Maktab geografiya darslarida “litosfera” mavzusini o`rganish metodikasi - Geografiya - Diplom ishlar

Maktab geografiya darslarida “litosfera” mavzusini o`rganish metodikasi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6631.8056640625 KB

Ko'chirib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI GEOGRAFIYA KAFEDRASI Maktab geografiya darslarida “litosfera” mavzusini o`rganish metodikasi Bitiruv malakaviy ish Himoyaga qo`yildi Kafedra mudiri _____________ 2016-yil “ ”_____________ Bajaruvchi: 5110500 - geografiya o`qitish metodikasi yo`nalishining talabasi Aliqulova Surayyo Ilmiy rahbar: Murtazayev B.Ch. Taqrizchi: ______________________________ QARSHI 2016 1

KIRISH … ……………………………………………………………………........ . I. BOB. YER VA GEOSFERALAR SHAKLLANISHI TO`G`RISIDA TA’LIMOT. 1.1. Yer va litosferaning paydo bo`lishi to`g`risida ilmiy qarashlar ….....… 1.2. Geosferalar va ularning o`zaro ta’siri....................................................... II. BOB. LITOSFERA MAVZUSINI O`RGANISH METODLARI………………………. 2.1. Litosfera-Yerning qattiq qobig`i…........................................................... 2.2. Litosferadagi harakatlar………………………………………………… 2.3. Litosfera mavzusini o`rganishda interfaol usullarda n foy ydalanish….. 2.4. Yer yuzi relyefi mavzusini o`rganishda ko`rgazmali o`quv vositalardan foydalanish…………………………………………………………………... XULOSA................................................................................................................. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI……………...................... ILOVA..................................................................................................................... 2

KIRISH BMI ning dolzarbligi: O`zbekiston Respublikasining ta’lim tizimidagi o`zgarishlar umumiy o`rta ta’lim maktablari oldiga muhim vazifalarni qo`ymoqda. Bu vazifalar yoshlarni har tomonlama barkamol, ma’naviy yetuk, mustaqil fikrli, milliy merosimizni qadrlaydigan, ilmli ijodkor, tarbiyalashni o`qituvchilardan tinmay ijodiy izlanishlarni, fidoiylik ko`rsatishni talab etmoqda. Tabiiy geografiya kursining umumiy muommolaridan biri Geografik qobiq doirasida litosferaning shakllanishi, xususiyatlarini va qonuniyatlarini umumilmiy (tasviriy, qiyosiy, statistik, sestemali, tarixiy va kartografik) metodlarga asoslanib o`quvchilar ongiga yetkazib berish zamonaviy geografiya ta’limining muhim nazariy va amaliy tomoni hisoblanadi. BMI ni bajarishda mavzuga doir nazariy , ilmiy va zamonaviy metodik adabiyotlar tahlil qilindi. Litosferani o`rganish, uning xususiyatini aniqlash hamda o`quvchilarga yetkazishda umumilmiy metodlarga asoslanish BMI ning dolzarbligini belgilaydi. BMI ning maqsad va vazifalari: BMI ning asosiy maqsadi geosferalardan biri bo`lgan litosferaning tarkib topishi va rivojlanishi uni tashkil etuvchi qismlar va asosiy xususiyatlarini bayon qilishdan iborat. O`quvchi shaxsini ilm olishga bo`lgan ehtiyojini qondirish, didaktik bilim va ko`nikmalarini, tasavvurlarini kengaytirish va chuqurlashtirish BMIning muhim vazifasidir. Ushbu maqsadlarni amalga oshirish yo`lida barcha fanlar qatori geografiyaning ham o`rni kattadir. Chunki, geografiya yer yuzi tabiati, aholisi va uning xo`jalik faoliyati haqidagi fandir. Bugungi kunga kelib, geografiya darslarini takomillashtirishga yanada katta e’tibor bilan qaralmoqda. Geografiya darslarini hayotga bog`lash, ularni qiziqarli va ijodiy tashkil etish bosh maqsaddir. Ishning maqsadi quyidagi vazifalarni bajarishni taqoza etadi. -Yer va litosferaning paydo bo`lishi to`g`risida ilmiy konsepsiyalarni yoritish; -Geosferalar va ularning o`zaro ta’siri haqida bayon qilish; 3

