalardan olinadin olinadigan suv resurslarining umumiy miqdori foydalanilayotgan yer osti suvlari bilan birga 6,7- 6,9 km kubni tashkil etmoqda. Mavjud suv imkoniyatlaridan 6,4 km kubga yaqini so`g`orishda, 0,084 km kub sanoatda, 0,14km kub komunal xo`jalikda, 0,018km kub boshqa sohalarda foydalaniladi. So`g`orishda 0,3km kubga yaqin suv qayta foydalaniladi. Mutaxassislarning hisobiga ko`ra viloyatda aholining ichimlik suviga bo`lgan extiyojini qondirish, sanoat korxonalari, maishiy-komunal xo`jalikni va boshqa tarmoqlarining extiyojlarini ta`minlash uchun xar sutkada 1mln. m kubdan ortiq suv sarflanmoqda.

Qashqadaryo viloyatida neft-gaz, tog`-kon, qurilish materiallari va boshqa sanoat tarmoqlarining yanada rivojlanishi, yangi yerlarning o`zlashtirilishi, yaylovlarning suv ta`minotini yaxshilash suvga bo`lgan extiyojni yildan-yilga oshib borishiga olib kelmoqda. Lekin butun O`rta Osiyoda, jumladan, O`zbekistonning suv resurslari cheklangan. Markaziy Osiyo mamlakatlarida 60 yillardan boshlab katta maydonlarda bo`z yerlarning o`zlashtirilishi va so`g`orma dehqonchilikning rivojlanishi tufayli Orol dengizida suv sathi keskin pasayib bordi va xozirgi kunda ham yechimini topmagan bir qator ekologik muammolarni keltirib chiqardi. Shu sababli bugungi kunda Orol havzasining barcha rayonlarida suv resurslaridan o`ta tejamkorona foydalanish va suv manbalarini ifloslanishdan muxofaza qilish yuqori darajaga ko`tarish talab qilinadi. Lekin xozirgi paytda suv resurslari viloyat xo`jalik ratmoqlarida,ayniqsa so`g`orma deg`qonchilikda tejamkorlik bilan foydalanilmayotir. Vegetatsiya davrida g`o`za va boshqa ekinlarning so`g`orishda suvni zovurlarga tashlab yuborish, kullatib so`g`orish, keraksiz joylarga oqizish tufayli ancha katta miqdordagi suv isrof qilinmoqda. Shuningdek kanallar va ariqlarning betonlashtirilmaganligi sababli so`g`orish uchun olingan suvlarning 37-38%i ekinzorlargacha yetib bormaydi. Katta-kichik kanallarda va yer ariqlarda 2,3-2,4 mlrd. m kub suv, yani viloyat xududida bir yilda hosil bo`ladigan oqimga nisbatan deyarli 2 baravar kuproq suv tuproqqa sizib ketadi. Shuning uchun ham viloyatda so`g`orish tizimlari shahobchalarining foydali koeffitsienti-0,65, magistral kanallariniki-0,84, xo`jaliklararo kanallariniki- 0,89, ichki xo`jalik suv turlariniki esa-0,84dir. Viloyatdagi suv havzalarining sanoat, kommunal xo`jalik, sog`lomlashtirish va qishloq xo`jaligi korxonalarining iflos chiqindi va oqova suvlari bilan ifloslanish darajasi ancha yuqori. Chunki iflos chiqindi suvlarni tozalovchi inshootlar yetarli emas, mavjud inshootlar ham to`la quvvat bilan ishlamayotir. Viloyatga nom bergan Qashqadaryoning o`zi ham bugungi kunda muhofazaga muhtoj bo`lib qolgan. Daryo o`zanigacha bo`lgan yerlarning o`zlashtirilishi tufayli noyob o`simlik va hayvonlari bo`lgan o`ziga xos tabiiy komplekslar-to`qaylar yo`qotiladi. Tuproqlarning zax bosishi va sho`rlanishini

kamaytirish maqsadida qazilgan zovurlar orqali Shahrisabz shahridan deyarli Qarshi shahrigacha bo`lgan masofada minerallashuv darajasi ancha yuqori bo`lgan suvlar Qashqadaryoga oqizilmoqda. Qashqadaryo havzasi suv resurslarini ifloslanishdan saqlashga doir barcha tadbirlarni ko`rish lozim. Ayniqsa Qashqadaryoning qayri va qoyi terrasasida tabiiy komplekslarni tiklash maqsadida muhofaza zonasini tashkil qilish maqsadga muvofiq bo`lar edi. Ma`lumki, O`zbekiston Respublikasining Konstituttsiyasi va «Yer kodeksi»ga muvofiq yer umummilliy boylik hisoblanadi. Shu sababli hozirgi va kelajak avlodlarning manfaatlarini ko`zlab undan ilmiy asoslangan holda oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish, tuproq unumdorligini tiklash va oshirish, tabiiy muhitni asrash va yaxshilash, xo`jalik yuritishning barcha shakllarini teng huquqlik asosida rivojlantirish uchun sharoit yaratish, yuridik va jismoniy shaxslarning yer uchastkalariga bo`lgan huquqlarini himoya qilishni ta`minlash iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayonlari izchillik bilan amalga oshirilayotgan bugungi kunda hal etilishi lozim bo`lgan vazifalar jumlasiga kiradi. Yer resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish ko`p jihatdan yer fondi tarkibiga, yer resurslarining yerdan foydalanuvchilar, yer uchastkalari ijarachilar va mulkdorlar o`rtasidagi to`g`ri va oqilona taqsimlanishiga bog`liq.. Shu nuqtai nazardan misolimiz obekti hisoblangan Qashqadaryo viloyati yer fondi va uning tarkibidagi tuzilmaviy o`zgarishlarni tahlil qilish, ularning asosiy va ustivor yo`nalishlarini aniqlash viloyat yer resurslaridan samarali foydalanishda muhim o`rin tutadi. Yer fondini turli guruhlarga ajratib o`rganish mumkin. Xususan qishloq xo`jaligida yerdan foydalanish samaradorligini oshirish nuqtai nazaridan yer fondi tarkibini quyidagi belgilari boyicha o`rganish maqsadga muvofiq; belgilangan maqsadga ko`ra; sifat holatiga ko`ra; ma`muriy – hududiy bo`linishiga ko`ra; xo`jalik maqsadida foydalanishiga ko`ra;

Ishlab chiqarish jarayonida foydalanish xususiyatiga ko`ra yer fondini 2 – guruhga bo`lish mumkin: asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida foydalanilayotgan yerlar va iqtisodiyotning sanoat va boshqa tarmoqlarini joylashtirish uchun makon vazifasini bajarayotgan yerlar. Birinchi guruhga qishloq va o`rmon xo`jaligi yerlari, ikkinchi guruhga ega qolgan barcha yerlar kiradi. Agar Qashqadaryo viloyatida 1990 yilda jami yer fondining 97,6 % - idan asosiy ishlab chiqarish fondoari sifatida foydalanilgan bo`lsa, 2006 yilga kelib bu ko`rsatkich 97,5 foizgacha pasaydi. Bu, bir tomondan, Qashqadaryo viloyati iqtisodiyotining qishloq xo`jaligiga ixtisoslashganidan dalolat bersa, ikkinchi tomondan tarkibiy o`zgarishlar sekinlik bilan amalga oshayotganligini bildiradi. Jami yer fondida ikkinchi guruh yerlar ulushining o`sib borishi qonuniyat hisoblanadi, chunki sanoat, transport va boshqa tarmoqlarning rivojlanishi, yo`llar qurilishi kabi jarayonlar qishloq va o`rmon xo`jalik yerlarining bir qismini ular uchun ajratib berishni taqozo etadi. Bu holat yer resurslaridan samarali foydalanishni shart qilib qoyuvchi obektiv sabablardan biri hisoblanadi. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, yer fondi tarkibini bunday guruhlash umumiy xarakterga ega bo`lganligi tufayli yerdan oqilona foydalanish va uni huquqiy jihatga tartibga solish bilan bog`liq amaliy vazifalarni hal etish imkonini bermaydi. O`zbekiston Respublikasi «Yer kodeksi» ga muvofiq yer fondi yerlardan foydalanishining belgilangan asosiy maqsadiga ko`ra 8 toifaga ajratilgan 1) Qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan – qishloq xo`jaligi ehtiyojlari uchun berilgan yoki anna shu maqsadga ko`ra mo`ljallangan yerlar. Qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlar sug`oriladigan va sug`orilmaydigan (lalmikor) yerlar, haydaladigan yerlar, pichanzorlar, yaylovlar, ko`p yillik mevali dov – daraxtzorlar va tokzorlar egallagan yerlarga bo`linadi; 2) Aholi punkt (shaharlar, posyolkalar va qishloq aholi punkti) larning yerlari – shaharlar va posyolkalar, shuningdek qishloq aholi punktlarichegarasi doirasidagi yerlar;

3) Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarda mo`ljallangan yerlar – ko`rsatilgan maqsadlarga foydalanish uchun yuridik shaxslar uchun beriladigan yerlar; 4) Tabiatni muhofaza qilish, sog`lomlashtirish, rekreatsiya maqsadlariga mo`ljallangan yerlar – alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar egallagan, tabiiy davolash omillariga ega bo`lgan yerlar, shuningdek, ommaviy dam olish va turizm uchun foydalaniladigan yerlar; 5) Tarixiy – madaniy ahamiyatga molik yerlar, tarixiy madaniy yodgorliklar joylashgan yerlar; 6) O`rmon fondi yerlari – o`rmon bilan qoplangan, shuningdek, o`rmon bilan qoplanmagan bo`lsa ham, o`rmon xo`jaligi ehtiyojlari uchun berilgan yerlar; 7) Suv fondi yerlari – suv obektlari, suv xo`jaligi inshootlari egallagan yerlar va suv obektlarining qirg`oqlari boylab ajratilgan mintaqadagi yerlar; 8) Zaxira yerlar. Yer fondining mazkur toifalari ko`p jihatdan iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari tarkibi bilan belgilanadi. Shu sababli ular o`zgarmas hisoblanmaydi va bir toifadan ikkinchi toifaga o`tib turishi mumkin. Yerlarning bir toifadan ikkinchi toifaga o`tishi natijasida yer fondida tarkibiy o`zgarishlar yuz beradi. 2006 yil holatiga ko`ra Qashqadaryo viloyat yer fondining eng katta qismi 2508,3 ming gektar yoki 87,8 fondi qishloq xo`jaligi yuritish maqsadlariga ajratilgan yerlarga to`g`ri keladi. Bu esa viloyatda qishloq xo`jaligi yuritish uchun katta imkoniyatlar mavjudligini ko`rsatadi. Viloyat o`rmon fondi yerlari o`zining salohiyatiga ko`ra ikkinchi o`rinda bo`lib 276,6 ming gektarni yoki barcha yerlarning 9,7 % - ini tashkil etadi. Qolgan toifadagi yerlar miqdori ancha past bo`lib, ularning jami yer fondidagi birgalikdagi salmog`i 2,5 % ni tashkil qiladi xolos. Bu esa viloyat yer maydonlari qishloq xo`jaligini yuritish uchun qulay xususiyatlarga ega ekanligini va bu yerda dehqonchilik hamda chorvachilik istiqbollari yuqori ekanligidan dalolat beradi. Qashqadaryo viloyatining mintaqaviy joylashuvining o`ziga xos tomonlari, ya`ni uning tog` va tog`oldi zonalarda joylashganligi o`rmon xo`jaligi yerlarining

ham ulushi yuqori ekanligini belgilab beradi va bu borada katta imkoniyatlar borligidan dalolat beradi. Ma`lumotlarni tahlil qilish natijalari shuni ko`rsatadiki, 1980 – 2006 yillar davomida viloyat yer fondi hajmi o`zgarmas bo`lsada, uning tarkibida sezilarli o`zgarishlar yuz bergan. Chunonchi, tahlil qilinayotgan davr mobaynida qishloq xo`jaligi yerlari 22,9 ming gektarga yoki 0,9 foizga qisqargan. Buning natijasida mazkur yerlarning viloyat yer fondidagi ulushi 1990 yilda 88,6 foizdan 2006 yilda 87,8 foizgacha pasaydi. Bu pasayish eng avvalo, o`rmon xo`jaligi, aholi punktlari, sanoat, transport, mudofaa va boshqa maqsadlar uchun belgilangan yerlarning ham mutloq, ham nisbiy miqdorda o`sganligi bilan bog`liq. Qashqadaryo viloyatida 1990 – 2006 yillar davomida o`rmon xo`jaligi yerlari 18,1 ming gektarga yoki 7,0 foizga o`sdi. Bu asosan qishloq xo`jaligi yerlarining bir qismini o`rmon xo`jaligiga ajratib berilishi hisobiga yuz berdi. Bu esa o`rmon yerlarining jami yer fondidagi ulushini 9,0 foizdan 9,7 foizga o`sishini ta`minladi. Mustaqillik yillarida respublikamiz agrar sohasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida aholini yer resurslari bilan ta`minlanishida sezilarli ijobiy o`zgarishlar roy berdi. Xususan, 1991 yilda respublika miqyosida aholi shaxsi xo`jaliklari uchun 100 ming gektar yer ajratib berdi. Bunday o`zgarish Qashqadaryo viloyatiga ham xos. Jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki, aholi punktlari yerlari 1990 yilda 8,7 ming gektardan, 2006 yilda 11,6 ming gektargacha, ya`ni 33,3 foizga o`sdi. Buning natijasida aholi punktlari yerlarining viloyat yer fondidagi salmog`i 0,3 foizdan 0,4 foizgacha oshdi. Qishloq aholisining yer bilan ta`minlanishidagi bunday ijobiy o`zgarishlar nafaqat ularning uy – joy bilan ta`minlanishining oshishiga, balki daromad manbalarini kengaytirib, o`tish davrida iqtisodiy ahvolining yaxshilanishiga ham turtki bo`ldi. Qishloq xo`jaligi yerlarining jami yer maydonidagi ulushi tumanlar boyicha bir – biridan sezilarli darajada farq qiladi.

Bunday tafovutning mavjudligi ma`muriy – hududiy birliklarning urbanizatsiyalashgan va o`rmon xo`jaligi yerlari bilan ta`minlanganlik darajasi bilan bog`liq. Xususan, Qarshi shahrida qishloq xo`jaligi yerlari jami yer maydonining 17,1 foizini tashkil qiladi va bu , eng avvalo, jami yer fondida aholi punkti yerlari ulushining yuqoriligi (67,1 foiz) bilan izohlanadi. Shaxrisabz (62,6 foiz), Qamashi (67,1 foiz), Kitob (68,2 foiz), Dehqonobod (86,0 foiz) va Yakkabog` (86,1 foiz) tumanlarida qishloq xo`jalik yerlarining nisbatan past ulushi jami yer maydonida o`rmon xo`jaligi yerlarining sezilarli salmoqqa ega ekanligi bilan tushuntiriladi. Qishloq xo`jaligida yerdan foydalanish samaradorligini oshirish nuqtai nazardan qishloq xo`jalik yerlarining xo`jalik maqsadida foydalanishiga ko`ra tarkibini o`rganish muhim ahamiyatga ega. Jadval ma`lumotlarini tahlil qilish natijalari shuni ko`rsatadiki, Qashqadaryo viloyati qishloq xo`jalik yerlarining asosiy qismi yaylov va pichanzorlar hissasiga to`g`ri keladi. Mazkur turdagi yerlarning jami qishloq xo`jaligi yerlardagi salmog`i 1990 yilda 68,6 % ni tashkil qilgan bo`lsa, 2006 yilga kelib bu ko`rsatkich 67,4 % ga teng bo`ldi. Bu albatta viloyatning geografik jihatidan joylashuviga bog`liq bo`lib, uning katta qismini tog` va tog`oldi hududlari tashkil qiladi. Viloyat qishloq xo`jaligida haydaladigan yerlar o`ziga xos muhim ahamiyatga ega bo`lib, uning jami qishloq xo`jaligi yerlari yerlaridagi ulushi 30 % ni tashkil qiladi. Haydaladigan yerlarni 1990 yilda 62 % i 2006 yilda esa 62,4 % sug`oriladigan yerlar hisobiga to`g`ri keldi. Sug`oriladigan yerlarning haydaladigan yerlar hajmidagi salmog`i viloyat tumanlari boyicha bir – biridan farq qilib, bu eng avvalo, tumanlarning o`ziga xos geografik, tabiiy iqlim sharoitlariga bog`liq xususan, Nishon, Mirishkor, Kasbi kabi tumanlarda sug`oriladigan yerlarning hajmi haydaladigan yerlar hajmidagi ulushi 100 foizni tashkil qilsa, Dehqonobod, Chiroqchi, Qamashi, Yakkabog` kabi tumanlarda haydaladigan yerlarning asosiy qismini lalmi yerlar tashkil qiladi. Sug`oriladigan

lalmi yerlar o`rtasidagi bunday tafovut yerlardan foydalanish samaradorligiga, xususan, bir ga yerdan olinadigan mahsulot miqdoriga ham o`z ta`sirini o`tkazadi. Qishloq xo`jaligi yerlarning xo`jalik yuritish shakllari boyicha taqsimlanishida yuz berayotgan o`zgarishlarni tahlil qilish agrar sohada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar ko`lami va sifatiga baho berishda muhim o`rin egallaydi. Ma`lumki, agrar sohada amalga oshirilayotgan islohotning bosh maqsadi yerni o`z egasiga yaqinlashtirish va yerga egalik hissini shakllantirishda va shu orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdan iborat. Shu maqsadda respublikamiz qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi shakllari paydo bo`ldi va qishloqda mulkdorlar sinfi shakllana boshladi. Bu jarayon Qashqadaryo viloyatiga ham xos bo`lib, viloyatda so`nggi yillarda yerdan foydalanuvchilarning tarkibi tubdan o`zgaradi. Ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki, so`nggi uch yil mobaynida jamoa va shirkat xo`jaliklariga biriktirilgan yerlar jami 1,7 % ga, shu jumladan sug`oriladigan yerlar jami 0,7 foizga qisqargan bo`lsa, fermer va dehqon xo`jaliklari tasarrufidagi yerlar hajmi o`sish tendenariyasiga ega bo`lgan. Xususan, 1999 – 2006 yillar davomida fermer xo`jaliklariga ajratilgan yerlar jami 10,4 martaga shu jumladan, sug`oriladigan yerlar hajmi 10,2 martaga o`sgan bo`lsa, dehqon xo`jaliklarida bu ko`rsatkichlar muvofiq ravishda 8,4 va 8,6 % ga oshgan. Shunday qilib Qashqadaryo viloyati yer fondining taqsimlanishida yuz bergan o`zgarishlarni tahlil qilish natijalari quyidagi xulosalarga kelish imkoniyatini beradi: - Qashqadaryo viloyati yer fondining 97,6 foizidan asosiy ishlab chiqarish fondlari sifatida foydalaniladi. Boshqacha so`z bilan aytganda, viloyatda mavjud yerlarning asosiy qismi qishloq va o`rmon xo`jaligi yerlari hisoblanadi. Bu viloyat qishloq xo`jalik salohiyatining yuqoriligidan va geografik jihatdan joylashuvining o`ziga xosligidan dalolat beradi: - Mustaqillik yillarida viloyat yer fondining umumiy hajmi sezilarli darajada o`zgarmagan bo`lsada, uning tarkibida bir muncha o`zgarishlar yuz berdi. 1990 –

2006 yillarda qishloq xo`jaligi yerlarining umumiy hajmi 22,9 ming gektarga yoki 0,9 foizga qisqardi. Bu qisqarish o`rmon xo`jaligi aholi punktlari, sanoat, transport, mudofaa va boshqa maqsadlar uchun belgilangan yerlarning ham mutloq, ham nisbiy miqdorda o`sganligi bilan bog`liq. Xususan, mazkur davr mobaynida o`rmon xo`jaligi yerlari 18,1 ming gektarga yoki 7,0 foizga, aholi punktlari yerlari 8,7 ming gektarga yoki 33,3 foizga o`sdi; - Qishloq xo`jaligi yerlarining jami yer maydonidagi ulushi tumanlar boyicha bir – biridan sezilarli darajada farq qiladi. (Qarshi shahrida 17,1 foizdan Mirishkor va Muborak tumanlarida 98,6 foizgacha). Bunday tafovutning mavjudligi ma`muriy hududiy birliklarining urbonizatsiyalashganlik va o`rmon xo`jaligi yerlari bilan ta`minlanganlik darajasi bilan bog`liq; - Qashqadaryo viloyati qishloq xo`jalik yerlari tarkibini tahlil qilish natijalari shuni ko`rsatadiki, uning qismi yaylov va pichanzorlar hissasiga to`g`ri keladi. Mazkur turdagi yerlarning jami qishloq xo`jaligi yerlardagi salmog`i 1990 yilda 68,6 % ni tashkil qilgan bo`lsa 2006 yilga kelib bu ko`rsatkich 67,4 % ga teng bo`ldi. Viloyat qishloq xo`jaligida haydaladigan yerlar o`ziga xos muhim ahamiyatga ega bo`lib, uning jami qishloq xo`jaligi yerlardagi ulushi 30 % ni tashkil qiladi. Haydaladigan yerlarning 1990 yildagi 62 % i, 2006 yilda esa 62,4 %, sug`oriladigan yerlar hisobiga to`g`ri keladi; - Sug`oriladigan yerlarning haydaladigan yerlar hajmidagi salmog`i viloyat tumanlari boyicha bir – biridan farq qilib, bu, eng avvalo, tumanlarning o`ziga xos geografik, tabiiy – iqlim sharoitlariga bog`liq. Xususan, Nishon, Mirishkor, Kasbi kabi tumanlarda sug`oriladigan yerlarning jami haydaladigan yerlardagi ulushi 100 foizni tashkil qilsa, Dehqonobod, Chiroqchi, Qamashi, Yakkabog` kabi tumanlarda haydaladigan yerlarning asosiy qismini lalmi yerlar tashkil etadi; - Islohotlar yillarida viloyat qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi shakli paydo bo`ldi va qishloqda mulkdorlar sinfi shakllana boshladi. Buning natijasida yerdan foydalanuvchilarning tarkibi tubdan o`zgardi.

II.BOB. Qashqadaryo viloyatining demografik hususiyatlariga ekologik sharoitning ta`siri 2.1. Demografik siyosat haqida tushuncha Demografik siyosat – aholi siyosatining bir qismi bo`lib, jamiyat tarqqiyotining turli bosqichlarida va turli davlatlarda o`ziga xos xususiyatlarga, yo`nalishlarga egadir.aholi siyosatining maqsadi – davlat tomonidan aholining ham miqdoriy, ham sifatiy rivojlanishini ta`minlashdir. Bu siyosat 2 xil maqsadda olib boriladi:  Aholining tabiiy ko`payishi yuqori bo`lganda uni kamaytirish uchun;  Aholining tabiiy ko`payishi kamayib, pasayib ketganda uni ko`paytirish uchun. Demografik siyosat o`tkazish uslublarini shartli ravishda uch yo`nalishga ajratish mumkin: iqtisodiy, ma`muriy – huquqiy, ijtimoiy – psixologik (tarbiyaviy) Demografik siyosat orqali kutilgan, istalgan aholi takror barpo bo`lish turiga erishiladi. Aholi ko`payishining ikkinchi turi uchun tug`ilish va tabiiy ko`payishning yuqori hamda juda yuqori, o`limning esa nisbatan kam ekanligi xosdir. Aholi ko`payishining bu turi dastavval rivojlanayotgan mamlakatlar uchun xosdir. Bu mamlakatlar mustaqillikni qo`lga kiritgandan so`ng hozirgi zamon tibbiyoti, sanitariya hamda gigiyenaning yutuqlaridan kengroq foydalanish, birinchi galda yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish imkoniyatiga ega bo`ldilar. Bu esa o`limning keskin kamayishiga olib keldi. Tug`ilish esa ko`p mamlakatlarda ilgarigicha yuqori saqlanib qolgan. Albatta bunga minglab yillardan beri erta oila qurish va ko`p bolali oila odatlarining barqarorligi sabab bo`lmoqda. Oilaning o`rtacha meyori hozir ham 6 kishi. Aholi ko`payishining ikkinchi turi xos bo`lgan mamlakatlarda aholini bunday tez ko`payishi 20-asr o`rtalaridan boshlab demografik portlash degan nom oldi. Hozirgi vaqtda demografik faolikni boshidan kechirayotgan bu mamlakatlarga yer kurrasi aholisining 3/4 qismi va yillik mutloq ko`payishning 85

mln to`g`ri keladi. Shu jumladan Osiyoning o`zida aholining soni har yili tahminan 55 mln kishiga, Afrikada 20 mln, lotin Amerikasida 10 mlndan ortiq ko`payadi. Hozirgi vaqtda jahondagi ko`pchilik mamlakatlar davlat demografik siyosatini yurgizib, aholisining ko`payishini boshqarishga intilmoqda. Demografik siyosat mamuriy, iqtisodiy, targ`ibot va boshqa tadbirlar bo`lib, davlatlar bular yordamida aholining tabiiy ko`payishiga o`zi xohlagan yo`nalishda ta`sir ko`rsatadi. Hozirgi paytda yer shari aholisi har yili 85-90 mln kishiga ko`payib bormoqda. Ya`ni yiliga 2-2,5 % ga o`smoqda. Dunyo aholisining bunday tez o`sishi hech qachon kuzatilgan emas. Hozirgi davrda aholining yillik tabiiy o`sishining 80 % rivojlnayotgan mamlakatlarga to`g`ri keladi. Lekin ba`zi mamlakatlardagi demografik tanglikni hisobga olsak ,”demografik portlash”ni chetlab o`tish mumkin. D e m o g r a f i k b a s h o r a t d e g a n d a m a ` l u m h u d u d a h o l i s i n i n g s o n i , t ar k i b i v a d e m o g r a f i k v a z i y a t i istiqbolini ilmiy asoslangan hol da oldindan ani ql a sh tu shu niladi. Har qanday ijtimoiy — iqtisodiy bashoratlar kelajakdagi aholi soni, yosh — jinsiy tarkibi, oilalar sonini bilish lozimdir. Ayniqsa, aholining yosh tarkibi bo`yicha bashorati muhim axamiyatga egadir. Kelajakda maktabgacha bo`lgan bolalar muassasalari, maktablar, oliy va maxsus o`quv yurtlarini qurilishini rejalashtirish uchun kelajakda qancha bola maktabgacha muassasalariga qatnashi mumkin, qancha bola maktab yoshiga yetishi, qancha bola maktabni tugatib oliy va maxsus o`quv yurtlariga borishi xaqidagi ma`lumotlar zarurdir. Aholini yosh —jinsiy tarkibi xaqidagi bashorat tibbiy xizmat ko`rsatish tizimining rivojlanishi uchun xam muxim ahamiyat kasb etadi. Aholi yosh — jinsiy tarkibi bo`yicha tuzilgan bashorat asosida kelajakda qancha bolalar va ayollar shifokorlari, aholining keksa guruhiga xizmat qiluvchi kardiologlar, onkologlar, nevropotologlar kabi muttaxassislar tayyorlash rejalashtiriladi. Kelajakda, yangi ish o`rinlarini tayyorlash, halq xo`jaligi sohalarini rivojlantirish istiqbollarini aniqlashda esa mehnat yoshidagi aholi xaqidagi

bashorat ilmiy asos bo`lib xizmat qiladi. Umuman, iqtisodiyot va aholi ni ijtimoiy hayotining barcha qirralari istiqbolini rejalashtirishda shu sotsial jarayonlarning qatnashchilari, iste`molchilari va yaratuvchilari bo`lmish, aholi guruxlari xaqidagi demografik bashorat zarurdir. Aks holda kelajak uchun rejalashtirilgan har qanday ijtimoiy — iqtisodiy jarayon ijobiy natija bermaydi. XX asrning ikkinchi yarmi va XXI asrning boshlariga kelib sayyoramizda hududiy xususiyatlarga ega bo`lgan demografik muammolar vujudga keldi. Ba`zi hududlarda moddiy boyliklar ishlab chiqarishga nisbatan “aholi geografiyasi” kuzatilsa, ba`zi davlatlarda esa aholi tabiiy o`sishining keskin qisqarishi, ya`ni demografik mezondan kamayib ketishi natijasida aholining qarishi ya`ni “demografik qarish” jarayoni kuzatilmoqda. Aholi ortiqchaligi – inson ehtiyoji uchun zarur bo`lgan moddiy ne`matlar ishlab chiqarishga nisbatan aholi sonining tez ortib borishidir. Hozirgi davrda dunyo aholisi har kuni 250 ming kishiga ko`payib bormoqda. Dunyo aholisining deyarli barcha o`sishi rivojlanayotgan mamlakatlarga to`g`ri keladi. Ushbu hududlarda aholining tez sur`at bilan o`sishi XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab kuzatiladi. Masalan, 1900 – 1950 yillarda rivojlanayotgan davlatlar aholisi yiliga o`rtacha 1 % dan ko`payib kelgan bo`lsa, 1950 – 1955 yillarda bu ko`rsatkich 2 g`3 % ni tashkil etdi. Afrikadagi ba`zi davlatlarda esa aholi yiliga o`rtacha 4 % dan ko`paya boshladi. Ushbu davlatlarda aholining miqdorining ham keskin oshib borishiga olib keldi. Chunki Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi rivojlanayotgan davlatlarda dunyo aholisining 2/3 qismi istiqomat etadi. 1900 – 1920 yillarda butun dunyo aholisi yiliga o`rtacha 9,7 milliondan ko`paygan bo`lsa, 1940 – 1960 yillarda o`rtacha 35,1 milliondan ko`paydi. 1966 – 1967 yilda esa yer shari aholisi 65 milliondan oshdi. Undan 56 millioni rivojlanayotgan davlatlar aholisining ko`payishi hisobiga roy berdi. Dunyo aholisining bunday tez ko`payishini olimlar “demografik portlash” deb izohladilar. Rivojlanayotgan davlatlarda XX asrning o`rtalarida aholi sonining ana shunday tez sur`at bilan o`sishi, asosan uchta demografik omilga bog`liq bo`lgan. Ulardan birinchisi – tug`ilishning yuqori darajada saqlanib kelayotganligi.