- Litosfera-Yerning qattiq qobig`i, uning tarkibi va tuzilishi haqida o`quvchilarga bilim berish va ko`nikmalar hosil qilish; -Litosferadagi harakatlar mavzusini o`rganishda umum ilmiy metodlardan foydalanish; -Litosfera mavzusini o`rganishda interfaol metodlardan foydalanish; -Yer yuzi relyefi shakllarini o`rganishda ko`rgazmali vositalardan foydalangan holda darslarni qiziqarli va mazmunli bo`lishini taminlash; BMI ning obyekti va predmeti: Geografiya fanlari uchun Geografik qobiq asosiy obyekt hisobladadi. L itosfera BMI ning obyekti bo`lib, tarkibi, tuzilishi unda kechuvchi tabiiy jarayonlarning sabab va oqibatlari ni ochib berish , maktab geografiya darslarida o`quvchilarga bu bilimlarni o`zlashtirish yo`llarini o`rganish, tahlil etish va qulay usullarini aniqlash, dars o`tish usullaridan samarali foydalanish, bu borada mavjud muammolarni tadqiq etish BMI ning predmeti hisoblanadi. BMI ning ilmiyligi: Bitiruv malakaviy ishi ilmiy uslubiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo`lib, geografiya darslarida o`quvchilarni geosferalar- litosferaning shakllanish tarixi, undagi harakatlar sababi va oqibati, litosferani tashkil etuvchi jinslar haqida bilim berish yo`llari keltirib o`tilgan. Tabiiy geografiya fanlar tizimida ‘‘Geologik geografiya, litalogik geografiya” kabi fanlarning yo`qligi uning chegarasini o`rganish imkonini bermaydi. Kelajakda mazkur fanlar rivojlansa geografiya obyektining chegaralari ham o`zgaradi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi va hajmi: Bitiruv malakaviy ish “Kirish”, “Tushuntirish qism” va “Xulosa”dan iborat bo`lib, tushuntirish qism ikki bob va olti banddan iborat. Bitiruv malakaviy ish kompyuter yozuvida 60– bet dan iborat bo`lib, ishning tushuntitish qismi taqriban 11000 so`zda bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishga uning mazmumini ixchamroq bayon qilishga imkon beradigan 22 ta rasm ilova qilindi. Bitiruv malakaviy ishini bajarishda 20 ta o`zbek va xorijiy adabiyotlar va mavzuga doir internet malumotlaridan foydalanildi 4