1950 – 1966 yillarda dunyodagi iqtisodiy rivojlangan Yevropa, Shimoliy Amerika davlatlari va Yaponiyada har 1000 aholiga nisbatan tug`ilgan bolalar soni 16 – 22 ni tashkil etgan bo`lsa, rivojlanayotgan davlatlarda esa, bu ko`rsatkich 35 – 45, hatto Afrikadagi ba`zi davlatlarda esa 50 – 60 ni tashkil etdi. Tug`ilishning yuqori bo`lishi, birinchi navbatda ushbu davlatlarning ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyot darajasi bilan bog`liqdir. Rivojlanayotgan davlatlarda aholi sonining ko`payishiga olib kelgan uchinchi omil – aholining o`rtacha umr ko`rish davrining ko`tarilishidir. Masalan, aholi soni boyicha jahonda ikkinchi o`rinda turuvchi Hindistonda 1950 yili o`rtacha umr ko`rish yoshi ayollarda – 31,7, erkaklarda – 32,4 ni tashkil etgan bo`lsa, 1960 yili ayollarning umr ko`rishi 9 yilga uzaydi va 40,5 ni tashkil etdi. Bu davrda erkaklarning umr ko`rishi esa 9,5 yilga uzaydi va 41,9 ni tashkil etdi. “Aholi ortiqchaligi” muammosi ayniqsa, Hindiston, va Xitoy kabi davlatlar uchun tashvishli kechmoqda. Hindistonda XX asrning 90 yillarida aholining ko`payib yuorishida rekord tezlik qayd qilingan. Ushbu davrda Hindiston aholisi 1 yilda 15,6 millionga ko`paygan. XXI asrga kelib bu davlatda aholi soni 1 mlrd.dan oshdi. Aholining tez sur`at bilan o`sishi esa jiddiy iqtisodiy muammolarni keltirib chiqardi. Tabiiyki, ulardan dastlabkisi oziq – ovqat muammosi sanaladi. Global oziq ovqat muammosi insoniyatning eng qadimgi muammolaridan biri hisoblanadi. Bu muammoning asosiy kо`rinishi va ayni paytda sababi kambag`allik, qashshoqlikdir. Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlarida aholining 40 % i mutloq qashshoq sharoitda yashaydi. Shahar va qishloqlardagi xaroba joylarda yashaydigan qashshoqlarning hayot darajasi eng boy mamlakatlardagi hayot darajasining atigi 5 – 10 % iga tо`g`ri keladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda oziq – ovqat muammosi eng fojiali xususiyatga egadir. Ochlik va tо`yib ovqat yemaslik, ya`ni yarim ochlik dunyoda insoniyat rivojining eng dastlabki davrlaridanoq mavjuddir. Bugungi kunda “ocharchilik” geografiyasini avvalo, Afrika va Osiyoning eng qoloq “yashil inqilob” chetlab о`tgan mamlakatlari belgilaydi. Bu mamlakatlarda aholining

kattagina qismi aynan ochlikdan о`lim chegarasida yashaydi. 70 dan ortiq rivojlanayotgan mamlakat oziq – ovqat mahsulotlarini chetdan keltirishga majbur. GAO (halqaro oziq – ovqat bilan ta`minlash tashkiloti), VOZ (halqaro sog`liqni saqlash) va boshqa tashkilotlarning ma`lumotlariga binoan bir kunlik oziq – ovqat normasi 2400 – 2500 kkal dan past bо`lmasligi lozim. Ba`zi bir mualliflar ushbu kо`rsatkich 2700 – 2800 kkal ga teng bо`lishi lozim deb hisoblamoqdalar. Shu bilan birga, mazkur kо`rsatkich insonlarning yoshi, jinsi, mehnat faoliyati, kasb – hunari, tabiiy – iqlimiy sharoitlari bilan aloqador tarzda о`zgarishi mumkin. “Ovqatni tо`yib yemaslik holati yuqoridagi norma 1800 kkal dan pastga tushganda sezila boshlaydi, ocharchilik esa ushbu kо`rsatkich 1000 kkal dan kam bо`lganda kuzatiladi. GAO ning ma`lumotiga kо`ra yerdagi jami aholining 35 % i tо`yib ovqatlangan, 15 % i zaruriy miqdordagi kaloriyalarni qabul qilgan, lekin ular oqsilni yetarli tarzda iste`mol qilmagan. Aholining 20 % ining oqsilga bо`lgan talabi qondirilmagan, 30 % i surunkasiga ovqatni tо`yib yemagan yoki och qolgan. Hozirgi vaqtda ocharchilik 580 – 650 mln.kishini qamrab olgan. 1 – 1,3 mlrd.kishi esa tо`yib ovqat yemayapti. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ocharchilikdan yiliga 13 mln.dan 18 mln.gacha kishi vafot etmoqda, shularning ¾ qismini bolalar tashkil etmoqda. Hozirgi kunda ocharchilikka mahkum bо`lgan jami aholidan 200 mln kishi Afrikaga, 30 mln kishi Janubiy va Janubi – sharqiy Osiyoga, 70 mln kishi Janubiy Amerikaga, 30 mln kishi Yaqin va О`rta sharq regioniga tо`g`ri keladi. Yuqoridagi muammolarni hatto juda katta miqdordagi oziq – ovqat yordamini kо`rsatish bilan ham hal etib bо`lmaydi. Buning uchun rivojlanayotgan mamlakatlarni iqtisodiy qoloqlikdan chiqarish, iqtisodiy – ijtimoiy taraqqiyotini ta`minlash, qishloq xо`jaligini rivojlantirish zarur. Aholining tez o`sishi natijasida kelib chiqqan navbatdagi muammo – bu aholini ish bilan ta`minlash muammosi dir. Aholi umumiy miqdori bilan bir qatorda mehnat yoshidagi aholi ham ko`payib bordi. Mavjud ish o`rinlari esa o`sib kelayotgan mehnat resurslarini ish bilan ta`minlay olmadi. Natijada, ishsizlar soni ham ortib bordi. Osiyodagi qator davlatlarda mutloq ishsizlik darajasi 12 % ga,

to`liqsiz ishga bandlilik 37 % ga yetdi. Lotin Amerikasidagi davlatlarda esa meg`natga layoqatli aholining 33 – 50 % ini ishsizlar tashkil etgan. Ishsizlik muammosini hal etish uchun rivojlanayotgan davlatlarda yana millionlab ish o`rinlari tayyorlash lozim bo`lgan. Buning uchun avvalo, fan va texnikani rivojlantirish asosida halq xo`jalik tormoqlarini kengaytirish lozim edi. Xo`jalik tarmoqlarini yangi texnologiya asosida rivojlantirish esa yana bir muhim muammoni – malakali mutaxassislar tayyorlashni taqozo etadi. Demografik siyosat aholi o`rtasida turli siyosiy, ijtisoiy, tibbiy va iqtisodiy tadbirlar o`tkazish yo`li bilan amalga oshirilmoqda. Demografik qarish – aholi tarkibida qariyalar (65 va undan yuqori yoshdagilar) salmog`ining oshib borishidir. Dunyo davlatlarida demografik qarish jarayonini baholash maqsadida BMT tashkiloti tomonidan 3 bosqichli mezon ishlab chiqilgan. Ana shu mezonga ko`ra birinchi bosqichda, jami aholi tarkibida 65 yosh 65 yosh va undan katta bo`lgan aholi salmog`i 4 % dan kam bo`ladi va bunday holatda demografik nuqtai – nazardan yosh hisoblanadi. Ikkinchi bosqichda esa aholi tarkibida qariyalar salmog`i 4 – 7 % ni tashkil etadi va aholi demografik qarish bo`sag`asida tkradi. Uchinchi bosqichda jami aholining 7 va undan ko`p qismi qariyalar salmog`iga to`g`ri keladi va aholi demografik qari aholi hisoblanadi. Demografik qarish, juda uzoq vaqt davomida aholining takror barpo bo`lishidagi o`zgarishlar tufayli sodir bo`ladi. Demografik qarish ikki turga bo`linadi: “Quyidan qarish” – bunday qarish tug`ilishning qisqarib borishi natijasida aholi tarkibida bolalar salmog`ining kamayib borishidir. “Yuqoridan qarish” – keksa yoshlarda o`limning kamayishi, aholi umr ko`rish muddatining uzayishi hisobiga qariyalar salmog`ining oshib borishidir. Demografik qarish jarayoni boyicha Yevropa mamlakatlari dunyoda birinchi o`rinda turadi. 2001 yilda Yevropa aholisining 15 %ini qariyalar tashkil etgan. Bu ko`rsatkich g`arbiy Yevropadagi Monako davlatida eng yuqori bo`lib, 23 %ga teng. Shuningdek, Shvetsiya, Belgiya, Ispaniya, Grntsiya, Italiya davlatlarida ham

qariyalar salmog`i yuqori bo`lib, 17 – 18 %ni tashkil etmoqda. Yevropadagi barcha davlatlarda demografik qarish jarayoni kuzatilmoqda. Demografik qarish boyicha Yevropadan keyin ikkinchi o`rinda Okeaniya davlatlari turadi. Ushbu davlatlara qariyalar salmog`i o`rtacha 10 %ni tashkil etmoqda. Bu ko`rsatkich boyicha Avstraliya va Yangi Zellandiya davlatlari yetakchi bo`lib, ularda qariyalar salmog`i 12 %ga yetgan. Demografik qarish boyicha uchinchi o`rinda Amerika qit`asi turadi. Bu hudud boyicha qariyalar salmog`i jami ahoining 8 %ini tashkil etgan. Shunday qilib, jahon aholisining yarmidan ko`prog`i demografik qarish muammosini boshdan kechirmoqda. Lekin bu muammoYevropa davlatlarida qator sotsial oqibatlarni keltirib chiqarish darajasiga yetgan. Demografik qarish natijasida qariyalar salmog`ining oshib borishi ma`lum darajada aholining iqtisodiy faolligini pasaytiradi; iqtisodiyotda yoshlar salmog`i kamayadi, nafaqa ajratish bilan bog`liq muammolar ko`payadi; qariyalarga davlat xizmatlarini ko`plab tashkil etilishini taqozo etadi; qariyalarga tibbiy xizmatni ko`paytirish sog`liqni saqlash tizimiga o`zgartirishlar kiritilishini taqozo etadi. Shu bilan birga, hali ishlashni xoxlovchi “yosh qariyalar”ni ish bilan ta`minlash ham o`ziga xos muammolarni keltirib chiqaradi. Aholining qarishi moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish sohalari tizimiga ham ta`sir ko`rsatadi – chunki, qariyalarning talablariga ko`ra tovar va xizmat ko`rsatish turlarini o`zgartirish lozim bo`ladi. Ba`zi texnologik operatsiyalarni bajarish, mashina va jihozlarni qariyalar talabiga moslashtirishga to`g`ri keladi. Ular talablariga transport vositalari ham javob berishi kerak. BMT ma`lumotlariga ko`ra 2050 yilda sayyoramiz aholisining har beshinchi odami 60 yoshdan katta bo`ladi. 85 yoshdan oshganlarning soni esa 6 marta ko`payadi. Tug`ilish nihoyatda past bo`lgan Yaponiya, Germaniya, Italiya kabi davlatlarda aholining 40 %ini qariyalar tashkil etishi bashorat qilinmoqda. Sayyoramiz aholisi XXI asrning dastlabki yillarida 6 mlrd.dan oshdi. Ilmiy bashoratlarga qaraganda dunyo aholisi 2015 yilga qadar har yili 86 mln kishidan ko`payib borar ekan. Agar aholi o`sib borishi haqidagi bu ma`lumotni butun yer

shari boyicha qaralganda uncha tashvishli emas. Chunki, hozirgi paytda dunyo boyicha aholi zichligi 1 kv.km ga o`rtacha 48 kishini tashkil etmoqda. Lekin yer yuzasida shunday hududlar borki, ularda 1 kv.km da 500, 1000, 2000 va undan ortiq kishilar istiqomat etmoqda. Shuningdek, aholi zichligi 2 – 3 kishini tashkil etuvchi hududlar ham mavjud. Aholining muntazam ko`payib borishi va uning oqibatlari haqida ilmiy manbalarda turlicha fikrlar mavjud. Ulardan asosiylari aholi ko`payib borishi dunyo tabiiy resurslariga salbiy ta`sir etishi va aholini oziq – ovqat bilan ta`minlash mushkullashishi haqida bo`lib, u XVIII asrdan – T. Maltus davridan boshlab mavjuddir. XX asr olimlarining hisob – kitoblariga qaraganda esa yer yuzida va okeanlarda mavjud resurslar bilan 10 milliardlab aholini ta`minlash mumkin ekan. Shunday bo`lsada, yer kurrasida tinmay o`sib borayotgan aholini oziq – ovqat bilan ta`minlash ba`zi hududlarda muammo bo`lib kelmoqda. hozirgi davrda BMT ma`lumotlariga qaraganda, dunyoda 1 mlrd aholi qashshoqlikda yashaydi. 500 ml. aholi qorni toyib ovqat yemaydi, har kuni ochlikdan 35 ming kishi vafot etmoqda. Janubiy Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasida joylashgan 36 davlat o`z aholisini resurslari bilan ta`minlay olmaydi. Yer yuzida va okeanlarda aholini oziq – ovqat bilan ta`minlashga qodir resurslar behisobdir. Lekin bu resurslar inson istiqomat etib kelayotgan hududlar boyicha bir tekisda taqsimlanmagan. Natijada, aholining o`sishi yuqori va tabiiy resurslari kam, dunyodagi mavjud tabiiy resurslardan foydalanish mushkul bo`lgan hududlarda qator muammolar kelib chiqmoqda. Bugungi kunda inson va uning faoliyati bilan bog`liq eng xatarli muammo yerni, suvni va o`simlik dunyosining ifloslanishidir. Ba`zi davlatlarda aholiga toza ichimlik suvi sotiladi. Masalan, Maltada toza ichimlik suvi mahalliy vinodan ham qimmat turadi. Aholi juda tez o`sib borayotgan, lekin oziq – ovqat muammolari mavjud Afrika kabi hududlarda insoniyat uchun xavfli SPID va boshqa yuqumli kasalliklarning tarqalishi, aholi zich hududlarda tuproq hosildorligining kamayib borishi, tabiiy o`rmonlar maydonining qisqarib ketishi, energiya tanqisligi, havo, tuproq, suvning

ifloslanishi natijasida azon teshigining hosil bo`lishi va aholining kasallanishi darajasi oshib, inson immunitetining kuchsizlanib borishi kabilar insoniyat uchun global tusga ega bo`lmoqda. Ta`kidlab o`tilganidek, aholini oziq – ovqat bilan ta`minlash muammosi eng asosiy muammodir. Dunyo aholisining o`sib borishi va ularni oziq – ovqat bilan ta`minlash borasida mutaxassislar tomonidan turli fikrlar bildirilgan. Ularning ma`lum guruhi agar, dunyo aholisi XX asrdagidek yuqori sur`at bilan ko`payib borsa, ularni oziq – ovqat bilan ta`minlash mushkul ahvolda qoladi, degan fikr bildirmoqdalar. Yana bir guruh mutaxassis olimlar esa, yer kurrasidagi mavjud tabiiy resurslar bilan milliardlab aholini boqish mumkin, degan xulosaga kelishgan. BMT qoshidagi Umumjahon Qishloq Xo`jaligi va oziq – ovqat ta`minoti tashkiloti tomonidan olib borilgan tadqiqot natijalari ko`rsatishicha, agar dunyodagi barcha mamlakatlar qishloq xo`jaligi maxsulotlarini yetishtirishda zamonaviy, taraqqiy etgan uslublardan to`g`ri foydalansa hosildorlik yanada oshib, oziq – ovqat bilan nafaqat hozirgi yer shari aholisini, balki undan ikki marta ko`p aholini ta`minlash mumkin ekan. Dunyo aholisining 1 mlrd.dan ortiqrog`i qishloq xo`jalik imkoniyatlari past yerlarda istiqomat etishadi. Bunday yerlar Janubi – G`arbiy Osiyo yerlarini 75 % ini; Afrikaning 47 % yerini, Janubi – Sharqiy Osiyoning 35 % ini va Markaziy Osiyoning 35 % yer maydonlarini egallaydi. Ana shunday nomuvofiqliklar dunyodagi ma`lum davlatlarda oziq – ovqat bilan bog`liq iqtisodiy muammolarni kelib chiqishiga sabab bo`lmoqda. Aholini oziq – ovqat bilan ta`minlash muammolarini ijobiy hal etilishi birinchi navbatda moddiy ishlab chiqarishni rivojlantirishni taqozo etadi. Bu esa, o`z navbatida energiya resurslari bilan chambarchas bog`liqdir. Energetika – ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishini va kurrai zaminda insoniyatning o`zini mavjudligini ta`minlovchi asosiy omil hisoblanadi. Maxsus hisoblarga ko`ra 1 kishiga 1 yilda 9 mlrd.t yoqilg`i ishlatish to`g`ri kelarkan. Insoniyatning ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyoti tarixi guvohlik berishicha, hamma davrlarda ham energiyaga bo`lgan ehtiyoj ni ta`minlashda muammolar bo`lgan. Mazkur muammolarni yechilishida esa qadimiy tog`lar va tog` oldi

mintaqalari resurslaridan foydalanilgan. Lekin insoniyatning kelajagi ham ma`lum ma`noda tog`lar bilan bog`liqdir. Darhaqiqat, neft, gaz, ko`mir zahiralari yer sharida cheksiz emas. Chunki, koinotda yer sayyorasining o`zini ham ma`lum o`lchami, shrni bor. Shunday bo`lgach, yerdagi zahiralar ham ma`lum o`lchamga egadir. Kelajakda insoniyat hayotidagi energiya muammosini hal etishda dunyoning tog` va tog` oldi mintaqalarida aniqlangan toshko`mir va qo`ng`ir ko`mir zahiralarining hissasi ham kattadir. Ushbu zahiralarning umumiy hajmi 1543 mlrd.tonnaga teng bo`lib, ular G`arbiy Yevropa (28,9 %), Shimoliy Amerika (24 %), Osiyo (21 %) va Afrika, janubiy Amerika, Avstraliyada (27 %) joylashgandir. Yer sharida atom energetikasi uchun zarur bo`lgan uran, toriy zahiralarining ahamiyati katta. Shuningdek, fiziklar tomonidan termoyader energiyasini olish uchun ham qator nazariy va amaliy ahamiyatga molik ishlar olib borilmoqda. Energiyani rivojlantirishdagi yana bir yo`nalish – quyosh nurlaridan to`g`ri foydalanishdir. Dunyoda quyosh energiyasidan unumli foydalanish borasida ham katta ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Sayyoramizda yer osti issiq suvlari ham mavjud bo`lib, ulardan energiya manbai sifatida foydalaniladi. Ana shunday issiq suvlardan foydalanish Islandiya, Italiya va Kamchatkada yo`lga qoyilgan. Hozirgi davrda olimlar tomonidan vodoroddan energiya manbai sifatida foydalanish borasida tadqiqotlar olib borilmoqda.

2.2. Viloyat aholisining o`sishi va joylanishi 20 11 yil 1 yanvar ma`lumotiga ko`ra Qashqadaryo viloyatining aholisi 26 71 ,2 ming kishi bo`lib, O`zbekiston viloyatlari orasida aholi soni jihatidan 5 o`rinda turadi. Hozirgi vaqtda viloyatda aholi o`sishi ko`rsatkichi bir yilda 65,7 ming kishiga tengdir. Buxoro amirligi tasarrufidagi Qahqadaryo vohasida XIX asr o`rtalarida Qarshi, Kitob, Shahrisab, Yakkabog`, Chiroqchi, G`uzor bekliklari bo`lib, 500 ming kishi yashagan. 1925 yil 1 – oktabridan Qashqadaryo vohasi G`uzor, Qarshi va Shahrisabz viloyatlaridan iborat bo`lgan. Viloyatda o`zbeklar -186459 kishi, tojiklar- 20438 kishi, turkmanlar – 3153 kishi, qozoqlar – 730 kishi, arablar – 7321 kishi, yahudiylar – 1011 kishi, jani 219111 kishi yashagan. Qashqadaryo okrugining Behbudiy viloyatida shahar aholisi – 11979 kishi ( 14,3%),qishloq aholisi 71655 kishi ( 87,7%), G`uzor viloyatida shahar aholisi – 850 kishi ( 2,3%), qishloq aholisi 36555 kishi ( 97,7%), Shahrisabz viloyatida 82100 kishi ( 83,7%), jami – 98072 kishini tashkil qilgan. Shuningdek, Qashqadaryo vohasi boyicha urug` qabilalar joylashuvi va sonini aholi royxati boyicha tahlil qilinganda quyidagi raqamlarni keltirish joizdir. Mang`itlar 32223 kishi, saroylar 12509 kishi, kenegaslar-4355 kishi, naymanlar 291 kishi, turkmanlar 935 kishi, qipchoqlar 720 kishi, xitoylar 470 kishi, qirg`izlar 432 kishi, mitanlar 95 kishi, kunhirotlar 20940 kishi, kenagaslar 31459 kishi, turklar 3000 kishi, qirqyuzlar 1625 kishi, qiyotlar 890 kishi, qalmoqlar 65 kishi, qovchinlar 4640 kishi, qutchilar 6112 kishi va boshqalardan iborat bo`lgan. ( O.Bo`riyev, A. Ochilov 2010). Kishilarning moddiy, maishiy turmushning hamda sog`liqni saqlash ishlarining yaxshilanishi tufayli o`lim keskin kamayib, aholi sonining tabiiy o`sish sur`ati ancha tezlashdi. 1926-1939 yillar mobaynida viloyatda aholining umumiy soni 118,1 ming kishiga ko`paydi yoki yillik o`sish 2,6% ga teng bo`ldi. Shu davrda O`zbekistonda aholining o`rtacha yillik o`sishi 2,8% ni tashkil etadi. Qashqadaryoda aholi yillik o`sish darajasining respublikaga nisbatan pastligi viloyatda ishlab chiqarish kuchlarining kam rivojlanganligi hamda chetdan