I-BOB. Geografik qobiq va litosfera to`g`risida ta`limot . 1. 1 . Yer va litosferaning paydo bo`lishi to`g`risida ilmiy qarashlar . Planetamiz yoshini bilish insonlarni uzoq vaqtlardan beri qiziqtirib kelmoqda. Yerimizning yoshini yillar bilan ifodalab berishga qilingan urinishlar geoxronologiya deb nom olgan. Yer tarixini dunyoning taraqqiy etishiga qarab bo`ladilar. Organik qoldiqlarni o`rganish shuni ko`rsatadiki, qazilma holida uchraydigan formalar asta-sekin bir-birlari bilan almashib turgan shu bilan birga organizmlar evolyutsion taraqqiyoti yo`lida muayyan jarayondan o`tgan. Eng qadimigi qatlamlarda yuqori tipdagi hayvonlar va o`simliklarning vakillari bo`lmagan holda, juda sodda organizmlarni uchratamiz. Organizmlarning formatsiyalari asta-sekin mukammallashib borgan va yangilari bilan almashinib turgan. Mutlaq yoshni aniqlash usullari turlicha bo`lib, ular yotqiziqlarni yotishini o`rganishga, yotqiziqlarni yemirilishini o`rganishga, Yerning issiqlik rejimini o`rganishga va boshqa geologik jarayonlarni o`rganishga asoslangan. Masalan: Nil daryosi 100 yilda 151sm qalinlikdagi yotqiziq olib kelar ekan. Nil daryosi yotqiziqlarining umumiy hajmini bilgan holda bu yotqiziqlarni hosil bo`lishiga 4082-6350 yil ketganligini aniqlash mumkin. Yerning tuzilishi va rivojlanishi haqidagi hozirgi zamon tushunchalarining shakllanishi uzoqo`tmishga borib taqaladi. Yerning paydo bo`lishi ilohiy kuchlar bilan bog`liqligi haqidagi fikrlardan boshlab, geologik nazariyaning falsafiy asoslari bir necha bor o`zgargan. Ilmiy qarashlarning o`zgarishi bir vaqtlar doimiy, o`zgarmas tuyulgan, ammo dalillar va ma’lumotlar ko`paygan sari bu qonuniyatlar tubdan o`zgarib ketgan. Vatandoshimiz Abu Rayhon Beruniyning geologiya fani sohasidagi ilmiy ishlarida Yer yuzasining har bir qismi o`zining uzoq taraqqiyot tarixiga ega ekanligini yozgan. Beruniy tog`larning paydo bo`lishi va yo`q bo`lib ketishi tabiiy omillar asosida yuz berishini talqin etuvchi nazariyani olg`a surgan. Materiklarning gorizantal yo`nalishda siljishi to`g`risidagi fikrlar ayniqsa diqqatga sazovordir. Uning “Geodeziya” va Hindiston” asarlarida bu to`g`rida shunday fikrlarni bayon qilgan: 5

-Yer shar shaklida: Uning sirtidagi suvlar yumaloq holatdadir; -Yer yuzining turli qismlarida quruqlik siljib, “harakatlanib” turadi. Qadim zamonlardanoq goho quruqlik dengiz o`rniga cho`kkan, goho quruqlikni suv bosgan; -Tog`lar o`zgarib turadi: Goh yemirilib pasayadi, goh ko`tariladi juda uzoq yillar mobaynida sodir bo`ladi, muddati aniqlanmagan; -Yerning holati va uning sirtida ayrim qismlarining ko`chib yurishi xususida-uning sababi yer ichki qismlarining siljishidir. Yerning umumiy harakat undagi turli markazlardan masofasi o`zgarishiga olib keladi, natijada o`sha hududlarning tabiati va iqlimi o`zgaradi, bu o`zgarishlar uzoq muddatda sodir bo`lganidan uncha sezilmaydi. Bunday siljishlar og`irliklarning bir joydan boshqa joyga ko`chishi sababdan va birdaniga sodir bo`lishi ham mumkin; Beruniyning bu fikrlaridan-Yerning yadrosi bor, Yer yuzasi tabiati, relyefi, iqlimiga quruqliklarning ko`chib yurishi sababchidir, degan xulasa chiqarish mumkin. Beruniy aytgan “Quruqlikning asosiy qismi” hozirgi zamon geologlari, jumladan, A. Vegener faraz qilgan Pangeya. Beruniy yerning geologik tuzilishini ancha to`g`ri tasavvur qilgan. Qit’alarning gorizontal va vertikal siljishi to`g`risida A. Vegenerdan 890 yil muqaddam aytib o`tgan. Geosinklinallar nazariyasi o`rniga yangi, global tektonikaning kirib kelishini ko`rsatish mumkin..Geosinklinallar nazariyasi geologiyada 100 yildan ko`proq hukmronlik qildi. Bu nazariya, avvalambor, Yer po`stining rivojlanish jarayonlarini talqin etishga intildi. Mazkur tizim yagona ta’limot emas edi, balki uning asosini ko`tarilish, konsentraksiya, pulsatsiya, chuqurlikdagi differensiatsiya, yadroviy, radiomigratsion va boshqa ko`plab bir-biri bilan uncha bog`liq bo`lmagan taxminlar tashkil etadi. Ushbu nazariya va gipotezalar bir-biriga zid ekanligiga qaramasdan, ularning asosiy maqsadi Yer po`sti va uni tashkil etuvchi hududlarda burmalangan o`lkalar va platformalarni shakllanish jarayonlarini asoslab berishdan iborat bo`lgan. Bu qarashlarning umumiy nomi fiksizm edi. Yerning chuqur qismida differensiatsiya jarayoni yetakchi ekanligini tan olgan 6

holda, mazkur gipotezalar uni faqat fiksizm nuqtai nazaridan talqin qiladi va bunday holda mineral massalarining gorizontal harakatlari tan olinmaydi. Fiksizm tasavvurlarining ustunligi davrlari bilan bir vaqtning o`zida geologiya fanining ichida moddalarning aylanma harakati, nafaqat tik (vertikal), balki bo`ylama (gorizontal) yo`nalishi haqida g`oyalar tug`ilgan va rivojlanib borgan. Bular esa Yer po`sti va Yerning shakllanish xususiyatlarini to`liq tushuntirib berishga yangi imkoniyatlarni ochib bergan. Olimlarning takidlashicha Quyosh tizimi va Yer Koinotdagi harakatlanayotgan changsimon zarrachalarning birikishidan hosil bo`lgan. Bunday fikrni dastlab fransiyalik olim R. Dekart 1644-yilda, keyinchalik germaniyalik faylasuf I. Kant 1755-yilda va fransiyalik olim R. S. Laplas 1796-yilda aytishgan. Shuning uchun bu gipoteza Dekart-kant- Laplas gipotezasi deb ataladi. Fransuz geologi Eli-de-Bomon (1798-1874) o`zining kontraksiya nazariyasini Kant-Laplasning kosmogonik nazariyasiga moslab ishlab chiqdi, ya’ni uning fikricha, Yer po`sti yuzasidagi botiqlar va tog`lar Yer shari sovib hajmi kichrayib siqilishidan paydo bo`lgan. Mazkur g`oyalar rivojlanishining yakuni bo`lib, o`tgan asrning 60- yillarida yangi global tektonika yoki litosfera plitalari tektonikasi nazariyasi paydo bo`ldi va tez orada tan olindi, nazariy hamda amaliy geologiyada yetakchi o`rinni egalladi. Litosfera plitalari tektonikasi vujudga kelishi haqli ravishda A.Vegener nomi bilan bog`liq. A.Vegener 1912-yilda qit’alar dreyfi gipotezasini ishlab chiqqan. U ”kontinentlarning paydo bo`lishi” sarlavhali maqolasida materiklarning gorizantal siljishi to`g`risidagi farazini olg`a surdi. Uning fikricha, Yer yuzasi avvalo yaxlit bo`lgan, keyin qalqish kuchlari ta`sirida – sharqdan g`arbga, markazga intilish kuchlari tasirida esa qutblardan ekvatorga siljigan. Oqibatda quruqlik parchalanib, bo`lak-bo`lak bo`lib ketgan, oralarida dengiz hosil bo`lgan. Ana shu bo`laklar (Avstraliya , Antarktida, Amerika) hamon siljimoqda. Dastlab qit’alar harakati mavjudligi haqida O.Fisher va F.Teylor ham ta’kidlab o`tishgan. Dreyf gipotezasi Amerika va Afrika qit’alarining chet qismlari va geologik tuzilishi bir-biriga yaqin ekanligiga, o`simliklar vahayvonlar 7