keladigan aholi harakatining kamligiga ham bog`liqdir. Natijada O`zbekiston umumiy aholisiga nisbatan Qashqadaryo viloyatining tutgan o`rni 7,5 % dan (1926 y.) 7,3% ga (1939 y.) tushib qoldi. 1939-1959 yillarda viloyat aholisi 48.4 ming kishiga ko`paydi. 1959 yilgi aholi royxatiga binoan Qashqadaryo aholisi 508 ming kishini tashkil etadi. X X asrning 50-yillardan boshlab tabiiy o`sish sur`ati bir muncha tezlashdi. Lekin 1939-1959 yillarda viloyat aholi sonining yillik o`sish darajasi respublikaga nisbatan past bo`ldi. Chunki shu davr mobaynida aholining bir qismi O`zbekistonning yangi yerlar o`zlashtirilayotgan viloyatlariga hamda qo`shni Tojikiston respublikasiga ko`chirildi. Aholi bir qismining qo`shni viloyatlarga ko`chirilishi shuningdek viloyatda sanoat ishlab chiqarishning kam taraqqiy etganligi va tog` oldi hududlarida xo`jalik rivojlanishining pastligi bilan ham bog`liq bo`ldi. Shu tufayli 1959 yilda aholi soni boyicha Qashqadaryoning respublikadagi ulushi 6,5%ni tashkil etadi. 1959-1970 yillarda viloyatda aholi sonining ko`payishi ancha yuqori bo`ldi. Qashqadaryo aholisining shakllanishiga tug`ilishning nisbatan yuqoriligi hamda boshqa viloyatlardan keladgan aholi harakatining kuchayganligi ham sabab bo`ldi. Natijada viloyat aholisi 508 ming kishidan (1959 y.) 801 ming kishiga (1970 y.) yetdi. Aholining o`rtacha yillik o`sishi 4,9% ni tashkil etdi. 1959-1970 yillarda aholi ruyxatiga binoan viloyat aholisining soni 57,6%ga ko`paydi. Aholi sonining bunday tez suratlar bilan o`sishida tabiiy ko`payish bilan bir qatorda mexanik ko`payish ham mumkin ahamiyatga ega bo`ldi. Aholining tabiiy ko`payishi har ming kishi hisobiga tug`ilganlar sonining o`lganlar soniga nisbatan bo`lgan tafovuti bilan belgilanadi. Ma`lumki, aholi sonining o`sish darajasi uning tabiiy ko`payishiga, ya`ni tug`ilish va o`lish ko`rsatkichiga bog`liqdir. Biroq respublikaning hamma viloyatlari kabi Qashqadaryo viloyatida ham boydoqlar sonining ozligi, yosh jihatdan barvaqtroq nikohlanish va mahalliy millatlar o`rtasida aholi harakatining sustligi aholining tabiiy ko`payishida muhim ahamiyatga ega bo`lgan omillar hisoblanadi. Shu sababli ham 1959-1970 yillarda Qashqadaryo viloyatida aholining o`rtacha yillik

ko`payishi O`zbekiston aholisining o`rtacha yillik ko`payishi ko`rsatkichidan yuqori bo`ldi. Aholining mexanik ko`payishi Qashqadaryo viloyatida ayniqsa 60-yillardan keyingi davrda roy berdi. Chunki yangi yerlarning o`zlashtirilishi hamda tabiiy manbalarning ishga solinishi munosabati bilan O`zbekistonning viloyatlaridan aholining ko`chib kelishi ham umumiy aholi sonining ko`payishiga olib keldi. 1970-1990 yillarda Qashqadaryo viloyati aholisi 2,1 marta ko`paydi. Qashqadaryoda aholining respublikaga nisbatan tez o`sishi 70-yillardan boshlanib viloyatda ishlab chiqarish kuchlarining tez o`sganligi bilan bog`liqdir. O`tgan yillar davomida viloyatda Qarshi cho`lini bag`ridan 240 ming ga dan ko`proq yangi yerar o`zlashtirildi, ko`plab qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat hamda yoqilg`i- energetika sanoati korxonalari ishga tushirldi. Shuningdek suv inshootlari, aloqa qilish yo`llari, madaniy va maishiy binolar hamda turar joylar bunyod etildi. Viloyatda ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiy etish. O`zbekiston va boshqa Respublikalarning ko`pgina tumanlaridan ko`plab aholining ko`chib kelishiga sabab bo`ldi. Natijada tashqaridan keladigan aholi hamda tabiiy o`sish hisobiga viloyatda aholi soni ham muttasil o` sib bordi. Yillar Hamma aholisi ming kishi Shundan Barcha aholisiga nisbatan ( foiz hisobida) Shahar aholisi Qishloq aholisi Shahar aholisi Qishloq aholisi 1926 343,5 39,1 304,4 11,4 88,6 1939 459,6 40,8 418,8 9 91 1959 508 67 441 13,2 86,8 1970 801 132 669 16,5 83,5 1979 1121 283 838 25,2 74,8 1992 1756,2 459,1 1297,1 26,1 73,9 2007 2506,2 613,8 1892,4 24,5 75,5 2008 2565,9 1110,2 1455,7 43,2 56,8 2009 2615,5 1135 1480,5 43,4 56,6 2010 2671,2 1158,2 1512,8 43,4 56,6

To`g`ilishning ancha yuqori darajada saqlanib turishi bilan bir qatorda aholining moddiy va madaniy turmush darajasining o`sishi, tibbiy xizmatning yaxshilanishi tufayli aholi o`rtasidagi o`lim darajasi kamaydi. Viloyatda har 1000 kishi hisobiga o`lim 6,1 kishidan (1980y.) 4,2 kishiga (2007 y.), 2008 yilda 3,9 kishi, 2009 yilda 3,8 kishi, 2010 yilda esa 3,9 kishini tashkil etgan. Natijada tabiiy o`sish 2007 – yili 19,4 kishini, 2008 yili 21,3 kishini, 2009 yili 20,5 kishini va 2010 – yilda esa 21,0 kishini tashkil etdi. Tabiiy o`sish boyicha Qashqadaryo hozirgi paytda respublikada Surxondaryo viloyatidan keyin ikkinchi o`rinda turadi. Mehnat resurslarining shakllanishi va ularning hozirgi hamda kelajak sonini hisoblash, aholining takror barpo qilinishi kabi omillar aholining yoshi va jinsiy tarkibiga ham bog`liqdir. Qashqadaryoda tabiiy o`sishning yuqoriligi aholining yosh tarkibiga katta ta`sir ko`rsatadi. Viloyatda barcha aholi orasida yosh bolalar va o`smirlar salmog`i ancha yuqori. Bu esa kelajakda nikohlanish darajasining yuqori bo`lishini, mehnat resurslari sonining muttasil oshib borishini ta`minlaydi. Qashqadaryo viloyati aholisining yosh-jinsiy tizimining hozirgi holati kelajakda aholining takror barpo qilinishi imkoniyatlari va mehnat resurslari safini to`ldirib borish jihatidan ancha qulay hisoblanadi. Aholi sonining ko`payishi bilan uning geografik tarqalishi hamda zichligi ham o`zgardi. 1926 yilda viloyatda aholining o`rtacha zichligi har bir kv.km ga 12 kishini tashkil etgan bo`lsa, 2007 yilda 88,0 kishiga, 2008 – yilda 89,7 kishiga, 2009 – yilda 91,5 kishiga, 2010 – yilda esa 93,4 kishiga yetdi. Lekin aholi zichligi hamma tumanlarda bir xil emas. Azaldan sug`orilib dehqonchilik qilinadigan Qarshi, Kasbi, Shahrisabz, Yakkabog`, Kitob tumanlarida aholi nisbatan zich joylashgan. Tog`li va cho`l yerlarda aholi siyrak joylashgan. 70-yillardan boshlab viloyatning Nishon, Mirishkor, Koson tumanlarida yangi yerlarni o`zlashtirilishi munosabati bilan chetdan ko`chib kelganlar hisobiga aholi zichligi ancha oshdi. Hozirgi paytda viloyatda Muborak, Mirishkor, Dehqonobod tumanlarida hamda Qamashi, Chiroqchi, G`uzor tumanlarining yaylov qismlarida aholi siyrak

joylashgan. Chunki yaylov hududlarida faqat chorvachilik bilan bog`liq bo`lgan aholigina yashaydi. O`zbekistonning boshqa viloyatlar kabi Qashqadaryo ham ko`p millatli viloyat hisoblanadi. Aholining asosiy qismini o`zbeklar tashkil etadi. Viloyatda shuningdek ruslar, tojiklar, ukrainlar, ozarbayjonlar, tatarlar, turkmanlar, turklar, koreyslar, beloruslar, qozoqlar, qirg`izlar, lo`lilar va boshqa millat vakillari ham yashaydi. 1989 yilda o`tkazilgan aholi royxati ma`lumotlariga ko`ra viloyatda 70 dan ortiq millat, milliy guruhlar va elat vakillari yashaydi. Temir yo`llarning o`tkazilishi, yangi yerlar va tabiiy boyliklarning o`zlashtirilishi munosabati bilan viloyatning boshqa mintaqalar bilan migratsiya aloqalari kuchaydi va viloyat ko`p millatli o`lkaga aylandi. Viloyat aholisining 82,6%ni o`zbeklar tashkil etadi. O`zbeklar qadim zamonlardan buyon paxta, g`alla yetishtirish, bog`dorchilik va uzumchilik hamda chorvachilik bilan shug`ullanib kelganlar. Ruslar, ukrainlar, beloruslar, ozarbayjonlar, armanlar, greklar va boshqa millat vakillari asosan shaharlar va shaharchalarda yashaydilar. Mehnat resurslaridan to`g`ri va oqilona foydalanish ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish imkonini beradi. Mehnat resurslaridan to`g`ri va oqilona foydalanish ruvchi kuchi, ijtimoiy ishlab chiqarishning eng muhim tarkibiy qismidir. Shu sababli mehnat resurslarining soni, o`sish darajasi, malakasi butun respublika miqyosida va ayniqsa viloyatlar doirasida ishlab chiqarishning ixtisoslashishi va xududiy tashkil etilishiga katta ta`sir ko`rsatadi. Respublikamizda mehnatga layoqatli bo`lgan 16 yoshdan 59 yoshgachaerkaklar, 16 yoshdan 54 yoshgacha xotin-qizlar hamda ijtimoiy foydali mehnatda band bo`lgan nafaqaxo`rlar va 14 yoshdan 16 yoshgacha bo`lgan imtiyozli sharoitlarda mehnat qilayotgan o`smirlar mehnat resurslariga kiradi. Viloyatda aholi sonining o`sib borishi bilan uning mehnatga layoqatli qismi ham ko`payib bormoqda. 1990-2006 yillarda mehnatga layoqatli bo`lgan yoshdagi aholining soni 2,4 marta o`sdi. 2006 yilda bu yoshdagi kishilar 825,2 ming kishini,

2007 yilda 1338,0 ming kishiga, 2008 – yilda 1390,3 ming kishiga, 2009 – yilda 1433,7 ming kishiga, 2010 – yilda esa 1476,3 ming kishiga yetdi. tashkil etdi. Viloyatda yillik mehnat resurslarining o`sishi 2006 – yilga nisbatan hozirgi paytda 651,1 ming kishini taqozo etmoqda. Viloyatda mehnat resurslarining absolyut o`sishiga qaramasdan ularning barcha aholi ichidagi salmog`i katta yoshdagi kishilarning mehnat yoshidan chiqib ketganligi tufayli kamayib bormoqda, lekin viloyatda umumiy aholi tarkibida mehnat resurslarining ulushi hamon katta. 2006 yil ma`lumotiga ko`ra uning ulushi 47,1% ni, 2007- yilda 53,6 %, 2008-yilda 54,4 %, 2009- yilda 54,9%, 2010- yilda 55,5% ni tashkil etadi. Bundan keyin ham mehnat resurslarining absolyut ko`payishi kutiladi. Bu esa viloyatda halq xo`jaligini yanada rivojlantirishga zamin yaratadi. Ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo`lgan mehnatga layoqatli aholining salmog`i mehnat resurslaridan foydalanishning asosiy ko`rsatkichidir. Viloyatda bu ko`rsatkich nisbatan past bo`lib, 68%ni tashkil etadi. Aholining qolgan 32%i ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta`lim olayotgan o`quvchilar, uy va shaxsiy tomorqa xo`jaligida band bo`lgan kishilardir. Serfarzand oilalar ko`p bo`lgan. Qashqadaryo viloyatida ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo`lgan aholining salmog`i industrial viloyat ko`rsatkichlaridan ancha past. Shu sababli aholining mehnatdagi faolligini oshirish maqsadida kelajakda kichik shaharlarda mahalliy sanoat korxonalarni, yirik shaharlardagi katta korxonalarning filiallarini hamda keng halq iste`moli buyumlari ishlab chiqaradigan qo`shma korxonlarni qurish lozim. Moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari orasida sanoat, qurilish, transport va aloqada ishlovchilar soni ham ortib bormoqda. Bu esa viloyatda ana shu tarmoqlarning keyingi yillarda rivojlanganligini ko`rsatadi. 1989-1991 yillarda yoqilg`i-energetika, qurilish, qishloq xo`jalik mahsulotlariga birinchi ishlov beruvchi sanoat tarmoqlarining rivojlantirilishi tufayli ularda band bo`lganlarning soni 6,4 ming kishiga ko`paydi. Kelajakda ham viloyatda industrial mehnatning salmog`i oshib boradi, chunki viloyatda boy yoqilg`i-energetika va mineral-xom

ashyo resurslarining mavjudligi hamda dehqonchilik sanoati majmualarining tashkil etilishi industrial mehnatni rivojlantirish uchun zamin yaratadi. Viloyatda ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo`lgan aholining halq xo`jaligi tarmoqlarida taqsimlanishida o`ziga xos xususiyatlardan yana biri qishloq xo`jaligida band bo`lgan aholi salmog`ining yuqorligidir. 1991 yilda qishloq xo`jaligida band bo`lgan aholi iqtisodiy faol aholining 28,2%ini tashkil etadi. Moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida iqtisodiy faol aholi katta qismining qishloq xo`jaligida bandligi hozirga qadar qishloq xo`jaligida mehnat unumdorligining uncha yuqori emasligi va qo`l mehnatidan ko`p foydalanilayotganligini ko`rsatadi. Kelajakda halq xo`jaligining boshqa tarmoqlaridagi kabi qishloq xo`jaligida ham fan-texnika taraqqiyotning roli oshib boradi. Natijada qishloq xo`jaligida band bo`lgan aholining bir qismini halq xo`jaligining boshqa tarmoqlariga jalb qilish imkoniyati tug`iladi. Shu tufayli qishloq yoshlaridan industrial mehnatga malakali ishchilar. Muhandis-texnik xodimlar tayyorlab beradigan hunar-texnika va o`rta maxsus bilim yurtlari hamda oliy bilimgohlarni ko`paytirish lozim bo`ladi. Xizmat doirasini yanada kengaytirish viloyatning o`sib borayotgan mehnatga layoqatli aholisini ish bilan ta`minlash imkonini beradi. Aholi-mahsulotni ishlab chiqaruvchi va iste`mol qiluvchidir. Taraqqiyot aholi soniga, mehnatga yaroqli kishilar miqdoriga va ularning hudud boylab qanday joylashganligiga bog`liqdir. 2008 yil 1 yanvar ma`lumotiga ko`ra Qashqadaryo viloyatining aholisi 2506,7 ming kishi bo`lib, O`zbekiston viloyatlari orasida aholi soni jihatidan 5 o`rinda turadi. Hozirgi vaqtda viloyatda aholi o`sishi ko`rsatkichi bir yilda 48071 kishiga tengdir. Kishilarning moddiy, maishiy turmushining hamda sog`liqni saqlash tizimining yaxshilanishi tufayli o`lim keskin kamayib, aholi sonining tabiiy o`sish sur`ati ancha tezlashdi. 1926-1939 yillar mobaynida Qashqadaryo viloyatida aholining umumiy soni 118,1 ming kishiga ko`paydi yoki yilik o`sish 2,6%ga teng bo`ldi. Viloyatda aholi yillik o`sish darajasining respublikadagiga nisbatan past

bo`lishi ishlab chiqarish kuchlarining kam rivojlanganligi hamda chetdan keladigan aholi harakatining kamligiga bog`liq bo`lgan. Natijada, O`zbekiston umumiy aholisiga nisbatan Qashqadaryo viloyatining tutgan o`rni 7,5% dan (1926y) 7,3%ga (1938y) tushib qoldi. 1939-1959 yillarda Qashqadaryo viloyatining aholisi 48,4 ming kishiga ko`paydi. 1959 yilda o`tkazilgan aholi royxati ma`lumotlariga ko`ra, viloyatda 508 ming kishi istiqomat qilgan. 1960-1980 yillarda Qarshi cho`lini o`zlashtirish maqsadida ulkan gidrotexnik inshootlarning (Qarshi va Kasbi kanallari, suv omborlari, sug`orish tarmoqlari va b.) barpo etilishi, katta zahiralarga ega bo`lgan neft hamda gaz konlarining ochilishi va foydalanishga topshirilishi, yirik sanoat korxonalarining ishga tushirilishi va boshqa tadbirlar aholi sonining o`sishiga sabab bo`ldi. O`zbekiston mustaqillikka erishishi tufayli mamlakat aholisining etnik xususiyatlari e`tiborga olingan holda demografik siyosat yuritish imkoniyatlari vujudga keldi. Qashqadaryo viloyatida 1991-1999 yillarda aholi sonining ko`payishi tabiiy ko`payish hisobiga bo`lmoqda. Viloyatda aholi soni 1999 yilda 1989 yildagiga nisbatan deyarli 1,4 marta ko`paydi. 1999 yilda viloyat aholisining soni 2123,0 ming, 2001 yilda 2257,0 ming, 2002 yilda 2298,0 ming, 2003 yilda 2339,7 ming va 2004 yilda 2381,8 ming kishiga yetdi. Qashqadaryo viloyati aholisining o`rtacha yillik o`sishi 1959-1979 yillarda 26,7 ming, 1970-1979 yillarda 35,2 ming, 1979-1989 yillarda 47,8 ming, 1990-1999 yillarda 58,1 ming kishi va 1996-2006 yillarda 46,7 ming, 2007 – 2010 yillarda 48071 dan 55488 kishini tashkil qildi, o`sish 7417 kishiga yetdi. Qashqadaryo viloyati aholisi asosan tabiiy ko`payish hisobiga o`smoqda. Tabiiy o`sish 1991 yilda 37,7 promille tashkil etgan bo`lsa, 1999 yilda 17,7 promille, 2001 yilda 19,1 promille va 2004 yilga kelib u 18,4 promille, 2007 yilda 19,4promille, 2008 21,3 promille, 2009 yilda 20,5 promille, 2010 yilda 21,0 promillega teng bo`ldi. Tabiiy o`sish boyicha Qashqadaryo viloyati Surxondaryo viloyatidan keyingi 2-o`rinda turadi. Tug`ilish darajasi 1996 yilda 33,1 promille, 2003 yilga kelib 23,5 promillega kamaygan, bo`lsa 2007 yilda 19,4 promille, 2010 yilda esa yana yuqori

ko`rsatkichga erishib 21,0 promilleni tashkil etdi. Shuningdek, bu jarayon qolgan viloyatlarda ham kuzatilmoqda. (Surxondaryo viloyatida 24,4 promille). Qashqadaryo viloyati hozirgi kunda ham tug`ilish koeffitsientining yuqoriligi bilan mamlakatimizda oldingi o`rinlarni egallab kelmoqda. Bunga asosiy sabab, aholisining asosiy qismini qishloqlarda yashashi, shaharlashuv jarayonining sust borishi, aholining jinslar orasidagi farqning kamligi, migratsion jarayonning o`ta sustligi va boshqa demografik holatlar sabab bo`lmoqda. Viloyatda o`lim koeffitsienti 1996 yilda 5,2 promille, 2003 yilda esa 4,1 promille, bu ko`rsatkich shaharlarda 5,0%, qishloqlarda 5,3%, 2006 yilda 4,4% va 2007 yilda 4,2 promille, 2008 3,9 promille, 2009 yilda 3,8 promille, 2010 yilda 3,9 promilleni tashkil etdi. Statistik ma`lumotlarning tahlili boshqa mintaqalarga nisbatan eng kam o`lim Qashqadaryo viloyatiga to`g`ri keladi. Qashqadaryo viloyatida ham tug`ilish va tug`ish yoshi koeffitsientining kamayishi kuzatiladi. Shuningdek tug`ilgan bolalarning asosiy qismi nisbatan yosh ayollarga to`g`ri keladi. Keyingi yillarda tug`ilish darajasining qisqarishi tabiiy ko`payishning pasayishiga sabab bo`lmoqda. 1996 yilda viloyatda t.k. 27,9%, 2003 yilga kelib bu ko`rsatkich 19,4% ni tashkil etgan. Ushbu yillarda tabiiy ko`rsatkich darajasi 8,5 promillega kamaygan. Viloyat tabiiy geografik muhitiga mos holda aholi uning xududida bir tekis joylashmagan. O`rtacha zichlik 1 km²ga 77,4 kishi bo`lib, bu raqam respublika o`rtacha ko`rsatkichidan deyarli 1,5 marta yuqori. Aholi xususan yuqori mintaqada ancha zich o`rnashgan. Masalan, zichlik Yakkabog`da 164, Shahrisabz tumanida 158 va Kitobda 102 kishiga teng, vaholanki bu ko`rsatkich Muborakda 19, Dehqonobodda 25, Mirishkor tumanida 27 kishini tashkil etadi xolos. Aholi soni boyicha viloyatda Chiroqchi tumani oldinda turadi (323,2 ming, 2010 yil); Shahrisabz tumanida ham, Shahrisabz shahrini qo`shib hisoblaganda, aholi 200 mingdan ziyod. Ayni vaqtda Mirishkor tumanining demografik sig`imi ancha past.

Maydoniga ko`ra esa eng katta Dehqonobod tumani-uning hududi 4,0 ming km² yoki viloyat maydonining 1/7 qismi. Shuningdek, Muborak va Chiroqchi tumanlari ham nisbatan katta, eng kichigi-Kasbi tumani (0,65 ming km²). Umuman olganda, yuqori mintaqa (Shahrisabz, Yakkabog` va Kitob tumanlari) ko`p jihatdan Respublikamizning aholisi zich voha va vodiylariga o`xshab ketadi. Ammo, ta`kidlash joizki, zichlik, qoyi mintaqaning ayrim tumanlarida (Kasbi, Qarshi) ham ancha yuqori, ya`ni 190-200 kishiga teng. Migratsiyaning aholi soni o`sishiga ta`siri uncha kuchli bo`lmasada, u salbiy. Masalan, 1997 yilda shahar joylarda migratsiya qoldig`i minus 1440, 1998 yilda 1765 kishini tashkil etgan. Qishloq joylarda minus 2910 va 2205 kishidan iborat bo`lgan. 1 yanvar 2006 yil ma`lumotlariga ko`ra, Qashqadaryoda mehnatga layoqatli aholi soni 1 mln kishiga yaqin. Shundan 725 ming kishi iqtisodiy faol ishlaydi, ya`ni ish o`rinlari bilan band, umumiy bandi darajasi 72,5%, 2006 yil yakunlari boyicha bir yilda qishloq xo`jaligidan 19,1 ming kishi bo`shagan va shu davrda 25,6 ming yangi ish o`rinlari yaratilgan. 1 yanvar 2011 yil ma`lumotlariga ko`ra, Qashqadaryoda mehnatga layoqatli aholi soni 1476,3 ming kishiga yaqin. Shundan 971,6 ming kishi iqtisodiy faol ishlaydi, ya`ni ish o`rinlari bilan band, umumiy bandlik darajasi 72,5%, shu davrda 25,0 ming yangi ish o`rinlari yaratilgan. Biroq, shunga qaramasdan viloyatda xususan uning aholisi zich tumanlarida mehnat resurslaridan to`laroq foydalanish va mehnat bozori faoliyatini yaxshilash muhim muammodir. 2.3.Qashqadaryo viloyati mehnat resurslaridan foydalanishning ayrim muammolari Viloyatdagi mehnat resurslari sonining о`zgarib borishi bevosita hudud aholisining demografik jarayonlariga hamda mexanik (migratsion) harakatiga

bog`liq ravishda kechadi. Mehnat resurslarining soni, tarkibi va sifatiy xususiyatlari aholi yoshi orqali aniqlanib, ijtimoiy-iqtisodiy sohalardagi rivojlantirish va joylashtirish borasidagi istiqboldagi rejalar ishlab chiqilishida asosiy manba bо`lib xizmat qiladi. Bu jihatdan Qashqadaryo viloyatida о`ziga xos demografik vaziyat namoyon bо`lib, aholi tarkibida yoshlar salmog`ining о`sib borishi hamda bu jarayon respublika о`rtacha kо`rsatkichidan yuqori ekanligi mintaqaning mehnat resurslari bilan ta`minlanganlik darajasi ancha yuqoriligidan dalolat beradi. Shuni ta`kidlash joizki, butun dunyoda, shu jumladan, Respublikada kuzatiladigan demografik о`zgarishlar ham viloyat mehnat resurslari nufuziga о`z ta`sirini о`tkazmoqda. Asosiy demografik jarayonlardan biri-tug`ilishning qisqarib borishi aholi tarkibida yoshlar ulushining kamayib borishiga, bu esa о`z navbatida mehnat resurslari miqdoriga о`z ta`sirini kо`rsatadi. Viloyatda mehnatga layoqatli yoshgacha (0-15 yosh) bо`lgan aholi miqdori 1926 yilda 35,2% dan 1959 yilda 43,5% ga о`sib borgan. 1976 yilda bu kо`rsatkich 48,9% ga yetib, 1991 yilgacha 44,1% ga tushib qolgan. Bunga 2-jahon urishi tufayli vujudga kelgan vaziyatni asosiy sabab deb qarash mumkin. 1989 yildan boshlab aholi tarkibida mehnatga layoqatlilar soni, ya`ni iqtisodiy faol aholi-amaldagi mehnat resurslari soni ortib bora boshladi. Bu hol viloyatda 1960 yillardan keyingi tug`ilish koeffitsiyentining ortib borishi bilan izohlanadi. Mustaqillik yillarida mehnatga layoqatli yoshdagilarning о`sib borish kо`rsatkichlari birmuncha qisqara bordi. Bu esa 90- yillarning boshida boshlangan tug`ilishning muntazam kamayish davriga о`tishi bilan bog`liqdir. Shu bilan birga aholining mexanik harakati, asosan manfiy migratsiya saldosining ortib borishi ham viloyat mehnat resurslari salmog`iga muayyan darajada ta`sir kо`rsatmoqda. Migratsion jarayonlarni aholi yosh tarkibida tahlil qilinganda, migrantlar miqdorining katta qismini mehnat yoshidagi aholi tashkil qilishi aniqlandi. Bu esa viloyatda mehnat bozoridagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning mavjudligi hamda bu muammolar yechimida ishlab chiqarilayotgan boshqaruv bilan bog`liq chora-tadbirlar dasturini yanada takomillashtirishni taqozo etadi.