tarqalishiga, qadimigi muzliklar izlariga va boshqa dalillarga asoslangan. Keyinchalik qit’alarning gorizontal harakatlari haqidagi gipotezani rivojlantirishda O.Ampferer, R.Shvinnerlarning xizmati katta bo`lgan. Bu jarayon mexanizmini aniqlashda mantiya oqimlarining mavjudligi g`oyasini ishlab chiqishda F. Mening-Meynes, A. Xolms va D. Grigslar, kontinentlar dreyfini mantiyadagi konvektiv oqimlar bilan bog`lab, A. Vegener g`oyalarini chuqurlashtirib qolmay, balki litosfera plitalari tektonikasi haqidagi tasavvurlarning rivojlanishiga katta hissa qo`shganlar. Litosfera va Yer po`sti yer ichki moddalarining saralanishi natijasida hosil bo`lgan. 1-rasm (www.google.com). Yuqoridagi rasmda qit’alar parchalanishiga qadar bo`lgan vaziyat, pastda — parchalanish va yangi okean hosil bo`lishi ko`rsatilgan. Afsuski, o`sha yillarda bu g`oyalar geologlar tomonidan deyarli qabul qilinmay qoldi. Ularni geosinklinallar nazariyasi qoniqtirib kelgan edi. Materiklarning bu tarzda gorizontal yo`nalishda siljib turish faraziyasi mobilizm deyiladi. XX asrning 60- 8

yillarida geologik va geofizik tadqiqotlar okeanlarda tez sur’at bilan rivojlana boshladi. Albatta, bularning barchasi fan taraqqiyotida o`z samarasini ko`rsatdi. Mazkur davr mobaynida geologiya sohasida buyuk kashfiyotlar qilindi. Plitalar tektonikasining shakllanishiga-markaziy okeanik tizmalar va markaziy rift cho`kmalari kashfiyot qilinishi, chuqur cho`kmalarni o`rganish, spreding va subduksiya jarayonlarini aniqlash asosiy sabab bo`ldi. Magnit maydon anomaliyalarini o`rganish muhim ahamiyatga ega edi. Mazkur anomaliyalarning geologik va stratigrafik tuzilishi J.Xeyrlser, U.Pitmen, K.Jle Pishon va M.Talvanilar tomonidan o`rganildi. 2-rasm. Materiklar joylashuvining o`zgarishi ( www.google.com ). Anomaliyalarning yoshini o`rganish J. Vilsonga aniq ma’lumotlar asosida O`rta okean tizmalari markaziy qismidan uzoqlashgan sari Yer po`sti yoshi ulg`ayib borishini isbotlash imkoniyatini berdi, shu bilan birga, spreding jarayonlari haqiqiy ekanligini ko`rsatdi. J.Vilson okeanlarda ko`ndalang yoriqlar keng tarqalganligini ham birinchi bo`lib isbotladi. Yer va litosferaning paydo bo`lish jarayonlari haqida o`quvchilarga bilim berish va olingan bilimlarni mustahkamlab borishda dars davomida kerakli metodlarni qo`llay bilish har bir pedagogning asosiy vazifasidir. Darsda mavzuga doir ko`rgazmali o`quv qurollaridan to`g`ri va samarali foydalanilsa bilimlarni puxta egallashga zamin 9