Migratsion vaziyat shahar va qishloq aholisida tahlil qilinganda aholi migratsiyasi hajmining oshib borishi asosan qishloq aholisida mehnatga layoqatli yoshdagi aholining migratsion faolligi kuzatiladi. Bu holat qishloq joylarda ishchi kuchining nisbatan yuqoriligi bilan bog`liq iqtisodiy-ijtimoiy muammolar mavjudligini ham ifodalaydi. Qishloqlarda migratsion о`sish dinamikasi muntazam ravishda kо`tarilib bormoqda. Migratsiya hajmida mehnatga layoqatli yoshdagi aholining yirik miqdorni tashkil qilishi qishloq joylarda ishchi kuchining nisbatan yuqoriligi bilan bog`liq iqtisodiy-ijtimoiy muammolar mavjudligini ham ifodalaydi. Mehnat resurslarini о`rganishda aholining yoshi va jinsiy tarkibi muhim hisoblanadi. Qashqadaryo viloyatida aholining jinsiy tarkibi, undagi ijtimoiy-iqtisodiy va demografik omillar ta`sirida о`zgarib turgan. Chunonchi, 1926 yilda о`tkazilgan aholi rо`yxati ma`lumotlariga kо`ra, aholining 46,9%i ayollar hissasiga tо`g`ri kelgan bо`lsa, 1959 yilga kelib ularning aholi tarkibidagi ulushi 5,5%ni tashkil etgan. Aholi tarkibida erkaklar salmog`i esa kamaygan. Jinsiy tarkibdagi bunday о`zgarishlar mehnat yoshidagi aholining jinsiy tarkibida ham namoyon bо`ladi. 1926-1959 yillarda mehnatga layoqatli yoshdagi erkaklar salmog`i 52,9 % dan 49,0 % gacha qisqargan. Shuningdek, mehnatga layoqatli yoshdagi kattalarning 54,0 % dan ortig`i ayollardan iborat bо`lgan. Bu davrdagi ijtimoiy-siyosiy о`zgarishlar erkaklar bilan bir qatorda xotin-qizlar va hatto mehnatga layoatli yoshda bо`lmagan bolalar hamda nafaqa yoshidagilar mehnatidan foydalanishni taqozo etgan. Respublikada XX asrning 2-yarmidan jinslar о`rtasidagi tafovut asta-sekin tenglasha borgan. Shu jumladan, Qashqadaryo viloyatida 60-yillardan boshlab hozirgacha bо`lgan davrda jinsiy tarkib tobora muvofiqlashib, ayollarning erkaklarga nisbati 50,2 ga 49,8 ni tashkil etgan. Garchi о`rtadagi tafovut sezilarla bо`lmasada, 1989 yilgi aholi rо`yxati ma`lumotlariga kо`ra, har ikkala jins tenglashganligini inobatga olsak, keyingi yillarda ayollar

salmog`ining biroz ortganligi ma`lum bо`ladi. Bunday holat ayniqsa viloyat shaharlarida nisbatan yaqqolroq kо`zga tashlanadi. Mehnat resurslari yoki aholining jinsiy tarkibidagi mutanosiblik nikohlanishning meyorda bо`lishi va shu orqali mehnat resurslarining takror barpo bо`lishida muhim ahamiyat kasb etish bilan bir qatorda, bandlik munosabatlarga ham ta`sir kо`rsatadi. Respublikada keyingi yillarda xotin-qizlarning ishlab chiqarishdagi ishtiroki ortib borayotgan bо`lsada, Qashqadaryo bu jihatdan о`ziga xos xususiyatga ega. Viloyat Respublikada ayollar bandlik darajasining eng pastligi bilan ajralib turadi. Bu birinchidan, tug`ilish jarayonlari, ya`ni ketma-ket farzand kо`rish oqibatida ayollarning uyda о`tirib qolishi, ikkinchidan iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi va ayollar mehnati talab etilayotgan ish о`rinlarining kamligi, uchinchidan mahalliy ayollarda uy xо`jaligida faoliyat kо`rsatish ishtiyoqining yuqoriligi bilan izohlanadi. Ammo shu о`rinda ta`kidlab о`tish lozimki, mustaqillik yillarida viloyat aholisining ijtimoiy ishlab chiqarishdagi ishtirokida biroz faollashuv kо`zga tashlanmoqda. Vohada qadimdan tarkib topgan ayollarga xos mahalliy hunarmandchilik, kasb-korlilik an`analari xotin-qizlarning ishlab chiqarishga bо`lgan ishtirokini birmuncha kuchaytiradi. Viloyat jami aholisi tarkibidagi 0-9 yoshlilar ulushi 1926-1970 yillarda 26,6% an 37,1% gacha oshgan. Bu hol 1960-1980 yillarda vohada tug`ilish koeffitsiyentining ortib borishi bilan izohlanadi. 2004 yilda esa 0-9 yoshlilar salmog`i jami aholi tarkibida qisqargan va 33,5% ni tashkil etgan. Hozirgi davrda bolalar salmog`ining qisqarishi 1990 yillardan boshlab viloyatda tug`ilishning keskin kamayishi bilan bog`liq. Vohada ijtimoiy infrastruktura obektlarining barpo etilishi, ijtimoiy sohalarning rivojlanishi aholining о`rtacha umr kо`rish darajasini nisbatan oshishiga imkon bergan va shunga bog`liq holda 50-59 yoshlilar miqdori (1939- 1959 yillarda) ortib borgan. 1970 yilda umumaholi tarkibida 0-9 va 10-19 yoshlilar miqdorining kо`pligi yuqoridagi yosh toifalari (50-59 yosh) ulushining nisbatan kam (38%) bо`lishiga sabab bо`lgan. Ushbu holatning 2-sababi, kо`rilayotgan yosh

guruhidagilarning 1910-1920 yillarda tug`ilganligi va ularning katta qismi 2-jahon urushidan qaytmaganligidir. 1979 yildan boshlab hozirgacha 50-59 yoshlilarning jami aholiga nisbatan salmog`i qisqarib ketmoqda. Biroq, keyingi yillardagi demografik jarayonlar yaqin yillardagi ularning salmog`i ortishidan dalolat beradi. Shunday holat 60-69 yosh, 70 yosh va undan kattalarda ham kuzatiladi. Mustaqillik yillaridagi demografik vaziyatning о`zgarishi, ayniqsa tug`ilishning qisqarib borishi ayni paytdagi viloyat mehnat resurslari miqdorining shakllanishiga ta`sir kо`rsatmoqda. 2007 yilda viloyatda mehnat resurslari soni 1343,4 ming kishi bо`lib, 1991 yilda va undan keyingi tug`ilganlar bu kо`rsatkich tarkibiga qо`shila bordi. 2008 yilda mehnat resurslari 1395,7 ming kishi bо`lib, о`tgan yilga nisbatan 52,3 ming kishiga kо`paygan. 2009 yilda bu miqdor 42,6 ming kishiga kо`payib, 1438,3 ming kishiga yetgan bо`lsa, 2010 yilda 1481,7 ming kishini tashkil etib, 43,4 mingtaga kо`paygan. 2007 yilda mehnat resurslari umumiy aholining 53,6 % ini, 2008 yilda 54,3 % ini, 2009 yilda 54,9 % ini, 2010 yilda esa 55,4 % ini tashkil etgan. Kо`rinib turibdiki, aholi tarkibida mehnat resurslarining ulushi har yilda 1 - 1,5 % ga oshib borgan. Viloyat mamlakat mehnat resurslarining 9 % ini tashkil etgan holda, viloyatlar ichida 5 – о`rinni egallaydi. Mehnatga layoqatli aholi soni mehnat resurslari tarkibida eng asosiy kо`rsatkichlardan bо`lib, о`z faoliyatini moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalarida olib boradi. Mamlakat demografik vaziyatida о`ziga xos о`rin egallagan ushbu viloyat aholisining (2671,0 ming kishi, 01.01.2011 y) tabiiy о`sishi asosan tug`ilish hisobiga kо`paymoqda (tug`ilish har ming kishiga 24,9 ‰, о`lim 3,9 ‰, tabiiy kо`payish 21 ‰, 01.01.2011 y). Viloyatda mehnatga layoqatli yoshdagi kishilar butun aholining salmoqli qismini tashkil etadi. Umumiy aholi tarkibida mehnat resurslari 1481,7 ming kishi (55,4 %) bо`lib, shundan mehnatga layoqatli aholi soni 1476,3 ming kishini tashkil etadi. Iqtisodiy faol bо`lgan 1032,8 ming kishidan iqtisodiyotda band bо`lgan aholi soni 971,6 ming kishidir.

Tumanlar kesimida mehnat resurslari soni bо`yicha Shaxrisabz, Chiroqchi va Kitob tumanlari (mos ravishda 167,5; 159,1; 122,2 ming kishi) yetakchilik qiladi. Qishloq tumanlarida iqtisodiyotda band aholining katta qismi qishloq xо`jaligi tarmoqlari hissasiga tо`g`ri keladi. Ijtimoiy sohalarda ham kо`rsatkich yuqori bо`lib, sanoat, transport va aloqada aholining bandlik darajasi ancha pastroq (2-jadval): № Shahar va tumanlar 2007 y 2008 y 2009 y 2010 y M/R % da M/R % da M/R % da M/R %da 1 Dehqonobod 56,0 4,2 57,9 4,2 59,6 4,1 61,8 4,2 2 Kasbi 77,2 5,8 80,2 5,7 82,9 5,8 85,1 5,8 3 Kitob 110,4 8,3 116,9 8,3 119,5 8,3 122,2 8,2 4 Koson 112,2 8,4 116,2 8,4 118,3 8,2 120,1 8,1 5 Mirishkor 51,9 3,8 54,9 3,9 56,8 4 58,2 4 6 Muborak 47,2 3,5 49,5 3,5 51,1 3,6 52,3 3,5 7 Nishon 56,4 4,1 59,0 4,2 61,5 4,3 62,7 4,2 8 Chiroqchi 146,4 10,9 152,3 10,9 155,8 10,8 159,1 10,7 9 Shaxrisabz 156,0 11,7 157,2 11,3 161,2 11,2 167,5 11,3 10 Yakkabog` 108,3 8,1 112,0 8,1 115,2 8 117,8 8 11 Qamashi 104,9 7,8 109,3 7,8 112,9 7,9 118,3 8 12 Qarshi 103,8 7,7 107,5 7,7 110,8 7,6 113,7 7,6 13 G`uzor 79,0 5,8 82,6 6 85,8 6 88,2 6 14 Qarshi shahri 133,7 9,9 140,2 10 146,9 10,2 154,7 10,4 Viloyat bо`yicha 1343,4 100 1395,7 100 1438,3 100 1481,7 100 Aholi bandligining о`sib borishi–insonlar turmush farovonligi ta`minlanishining eng muhim omillaridan biri ekanligi bugungi kunda har qanday mintaqa iqtisodiyoti uchun alohida ahamiyat kasb etmoqda. Hududda mehnat resurslarining kо`payishi bandlik darajasining ham о`sishini vujudga keltiradi. Bunda dolzarb masalalardan biri yangi ish о`rinlarining barpo etilishi bо`lib, bu esa bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyati bilan bog`liq jarayondir. Keyingi yillarda viloyatda nodavlat sektorning rivojlanib borishi kuzatilmoqda. Bu esa о`z navbatida aholi bandligi tuzilmasiga ham sezilarli ta`sir kо`rsatmoqda. Iqtisodiyotda band bо`lgan aholining 79 % i (768,4 ming kishi) nodavlat korxona va tashkilotlari hissasiga tо`g`ri keladi:

681,1 768,4 196,7 203,2 Вилоятда иш билан банд ахолининг иктисодиёт секторларида таксимланиши (2007 - 2010 йиллар, минг киши хисобида) Давлат сектори Нодавлат секториMa`lumotlardan kо`rinib turibdiki, viloyatda nodavlat sektorida band bо`lgan aholi miqdori 2007-2010 yillarda 87,3 ming kishiga kо`paygan bо`lsa, davlat sektorida band aholi esa 6,5 ming kishiga kо`paygan. «Aholini ish bilan ta`minlash» hududiy dasturlarining bajarilishi natijasida mamlakatda har yili kо`plab ish о`rinlari yaratiladi. Viloyatda mehnatga layoqatli aholining bandlik darajasini oshirishda mehnat organlari, jumladan, aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlari faoliyatining ahamiyati kattadir. Ushbu markazlar tomonidan band bо`lmagan aholiga xizmat kо`rsatish sifatini yanada yaxshilash borasida kо`plab chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. 2010 yilda viloyatda jami 85734 yangi ish о `rinlari yaratilgan b о `lib, bu respublikaning 9 % ini tashkil etadi:

Вилоятда янги иш уринларини яратиш дастурининг бажарилиши 11200; 13% 24014; 28% 21723; 25% 28797; 34% Йирик корхоналарни ишга тушириш, реконструкция ва кенгайтириш Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик Уй мехнати турларини ташкил этиш Иктисодий инкирозга карши чораларни амалга оширишYaratilayotgan yangi ish о`rinlarining qariyb yarmi kichik biznes korxonalari va mikrofirmalar hissasiga tо`g`ri keladi. Viloyatda yangi ish о`rinlarini yaratish dasturi bо`yicha kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish rejasining bajarilishi tahlil qilinganda kichik korxonalar va mikrofirmalar tashkil qilish hisobiga yaratilgan ish о`rinlari miqdorining kо`p ekanligini kо`rish mumkin. 24014 ta ish о`rinlaridan 9299 nafari (38,7 %) aynan shu sohaga tegishli bо`lib, yakka tartibdagi tadbirkorlikni rivojlantirish hisobiga tashkil etilgan ish о`rinlari esa 6116 ta (25,5 %) ni tashkil etadi. Fermer xо`jaliklarini rivojlantirish bо`yicha 4760 ta (19,8 %), harakatdagi kichik biznes va bozor infratuzilmasi korxonalarini rivojlantirish bо`yicha yaratilgan 3839 ta (16 %) yangi ish о`rinlari viloyatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlarning amalga oshirilayotganligidan dalolat beradi. Viloyat mehnat resurslaridan oqilona foydalanish, aholi bandligini oshirish, turmush darajasini yanada rivojlantirishda qo`l mehnati ya`ni kasanachilikning shakllanishi alohida ahamiyat kasb etadi. Mintaqada qadimdan milliy hunarmandchilik sohalarining rivojlanganligi viloyatda ishlab chiqarish obektlarida sanoat korxonalarda qo`l mehnati va kasanachilikni rivojlantirish qulay hamda samarali ekanligini ta`kidlab o`tish lozim. Bu borada viloyatda sezilarli ishlar olib borilmoqda. 2009 yilda viloyatda korxonalar tomonidan kasanachilikni

rivojlantirish hisobiga mehnat shartnomasi asosida jami 6374 ta yangi ish o`rinlari yaratildi. Olib borilgan bu amaliy tadbirlar viloyatda mehnat bozori faoliyatini yanada takomillashtirish aholi ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishini va aholi bandligini oshirish, tarmoqlar imkoniyalarini kengaytirish kabi ijobiy natijalarni beradi. Jahonda kuzatilayotgan iqtisodiy inqirozning mamlakatimizga vaholangki, viloyatimiz iqtisodiyotiga ko`rsatadigan havfni hamda ta`sirini oldini olish maqsadida ham ko`plab tadbirlarning amalga oshirilishiga katta e`tibor berilmoqda. Iqtisodiy inqirozga qarshi bunday chora-tadbirlarni amalga oshirish hisobiga yangi ish o`rinlari yaratish rejasi ishlab chiqilgan. Iqtisodiy inqirozga qarshi chora-tadbirlarni amalga oshirish hisobiga qo`shimcha tashkil qilinadigan yangi ish o`rinlari (28797) tarkibiga oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni ko`paytirish hisobiga 1593 ta, yo`llar qurilishi va ta`minlash hisobiga 1922 ta, uy- joy qurilishini kengaytirish hisobiga 3250 ta, obodonlashtirish va ko`kalamzorlashtirish hisobiga 725 ta, qishloq joylarda muntazam xizmat ko`rsatish savdo do`konlari qurilish hisobiga 1300 ta va shu kabi maqsadlarda ko`plab qo`shimcha yangi ish o`rinlarini yaratish tadbirlari ishlab chiqilgan bo`lib, hozirda bu borada barcha imkoniyatlardan foydalangan holda chora-tadbirlar amalga oshirilib borilmoqda.

(3-diagramma).Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш ҳолати (01.07.2007 й) 2473,4 1332,5 885,2 855,9 62,121,518,3 28 Вилоят аҳолиси Меҳнат ёшидаги меҳнатга лаёқатли аҳоли Иқтисодий фаол аҳоли Меҳнатда банд аҳоли Жами ишсизлар Меҳнат биржаларига мурожаат қилганлар Ишга жойлаштирилганлар Яратилган янги иш ўринлари Viloyatda mehnat resurslari sonining o`zgarib borishi bevosita hudud aholisining takror barpo bo`lish jarayonlariga hamda mexanik (migrasion) harakatiga bog`liq ravishda kechadi. Mehnat resurslarining soni, tarkibi va sifatiy xususiyatlari aholi yoshi orqali aniqlanib, ijtimoiy-iqtisodiy sohalarni rivojlantirish va joylashtirish borasidagi istiqboldagi rejalar ishlab chiqilishida asosiy manba bo`lib xizmat qiladi. Bu jihatdan Qashqadaryo viloyatida o`ziga xos demografik vaziyat namoyon bo`lib, aholi tarkibida yoshlar salmog`ining o`sib borishi hamda bu jarayon mamlakatimizning o`rtacha ko`rsatkichidan yuqori ekanligi mintaqaning mehnat resurslari bilan ta`minlinginlik darajasi ancha yuqoriligidan dalolat beradi. Shuni ta`kidlash lozimki, butun dunyoda, shu jumladan mamlalakatimizda kuzatilayotgan demografik o`zgarishlar ham viloyat mehnat resurslari nufusiga o`z ta`sirini o`tkazmoqda. Asosiy demografik jarayonlardan biri - tug`ilishning qisqarib borishi aholi tarkibida yoshlar ulushining kamayib borishiga, bu esa o`z navbatida mehnat

resurslari miqdoriga o`z ta`sirini ko`rsatadi. Viloyatda aholining mehnatga layoqatli yoshgacha (0-15 yosh) bo`lganlarning soni 1926 – 1959 yillarda 35,2 % dan 43,5 % ga o`sdi; 1979 yilda esa bu ko`rsatkich 48,9 % ga yetgan holda 1991 yilda 44,1 % ga tushib qoldi. Bunga ikkinchi jahon urushi tufayli vujudga kelgan ijtimoiy-demografik vaziyatni asosiy sabab, deb qarash mumkin. 1989 yildan boshlab aholi tarkibida mehnatga layoqatlilar soni, ya`ni iqtisodiy faol aholi – mavjud mehnat resurslari soni ortib bora boshladi. Bu hol viloyatda 1960 yillardan keyingi tug`ilish koeffsiyentining ortib borishi bilan izohlanadi. Mustaqillik yillarida mehnatga layoqatli yoshdagilarning o`sish ko`rsatkichlari bir muncha kamayib bordi. Bu esa 90-yillarning boshida boshlangan tug`ilishning muntazam kamayish davriga o`tishi bilan bog`liq. Shu bilan birga aholining mexanik harakati, asosan manfiy migrasiya saldosining ortib borishi ham viloyat mehnat resurslari salmog`iga muayyan darajada ta`sir ko`rsatmoqda (4-diagramma). 11858 15004 -3146 13732 17857 -4125 8323 9838 -1515 7308 6744 564 -5000 05000100001500020000 1997 й 1998 й 2005 й 2006 йҚашқадарё вилоятида демограф ик миграцион вазиятнинг ўзгариши (киши ҳисобида) Келганлар Кетганлар Миграция сальдоси Migrasion vaziyat turli ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va boshqa jarayonlar ta`sirida o`zgarib bormoqda. Hozirgi paytda viloyat migrasion holatining o`ziga xos xususiyatlaridan biri - ko`p yillar davomida saqlanib kelgan manfiy migrasiya saldosidir. Biroq, 4 -diagrammadan ko`rinib turibdiki, keyingi yilda viloyatda migrasiya saldosining musbat tomonga o`zgarganini kuzatish mumkin. Bu holatni viloyat mehnat resurslari salmog`iga ijobiy ta`sir ko`rsatuvchi jarayon sifatida e`tirof etish o`rinlidir. Migrasion jarayonlarni aholi yosh tarkibida tahlil

qilinganda, migrantlar miqdorining katta qismini mehnat yoshidagi aholi tashkil qilishi aniqlandi. Bu esa viloyatda mehnat bozoridagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning mavjudligi hamda bu muammolar yechimida ishlab chiqilayotgan boshqaruv bilan bog`liq chora-tadbirlar dasturini yanada takomillashtirishni taqazo etadi. Aholining mexanik harakati shahar va qishloq aholisi bo`yicha tahlil qilinganda manfiy migrasiya saldosi qishloq aholisi tarkibida ko`proq ekanligi bilan birga, migrasiya hajmida aholining mehnatga layoqatli yoshdagi tarkibining kata qismini tashkil qilishi aniqlandi (5-diagramma). -121-3035 -960-3165 653-2789 1108-2623 -3500 -3000 -2500 -2000 -1500 -1000 -500 0 500 1000 15001997 й1998 й2005 й2006 й Қашқ адарё вилоятида шаҳар ва қ ишлоқ аҳолисида к узатилган м играция сальдосининг ўзгариши (к иши ҳисобида) Шаҳар аҳолисида Қишлоқ аҳолисида Bu holat qishloq joylarda ishchi kuchining nisbatan yuqoriligi bilan bog`liq iqtisodiy-ijtimoiy muammolar mavjudligini ham ifodalaydi. Tahlillardan ko`rinib turibdiki, viloyatda mehnat resurslari bilan bog`liq muammolarning jiddiy ahamiyat kasb etishi ayniqsa qishloq joylarda yaqqol namoyon bo`lmoqda. Qishloqlarda asosan qishloq xo`jaligi sohalari bilan bog`liq mavsumiy ishsizlik muammosining yuqoriligi bu boradagi zaruriy chora-tadbirlarni mintaqaviy dasturlarini ishlab chiqarishni taqazo etadi. Yetarli tabiiy salohiyatga va mehnat resurslariga boy bo`lgan Qashqadaryo viloyatida bu chora-tadbirlar ijrosini ta`minlash ancha samarali natijalarga erishishning asosiy omillaridan hisoblanadi. Viloyatda mehnat bozorining shakllanishida bir qancha muammolarni kuzatish mumkin. Mehnat bozori hozirgi

paytda asosan malakasiz ishchi kuchlarini qamrab olgan. Mehnat birjalariga murojaat qilganlar orasida ishchilar hamda kasbga ega bo`lmaganlar ko`pchilikni tashkil etadi. Viloyatda ishsizlik muammosini imkon qadar bartaraf etishda va bandlikni samarali muvofiqlashtirishda ishlab chiqiladigan dasturlar majmuida quyidagi tadbirlarni e`tirof etish o`rinli, deb hisoblaymiz:  aholini ish bilan ta`minlanishida zaruriy yordam bera oladigan mehnat bozori infratuzilmasini barpo etish, ishsiz mutaxassis-kadrlarni qayta tayyorlash, mehnat birjalarida ishsizlik bo`yicha to`lovlar to`lash;  aholining ijtimoiy jihatdan kam ta`minlangan qatlamini ish beruvchilar bilan shartnoma tuzish yo`li bilan ishga joylashtirish tadbirlarini olib borish;  aholining mehnat faoliyatini, migrasion jarayonlarini doimiy nazorat qiluvchi mahalliy boshqarish organlari tomonidan nazorat qiluvchi qarorlar ishlab chiqish;  qishloq joylarda qishloq xo`jaligi bilan bog`liq mahalliy ishlab chiqarish obektlarini ko`paytirishni yo`lga qo`yish;  qo`shimcha ishchi o`rinlarini yaratishda horijiy sarmoyalar kiritilishini ta`minlovchi imkoniyatlardan keng foydalanish. Bu kabi chora-tadbirlar ijrosining natijasi - Asosiy demografik jarayonlardan biri - tug`ilishning qisqarib borishi aholi tarkibida yoshlar ulushining kamayib borishiga, bu esa o`z navbatida mehnat resurslari miqdoriga ta`sirini ko`rsatadi. Viloyatda ishsizlik muammosining imkon qadar kamayishi hamda qo`shimcha ishchi o`rinlarini yuzaga kelishi bilan mehnat bozorida ham vaziyat birmuncha barqarorlashadi. Vaqtinchalik va mavsumiy ishlar mavjud bo`lgan “qora bozorlar”ga bo`lgan talab asta-sekin kamayib, ular faoliyatiga ham muayyan darajada barham berishiga erishiladi. Aholining migrasion faoliyatida ham ijobiy o`zgarishlar yuzaga keladi. Jumladan, noqonuniy migrantlar miqdorining kamayishi, malakali mutaxassislar va kadrlar salmog`ining migrantlar tarkibidagi ishtirokining pasayishi kabi ijobiy holatlar ham kuzatiladi.

2.4. Qashqadaryo viloyatining demografik hususiyatlari ga ekologik sharoitning ta`siri Rus olimlari V.L. Kotelnikov va Y.G. Saushkinlar ta`kidlashicha- «Aholi tabiat qonunlaridan foydalangan holda yashaydi, mehnat qiladi, dam oladi va davolanadi. Fan bu qonuniyatlarni o`zlashtirish uchun juda ko`p ishlarni amalga oshirdi. Biroq, geografik muhitdagi o`zgartirilgan va o`zgartiriladigan tabiat qonunlarining barcha jihatlari to`liq o`rganilmagan». Agar, XX asrda demografik jarayonlarning faollashuviga jahon urushlari va asr oxiridagi geosiyosiy jarayonlar o`z ta`sirini ko`rsatgan bo`lsa, XXI asrga kelib, dunyoning turli mintaqalarida turli ko`rinishdagi tabiiy ofatlarning ortib borishi bilan bog`liq bo`lishi dunyo olimlari tomonidan bashorat qilinmoqda. Olimlarning fikricha, geografik muhitning jamiyat tomonidan o`zgartirilishi doimo quyidagi maqsadlardan kelib chiqadi: a) ehtiyoj mahsulotlarini ishlab chiqarishning kengayishi; b) inson hayotida bevosita ahamiyatga ega bo`lgan aholi punktlarining kengayishi; v) inson mehnati va yashash sharoitlarini yaxshilash; g) kasalliklarga qarshi kurash, kishilar salomatligini yaxshilash; d) insoniyatning dam olishi va davolanishi kabi maqsadlar[1]. Geografiya tarixida, ya`ni XVII asrning boshlariga qadar Shimoliy Amerika tabiati mutlaqo o`zgartirilmagan, Missisipi daryosi qirg`oqlari boylab butun AQSH ning sharqi va Kanadaning janubi sharqiy kengliklari qalin o`rmonlar bilan qoplangan bo`lgan. Aksariyat qismi Yevropadan borgan kolonnizatorlar tomonidan o`rmonlarning kesilishi bugunga qadar, ya`ni 200-250 yil davom etdi. Natijada, ajoyib tabiat me`yori hukm surgan bu hududda mutlaqo o`zgacha manzara kasb etgan sanoat mintaqasi paydo bo`ldi. 1908 yilda tabiiy resurslarni muhofaza qilishga bag`ishlab o`tkazilgan konferentsiyada T.Ruzvelt shunday degan:-«Biz tabiiy resurslardan keng foydalanishimiz natijasida boyidik va o`zimizni yutuqlarimizdan minnatdor va mag`rur tutamiz. Biroq, o`rmonlarning yo`qolib ketishi, ko`mir, neft, va temir rudalari zahiralari tugaganidan keyin, qanday holatga

tushishimiz to`g`risida oylashga hozir vaqt yetdi!». Albatta, T.Ruzvelt o`z e`tirofida bugungi kundagi iqlim o`zgarishlari oqibatida AQSH da bo`layotgan tabiiy ofatlarni nazarda tutmagan. Demak, demografik jarayonlarning tabiatga sezilarli ta`sir etishi to`g`risidagi tushunchalar XX asr boshlaridayoq jamoatchilik diqqatida bo`lgan. Shu bois, bugungi kundagi iqlim o`zgarishi oqibatida yuzaga kelayotgan tabiiy ofatlarning paydo bo`lishini «bumerang» ga o`xshatish mumkin, ya`ni, tabiat o`z aks ta`sirini ko`rsatmoqda. Buni «Orol muammosi» misolida ham ko`rish mumkin. Oxirgi 40 yil davomida Orol dengizi sathi 20-21 metrgacha tushib ketdi va dengizning qurib qolgan maydoni esa, 3 mln. gektardan ko`proqni tashkil etadi va uning deyarli yarmi O`zbekiston hududiga to`g`ri keladi. Orol tubidan ochilib qolgan va har yili 100 mln. tonnadan ortiq tuz qishloq xo`jaligi yerlariga yoyilib, hududdagi har gektar yerga kelib tushadigan tuzlar miqdori 520-600 kg.ni tashkil etmoqda. Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda Surxon-Sherobod vohasi, Qarshi dashtlari, Mirzacho`lni o`zlashtirish uchun minglab, oilalar o`zlashtirilishi lozim bo`lgan hududlarga ko`chirilgan. Masalan, 1949 yil 20 iyunda 6615 xo`jalik oilalari ko`chirilgan. Jumladan, Mirzacho`l tumaniga 3337ta oila, Sirdaryo tumaniga 3278 oila ko`chirilgan. Bu davrda yuzlab jamoa xo`jaliklari tashkil etilib, qo`riq yerlar o`zlashtirildi. O`nlab sug`orish inshootlari qurildi. Natijada, suv sarfi ham bir necha o`n martaga ortdi. Orol sathi pasaya borib, Moynoq va boshqa aholi punktlarida aholi sezilarli darajada kamaydi. So`nggi yillarda atrof muhitning kompleks omillari ta`sirida aholi salomatligi bilan bog`liq ba`zi salbiy holatlarning intensiv o`sishi kuzatiladi Bular cho`llashuv jarayonining faollashuvi chuchuk suvlar tanqisligi tabiat ekotizimlarining nafaqat degradatsiyasi, balki aholining tabiiy o`sishiga ham ta`sir ko`rsatmoqda. Bu kabi holatni fojeali hududning Qozog`istonga tegishli qismida ham kuzatish mumkin. Biroq, O`zbekiston Markaziy Osiyoning boshqa davlatlariga nisbatan aholisi o`sishda davom etmoqda.

1994 yillarda Orol ekologik inqirozi hududi (Qoraqalpog`iston Respublikasi, Qozog`iston, shundan Qizil O`rda va Oktyubinskiy oblastlari)dan 75 ming kishi har yili ko`chib ketishgan. Orolning qurishi natijasida Orol atrofida qish 1,5-2,5 gradusga sovidi, yoz kunlarining harorati esa 1,5-2,5 gradusga isidi. O`simliklarning vigitatsiya davri esa 10-15 kunga qisqardi. Orol boyidagi o`nlab- yuzlab ko`llar va havzalar quridi. Ushbu ko`llar atrofida hayvonlar boqilardi, baliq urchitilardi, ondatra, nutriya, qutb tulkilari ko`paytirilardi. Amudaryo deltasida 800 ming gektar yer maydonidagi to`qayzorlar va qamishzorlarga putur yetdi, ular yo`q bo`lish arafasida. 200 turga yaqin o`simlik va hayvonlarning turlari yo`q bo`ldi. Tuproqning gumus qatlami 2-3 martaga kamayib ketdi. Orol dengizining qurishi bilan bir vaqtda, daryo suvining va u bilan bog`liq xolda yer osti suvlarining ham ifloslanishi roy bermoqda. Shu tariqa, O`zbekistondagi demografik jarayonlarning rivojlanishida ekologik shart- sharoitlar, ayniqsa, ekologik muammolar ichida suv ta`minoti muhim o`rin tutadi. Olimlarning hisob kitoblariga ko`ra, yer yuzasidagi mavjud chuchuk suvlar va foydalanish mumkin bo`lgan yer osti suvlari 60 milliarddan ortiq aholining ehtiyojini qondirish uchun yetadi (faqat ichish emas, sanoat va qishloq xo`jaligi ham hisobga olinganda). BMT demograflarining taxminicha, Yer shari aholisi 12-14 milliard kishi atrofida barqarorlashishi ehtimoli bor. Hozir O`zbekistonda olinadigan chuchuk suvning 92 foizi qishloq xo`jaligida, 6 foizi sanoatda, 0,5 foizi kommunal xo`jalikda ishlatiladi, 1,5 foizi esa bug`lanib ketadi. Shunday ekan, aholisining aksariyat qismi qishloq xo`jaligida band bo`lgan aholi punktlarida chuchuk suvning ahamiyati kishilar turmush tarzini belgilovchi eng muhim vosita sifatida maydonga chiqadi. Keyingi yillarda, qishloq xo`jaligida suvdan tejamkorlik bilan foydalanishga e`tibor qaratilmoqda. Biroq, bu boradagi ishlarni hamon talab darajasida deb bo`lmaydi. Ayniqsa, bu bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi paydo bo`lgan xo`jalik sub`ektlari (fermer xo`jaliklari) oldidagi muhim muammodir. Shu bois, qishloq xo`jaligida suvni tejab foydalanishni ko`zda tutgan loyihalar va dasturlar ko`lami va ularning amaliyotdagi joriy etilishiga jiddiy e`tibor qaratishni taqozo etadi.

Qishloq xo`jaligi va qishloq aholi maskanlari uchun yana bir dolzarb muammo bu elektr energiyasi ta`minotidir. Biz bugungi kunda mamlakatning eng chekka hududlariga kichik korxonalarning kirib borishi, fermer xo`jaliklari ixcham kichik uskunalar yordamida o`zlari yetishtirgan mahsulotlarni qayta ishlashlari to`g`risida ko`pgina ilmiy ishlarimizda e`tirof etamiz. Ammo, elektr energiyasiz uni amalga oshirish muammoligicha qolib kelmoqda. Elektr quvvatiga ehtiyojni ta`minlash muammosi bugungi kunda ko`plab mamlakatlar va hatto, rivojlangan davlatlarga ham xos, biroq, ularning ko`pchiligida energiya ishlab chiqarishning muqobil usullari ancha yaxshi yo`lga qoyilgan. Yaponiyaning 60-70 yillardagi yutug`i ham mamlakatda energiya inqilobini amalga oshirganligi bilan bog`liq bo`lgan. Jumladan, O`zbekistonda «Bekobod shamoli»ning yil davomida esishi yoki mamlakatning janubiy mintaqasidagi quyoshli kunlarning davomiyligini e`tiborga olganda, bu uzoq vaqt orzuligicha qolmasligi lozim. Yurtimizda faoliyat yuritayotgan xorij kompaniyalarining manfaatlari doimo bizga mos kelavermaydi. Chunki, ular hech qachon bizga hozirgi kundagi do`konlardagi narxi 1 mln. so`mgacha yoki undan ortiq bo`lgan uyali telefon o`rniga quyosh batareykalarini taklif etmaydi. Shunday ekan, bu mamolarni bartaraf etish uchun jonkuyarlik o`z mutaxassislarimiz va tadbirkorlarimiz zimmasida qolaveradi. Shu kabi bu muammolar avvalom bor, milliy qo`shni davlatlarda ham bu muammolarning mavjudligini e`tiborga olganda mintaqaviy muammolardir. Iqlimi issiq bo`lgan ulkan sug`orma dehqonchilik rivojlangan. Qadimda aholi vohaning dasht qismida, asosan, chorvachilik va qisman dehqonchilik bilan shug`ullangan, keyingi davrlarda esa irrigatsiya inshoatlarining qurilish munosabati bilan tog`oldi va tog`li hududlarda ham dehqonchilik va chorvachilik taraqqiy etib borgan. Bu voha aholisining geografik joylashuvining hududiy tarkibiga ijobiy ta`sir qildi. Vohaning tekislik va sotsial turmushining hilma-hil bo`lishiga ta`sir qildi. Boshqa joylardagidek Qashqadaryo viloyati hududida ham tabiiy va iqtisodiy imkoniyatlarning geografik jihatlari bir hil emas. Bu yerda 1,3 mln gektarli Qarshi dashti, suvga o`ta tanqis (O`rta Qashqadaryo, janubi-g`arbiy tog`oldi zonalarda) serunum, tuproqli adirlar va yassi tog`lar bor. Tog`lar orasida

kichik, ammo yuksak iqtisodiy va demografik salohiyatga esa bo`lgan vohalar bor. Bu viloyatning Shahrisabz, Kitob, Yakkabog`, Qamashi tog`lik zona hududlaridir. Vohaning rivojlanishida o`zaro hududiy munosabatlar muhim geografik omildir. Demak, voha aholisining istiqomat qiladigan manzilgohi va va mehnat faoliyatini o`rganish davr taqozosi va talabidir. Respublika Prezidenti I.A. Karimov ta`kidlaganidek: “Hammamizni boqadigan, ozuqa beradigan soha-qishloq ho`jaligi tarmog`idir, ...Farovon hayot qurmoqchi ekanmiz, oldimizga halq turmushini yahshilash...avvalo, qishloq ho`jaligi, qishloq hayoti sohasidan boshlashimiz zarur”. Chunki, hozirgi paytda respublikadagi og`ir iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik muammolar qishloqlar bilan bog`liqdir. Shuning uchun qishloqlarni ilmiy o`rganish davrning eng dolzarb masalasidir. Qishloqlarning shakllanishi va rivojlanishi hududning tabiiy-iqtisodiy sharoitiga, qishloq ho`jaligining joylashishiga, transport va boshqa halq ho`jaligi tarmoqlariga bog`liq. Shunday ekan, Qashqadaryo vohasi qishloq muammosining yechimi uchun tabiiy-iqtisodiy geografik jihatdan yetarli imkoniyatlarga ega. Ayniqsa, iqlimiy sharoiti qishloq ho`jaligida sug`orma va lalmikor sabzavot- polizchilikni rivojlantirish uchun qulay. Bu tarihiy davrlarda aholining asosiy qismi qishloq ho`jaligi bilan shug`ullanib kelishiga ta`sir etgan. Binobarin, viloyat aholi manzilgohlarining 88,5%i qishloqlar hisoblanadi. Qolgan 11,5%i shahar manzigohlaridir. Ma`lumki, manzilgohlar alohida faoliyatining asosiy mashg`ulot maskanidir. Mamlakat va uning regionlarida industrial taraqqiyot, unda yashaydigan aholi tarkibi va miqdori bilan belgilanadi. Masalan, industriya sanoati sust rivojlangan mamlakatlarda qishloq aholisi-asosiy, aksincha industrial taraqqiyotga erishgan mamlakatlarda shaharliklar soni ko`p bo`ladi. Respublika va uning regionlarida 60 – yillargacha, Qashqadaryoda esa 70- yillargacha industrial taraqqiyotning o`ta past bo`lishi uning umumiy aholisi tarkibida qishloqliklar ko`pchilikni tashkil qilgan. Keyingi paytda Qarshi dashtini o`zlashtirish va yer osti zahiralaridan foydalanish sababli biroz industrial taraqqiyot jonlandi. Bu aholining yashash sharoiti va tarkibiga ta`sir qildi. Natijada

viloyat aholisining 1959 yilda 66,7%i, 1996 yilda 75%i, 2010 yilga kelib 56,4%ga tushdi. Qarshi dashtini o`zlashtirilishi bilan qishloq aholisi soni yana tez ortdi. Bunda viloyat qishloq aholisining 1959-1996 yillarda o`rtacha yillik ko`payish sur`ati 5,60%ini va 1989-1996 yillarda esa 3,52%ni tashkil qilgan. Ushbu raqamlar respublikada 3,28% va 2,98%ni. Umuman viloyat qishloq aholisining o`sish sur`ati bo`yicha respublikada Horazmdan keyin ikkinchi o`rindadir. Lekin respublika va uning ko`pchilik viloyatlarida 1990-2008 yillardan boshlab qishloq aholisining o`sishi sur`ati shaharliklarga nisbatan ortib bormoqda. Buning oqibatida 1959 yilda viloyatdagi qishloq aholi soni 441 ming bo`lsa, 1997 yilda 1515 ming kishiga, 2000 yilda 1615,7 ming kishini, 2006 yilda 1823,1 ming kishini, 2010 yilga kelib, qishloq aholisi 1512,8 ming kishiga kamaydi. Qishloq aholisining o`sishi umumiy aholi tarkibida ham ijobiy o`zgarishlarga olib keladi. Natijada hozir aholisi 3000 kishidan ortiq aholi yashaydigan qishloqlar shahar qo`rg`onchalariga va shahrlarga aylanishi mumkin. Odatda hududning yeri, suvi va boshqa tabiiy zahiralaridan foydalanish natijasida aholi manzilgohlari yana shakllanadi. 2009 yilga kelib, qishloqlar shaharchalarga aylantirildi. Viloyat aholi soni 1970-1996 yillarda 2,5 baravar, qishloq aholisi soni esa 2,46 marta o`sgan. Umumiy aholi tarkibida 1970 yildagi qishloqliklar 83,5%dan 1996 yilga 74,6%ga kamaydi. Viloyat aholisining shakllanishida qishloqliklar bo`lgan regionda yashaydigan aholining iqtisodiy, sotsial va ekologik muammolarining asosiy qismi qishloqlarga to`g`ri kelmoqda. Qashqadaryo viloyatining yer maydoni va uning tabiiy zahiralari (yer, suv va biologik) o`ziga hos hususiyatlar bilan Farg`ona vodiysidan, Buhoro va Quyi Amudaryo rayonlaridan keskin farq qiladi. Chunki voha yeri asosan tog`, tog` oldi adirlik va dashtliklardan iboratdir. Viloyat yer yuzining tashqi tuzilishi viloyat qishloqlarining shakllanishida ijobiy omil bo`lib hizmat qiladi. Shu sababli bo`lsa kerak, viloyatda 1959 yilda, hatto 1970 yillargacha ham kichik qishloqlar ko`pchilikni tashkil qilgan. Bu

birinchidan, keyingi paytda Qarshi dashtini o`zlashtirish va sug`orish hamda yer osti boyliklarining ishga tushishi, ishlab chiqarishning taraqqiyoti bilan qishloqlarning yiriklashuvi tezlashdi. Ikkinchidan, tog`lardagi kichik qishloqlar aholisi, avvalo Surhondaryo viloyatiga, 1970 yillardan Qarshi dashtiga va suv omborlari o`rnidagi qishloqlar ko`chirilishning ta`sirida bo`ldi. Qarshi dashtida yangi qishloqlar paydo bo`lsada, 1970 yildagi 1211 ta qishloq, 1979 yilda 1014 taga va 1989 yilda 1080 taga tushdi. Hozirgi kunga kelib 1046 ta qishloq mavjud. Voha keyingi yillarda shaharlarning kengayishi asosan qishloqliklar hisobiga tez ko`paydi. Masalan, 1979-1992 yillarda viloyatda 33 ming qishloq aholisi shaharga o`tgan. Qarshi atrofidan 6 ta qishloq (Arabhona, Aralovul, Qavali, Hudoyzod, Tutak va Yakkabog`), 15 ta qishloq Shahrisabz shahriga, shuningdek Kitob shahriga 3 ta qishloq birlashtirildi. Keyingi paytda Chimqo`rg`on, Pachkamar, Hisorak suv omborlari o`rnidagi 31 ta qishloq yangi yerlarda shakllandi. Qarshi dashtidagi o`zlashtirilgan yerlardan Mirishkor tumanida, Chamanzor, G`uzor tumanida-Sho`rtan, Yangi qishloq, Halqabod, Dehqonobod tumanida-Qorashina, Yangi qishloq, Chilgiz va 8-mart; Qamashi tumanida-Guliston, Mirzadala, Kitobda-Ittifoq, Navro`z, Yangiobod, Muborakda-Yangi yer, Gulshan, Zarbuloq, Nishonda-Oydin, Do`stlik, Mehnatobod, Nuriston, Sovhozobod, Ko`chatzor, Navro`z, Oq oltin, Pahtakor, Yulduz qishloq, Shirinobod, Guliston, Mirishkor, Navbahor, Guliston, Obod, Cho`lquvar, Chiroqchida-Navro`z kabi qishloqlar shakllandi. Shuningdek, yangi irrigatsiya inshootlari asosida chorvachilik ho`jaliklarining pahtachilikka ihtisoslashuvi tufayli kanallar yoqasida yangi qishloqlar qurildi va eskilari yiriklashdi. Viloyatda yer osti tabiiy zahiralarining ochilishi, ayniqsa Qarshi dashtida qator transport infrastrukturalar-Qarshi-Yakkabog`, Qamashi-Chiroqchi, Qamashi- Langar, Qarshi-Samarqand, Qarshi-Buhoro va Qarshi-Amudaryo, Qarshi- Samarqand temir yo`li va boshqa yo`llarning qurilishi tufayli kichik qishloqlar yiriklasha bordi. Buning natijasida 1970-1989 yillar orasida qishloqlar soni 121 taga kamaydi.

-jadval Qashqadaryo viloyati QAP aholi soni bo`yicha guruhlanishi T.r. QAP aholi soni bo`yicha kishi QAP Aholisi soni % kishi % 1. 250 kishigacha 46 4.4 7693 0.5 2. 251 – 500 kishi 129 12.3 51284 3.6 3. 501 -1000 kishi 310 29.6 230546 15.9 4. 1001 – 2000 kishi 369 35.3 515064 35.6 5. 2001 – 3000 kishi 105 10.1 255893 17.7 6. 3001 va undan ortiq kishi 87 8.3 386418 26.7 7. JAMI 1046 100.0 1446898 100.0 Jadval Qashqadaryo viloyati statistika bosh boshqarmasi ma`lumotlari asosida hisoblab chiqilgan. Ammo, voha qishloqlarida aholining soni 1970-1989 yillarda tez o`sdi. 1970 yilda har bir qishloqda o`rtacha 552,8 kishi yaashagan bo`lsa, 1979 yilla bu raqam 808,7 kishi va 1989 yilda 1098,8 kishiga, 2009 yilda 1494 kishiga yetdi. Qishloqlarning keyingi vaqtdagi yiriklashuvi va dashtlarda yangidan paydo bo`lishi qishloqlar orasidagi masofa ham sezilarli darajada o`zgardi. Masalan, 1970 yilda viloyatning qishloqlari orasidadig masoa 4,8 km, 1979 yilda 5,3 km va 1989 yilda 5,4 km ni, 2006 yil 5,1 km ni tashkil qildi. Viloyatning tuman qishloqlari orasidagi masofa Kitob, Shahrisabz, Yakkabog` tumanlarida ko`rsatilgan yillarda 2,91, 1,01 va 3,02 km ga, Dehqonobod va G`uzor tumanlarida 6,05 va 5,7 km ga, Qarshi, Koson, Kasbi, Nishon, Muborak va Mirishkor tumanlarida 3,08 5,43, 8,44,

9,82, 10,07, 15,3 km ga teng. Demak, bu ma`lumotlar bo`yicha viloyatning Kitob, Shahrisabz, Qamashi, Chiroqchi, Kasbi va Qarshi tumanlarida qishloqlar zich joylashgan. Voha qishloqlari orasida aholisi 100 va 101-500 kishi bo`lganlari kamayib bormoqda. Masalan, 1970-2009 yillarda qishloqlarning yiriklashuvi natijasida ularning soni kamaygan bo`lsa, aksincha aholi soni 501-1000 kishi bo`lgan qishloqlar soni 1979 yildagi 310 tadan 2009 yilda 369 taga, aholisi yashaydigan qishloqlar 36%ga o`sdi. Yuqorida qayd qilinganidek, viloyat tumanlarida qishloqlarning zichligi va ularda yashayotgan aholining soni bir- biridan keskin farq qiladi. Qashqadaryo vohasining tog` mintaqalarida joylashgan qishloqlarda 101- 500 kishi yashaydigan qishloqlar ko`proqdir. Tog` oldi lalmikor don dehqonchilik bilan shug`ullanadigan Chiroqchi, Qamashi, Yakkabog` tumanlari adirlari oralig`ida 501-1000, 1001-3000 kishi yashaydigan qishloqlar ko`pchilikni tashkil qiladi. Qarshi dashti tumanlarida 1001-5000 kishi, Qamashi, Dehqonobod, Shahrisabz, Chiroqchi, Yakkabog` tumanlarining tog`lik rayonlarida 101-500 va 501-1000 kishidan qishloqlar ko`pchilikdir. Umuman, viloyatning tog` zonasida yer zahiralarining iqtisodiy koeffitsiyenti kamligi va suv tanqisligi, transport aloqalarining noqulayligi, yer yuzasining notekisligi tufayli yirik qishloqlar kam, ammo, yiriklashuv davom etmoqda. Binobarin, tog`li zonada ham kelgusida aholisi 101-500 kishidan aholi punktlarini saqlab qolish foydalidir. Chunki hozirdanoq, tekislik hududlarga aholining taraqqiyoti va suv bilan bog`liq aholini joylashtirish mumkin bo`lmay qolmoqda. Tog`li tumanlarda ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi uchun yaqin kelajakdagi iqtisodiy imkoniyatlari borligi. Faqat ulardan samarali foydalanishni taqozo qiladi. Vohaning sug`orma dehqonchilik qiladigan rayonlarida aholisi 500-1000 kishigacha bo`lgan qishloqlarni o`z o`rnida saqlash va 5000 dan ortiq aholi yashaydigan qishloqlarni shahar qo`rg`onchalarga (shaharchalarga) aylantirish maqsadga muvofiqdir. Ulardan ayrimlarida hozir aholi soni 10-14 ming kishi yashab, qishloqlarda muammolar yil – sayin ortib bormoqda.