yaraladi. Yerning paydo bo`lish jarayonini nazariy jihati bilan bir qatorda rasm, vedio lavhalarni darsda qo`llash o`quvchilar eshitgan faktlarni rangli va jonli tasvirlarda ko`rib borilsa dars qiziqarli va namunali o`tadi. 1. 2 . Geosferalar va ularning o`zaro ta’siri . Geografik qobiq mustaqil bir butun sistema bo`lsada, u o`ta murakkab tuzilishga ega, vertikal yo`nalishda ham, gorizontal yo`nalishda ham bir xil emas. Geografik qobiq vertikal yo`nalishda bir qancha xususiy geosferalarga ajraladi. Geosferalarning har birida muayyan bir agregat holatdagi yoki uning uyushuvining shaklidagi modda ustuvorlik qiladi. Moddalarning bu tabaqalashuvi Yerning rivojlanishi jarayonida sodir bo`lgan. Geosferalarning moddalari rel`yefni, tuproqlarni, o`simlik va hayvonlarning turkumlarini, suv va havo massalarini va boshqa tabiatkomponentlari ni shakllantiradi. Yerning qobiqli tuzilishi juda qadimda aniqlangan. Empirik umumlashma ko`rinishida bu fakt antik fanda ma’lum bo`lgan (Anaksimandr, Parmenid, Anaksagor, Demokrit, Platon, Aristotel va b.). Yerning qattiq Yer (“terrasfera”), suyuq (hidrosfera) va havo (atmosfera) qobiqlari, shuningdek olovli sferasi (hozirgi ionosfera) alohida geosferalar sifatida qadimdan ajratilib kelinadi. Keyinchalik R.Dekart, G.Leybnits, J.Byuffon, A.Humboldt, E.Zyuss va boshqalarning konsepsiyalarida Yerning qobiqli tuzilishi yaqqolroq ifodalangan. E.Zyuss Yerning qobiqli tuzilishi klassik nazariyasining asoschisi, V.I.Vernadskiy esa Yerning atributiv komponentlari sifatidagi geoqobiqlar va geosferalarning taksanomiyasi, strukturasi, tuzilishi va o`zaro ta’siri to`g`risidagi hozirgi ta’limotning nazariyotchisi bo`ldi. XVIII asrda A.Klero (1743) qattiq Yerning shaklini hisoblashda turli zichlikka ega bo`lgan konsentrik qatlamlarning ehtimolligini hisobga olgan; atmosfera faol tadqiq qilingan (O.Syusser, E.Darvin, J. Gey-Lyussak va b.) va uning quyi, nisbatan zich qatlami ajratilgan; T.Klare de Flerye Dunyo okeani to`grisidagi tasavvurni yagona geoqobiq to`g`risidagi tasavvur sifatida umumlashtirdi; suv va havo qobiqlari kosmik va Yer moddalari tabaqalashuvining yakuni bo`ldi; keyinchalik organizmlar sferasi 10

va nihoyat, insoniyat sferasi shakllantirildi. Ingliz fizigi va vrachi U.Hilbert (1600) Yerning magnit maydoni ni kashf etdi. U Yerning zich magnit yadrosini va yuza po`stini ajratgan edi. R.Dekartning (1644) uyurma kosmogoniyasi Yerning qobiqli tuzilmasini ketma-ket paydo bo`lganligini faraz qilish imkonini berdi. Shu asosda Yerda “olovli” (plazmali) yadro, uning zich qobig`i, ichki “metall” qobiq, bo`laklangan yuza qobiq, suv va havo qobiqlari ajratiladi. Geografiyada geosfera muammolari masalasi B.Vareniusning “yer – suv shari” tushunchasidan boshlanadi va kompleks kosmosshunoslik (Humboldt, 1808- yidan boshlab) va regional Yer bilimi (K.Ritter, 1804-yidan boshlab) tutashuvida rasmiylashdi. Birinchi yo`nalishda geografik zonallik to`g`risida, “jonli” qobiq to`g`risida, tuproq qoplami yoki “pediosfera” to`g`risida (V.V.Dokuchayev maktabi, 1870-yillardan boshlab) g`oyalar rivojlandi. Ikkinchi yo`nalishda esa insoniyat faoliyatining geografik sferasiga doir (A.Gyui o , 1861; J.Marsh, 1864; E.Reklyu 1868-yildan boshlab; F.F.Ratsel 1882-yildan boshlab; A.I.Voyeykov, 1894) tasavvurlar shakllandi; 1902-yilda D.I.Anuchin “antroposfera” terminini taklif qildi. E.Zyuss (1875 yildan boshlab) geografiya va geologiya fanlarida kuchaygan bo`linishga geosferalarning sintetik konsepsiyasini qarshi qo`ydi. “Geosfera” termini qo`shilgan qattiq Yer terminiga E.Zyuss konsepsiyasida og`ir ichki “barisfera” (tarkibiga ko`ra temir-nikelli Yer yadrosi yoki nife) va undan yuqorida joylashgan tosh qobig`i – “litosfera” ajratilgan. Litosferada ikkita qatlam: barisfera va po`st orasida kimyoviy tarkibiga ko`ra kremniyli- magniyli qatlam (sima) hamda uzuq va xilma-xil yengil Yer qobig`i (sal, keyinchalik sial deb qayta nomlangan) ajratilgan. Po`stning yuqori qismida cho`kindi qatlami yoki stratisfera ajratiladi. E.Zyussning geosferalar taksonomiyasi Yer to`grisidagi fanlarning rivojlanishiga asos bo`ldi. Ingliz okeanografi J.Merrey 1910-yilda “Okeanlar” asarida atmosfera, hidrosfera, biosfera, litosfera, tektosfera va sentrosferani ajratadi va ularni geosferalar deb ataydi. Keyinroq litosferaosti qayishqoq qatlamni – tektonosferani va biosfera doirasida aql-zakovat sferasini – psixosferani ajratadi. Klassik fan yakunida Yer 11