Viloyatda asosan o`zbek, tojik, turkman qishloqlari ko`pchilikni tashkil etadi. Masalan, 1989 yilda Qashqadaryoda 29 tojik, 12 arab, 8 turkman qishlqlari mavjud edi. 1970-1989 yillarda viloyat qishloqlari orasida etnik farqlar kamayib borgan edi. Mustaqillik munosabati bilan millatlar orasida munosabatlar yahshilanib borishi bilan millatning qadriyati tez tiklanmoqda. Qashqadaryo qishloqlarining geografik joylanish qishloq ho`jaligi va sanoatining rivojlanishiga ham bog`liq. Voha hududi tabiiy geografik sharoitining hilma-hioligi tufayli qadimdan sug`oriladigan, tog` oldi va cho`l-yaylov hududdagi qishloqlar o`zining tashqi ko`rinishi bilan bir-biridan farq qiladi. Viloyat qishloqlari asosan dengiz sathidan 280 metrdan 2500 metrgacha bo`lgan yerlarda joylashgan. Agar viloyatning gipsometrik kartasini tahlil qilsa, aholi punktlarining hudud bo`ylab joylanishida quyidagi qonuniyatlarni kuzatishimiz mumkin. Qashqadaryo hududi qishloqlari dengiz sathidan 280-2500 m balandlikda joylashgan. Uning 280-2500 metr balanlikdagi qismiga viloyat qishloqlarining 66,9%i, aholisining 77,8%i to`g`ri keladi. Dengiz sathidan 500-1200 metr balandlikda esa 27.2% qishloqlar va 18,9% aholisi (qishloq) joylashgan. 1200 metrdan yuqori balandlikda Qashqadaryo qishloqlarining 5,9%, aholisining 3,3%i joylashgan. Yana shuni qayd etish lozimki, qishloqlar va unda yashovchi aholining o`sishi 1970 yilgacha tog` va tog` oldi tumanlarida qishloqlar aholisining o`sish sur`ati sust bo`lgan. respublika pahtakor vilostlariga, 1970 yildan Qarshi dashtiga, ko`chirib kelingan. Natijada Qarshi dashti zonasida (17 zona tumanlarida) aholi tez o`sdi. Qarshi dashtini o`zlashtirish nihoyasiga yetishi 1985 yil bilan tekislikdan tog` oldi hududlariga, ya`ni ilgari yashagan joylariga migratsion harakat jonlanmoqda. Chunki vohaning tekislik qismida yerlarni o`zlashtirish nihoyasiga yetdi. Bundan keyin tog` oldi va tog`lardagi yer osti tabiiy boyliklaridan foydalanish zaruriyatiga aylanmoqda. Viloyat bo`yicha 2003 yil 57,3 ming aholi ko`paygan bo`lsa, bu raqam viloyatlarning tekislik va zona tumanlarida past bo`lgan, ammo tog` oldi zonalarida ko`payish yuqori bo`lgan. Natijada, so`nggi

yillarda Qarshi dashti tumanlarida aholining migratsion jarayoni salbiy, aksincha tog` oldi zona tumanlarida esa ijobiydir. Demak, voha aholisining tarkibida asosan qishloqliklardir. Bu holat kelgusida davom etishi kutilmoqda. Vohada 501 dan ortiq aholi yashaydigan qishloqlar 37,5% (1970) dan 72,6 (1989) ga yetdi. Bu jarayonning kelgusida davom etishi qonuniydi. Yiriklashgan qishloqlarda aholi yil-sayin ortib bormoqda. Ayni vaqtda iqtisodiy – ijtimoiy infrastrukturani rivojlantirish uchun bu qulaylik yaratmoqda. Viloyatning ko`pgina qishloqlarida aholining tez ko`payishi bilan iqtisodiy imkoniyatlar yil-sayin kamayishi, ortiqcha mehnat resurslarini orttirmoqda 5 . Kelgusida qishloqlar aholisi 1000 kishidan ayniqsa 3000-5000 dan ortiq bo`lgan qishloqlarda keyingi yilda 1996-2008 yil yanada tez ortib bormoqda. 1989 yilda aholisi 3000-9000 gacha bo`lgan 49 ta qishloqda aholi zichligi, bizning hisob bo`yicha 4000-1200 kishiga yaqinlashgan bu yirik qishloqlarda hom ashyolarni qayta ishlash sanoat korhonalari sezilarli qurilmagan natijada qishloqlarda iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik holat keskinlashmoqda. Ayniqsa, ichimlik suv, qishloqlar atrofidagi yaylovlarni ko`paytirish o`rniga noto`g`ri rejasiz foydalanish tufayli o`simlik turlari va miqdorining keskin kamayishi, tuproqning sho`rlanishi yil – sayin ortib borishi, madaniy-maishiy sharoitlarning pastligi, qishloqlarning aksariyati loyihalar bo`yicha qurilmaganligi natijasida ekologik vaziyat og`irlashmoqda. Viloyat misolida Respublikaning janubiy va janubi-g`arbiy region qishloqlarida qator muammolar yil-sayin ortib bormoqda. Bu muammolarni ijobiy hal qilish uchun: 1. Qishloqlarni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish dasturini ishlab chiqish. 2. Viloyatdagi 1046 qishloqdan 57 tasidan 5-12 ming aholi yashaydi (2010). Qishloqlarda respublika hukumati qarorlaridan kelib chiqib, ularning iqlim sharoiti, suv, yer va rekreatsiya bo`yicha demografik sig`imini 5 Eslatma: Viloyat qishloqlarining gipsometrik bо‘yicha joylashishidagi о‘zgarishlar (1965 yil ma’lumoti bо‘yicha) nomzodlik dissertatsiyasida batafsil tahlil qilingan. Keyingi yillardagi о‘zgarishlar bо‘lsada, oldingi gipoteza о‘z kuchida qolmoqda.

hisobga olgan holda ularni agrar sanoat (agrar-industrial) qishloqlarga aylantirish. 3. Sanoat korhonalarini homashyo mavjud bo`lgan istiqbolli qishloqlarda, ekologiyasi hisobga olingan holda joylashtirish. 4. Iqlimi issiq, suvi tanqis va o`simlik resurslari kam bo`lgan, hududlarni tabiiy sharoitiga mos qishloq qurilish loyihalarini ishlab chiqish va unda qishloqlarni chiziqli shaklda rivojlantirish, qishloqlarda ahlatlarni oladigan va qayta ishlash kommunikatsiyalar qurish. 5. Qishloq aholisini toza ichimlik suvi va gaz bilan ta`minlash to`g`risidagi sanoat korhonalari va aholiga hizmat ko`rsatish sohalarini qishloqlarda joylashtirish va rivojlantirish to`g`risidagi Respublika Vazirlar Mahkamasi qishloqlarda ijtimoiy infrastrukturani rivojlantirish dasturini muntazam amalga oshirish. 6. Viloyat aholisi Qarshi dashti zonasidan tog` zonalariga aholini ko`chib ketishini va qishloqlarning yiriklashuvining oldini olish uchun viloyatning Qarshi dashtiga ko`chib kelgan aholisini ijtimoiy himoyalash, ularga ma`naviy – ijtimoiy sharoitlar yaratish tadbirlarini o`tkazish. Qishloqlarni o`rganib, iqtisodiy va ekologik holatdagi demografik sig`imi bo`yicha dasturlarini ishlab chiqish va boshqalar Shaharlar yirik sanoat va ishlab chiqarish korxonalari mavjud bo`lgan va transport vositalarining ko`pligi bilan izohlanadigan aholi yashash manzili hisoblanadi. Shaharlarni turli sanoat korxonalari, ishlab chiqarish obektlarisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Ko`p sohali sanoat korxonalari, transport tarmoqlarining taraqqiyotisiz zamonaviy yirik shaharlarning ham rivojlanishi kuzatilmaydi. Bu yirik ishlab chiqarish korxonalarining faoliyati tufayli hudud iqtisodiyotiga katta iqtisodiy foyda kelishi bilan birga ularning atrof muhitga, insonlarning yashash muhitiga ko`rsatayotgan ta`sirini ham e`tirof etish lozim. Aholining meyoriy hayot faoliyatiga bo`lgan ta`siri natijasida insonlarda turli salbiy oqibatlar, ya`ni, har xil yuqumli kasalliklar, yurak qon – tomir tizimi, nafas olish organlari, ovqat hazm qilish organlari tizimi kasalliklari kelib chiqadi. Yirik sanoat markazlarida

havoning ifloslanishi surunkali bronxit, nafas yo`llarining yallig`lanishi, pnevmoneya, emfizema kabi kasalliklar tarqalishining bosh sababidir. Shuningdek, u o`pka rakini keltirib chiqaruvchi asosiy omillardan biridir. YUNISEF va Butunjahon Sog`liqni saqlash tashkiloti ma`lumotlariga ko`ra, dunyoda 40 % aholi antisanitar sharoitda yashaydi. Hozirda 80 % kasalliklar ekologik muhitning buzilishi natijasida kelib chiqmoqda ekan. Urbanizasiya jarayonining hozir va kelajakda ham tabiiy muhitga ta`siri kuchli darajada bo`lishi shubhasiz. Sanoatlashgan yirik shaharlar va ularda istiqomat qiluvchi shahar aholisining salmog`i yildan-yilga ortib bormoqda. Urbanizasiyaning jadal rivojlanishi Yer yuzasida ekologik vaziyatning murakkablashishiga ta`sir ko`rsatmoqda. U rbanizasiya jarayoni tabiat komponentlarining barchasida kuchli o`zgarishlar sodir etishi ayon. Urbanizasiya tufayli shaharlarda grunt, relef, tuproq, gidrografik tarmoqlar, yer osti suvlari, atmosfera havosi, o`simlik qoplami, hayvonot dunyosi, hatto iqlim o`zgaradi. Aynan shu sababli shaharlarda nafaqat harorat, nisbiy namlik, quyosh radiasiyasi, balki, Yerning issiqlik, gravitasiya, elektr hamda magnit maydonlari xususiyati kattalashishi uning atrofiga ta`sir radiusini ham orttiradi, natijada shahar hududi bilan birga uning atrofida ekologik vaziyatdagi mutanosiblik yo`qoladi. Sanoat korxonalarining turli chiqindilari (zaharli gaz, iflos suv va hakozo) chiqarishi oqibatida shaharlar atrofidagi ekin dalalari, o`tloq , yaylov, suv havzalari va o`rmonlar zarar ko`rmoqda. Ko`pgina shaharlarda yer osti suvlaridan istemolga olinishi oqibatida shahar zaminining cho`kishi ro`y bermoqda. Shaharlardagi baland imoratlar havoning almashinuvi, ayniqsa, yozda kechqurunlari shaharga salqin havo kirishini qiyinlashtiradi. Sanoat va transport shaharlar atmosferasi tarkibida xilma-xil, kuchli zararli gaz va metallar miqdori ortishiga sabab bo`lmoqda. Metallurgiya, ba`zan neft - kimyo korxonalariga ega bo`lgan shaharlar havosi tarkibida, odatda, sulfat II oksid aralashmalari yuqori darajada bo`ladi.

E.Y. Bezuglaya (1980) shahar havosi ifloslanishi borasida muhim qonuniyatni aniqlagan. Aholisi soni 250-500 ming kishi bo`lgan shaharlarda havoning sulfat II oksid bilan ifloslanish darajasi 100 ming kishilik shaharga nisbatan 60-80 %, yirik shaharlarda esa ushbu ko`rsatkich 100 % dan ham ortishi kuzatiladi. Biroq hozirga kelib, ayrim shaharlarda (xususan, Toshkent, Farg`ona va b.) ushbu ko`rsatkich juda sezilarli darajada kamaygan. Biroq, shahar havosining nisbatan ifloslanganligi umuman, urbanizasiya jarayoni ekologik vaziyatga kuchli tasir etmoqda. Aholi o`rtasida turli yuqumli - og`ir kasalliklarning kelib chiqishi va tarqalishi, shaharlarda o`lim ko`rsatkichlarining yuqoriligi bevosita urbanizasiyaning ekologik vaziyatga salbiy ta`siri natijasidir. Shaharlarda atmosfera havosining haddan tashqari ifloslanganligi tufayli quyosh nurlarining qaytishi ko`payadi. Ayniqsa, ultrabinafsha nurlarining yetishmasligi kishilar hayotiga katta tasir ko`rsatadi. Bu nurlar teridagi zararli mikroorganizmlarni yo`qotadi, tanada mineral moddalar almashuvini taminlaydi, organizmning turli kasalliklarga nisbatan bardoshliligini orttiradi. Tadqiqotlarda ultrabinafsha nurlarning yetishmasligi kishilar hayotiga katta ta`sir ko`rsatishi aniqlangan. Bu nurlar teridagi zararli mikroorganizmlarni yo`qotadi, tanada mineral moddalar almashinuvini ta`minlaydi, organizmning turli kasalliklarga nisbatan bardoshliligini orttiradi. Tadqiqotlar ultrabinafsha nurlarni meyorida olgan bolalar ularni yetarlicha olmagan bolalarga nisbatan shamollashga 10 marta kam chalinishini isbotlaydi. Shahar aholisi salomatligiga, ayniqsa, atmosfera havosi va uning holatiga kuchli ta`sir etadi. Yirik shaharlardagi harorat va namlikning o`zgarishi kishilar organizmida issiqlik hamda modda almashinuviga ta`sir etib, nafas olish, yurak faoliyati, qon aylinishi va teri holatini belgilaydi. Sanoatlashgan mamlakatlarda aholining ko`pchiligida qon aylanish jarayonining buzilganligi aniqlangan bo`lib, 50 % o`lim ham aynan ushbu kasallik bilan bog`liqligi aniqlandi. Umuman, quyosh nuri, kislorod yetishmasligi, harorat

va namlik o`zgarganligi insonning mehnat qobiliyati pasayishiga, kayfiyati buzilishiga, uyqusizlikka sabab bo`ladi. Yirik sanoat shaharlari havosida inson uchun zararli bo`lgan aerozol zarrachalar miqdori 10 – 20 marta ko`pligi, kasallik tarqatuvchi bakteriyalar ham 5 – 10 marta ortiq bo`lishi aniqlangan. Urbanizasiyaning inson salomatligi yomonlashuvi ga o`ta ta`sirli omillardan biri shovqindir. Uning asosiy manbai transport (avtomobil, temir yo`l, havo transporti) sanoat va maishiy korxonalar hamda qurilish texnikasidir. Inson umuman shovqinsiz muhitda yashashi mumkin emas. Ammo shovqin kuchi ortishi kishi salomatligiga salbiy ta`sir etadi. Yevropalik olimlar ma`lumotlariga ko`ra, shaharlarda shovqin tufayli aholining yashash davri bir necha yilga, aniqrog`i 9-10 yilga qisqarib borar ekan. Shovqin kuchi desibel bilan o`lchanadi. Eng past shovqin bir desibel bo`lib, eng kuchli shovqin esa 200 desibelni tashkil qiladi. Shovqin kuchi to`rt guruhga bo`linadi: 1) shovqin kuchi 0-50 dB meyoriy holat hisoblanadi. Bunga mayin musiqa tovushi, kishilarning ohista so`zlashuvi, qushlarning chug`urlashini misol qilish mumkin. 2) 51-99 dB li shovqin yoqimsiz bo`lib, bunga chang yutkich, kir yuvish mashinasi, quritish moslamalarining ovozi kiradi. 3) 100-120 dB ga ega bo`lgan ovoz inson salomatligiga yomon ta`sir ko`rsatadi. J umladan, avtomobillar, turli qishloq xo`jali k mashinalari, stanoklar tovushlari bunga misol bo`la oladi. 4) Shovqin kuchi 121-200 dB gacha bo`lgan tovushlar kishilar salomatligi uchun o`ta xavfli sanaladi. Bunda bosh miyaga qon quyilishi, eshitish a`zolarining ishdan chiqishi, turli xil asabiy tarangliklar kelib chiqishi, hatto insonning o`limiga ham sabab bo`lishi mumkin. Bizning mamlakatimiz yirik shaharlarida shovqin 70-80 dB ga yetmoqda, ayrim hududlarda esa bundan ham biroz yuqori. Ma`lumotlarga ko`ra, jahondagi eng shovqinli shahar bu Rio-de Janeyro bo`lib, uning shovqin darajasi 100 dB ga yaqin. Shuning uchun ushbu shahar aholisining ko`pchilik qismi eshitish

tizimlarining nosozligidan aziyat chekadi. Albatta, mazkur holat bunday shovqin markazlarida yashovchi aholining o`rtacha umr ko`rish ko`rsatkichlarining pasayishiga ham olib keladi. Inson sonining dunyo bo`yicha oshib borishiga ijtimoiy muammolarni bir qadar hal etilgani sabab bo`lgan bo`lsa, ikkinchidan ba`zi ekologik muammolarni o`zi ham sababchi bo`lmoqda. Masalan: Rivojlangan mamlakatlarda sog`liqni saqlashni rivojlanishi o`rtacha yoshni oshirib, o`lim sonini kamaytirdi. Rivojlanmagan mamlakatlarni ko`pchiligida esa o`lim sonini kamaytirdi. Rivojlanmagan mamlakatlarni ko`pchiligida esa ijtimoiy madaniyatni pastligi tug`ilishni ko`p bo`lishini va noqonuniy bolalar soni ortishi sababchi bo`lyapti. Demografik muammolarni hal etish turmush tarzining ekologik sharoitlarini yaxshilash yo`li, ilmiy va rasmiy ma`lumotlarning ko`rsatishicha, ommaviy rejalashtirish bilan bog`likdir. Insoniyat tarixida oilani rejalashtirish extiyoji yangilik emas. Amalda u kurrai zaminda insonning paydo bulishi bilan boglik. Insonda evolyusiya jarayonida tartibga solishning roli biologik mexanizmlarini yuzaga keltirdi. Birinchidan, insonning jinsiy yetilishi muddati ancha surildi va boshka sut emizuvchilarga nisbatan kechrok yakunlanadi. Bu uzok muddat bosh miya rivojlanishini va bir avloddan ikkinchisiga bilimlar va tajribani urgatishini ta`minlaydi. Natijada inson nasl koldirishga tula ma`suliyat bilan yondoshishi mumkin. Ikkinchidan , laktasion kuchsizlik mexanizmi shunchalik takomillashganki, tu g` ish oraligidagi muddatlarni tegishlicha tartibga solishga va shu tarika farzandlarni bokib tarbiyalashga yetarlicha vakt bulishga imkon beradi.

Uchinchidan, ayollarning nasl koldirish kobiliyati yosh bilan cheklangan. Binobarin, bolaning onaga karamligi davri tabiat tomonidan belgilab kuyilgan. Tarixiy taraqqiyot davomida inson xamisha tugilishni tabiat takozo etmasidan, ma`lum darajada cheklash va kushimcha nazorat kilish vositalaridan foydalangan. Lekin oilani rejalashtirish zarurati jiddiy keskinlashdi. Bu ayniksa aholi soni keskin ortib ketgan keyingi un yilliklarda yakkol kuchaydi. Insonning atrof-muhit bilan munosabatlaridan qat`iy nazar avlodlar almashinishi, aholining ko`payish jarayonini barqaror saqlash masalalari doimo muhim ahamiyat kasb etadi. Xayotning beto`xtovligi ikki qarama-qarshi oqimning o`zaro nisbati bilan belgilanadi. Bu tug`ilish va o`lish oqimlaridir. Jamiyatni doimiy mavjud bo`lishi uchun bu ikki oqim muvozanatda bo`lmog`i kerak. Agar tug`ilish o`sishga nisbatan kam bo`lsa, insoniyat zavolga yuz tutadi. Buning teskarisi bo`lsa aholining tez ko`payishi ijtimoiy, iqtisodiy ekologik imkoniyatlar uchun zo`riqishni keltirib chiqaradi. Shuning uchun xam bu vazifaga katta ijtimoiy quvvat sarflanadi. Insonning boshqa tirik organizmlardan ajratuvchi ongining rivojlanib borishi, insonni tabiat qonunlariga to`la-to`kis bosh egib yashashdan halos etdi. Kishilar tabiat ne`matlaridan mumkin qadar ko`proq foydalana boshladilar. Bu esa "ijtimoiy qalqon" xosil bo`lishini ta`minladi. Inson ongining keyingi rivoji, tafakkurining o`sishi insonga tabiatni ko`pchilik qonunlari ustidan hukmronlik qilish va boshqaruv imkoniyatini yaratdi. Mana shu sabablar yuzasidan insonlarning o`rtacha yoshi 75-80 yilga yetdi. О`zbekistonda aholi sonining о`zgarish dinamikasi (ming kishi )*

Kо`rsatkichlar Yillar 2011 yilda 2007 yilga nisbatan о`zgarishi 2007 2008 2009 2010 2011 +,- foiz Jami aholi soni 27072, 2 27533, 3 28001, 4 28453, 7 29123, 3 2051,1 107,5 Shundan: Shahar aholisi 9584,6 9758,3 14327, 8 14618, 4 14897, 4 5312,8 155,4 Qishloq aholisi 17487, 6 17775, 0 13673, 6 13835, 3 14225, 9 -3261,7 81,3 Manba: О`zbekiston Respublikasi Davlat statistika qо`mitasi ma`lumotlari О`zbekistonda demografik jarayonlardagi о`zgarishlar (ming kishi )* Kо`rsatkichlar Yillar 2011 yilda 1995 yilga nisbatan о`zgarish 1995 2008 2009 2010 2011 +,- foiz Tug`ilganlar soni 678,0 608,9 646,1 651,3 669,6 -8,4 98,7 О`lganlar soni 145,4 137,4 138,8 133,6 138,4 -7,0 95,2 Nikoh qurganlar soni 168,9 254,2 250,2 272,0 292,3 123,4 173,0 Ajralishlar soni 28,5 19,4 18,3 17,8 17,6 -10,9 61,7 Manba: О`zbekiston Respublikasi Davlat statistika qо`mitasi ma`lumotlari О`zbekiston Respublikasida voyaga yetmagan farzandlari bо`lgan oilalarga nafaqa tayinlash holati * Kо`rsatkichlar Yillar 2011 yilda 2007 yilga nisbatan о`zgarish 200 7 200 8 200 9 20 10 201 1 +,- foiz Nafaqa oluvchilar soni, mingta oila 1591,5 1588,3 1585,1 1581,9 1266,8 - 324,7 79,6 2-18 yoshgacha farzandi bо`lgan oilalardan nafaqa oluvchilar ulushi, foizda 32,7 30,6 28,7 26,9 20,7 -12,0 - О`rtacha oylik nafaqa miqdori, ming sо`m 26,0 34,8 46,6 56,9 78 , 4 52,4 301,5 * Jadval О`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma`lumotlari asosida tuzilgan.

О`zbekiston Respublikasida ishlamayotgan onalarga 2 yoshgacha farzandni parvarish qilish bо`yicha nafaqa tayinlash holati * Kо`rsatkichlar Yillar 2011 yilda 2007 yilga nisbatan о`zgarish 2007 2008 2009 2010 2011 +,- foiz Nafaqa oluvchilar soni, mingta oila 750,9 689,6 633,3 581,6 486,2 - 264,7 64,7 2 yoshgacha farzandi bо`lgan ishlamayotgan onalardan nafaqa oluvchilar ulushi, foizda 61,3 54,3 48,1 42,6 33,0 -28,3 - О`rtacha oylik nafaqa miqdori, ming sо`m 42,5 56,6 75,3 99,0 128,4 85,9 302,1 * Jadval О`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma`lumotlari asosida tuzilgan. О`zbekiston Respublikasida kam ta`minlangan oilalarga moddiy yordam berish holati * Kо`rsatkichlar Yillar 2011 yilda 2007 yilga nisbatan о`zgarish 2007 2008 2009 2010 2011 +,- foiz Moddiy yordam oluvchi oilalar soni, mingta 221,0 214,5 208,2 202,1 165,4 -55,6 74,8 Jami oilalar soniga nisbatan moddiy yordam oluvchilar ulushi, foizda 3,3 3,2 3,1 3,0 2,4 -0,9 - Oylik moddiy yordam miqdori, ming sо`m 12,0 12,1 56,9 72,4 93,2 81,2 776,6 * Jadval О`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma`lumotlari asosida tuzilgan.

0 5 0 0 1 0 0 0 1 5 0 0 2 0 0 0 2 5 0 0 1991 й 2001 й 2011 й 571 1045 2169 551 837 2017 А ҳоли жон боши г а п ул даромадлари А ҳоли жон боши г а реал п ул даромадлари.1-rasm. Aholi jon boshiga tо`g`ri keladigan pul daromadlari, XQP bо`yicha AQSH dollari hisobida (yil boshiga nisbatan). О`zbekiston Respublikasida aholi yalpi xarajatlarining tarkibi, foizda Kо`rsatkichlar 1991 y 2001 y 2010 y 2011 y 1. Jami xarajatlar tarkibi 100,0 100,0 100,0 100,0

0 5 1 0 1 9 9 1 й 2 0 0 1 й 2 0 1 0 й 2 0 11 й 1 ,2 2 1 ,5 4 6 ,8 5 7 ,1 6ulardan: iste`mol xarajatlari 81,1 84,3 78, 4 78, 1 Iste`moldan tashqari xarajatlar (soliqlar, a`zolik badallari va boshqa majburiy tо`lovlar) 7,1 6,9 6, 2 6, 0 pul omonatlari va jamg`armalar 11,8 8,8 15, 4 15, 9 2. Jami iste`mol xarajatlari 100,0 100,0 100,0 100,0 shu jumladan: oziq - ovqat mahsulotlari uchun 58,3 59,8 49,8 49 ,5 nooziq-ovqat mahsulotlari uchun 31,5 26,8 33,7 33,8 xizmatlar uchun tо`lovlar 10,2 13,4 16,5 16,7 7.2.2-jadval О`zbekiston Respublikasida asosiy oziq-ovqat mahsulotlarining iste`mol qilinishi (aholi jon boshiga, kilogramm hisobida ) Kо`rsatkichlar Yillar 2011 yilda 1991 yilga nisbatan foizda1991 2001 2010 2011 Non va non mahsulotlari 170 167 160 158 92,9 Gо`sht va gо`sht mahsulotlari 31 34 38 39 125,8 Sut mahsulotlari 183 162 239 242 132,2 Tuxum (dona) 97 47 138 140 144,3 Sabzavot va poliz ekinlari 107 128 238 241 225,2 Kartoshka 29 36 45 47 162,0 О`simlik yog`i va boshqa moylar 12 12 13 13 108,3 Shakar 12 16 17 18 150,0 Meva, jumladan, uzum 23 42 83 85 369,5 .4-rasm. О`rtacha oylik ish haqining xarid qobiliyati (minimal iste`mol savatchasiga nisbatan, marta hisobida).

.2-rasm. Onalar о`limi kо`rsatkichi (har 100 ming onaga о`rtacha).

.3-rasm. Gо`daklar о`limi kо`rsatkichi (har 1000 nafar tirik tug`ilgan bolaga о`rtacha). О`zbekiston Respublikasida mehnat resurslari soni dinamikasi (ming kishi hisobida )* Hududlar Yillar 2011 yilda 2007 yilga nisbatan о`zgarish 2007 2008 2009 2010 2011 +,- foiz Qoraqalpog`iston Respublikasi 883,5 904,4 931,4 938,0 970,2 86,7 109,8 viloyatlar: Andijon 1391,8 1433,5 1497,6 1536,0 1626,4 234,6 116,8 Buxoro 904,5 928,7 949,2 967,4 1013,4 108,9 112,0 Jizzax 582,3 601,1 622,2 636,1 675,2 92,9 115,9 Qashqadaryo 1345,4 1395,8 1438,3 1481,7 1568,9 223,5 116,6 Navoiy 501,6 509,8 527,3 532,1 537,1 35,5 107,0 Namangan 1207,0 1246,5 1288,2 1328,5 1432,8 225,8 118,7 Samarqand 1617,0 1672,2 1725,8 1782,1 1900,2 283,2 117,5 Sirdaryo 390,3 401,9 407,8 415,5 430,9 40,6 110,4 Surxondaryo 1057,7 1096,5 1133,5 1172,9 1246,5 188,8 117,8 Toshkent 1447,4 1477,9 1499,3 1518,2 1564,6 117,2 108,0 Farg`ona 1617,5 1667,2 1720,1 1769,3 1897,1 279,6 117,2 Xorazm 823,3 847,7 874,1 892,8 922,4 99,1 112,0

Toshkent sh. 1446,9 1461,5 1508,8 1533,6 1524,2 77,3 105,3 Respublika bо`yicha 152 19,6 15644,9 16123,6 16504,2 17309,8 2090,2 113,7 * Jadval О`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma`lumotlari asosida tuzilgan. 10.1.2-jadval О`zbekiston Respublikasida ish bilan band aholi soni dinamikasi (ming kishi hisobida )* Hududlar Y i l l a r 2011 yilda 2007 yilga nisbatan о`zgarishi 2007 2008 2009 2010 2011 + ; - foiz Qoraqalpog`isto n Respublikasi 551,1 561,1 566,1 580,8 590,0 38,9 107,0 viloyatlar: Andijon 1014,8 1047,3 1063,0 1112,1 1144,8 130,0 112,8 Buxoro 708,0 729,1 748,5 768,1 784,7 76,7 110,8 Jizzax 350,9 360,6 396,6 381,6 392,4 41,5 111,8 Qashqadaryo 877,9 908,7 934,9 971,7 1003,8 125,9 114,3 Navoiy 389,9 396,7 404,6 408,0 413,4 23,5 106,0 Namangan 738,0 763,3 790,1 815,3 841,7 103,7 114,0 Samarqand 1115,8 1152,0 1186,7 1229,9 1269,8 154,0 113,8 Sirdaryo 296,1 304,1 318,9 320,0 327,5 31,4 110,6 Surxondaryo 696,7 722,5 744,6 784,5 817,8 121,1 117,3 Toshkent 1068,6 1097,5 1127,0 1155,4 1183,5 114 , 9 110,7 Farg`ona 1241,3 1280,1 1318,0 1340,5 1367,6 126,3 110,2 Xorazm 553,6 571,1 583,0 606,7 625,2 72,6 112,9 Toshkent sh. 1132,4 1140,8 1145,8 1153,8 1156,7 24,3 102,1 Respublika bо`yicha 10735 , 4 11035,4 11328,1 11628,4 11919,1 1183,7 111,0 * Jadval О`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma`lumotlari asosida tuzilgan. Kishilarni o`rtacha yashash yoshini uzayishi yoki qisqarishi ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) sabablarga bog`liq bo`ladi. Bu sabablar to`la o`rganilmaganligi, kerakli chora-tadbirlarni yetishmasligi 200 yillar oldin aholini o`rtacha yoshi 35 yildan oshishga yo`l qo`ymas edi. Hozirda inson

o`zining ibtidoiy ajdodiga faqat biologik xususiyatlari bilangina o`xshaydi. YA`ni insoniyat qanday taraqqiyot bosqichida yashamasin o`z biologik funksiyalarini saqlab qoladi. Shu sababli insonni umri ma`lum vaqt bilan cheklangan. Umuman, tibbiyot tadqiqotlari shahar aholisi o`rtasida o`lim ko`rsatkichlari ancha yuqori ekanligini ko`rsatadi. Aholisi 1 mln. va undan ortiq bo`lgan shaharlarda rak kasalligiga chalinganlar qishloq joylardagiga nisbatan 2 barobar ortiqligi, bronxid kasalliga esa ancha keng tarqalganligi ma`lum. Yirik shaharlarda atmosfera havosining ifloslanganligi, transport harakatlarining jadalligi, doimiy shovqin, quyosh nurining yetishmasligi, urbanizasiya va sanoat rivojlanishining nazoratsizligi turli kasalliklarning avj olishi uchun qulayliklar tug`diradi, natijada ekologik muvozanat buzilishining tobora keskinlashuviga sabab bo`ladi. Insonning xo`jalik faoliyati ta`sirida atmosfera havosi ifloslanib, uning gaz tarkibida o`zgarishlarning roy berishi tobora ortib bormoqa. Viloyat h avosining h ar metr kubida tabiiy va sun`iy y o` l bilan h osil b o` lgan 2,8-3,6 mg.gacha chang mavjud. Havodagi mayda, qattiq zarrachalarning miqdori keyingi 15-20 yil mobaynida 3-5 foizga ortganligi aniqlangan. Viloyat tabiatini muhofaza qilish tashkiloti ma`lumotlariga ko`ra, mavjud sanoat korxonalari, avtomobil va boshqa texnika vositalaridan havoga chiqariladigan chang, qurum va har xil zaharli gazlar aholi jon boshiga taqsimlanganda o`rtacha 240-260 kg.ni tashkil qiladi yoki viloyat boyicha yiliga taxminan 400 ming tonnaga yaqin. Qashqadaryo viloyatida sanoat korxonalaridan 2006 yilda 105,7 ming tonna, transport vositalaridan 66,3 ming tonna chiqindi chiqarilgan bo`lib, buning katta qismi shaharlarga to`g`ri keladi. Qarshi shahrida ekologik xavfi jihatdan 1 – toifaga mansub bo`lgan korxonalar yo`q, 9 ta korxona 2 – toifaga, 14 ta korxona 3 – toifaga, 63 ta korxona 4 – toifaga mansub korxonalar hisoblanadi. Qarshi shahar Tabiatni muhofaza qilish qumitasining ma`lumotlariga ko`ra, shahar muhiti 27 turdagi zaharli va zaharsiz moddalar bilan ifloslantirilmoqda. Shahar va uning tarkibiga kiruvchi Qashqadaryo shahar qo`rg`onchasining havosi 86 ta korxona

faoliyati tufayli zararlanib, ayniqsa, metallurgiya, neft va kimyo mahsulotlari bilan ishlaydigan sanoat korxonalari shaharning ekologik holatiga jiddiy ta`sir ko`rsatmoqda. Paxtani qayta ishlash zavodlari, qurilish materiallari ishlab chiqaradigan korxonalar, katta –kichik qozonxonalardan chiqadigan chiqindilar ham shahar muhitini ifloslantirib turibdi. Yangi shaharlarni barbo etilishi, hududlarni o`zlashtirilshi, shimoliy yoki issiq iqlimli o`lkalar, bularning barchasi inson salomatligiga ta`sir etmasdan qolmaydi . Iqlim ,suv, tuproq va boshqa ko`plab omillar bunda asosiy o`rinni egallaydi. Aholining salomatligi darajasi ko`p hollarda tashqi muhit omillariga bog`liq ekanligini asoslanildi. Zamonaviy tibbiy texnalogiyalarini va davolash usullarini qo`llagan holda kasalxonalar, davolash va dam olish uylari, sanatoriy –profilaktoriylar hamda sanitariya - maishiy obektlar loyihalarini takomillashtirish isharini davom ettirish lozim . Kasalliklarni oldii olish uchun emlash ishlarini, ona va bolalarni reproduktiv salomatligini muhofaza qilish va tiklash chora – tadbirlarini amalga oshirish lozim. Sanoat korxonalari, transport va maishiy ishlab chiqarish chiqindilarini atrof – muhitni ifloslashini oldini olish chora –tadbirlarini ishlab chiqish geograflar, ekologlar, biologlar va tibbiyot xodimlari oldida turgan katta vazifalardan biridir.

XULOSA Ekologik muammolarni yechish ko`p jihatdan ijtimoiy demografik va ekologik siyosatni ilmiy asoslangan tarzda olib borishga bog`liq, bunda mintaqa aholisining etnik o`ziga xosligi turmush an`analari va madaniyati hisobga olinishi kerak. Orol dengizining qurib borishi bilan bog`liq ekologik vaziyatning keskinlashuvi, shuningdek, o`ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy va demografik sharoitda aholi sonining o`sishi va uning hududiy tarkibini tadqiq qilishni muhim vazifa etib quydi. Shu nuqtai nazardan mazkur tadqiqot ishi aholi sonining o`sishi va joylanishiga bag`ishlangan bo`lib, unda ushbu masalalar mamuriy-siyosiy jihatdan Qashqadaryo viloyati misolida o`rganilgan. Olib borilgan ilmiy tahlil va tadqiqot natijalariga asoslanib, mintaqa aholisi hududiy tarkibini takomillashtirishga oid taklif va tavsiyalar sifatida quyidagilarni belgilash mumkin: 1. Qashqadaryo O`zbekiston Respublikasi aholi jon boshiga ishlab chiqaradigan yalpi ichki mahsulot hajmi boyicha mamlakatda oldingi o`rinda turadi. Mintaqadagi mavjud ekologik vaziyat, shu bilan birga ijtimoiy –

iqtisodiy muammolarni yumshatish maqsadida yalpi hududiy mahsulot ulushini aholi ulushi darajasiga keltirish zarur. Buning uchun mintaqada yetarlicha tabiiy va mineral resurslar mavjud. 2. Qashqadaryoda demografik vaziyatni yaxshilash ko`p jihatidan aholi migratsiyasini tartibga solish va uning qo`nimligini taminlashga bog`liq. Shu nuqtai nazardan birinchi galda Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi, Qamashiva Dehqonobodda yangi ish o`rinlarini yaratish, aholi turmush sharoitini yahshilash zarur. 3. Istiqbolda sanoat markazi sifatida Qarshiva uning aglomeratsiyasi tarkibidagi Avrora hamda Qashqadaryo shaharchasi va Beshkent shaharlarida aholiga xizmat ko`rsatish tarmoqlarini rivojlantirish talab etiladi. Bunday ishlarni amalga oshirish jarayoni va Qarshi bilan temir yo`l va avtomobil yo`llari orqali bog`langan G`uzor, Kitob va Shahrisabz, Dehqonobod, Muborak sanoat tugunlari shakllanib boradi. Bu esa, o`z navbatida , mintaqa xo`jaligi va aholi hududiy tarkibini takomillashtirishga asos bo`lib xizmat qiladi. 4. Hududiy mehnat taqsimotida Qashqadaryo qishloq xo`jaligi mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashgan. Shu sababdan, ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturiga binoan oziq-ovqat va yengil sanoat korxonalarini qurish, yani agrosanoat majmuasini tashkil etish lozim. Uni qishloq xo`jaligi birmuncha rivojlangan va aholi soni nisbatan tez o`sayotgan Kitob va Shahrisabz, Koson va Qamashi, Kasbi shahar va shaharchalarida amalga oshirish katta ahamiyatga ega. 5. Qashqadaryoda suv resurslarining tanqisligi va vujudga kelgan geoekologik vaziyatni hisobga olib, kelajakda uning miqdorini aniqlash va tuproq meliorativ holatiga bog`liq qishloq xo`jaligi ekinlarining tarkibini qayta ko`rib chiqish maqsadga muvofiq. Bunda halqimizning boy tarixiy tajribalarini etiborga olgan holda Kitob va Shahrisabz, Koson va Qamashi, Muborak va Kosonni chorvachilikka va dehqonchilikning kam suvtalab turlariga ixtisoslashtirish zarur.

6. Qishloq joylarida aholi turmush farovonligini oshirish maqsadida 2010- 2015 yillarda aholi soni 2000 kishidan ortiq, 2015-2020 yillarda esa aholisi 1000 kishidan ko`proq bo`lgan qishloqlarda ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish lozim. Bunday qishloqlarning har birida kamida bittadan bog`cha, maktab va qishloq vrachlik punktlari, savdo va boshqa aholiga xizmat ko`rsatish shaxobchalari bo`lishini taminlash muhimdir. Nisbatan katta demografik va ishlab chiqarish salohiyatiga ega bo`lgan qishloqlar (Chiroqchi, Nishon, Koson, Kasbi.). 7. Qashqadaryo ekologik vaziyatni yahshilash va barqarorlashtirish hamda qulay investitsiya muhitini yaratish va shu asosda qo`shma korxonalarni ko`paytirish muhimdir. Bunday korxonalarni, eng avvalo , mintaqaning neft- gaz va mineral resurslariga boy bo`lgan (Dehqonobod, Muborak, G`uzor, Nishon) hududlarda joylashtirish lozim. 8.Mintaqadagi noxush ekologik vaziyat Qashqadaryo viloyatida tub ijtimoiy isloxotlarni amalga oshirishni talab qiladi. Bunda aholining toza ichimlik suvi, tabiiy gaz va elektr energiyasi bilan muntazam taminlash, avtomobil yo`llarini qurish va mavjudlarini tamirlashga katta etibor berish zarur. Orol dengizining qurib borishi, nozogeografik vaziyatning salbiylashuvi oqibatida Qashqadaryoda umumiy, onalar va bolalar o`limi yuqoriligini inobatga olib, aholining sifat ko`rsatkichlarini yaxshilash maqsadida sog`liqni saqlash tizimini yanada rivojlantirish katta ahamiyat kasb etadi. 9. Qashqadaryo viloyati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish nuqtai nazardan muammolari O`zbekiston Respublikasi mintaqaviy siyosati doirasida va davlatimizning kelajakda ham moliyaviy-iqtisodiy jihatdan qo`llab- quvvatlanishi asosida hal etib borilishi talab qilinadi. Mintaqada ushbu masalalar hal bo`lgan taqdirda ishlab chiqarishning bazi tarmoqlari rivojlanib, yalpi ichki mahsulot hajmi oshadi. Bu esa aholining ish bilan taminlanish darajasining o`sishiga, uning turmush sharoitining yaxshilanishiga zamin yaratadi. O`z navbatida, ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishi aholi joylashuvining takomillashuviga olib keladi.

• Inson salomatligi ijtimoiy omillardan tashqari ko`p jihatdan atrof–muhitning ekologik holatiga ham bog`liq ekanligini nazarda tutgan holda Qashqadaryo viloyatida Atrof-muhit musaffoligini saqlash, tabiiy resusrlardan oqilono foydalanishi va tabiatni muhofaza qilish, chora-tadbirlarini inson sog`liqni saqlash doirasida ishlab chiqish zarur . • Qashqadaryo viloyatida aholi salomatligini mustahkamlash uchun ayniqsa qishloq joylarida sogliqni saqlash tizimini moliyalashtirishni takomillashtirishni ishlab chiqish, jumladan mablag`larni taqsimlashda geografik belgilariga ko` ra doimiy ravishda o`zgarishlar kiritish kerak . Qashqadaryo viloyati aholisining milliy tarkibi (ming kishi hisobida) № Millatlar soni 2007 yil 1 yanvar 2010 yil 1 yanvar 1 O`zbeklar 2251,5 2401 2 Tojiklar 113,9 116,9 3 Turkmanlar 30 31 4 Ruslar 23,1 23,5 5 Totorlar 9,7 9,5 6 Qozoqlar 2 1,8 7 Koreyslar 1,2 1,2 8 Qirg`izlar 0,2 0,2 9 Boshqa millatlar 30,6 30,4 Umumiy aholi soni 2462,2 2615,5 Aholi zichligi (1kv.km)

3 – Jadval Qashqadaryo viloyatida aholining tabiiy ko`payish miqdori 2006 yil 2007 yil 2008 yil 2009 yil Tug`ilish 53 731 58590 64054 62968 O`lim 10 019 10519 9976 9814 Tabiiy ko`payish 4 – Jadval Dunyo aholisining o`sishi (mln kishi hisobida ) Yillar Dunyo aholisi Yillar Dunyo aholisi Eramizdan old. 400 yil 153 1900 1634 0 252 1910 1755 Eramizning 400 yili 205 1920 1811 800 224 1930 2070 1000 305 1940 2295 1200 400 1950 2527 1500 440 1960 3060 1600 578 1970 3727 1700 680 1980 4430

1750 728 1993 5510 1800 954 2000 6000 1850 1248 2025 8039 8 - илова Qashqadaryo viloyati aholi sonining yillar davomida o`zgarib бориши (1000 киши hисобида) Yillar 1979 y 1982 y 1985 y 1988 y 1991 y 1995 y 1997 y 1999 y 2002 y 2005 y 2006 y 2007 y Jаmi аholi 1123.1 1246 1389.6 1548.9 1694.4 1914.6 2026.4 2119.6 2254.7 2378.2 2464.4 2506.2 SHаhаr аholisi 279.5 304.9 337.6 397.8 442.8 488.6 524.2 542.7 566 587.5 605.4 613.8 Qishloq аholisi 843.6 941.1 1052 1151.1 1251.1 1426 1502.2 1576.9 1687.7 1790.7 1859 1892.4 Mаnbаlаr: 1)O.Аtа-Mirzаyev, V.Gentshke, R.Murtаzаyevа, А.Sаliyev. “Istoriko-demogrаficheskiye ocherki urbаnizаsii Uzbekistаnа”. T ., 2002. 2)O`zbekiston Respublikаsi. EnsiklopediY. –T., 2006. 3)Viloyat Stаtistikа boshqаrmаsi mа`lumotlаri. 9- ilovа VILOYAT АHOLISINING TАBIIY O`ZGАRISHI Yillаr 2004 y 2005 y 2006 y 2007 y 2004 y 2005 y 2006 y 2007 y Kishi hisobidа (ming kishigа nisbаtаn) Tug`ilish 53239 53125 53731 58590 22,6 22,2 22,0 23,6 O`lim 9294 9765 10019 10519 3,9 4,1 4,1 4,2 Tаbiiy ko`pаyish 43945 43360 43712 48071 18,7 18,1 17,9 19,4 Mаnbа: Qаshqаdаryo viloyati Stаtistikа boshqаrmаsi mа`lumotlаri

10 - ilovа Qаshqаdаryo viloyati аholisining jinsiy tаrkibi (1000 kishi hisobidа) Yillаr Jаmi аholi SHаhаr аholisi Qishloq аholisi Jаmi Erkаklаr Аyollаr Jаmi Erkаklаr Аyollаr Jаmi Erkаklаr Аyollаr 1979 y 1123.1 557.6 565.5 279.5 141.3 138.2 843.6 416.3 427.3 1982 y 1246 620.9 625.1 304.9 153.7 151.2 941.1 467.2 473.9 1985 y 1389.6 692.7 696.9 337.6 168.8 168.8 1052 523.9 528.1 1988 y 1548.9 769.8 779.1 397.8 198.1 199.7 1151.1 571.7 579.4 1991 y 1694.4 842.2 852.2 442.8 220.8 222 1251.6 621.4 630.2 1996 y 1981.9 983.8 998.1 513.4 556.7 256.7 1458.5 727.1 731.4 1997 y 2026.4 1013.1 1013.3 524.2 262.6 261.6 1502.2 750.5 751.7 1999 y 2119.6 1060.3 1059.3 542.7 271.8 270.9 1176.9 788.5 788.4

2002 y 2254.7 1128.1 1125.6 566 283.5 282.5 1687.7 844.6 843.1 2005 y 2378.5 1191.1 1187.4 589 294.7 294.3 1789.5 896.4 893.1 2007 y 2506.2 1255.2 1251.0 613.8 307.0 306.8 1892.4 948.2 944.2 2008 y 2565,9 1284,9 1281,0 1110,2 561,3 548,9 1455,7 723,7 732,0 2009 y 2615,5 1310,8 1304,7 1135,0 569,4 565,6 1480,5 741,4 739,1 2010 y 26,71,2 1337,4 1333,6 1158,2 580,8 577,4 1512,8 756,8 756,2 Mаnbа: 1) Chi slennost nаseleniya Respubliki Uzbekistаnа 1 yanvаrya 1992 g.T.,1992. 2) Chislennost n а seleniya Respubliki Uzbekist а n 2004.T.,2005. 3) Qаshqаdаryo viloyati Stаtistikа boshqаrmаsi mа`lumotlаri 2011 йил январ-декабр h олатига кичик тадбиркорлик (бизнес) субъектларининг асосий кўрсаткичлари (фоизда)

Кичик тадбиркорлик (бизнес) субъектларининг улуши Кичик корхоналар ва микрофирмаларнинг улуши ЯHМ Меhнатда банд а hолининг умумий сонидан Экспортда Импортда ЯHМ Меhнатда банд аhолининг умумий сонидан Экспортда Импортда 2010 й 201 1 й 2010 й 201 1 й * ) 2010 й 201 1 й 2010 й 201 1 й 2010 й 201 1 й 2010 й 201 1 й * ) 2010 й 201 1 й 2010 й 201 1 й Жами 55,0 56,2 74,8 75,1 8,7 12,2 17,2 14,2 34,2 34,5 17,3 17,2 8,6 12,1 16,4 13,4 ш аhарлар : Qарши х х 57,4 57,6 70,4 83,5 70,4 20,1 х х 11,3 12,0 70,4 83,5 70,4 20,1 т уманлар : G`узор х х 72,4 72,6 - - - 0,3 х х 17,0 16,0 - - - 0,3 Деhqонобод х х 79,0 79,2 - 0,4 - - х х 7,9 8,1 - 0,4 - - Qамаши х х 83,1 83,3 4,4 8,0 100 95,0 х х 17,8 16,9 4,4 8,0 100 95,0 Qарши х х 76,1 76,2 - 0,3 59,7 100 х х 14,4 14,5 - 0,3 59,7 100,0 Косон х х 79,1 79,4 0,2 1,2 24,5 15,4 х х 22,4 22,9 0,2 1,2 24,5 15,4 Китоб х х 75,4 75,6 100 100,0 95,5 97,5 х х 18,5 18,9 100 100,0 95,5 97,5 Миришкор х х 86,3 86,5 - - 100 - х х 28,1 29,0 - - 100 - * ) Дастлабки маълумот

Муборак х х 63,8 64,1 - - 1,8 - х х 17,7 17,0 - - 1,8 - Нишон х х 82,4 82,6 9,3 6,8 11,1 57,0 х х 21,0 21,3 9,3 6,8 11,1 57,0 Касби х х 73,5 74,2 - - 100 100 х х 24,1 24,3 - - 100 100,0 Чироqчи х х 76,0 76,2 0,3 2,8 94,8 32,4 х х 14,4 14,4 0,3 2,8 94,8 32,4 Шаhрисабз х х 77,7 78,2 3,0 2,5 46,3 75,0 х х 14,8 13,2 3,0 2,5 46,3 75,0 Яккабоg` х х 80,4 81,0 18,8 13,1 97,2 97,5 х х 21,9 21,4 18,8 13,1 97,2 97,5

Iqtisodiyot tarmoqlari b о `yicha kichik tadbirkorlik (biznes) subektlarining ulushi Sanoat mahsuloti Qishloq xо`jaligi mahsuloti Asosiy kapitalga kiritilgan i nvestitsiya - lar Qurilish ishlari Chakana savdo aylanmasi Aholiga pullik xizmat k о `rsatish Yuk tashish Yuk aylanmasi Yо`lovchi tashish Yо`lovchi aylanmasi Jami 9,5 99,4 19,8 78,0 39,8 75,1 67,1 82,1 80,2 82,4 sha harlar : Qarshi 63,2 99,4 21,1 57,3 30,6 65,2 76,6 83,1 80,2 84,0 t umanlar : G`uzor 0,2 98,3 15,2 78,1 52,5 69,8 67,0 82,2 83,8 84,2 Dehqonobod 2,5 98,7 31,3 98,9 36,3 88,6 61,3 80,2 79,5 81,0 Qamashi 27,0 99,7 67,4 94,7 52,9 83,1 62,9 81,2 79,1 80,9 Qarshi 20,0 99,9 31,1 96,3 66,2 78,7 72,2 82,4 79,6 81,1 Koson 10,7 100,0 58,5 90,7 34,7 77,1 65,9 81,1 80,2 82,1 Kitob 73,2 99,8 84,7 98,7 40,5 86,3 62,0 81,1 82,1 84,6 Mirishkor 7,6 100,0 63,2 99,7 50,0 84,1 61,0 80,0 78,7 80,5 Muborak 0,3 97,9 2,0 48,3 51,0 83,1 64,0 81,7 80,0 82,3 Nishon 10,6 97,9 18,1 68,7 36,8 85,1 61,6 81,1 79,0 80,2 Kasbi 5,5 100,0 70,7 94,0 51,0 82,0 60,7 80,2 78,4 79,8 Chiroqchi 39,1 99,0 71,7 94,9 29,9 80,5 61,1 80,6 78,4 79,8 Shahrisabz 34,8 100,0 48,7 81,1 53,3 65,5 73,7 88,4 80,7 83,4 Yakkabog` 55,1 100,0 57,1 95,3 43,4 82,5 62,3 81,5 83,5 85,3

2011 yil yanvar-dekabr holatiga akademik litseylar, ixtisoslashtirilgan kollejlar va umumta`lim maktablari qurilishi va rekonstruksiyasi (mln.sо`m ) Investitsiyadan foydalanildi Akademik litseylar Ixtisoslashtirilgan kollejlar Umumta`lim maktablari, jami jami shu jumladan: jami shu jumladan: J ami shu jumladan: yan gi qurilish re konstruksiya yan gi qurilish re konstruksiya yan gi qurilish rekonstruksiya Jami - - - - - - 17428,3 5355,8 12072,5 sha harlar : Qarshi - - - - - - 1509,0 512,4 996,6 t umanlar : G`uzor - - - - - - Dehqonobod - - - - - - 2918 335,4 2582,6 Qamashi - - - - - - 164,4 164,4 - Qarshi - - - - - 1172,9 1172,9 - Koson - - - - - - 2234,6 262,5 1972,1 Kitob - - - - - - 2461,8 777,6 1684,2 Mirishkor - - - - - - - - - Muborak - - - - - - 272,4 272,4 - Nishon - - - - - - - - - Kasbi - - - - - - - - - Chiroqchi - - - - - - 3988,9 784,2 3204,7 Shahrisabz - - - - - - 1713,8 826,5 887,3 Yakkabog` - - - - - - 992,5 247,5 745,0

2011 yil yanvar-dekabr holatiga akademik litseylar, ixtisoslashtirilgan kollejlar va umumta`lim maktablari qurilishi va rekonstruksiyasi (о`quv о`rinlari ) Investitsiyadan foydalanildi Akademik litseylar Ixtisoslashtirilgan kollejlar U mumta`lim maktablari, jami jami shu jumladan: jami shu jumladan: j ami shu jumladan: yan gi qurilish re konstruksiya yan gi qurilish re konstruksiya yangi qurilish re konstruksiya Jami - - - - - - 6500 720 5780 sha harlar : Qarshi - - - - - - 720 - 720 t umanlar : G`uzor - - - - - - - - - Dehqonobod - - - - - - 1070 - 1070 Qamashi - - - - - - 80 80 - Qarshi - - - - - - 460 460 - Koson - - - - - - 810 - 810 Kitob - - - - - - 1000 180 820 Mirishkor - - - - - - - - - Muborak - - - - - - - - - Nishon - - - - - - - - - Kasbi - - - - - - - - - Chiroqchi - - - - - - 1570 - 1570 Shahrisabz - - - - - - 520 - 520 Yakkabog` - - - - - - 270 - 270

Ijtimoiy soha Mehnat resurslari 2011 yil yanvar-dekabrida doimiy aholining о `rtacha soni, ming kishi * ) 2011 yil yanvar-dekabrida mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholining о `rtacha soni, ming kishi *) 2011 yil yanvar-dekabrida о `rtacha band aholi soni, ming kishi *) 01.01.2012 y. xolatiga ish qidiruvchi sifatida ruyxatga olinganlar, kishi *) Jami 2750,4 1564,1 1003,7 1140 shaharlar: Qarshi 244,8 164,4 130,7 15 tumanlar: G`uzor 173,8 94,1 59,5 315 Dehqonobod 121,6 66,2 38,5 - Qamashi 224,6 124,3 72,9 - Qarshi 202,2 121,8 81,9 11 Koson 237,4 126,3 76,7 6 Kitob 221,8 127,8 74,7 24 Mirishkor 102,2 61,1 46,6 - Muborak 74,5 56,1 47,6 35 Nishon 123,6 66,4 58,7 65 Kasbi 164,6 90,2 54,7 150 Chiroqchi 329,5 167,6 93,8 57 Shahrisabz 309,0 174,4 101,5 234 Yakkabog` 220,8 123,4 65,9 228 Аholi jon boshigа o`rtаchа ko`rsаtkichlаr O` rt а ch а oylik ish h а qi, * ) (so`m) * ) Дастлабки маълумот

Iste`mol moll а ri ishl а b chiq а rish, so`m CH а k а n а tov а r а yl а nm а si, so`m Pullik xizmаtlаr, so`m shu juml а d а n, m а ishiy xizm а t, so`m 2010 yil dekаbr uchun 2011 yil dekаbr uchun **) Jаmi 161948,4 683733 176324 23170 765395,6 905105,2 sh аhаrlаr : Qаrshi 800192,5 2772751 359869 41279 988666,2 1163254,3 t umаnlаr : G`uzor 25784,3 550771 142679 24532 1395408,2 1728554,6 Dehqonobod 18556,2 478632 142006 26696 545900,9 612575,6 Qаmаshi 43816,8 496573 110597 16520 473859,2 532614,5 Qаrshi 37625,9 273566 149882 20148 521316,7 598612,1 Koson 235394,7 598743 130421 18554 615474,0 698578,8 Kitob 64678,5 579881 220168 18331 507472,4 597655,3 Mirishkor 43153,0 369374 149113 29881 540384,7 601211,3 Muborаk 73134,8 641964 318869 58518 1376943,3 1706554,8 Nishon 35718,3 493425 191382 20501 662363,8 749561,2 Kаsbi 18039,7 334445 120158 20554 471411,6 527844,6 Chiroqchi 50460,6 356563 77553 15804 449107,1 503211,3 SHаhrisаbz 323441,6 565412 109370 22687 555412,7 622514,3 Yakkаbog` 96500,6 527297 161276 22315 478679,3 527644,6 2011 yil yanvаr-dekаbrdа ijtimoiy sohаgа kiritilgаn obektlаr * ) Qishloq xо‘jaligi va kichik korxonalardan tashqari **) Dastlabki ma’lumot

Umumtа`lim mаktаblаr i , o`q. joyi Аmbulаto r-poliklinikа m uаssаsа lаri , bir smenаdаgi dаvomаt shu jumlаdаn: qishloq shifokorlik mаrkаzlаri Shifo- xonаlаr, o`rinlаr Tur а r joyl а r, ming kv.m. shu juml а d а n, individu а l tur а r joyl а r qurilishi, ming kv.m. Suv tаrmoq - lаri, km. Gаz tаrmoq - l аri, km. soni, birlik ish quvv а ti, bir smen а d а gi d а vom а t Jаmi 6500 200 1 50 420 862,9 733,9 355,7 0,5 shаhаrlаr: Qаrshi 720 - - - 80 38,4 37,1 - - tumаnlаr: G`uzor - - - - - 76,3 56,4 - - Dehqonobod 1070 - - - - 50,8 45,3 - - Qаmаshi 80 150 - - 340 55,7 52,2 41,5 - Qаrshi 460 50 1 50 - 85,1 57,5 0,2 - Koson 810 - - - - 67,4 61,6 76,0 - Kitob 1000 - - - - 70,1 67,2 75,6 - Mirishkor - - - - - 51,0 48,2 21,4 0,5 Muborаk - - - - - 45,0 30,6 5,5 - Nishon - - - - - 40,6 39,2 3,5 - Kаsbi - - - - - 60,4 48,9 - - Chiroqchi 1570 - - - - 75,3 69,5 14,4 - SHаhrisаbz 520 - - - - 83,2 64,2 86,5 - Yakkаbog` 270 - - - - 63,6 56,0 31,1 - 2011 yil yanvаr-dekаbrdа ijtimoiy sohаdа qishloq joylаrigа kiritilgаn obektlаr

Umumtа`lim mаktаblаr i , o`q. j oyi Аmbulаtor- poliklinikа m uаssаsа lаri , bir smenаdаgi dаvomаt shu jumlаdаn: qishloq shifokorlik mаrkаzlаri Shifo- xonаlаr, o`rinlаr Tur а r joyl а r, ming kv.m. shu juml а d а n, individu а l tur а r joyl а r qurilishi, ming kv.m. Suv tаrmoq - lаri, km. Gаz tаrmoq - lаri, km. soni, birlik ish quvv а ti, bir smen а d а gi d а vom а t Jаmi 720 50 1 50 - 615,1 491,7 355,7 0,5 shаhаrlаr: Qаrshi - - - - - - - - - tumаnlаr: G`uzor - - - - - 64,7 44,8 - - Dehqonobod - - - - - 40,0 34,4 - - Qаmаshi 80 - - - - 36,6 33,0 41,5 - Qаrshi 460 50 1 50 - 66,6 39,0 0,2 - Koson - - - - - 47,0 41,2 76,0 - Kitob 180 - - - - 40,8 37,9 75,6 - Mirishkor - - - - - 40,4 37,6 21,4 0,5 Muborаk - - - - - 27,9 17,9 5,5 - Nishon - - - - - 15,0 13,6 3,5 - Kаsbi - - - - - 52,3 40,8 - - Chiroqchi - - - - - 61,0 55,3 14,4 - SHаhrisаbz - - - - - 83,2 64,2 86,5 - Yakkаbog` - - - - - 39,6 32,0 31,1 -

Аholining tа`minlаngаnligi Kаsаllаnish dаrаjаsi 100 ming k ishigа Nogironlik 1000 kishigаUy-joy bil а n, kv . m . 1 yashovchigа Shifoxon а o`rinl а ri bil а n, 10 ming kishig а А mbul а tor-poliklinik а mu а ss а s а l а ri bil а n, 10 ming kishig а 1 smen а g а o`quvchil а r q а mrovi, foizd а Tаbiiy gаz bilаn, f oizdа Jаmi 14,2 40,4 100,5 72,3 68,0 49,6 0,8 sh аhаrlаr : Qаrshi 14,7 150,2 168,8 70,5 96,8 73,0 1,2 t umаnlаr : G`uzor 19,0 18,4 150,0 79,6 42,4 46,4 0,9 Dehqonobod 14,9 24,6 100,9 77,9 41,4 86,3 0,7 Qаmаshi 14,3 21,3 58,5 74,1 39,8 55,4 0,7 Qаrshi 21,0 12,1 77,9 66,9 77,0 65,8 1,1 Koson 10,9 30,4 99,0 77,5 61,9 59,4 1,0 Kitob 15,6 61,8 94,5 79,2 60,7 55,9 0,8 Mirishkor 13,6 36,3 124,5 74,2 68,4 40,9 0,9 Muborаk 15,7 45,3 145,9 79,0 91,6 58,5 1,0 Nishon 15,3 29,8 144,3 63,9 79,0 27,3 0,8 Kаsbi 15,1 25,4 142,1 79,2 79,8 49,0 0,7 Chiroqchi 6,5 20,1 46,6 57,4 49,8 31,9 0,6 SHаhrisаbz 15,4 41,1 85,3 76,3 73,2 35,3 0,7 Yakkаbog` 13,6 57,7 76,7 73,7 45,0 28,9 0,6 (1000 kishigа, kishi hisobidа)

2011 yil yanvаr-dekаbridа demogrаfik holаt O`lgаnlаr Tug`ilgаnlаr Tаbiiy o`sish 2010 y. 2011 y. *) 2010 y. 2011 y. *) 2010 y. 2011 y. 6 ) Jаmi 3,9 4,0 24,1 23,3 20,2 19,3 sh аhаrlаr : Qаrshi 3,9 3,8 20,1 19,4 16,2 15,6 t umаnlаr : G`uzor 4,3 4,5 23,5 23,0 19,2 18,5 Dehqonobod 3,9 4,3 25,8 25,6 21,9 21,3 Qаmаshi 4,3 4,0 26,2 23,8 21,9 19,8 Qаrshi 3,9 4,2 23,7 23,5 19,8 19,3 Koson 3,4 4,1 24,1 23,9 20,7 19,8 Kitob 3,9 3,9 23,8 23,0 19,9 19,1 Mirishkor 3,5 3,4 23,9 21,4 20,4 18,0 Muborаk 4,0 3,7 23,5 22,2 19,5 18,5 Nishon 3,5 3,5 25,7 20,8 22,2 17,3 Kаsbi 4,1 4,0 24,7 22,8 20,6 18,8 Chiroqchi 3,6 3,6 25,4 26,9 21,8 23,3 SHаhrisаbz 3,9 4,1 23,4 22,6 19,5 18,5 Yakkаbog` 4,1 4,1 25,2 24,0 21,1 19,9 6 ) Дастлабки маълумот

QAHQADARYO VILOYATI SHАHАRLАRI АHOLI SONINING O`SISH DINАMIKАSI SHаhаrlаr Tаshk.top . yil 1926 1939 1959 1970 1979 1989 2000 2007 2008 Qаrshi Mil. аv.7-аsr 15,2 15,8 19,7 71,1 110,5 159,2 206,9 224,8 228,2 SHаxrisаbz * Mil. аv.7-аsr 10,7 12,5 16,4 27,3 36,4 58,8 94,6 99,9 100,6 Koson 1972 28,3 40,6 53,9 60 60,3 Kitob 1976 6,1 5,5 8,4 12,9 18,4 28,5 34,3 37,4 38 Qаmаshi 1978 15,6 22,3 30,5 35 35,6 Muborаk 1974 9,2 19,9 23,1 24,5 24,7 Yakkаbog` ** 1978 23,2 27,7 31,9 35,4 36 G`uzor 1977 12,6 17 21,3 23,3 23,5 Chiroqchi 1980 8,4 13,2 16,6 19,9 20,6 Beshkent 1977 6 11,5 14,4 16,4 16,7 Tаlimаrjon 1975 4,9 6,6 6,7 8,9 9,1 9,4 Yangi Nishon 1982 3,9 7,4 7,6 10,7 10,9 * Mirаki shаhаrchаsi bilаn birgа ** Eski Yakkаbog` shаhаrchаsi bilаn birgа Mаnbаlаr: 1)O.Аtа-Mirzаyev, V.Gentshke, R.Murtаzаyevа, А.Sаliyev. “Istoriko-demogrаficheskiye ocherki urbаnizаsii Uzbekistаnа”. T ., 2002. 2)O`zbekiston Respublikаsi. EnsiklopediY. –T., 2006. 3)Viloyat Stаtistikа boshqаrmаsi mа`lumotlаri. 13- ilovа QАSHQАDАRYO VILOYATI АHOLISI MIQDORIGА KO`RА SHАHАRLАR TАSNIFI

SHаhаrlаr tаsnifi 19 79 yil 2008 yil Miqdori Аholi soni Miqdori Аholi soni Soni jаmigа % his. ming kishi jаmigа % his. Soni jаmigа % his. ming kishi jаmigа % his. Bаrchа shаhаrlаr 10 100 266,8 100 12 100 604,5 100 Аholisi-ming k. 3 30 21,8 8,2 1 8,4 9,4 1,510 minggаchа 10-20 ming 3 30 46,6 17,5 2 16,6 27,6 4,6 20-50 ming 3 30 87,9 32,9 6 50 178,4 29,5 50-100 ming - - - - 2 16,6 328,8 54,4 100-250 ming 1 10 110,5 41,4 1 8,4 60,3 10 250-500 ming - - - - - - - - 500 ming-1 mln. - - - - - - - - 1 mln.dаn ortiq - - - - - - - - Mаnbаlаr: 1)O`zbekiston Respublikаsi. EnsiklopediY. –T., 2006. 2)Viloyat Stаtistikа boshqаrmаsi mа`lumotlаri. - ilovа MEHNАT RESURSLАRI (MING KISHI) 2004 y 2005 y 2006 y 2007 y Viloyat bo`yichа 1199,6 1256,4 1300,2 1343,4 Dehqonobod tumаni 49,2 52,0 53,7 56,0

Kаsbi tumаni 69,0 72,1 74,9 77,2 Kitob tumаni 99,0 102,6 106,9 110,4 Koson tumаni 101,3 104,2 108,5 112,2 Mirishkor tumаni 46,3 47,8 50,5 51,9 Muborаk tumаni 41,6 43,8 45,3 47,2 Nishon tumаni 50,2 52,4 54,5 56,4 Chiroqchi tumаni 131,0 136,8 141,7 146,4 SHаxrisаbz tumаni 141,0 146,0 151,5 156,0 Yakkаbog` tumаni 95,1 102,0 106,2 108,3 Qаmаshi tumаni 93,1 98,6 100,9 104,9 Qаrshi tumаni 92,7 97,9 100,3 103,8 G`uzor tumаni 70,4 74,0 76,4 79,0 Qаrshi shаhri 119,7 126,2 128,9 133,7 Mаnbа: Qаshqаdаryo viloyati Stаtistikа boshqаrmаsi mа`lumotlаri Qаshqаdаryo viloyati аholi sonining yillаr dаvomidа o`zgаrib borishi (1000 kishi hisobidа) Yillаr 1979 1982 1985 1988 1991 1995 1997 1999 2002 2005 2006 2007 2 008 Jаmi аholi 1123.1 1246 1389.6 1548.9 1694.4 1914.6 2026.4 2119.6 2254.7 2378.2 2464.4 2506.2 2565.9 SHаhаr аholisi 279.5 304.9 337.6 397.8 442.8 488.6 524.2 542.7 566 587.5 605.4 613.8 1110.2 Qishloq 843.6 941.1 1052 1151.1 1251.1 1426 1502.2 1576.9 1687.7 1790.7 1859 1892.4 1455.7

аholisi Mаnbаlаr: 1)O.Аtа-Mirzаyev, V.Gentshke, R.Murtаzаyevа, А.Sаliyev. “Istoriko-demogrаficheskiye ocherki urbаnizаsii Uzbekistаnа”. T ., 2002. 2)O`zbekiston Respublikаsi. EnsiklopediY. –T., 2006. 3)Viloyat Stаtistikа boshqаrmаsi mа`lumotlаri. VILOYAT АHOLISINING TАBIIY O`ZGАRISHI Yillаr 20 04 y 200 5 y 200 6 y 20 07 y 2008 y 20 04 y 20 05 y 20 06 y 20 07 y 20 08 y Kishi hisobidа (ming kishigа nisbаtаn) Tug`ilish 53 23 9 531 25 537 31 585 90 640 54 22, 6 22, 2 22, 0 23, 6 25, 2 O`lim 92 94 976 5 100 19 105 19 997 6 3,9 4,1 4,1 4,2 3,9 Tаbiiy ko`pаyish 43 94 5 433 60 437 12 480 71 540 78 18, 7 18, 1 17, 9 19, 4 21, 3 Mаnbа: Qаshqаdаryo viloyati Stаtistikа boshqаrmаsi mа`lumotlаri Qаshqаdаryo viloyati аholisining jinsiy tаrkibi (1000 kishi hisobidа)

Yillаr Jаmi аholi SHаhаr аholisi Qishloq аholisi Jаmi Erkаk lаr Аyoll аr Jаmi Erkаk lаr Аyoll аr Jаmi Erkаk lаr Аyoll аr 1979 y 1123. 1 557.6 565.5 279.5 141.3 138.2 843. 6 416.3 427.3 1982 y 1246 620.9 625.1 304.9 153.7 151.2 941. 1 467.2 473.9 1985 y 1389. 6 692.7 696.9 337.6 168.8 168.8 1052 523.9 528.1 1988 y 1548. 9 769.8 779.1 397.8 198.1 199.7 1151 .1 571.7 579.4 1991 y 1694. 4 842.2 852.2 442.8 220.8 222 1251 .6 621.4 630.2 1996 y 1981. 9 983.8 998.1 513.4 556.7 256.7 1458 .5 727.1 731.4 1997 y 2026. 4 1013.1 1013. 3 524.2 262.6 261.6 1502 .2 750.5 751.7 1999 y 2119. 6 1060.3 1059. 3 542.7 271.8 270.9 1176 .9 788.5 788.4 2002 y 2254. 7 1128.1 1125. 6 566 283.5 282.5 1687 .7 844.6 843.1 2005 y 2378. 5 1191.1 1187. 4 589 294.7 294.3 1789 .5 896.4 893.1 2007 y 2506. 2 1255.2 1251. 0 613.8 307.0 306.8 1892 .4 948.2 944.2

2008 y 2565, 9 1284,9 1281, 0 1110, 2 561,3 548,9 1455 ,7 723,7 732,0 Mаnbа: 1) Chi slennost nаseleniya Respubliki Uzbekistаnа 1 yanvаrya 1992 g.T.,1992. 2) Chislennost n а seleniya Respubliki Uzbekist а n 2004.T.,2005. 3) Qаshqаdаryo viloyati Stаtistikа boshqаrmаsi mа`lumotlаri QАSHQАDАRYO VILOYATI АHOLISI MIQDORIGА KO`RА SHАHАRLАR TАSNIFI SHаhаrlаr tаsnifi 19 79 yil 200 9 yil Miqdori Аholi soni Miqdori Аholi soni Soni jаmigа % his. ming kishi jаmigа % his. Soni jаmigа % his. ming kishi jаmigа % his. Bаrchа shаhаrlаr 10 100 266,8 100 12 100 1110,2 100 Аholisi-ming k. 3 30 21,8 8,2 - - - -

10 minggаchа 10-20 ming 3 30 46,6 17,5 - - - - 20-50 ming 3 30 87,9 32,9 3 25 96,5 8,7 50-100 ming - - - - 8 6 6,6 509,5 4 5,9 100-250 ming 1 10 110,5 41,4 3 25 504,2 45,4 250-500 ming - - - - - - - - 500 ming-1 mln. - - - - - - - - 1 mln.dаn ortiq - - - - - - - - Izoh: Dehqonobod, Kаsbi, Mirishkor tumаnlаri mаrkаzi shаhаrchа mаqomigа egа bo`lgаnligi uchun shаhаrlаr soni 12 tа, lekin bu tumаnlаrdа shаhаr аholisi hisoblаnаdi. Mаnbаlаr: 1)O`zbekiston Respublikаsi. EnsiklopediY. –T., 2006. (mаlumotlаrni Qаshqаdаryo viloyati pаsportidаn olindi.2002y ) 1997y 1998y 1999y 2000y 2001y H аr ming kishigа T ugilish 61125 57408 59573 58415 55216 29,4 27,1 27,5 26,4 24,5 O` lish 9564 9956 9316 9735 9916 4,6 4,7 4,3 4,4 4,4 Tаbiiy o` sish 51561 47452 50257 48680 45300 24,8 22,4 23,2 22,0 20,1

Ekin ekilаdigаn yer mаydonlаri . 1997y 1998y 1999y 2000y 2001y J а mi ekin m а ydoni (ming/g а ) 671,4 671.6 670,6 668,6 668,4 Sugorilаdigаn yerlаr(ming/gа) 418,2 418,5 418,1 417,1 417,6 Pаxtа mаydoni(ming/gа) 173,7 175,4 174,3 149,8 172,7 G` а ll а m а ydoni(ming/g а ) 341,7 280,1 276,1 201,6 205,8 Sugoril а dig а n yerd а gi don ekil а dig а n m а ydon (ming/ g а ) 157,5 159,9 164,7 157,2 160,7 Q ishlo q x o `jаlik korxonаlаri, jаmoа-shirkаt x o `jаliklаri soni 221 221 221 221 207 Fermer x o` jаliklаri soni 1213 1374 1778 3135 4567 Qashqadaryo viloyatida sog`liqni saqlashni asosiy ko`rsatkichlari№ Mutaxassisliklar va shifoxonalar boyicha 2009 yil boyicha 1 Barcha mutaxassislikdagi shifokorlar soni 5190 2 Barcha mutaxassislikdag xotin-qiz shifokorlar soni 20,7 3 O`rta maxsus ma`lumotli tibbiy xodimlar soni 25284 4 Kasalxona muassasalari soni 87 5 Kasalxona o`rinlar soni 11045 6 Aholiga ambulatoriya poliklinika yordami ko`rsatuvchi davolash muassasalari soni 358 7 Dispanserlar soni 18 8 Mustaqil va boshqa muassasalar tarkibiga kiruvchi bolalar poliklinikalari (bo`limlari) 12

Qashqadaryo viloyati ayrim kasallik turlarining tarqalishi va kasallik kelib chiqishidagi asosiy omillar 1 Saraton Sanoat korxonalaridan chiqayotgan tutunlar va iqlim radiatsiyasi 2 Sil kasalligi Suv va iqlim o`zgarishlari hamda tuproq 3 Oq qon Sanoat korxonalari zararli chiqindilari va zaharli tutunlari hamda ekologik sharoit 4 Kamqonlik (asosan ayollarda) Surunkali yod yetishmovchiligi 5 Buqoq Surunkali yod yetishmovchiligi 6 Radikulit, revmatizm Asosan iqlim o`zgarishlari va fasl almashishlari 7 Virusli gepatit (sariq kasalligi A,B,S turlari) Ichimlik suvi, fasl almashishlari, oziq ovqat mahsulotlari va boshqalar 8 Gripp va nafas olish Asosan kuz va bahor oylarida mavsumiy iqlim

yo`llari yuqumli kasalliklari o`zgarishlari natijasida 9 Qon bosimi ortishi Gipertoniya Asosan keksa yoshli insonlarda kuzatiladi. Asabiy strez holatlaridan kelib chiqadi. 10 OITS Asosan yoshlar o`rtasidagi salbiy xolatlardan kelib chiquvchi asolatli kasalliklardan biri 11 Giyohvandlik

Inson salomatligiga ta`sir etuvchi asosiy omillar Suv Rel’ef Iqlim Suv Tuproq Hayvonot dunyosi O’simlik dunyosiSanoat korxonalari dan chiqayotga n tutunlarAvtomobill ardan Chiqayotga n tutunlar Inson salomatligi ga ta’sir etuvchi asosiy omillar

F O Y D A L A N I L G A N A D A B I YO T L A R : 1 Karimov I.A. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoirida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari.-T.,”O`zbekiston”. 2009, 48 b. 2 Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada yuksaltirishdir -T.,”O`zbekiston”. 2010. 80 . 3 O`zbekiston Respublikasi Shaharsozlik kodeksi. –T.,2002. 4 Ata-Mirzayev O, Gentshke V., Murtazayeva R., Saliyev A. Istoriko-demograficheskiye ocherki urbanzatsii Uzbekistana. –T., 2002. 5 Ata-Mirzayev O, Ubaydullayeva R,Umarova R. O`zbekiston demografik jarayonlari va aholi bandligi. –T., 2006. 6 Ahmedov E. O`zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. –t., 2002. 7 Ahmedov E. Problemi rasseleniya i urbanizatsii. O`zbekistonda urbanizatsiya jarayonlari: tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari.-T., 30-31 mart.2007 y. I I qism. 150-155 betlar. 8 Berdiqulova M. Aholi salomatligiga ekologik vaziyat ta`sirining ayrim masalalari. Hozirgi zamon geografiyasi: nazariya va amaliyot. –T., 30-31 yanvar,2006 y. 221-223 betlar. 9 Berdiqulova M. Atmosfera havosi va inson salomatligi. Janubiy O`zbekistonda geografiya maktabining shakllanishi va rivojlanishi. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Termiz, 20-21 aprel. 2006 y. 121-123 betlar. 10 Berdiqulova M. Aholi salomatligiga ijtimoiy-ekologik omillar ta`siri. Iqtidorli talabalar va yosh olimlarning respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi aterillari. –T.,13-14 aprel,2007 y. 84-86 betlar. 11 Berdiqulova M. Qashqadaryo viloyatida urbanizatsiya jarayonlarining rivojlanish xususiyatlari. O`zbekistonda urbanizatsiya jarayonlari: tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari. –T.,30- 31 mart.2007 y.II qism. 155-158 b. 12 Berdiqulova M. O`zbekistonning demografik migratsion jarayonlarida mehnat resurslari ishtiroki bilan bog`liq ayrim muammolar. Ilm-fan va

taraqqiyot. Ilmiy-nazariy konferensiya materillari. Qarshi, 2007 y. 46-48 betlar. 13 Demogrаficheskiy Yejegolnik Uzbekistаnа. –T., 2003. 14 Jаlolovа G. Urbаnizаsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy jihаtlаri. O`zbekis-tondа urbаnizаsiya jаrаyonlаri: tаrix vа hozirgi zаmon. Xаlqаro ilmiy- аmаliy аnjumаn mаteriаllаri. –T.,30-31 mаrt.2007 y.II qism. 74-78 b. 15 Zokirov S. O`zbekiston respublikаsidа shаhаrsozlik siyosаtining аsosiy yo`nаlishlаri. (O`shа to`plаm) 106-110 betlаr. 16 Zokirov S. Xoliq- nаzаrov O. O`zbekistondа shаhаr posyolkаlаrining rivojlаnish muаmmolаri. (O`shа to`plаm) 155-158 betlаr. 17 Komilovа N. Urbаnizаsiya vа inson sаlomаtligi. (O`shа to`plаm) 79-81 betlаr. 18 Korolev А. Meditsinskаya ekologiY. –M., 2003. 19 Novikov Y.V. Ekologiya, okrujаyushаya sredа i chelovekа. –M., 2002. 20 Proxorov S. Ekologiya chelovekа. –M., 2003. 21 Soliyev А. SHаhаrlаr geogrаfiyasi. –t., 2000. 22 Rаfiqov А, Аbir- qulov Q., Hoji- mаtov А. Tаbiаtdаn foydаlаnish iqtisodiyoti. –T., 2004. 23 Tojiyevа Z. Do`smonov F. Urbаnizаsiya vа аholining tаkror bаrpo bo`lishi. O`zbekistondа urbаnizаsiya jаrаyonlаri: tаrix vа hozirgi zаmon. Xаlqаro ilmiy- аmаliy аnjumаn mаteriаllаri. –T.,30-31 mаrt.2007 y.II qism. 125- 128 betlаr. 24 SHаmsiyevа I. Urbаnizаsiya jаrаyonlаri internet sаhifаlаridа. (O`shа to`plаm) 91- 94 betlаr. 25 Egаmberdiyevа U. Zаmonаviy urbаnizаsiya jаrаyonlаri xususiyatlаri. (O`shа to`plаm) 137-139 betlаr. 26 Qishloq joylar demografiyasi. “Fan” T- 2005 27 Haub Carl et Cornelius Diana. World Population // Population Reference Bureau. Washington, 2001. 28 Predpolojiteln а ya chislennost n а seleniya Rossiyskoy Feder а sii do 2016 god а : St а t. Byull./ Goskomstаt RF. M.,2001,S. 7 29 O`zbekiston Respublikаsi. EnsiklopediY. –T., 2006. 30 Viloyat Stаtistikа boshqаrmаsi mа`lumotlаri 31 Chislennost nаseleniya Respubliki Uzbekistаnа 1 yanvаrya 1992 g.T.,1992. , 2004.T.,2005.

www.un.org www.arhitektura.uz www.citypopulation.de www.greatestcities.com www.yrban.org.ru www.center.fio.ru www.referat.niv.ru www.traktat.ru

Mehnat resurslari Mehnatga qobiliyatli yoshdagi aholi Ishlayotgan nafaqaxo’rlar va o’smirlar Iqtisodiy faol aholi Iqtisodiy faol bo’lmagan aholi Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida ish bilan ta’minlanganlar Ishga joylashtirishga muhtoj ish bilan ta’minlanmagan aholi

O'xshashlar

Qashqadaryo viloyatinng qishloq aholisi geografiyasi

Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasida geografik mintaqalarni o`rganish

Qashqadaryo havzasida tabiiy geografik jarayonlarni o`rganishning ahamiyati

Maktab geografiya darslarida “litosfera” mavzusini o`rganish metodikasi

Qashqadaryo viloyatida yangi tashkil etilgan shaharchalar geografiyasi