uchun terrasfera, hidrosfera, atmosfera va tashqi elektr qatlami moddiy agregat geosferalari ajratilgan. Terrasferada Yer yadrosi, oraliq qayishqoq qobiq, qattiq po`st kichik (ikkinchi qator) geosferalar sifatida qaraladi.Yuza geosferalari uchun gorizontal xilma-xillik xos. 3-rasm. Yer va Yer atrofi fazosi (L.P.Shubayevdan, 1977) . Litosfera, hidrosfera va atmosfera tutashuvida pedosfera, biosfera, antroposfera va hatto psixosfera ajratilgan. Geosferalar murakkab o`zaro ta’sirda va qisman o`zaro o`zgarishda bo`ladi, ajralishadi va qo`shilishadi. XX asrda geosferalar to`g`risidagi ta’limot “noklassik” ta’limot deyiladi. Bu ta’limotning yangi ilmiy inqilob davridagi rivojlanishi ko`p jihatdan geofizika va geokimyoning yutuqlari bilan bog`liq. XX asrning birinchi yarmida E.Vixertning (1897) “ikki qatlamli modeli (Yer po`st i va mantiya), uch qatlamli model (Yer yadrosi, quyi va yuqori mantiya)” bilan almashdi (V.Klussman, 1915). 1909-yilda A.Moxorovichich Yer po`stining quyi seysmik chegarasini (Moxo yuzasi) aniqladi. 1927-yilda V.Konrad seysmologik po`stni 12

(J.Harlend iborasi) “granit” va “bazalt” (G.Jeffris terminologiyasi bo`yicha, 1926) qatlamlariga ajratdi. Bu qatlamlarni ajratib turadigan chegara Konrad yuzasi deb nom oldi. Ayni paytda yuqori mantiyada qayishqoq qobiq sifatida talqin qilinadigan seysmik to`lqin o`tkazgichning ( J.Barrelga ko`ra “astenosfera”, 1914) mavjudligi to`g`risidagi tasavvur asoslandi va biroz keyinroq B.Gutinberg (1926-yidan boshlab) mufassal asoslandi. Radioning kashf etilishi 1902-yilda ionosferani belgilashga imkon berdi (A.Kenneli, O.Xevisayd) va 1920-yildan bu sferaning tuzilishi va tarkibi aniqlana boshlandi (M.V.Shuleykin, S.Chepmen). Balandlik zondlash natijasida atmosferaning termobarik bo`linishi aniqlandi va shu asosda atmosfera troposfera va stratosferaga ajratildi (L.Teyseran de Bor, 1906); 1920-yildan boshlab ulardan yuqorida joylashgan mezosfera ajratiladi (V.I.Vitkevich, G.Dobson). Yer – yaxlit, bir butun jism, ya’ni sayyoradir. Yer sayyorasi moddalarning zichligining taqsimlanishiga mos holda yarusli tuzilishga ega va yaruslarni hosil qiladi. Yerning konsentrik, uzluksiz (sidirg`a) yoki uzuqli (bo`lak-bo`lak) yaruslari geosferalar deb ataladi. Har biri o`ziga xos fizikaviy, kimyoviy va biologik xossalarga ega bo`lgan geosferalar – bir butun sistema sifatidagi geografik qobiqning asosiy strukturaviy qismlari dir. Ular konsentrik jismlar bo`lib, qisman qobiqli strukturani (yoki sferani) hosil qiladi. Geosferalar doirasida geofizikaviy, geokimyoviy, geologik, geografik va biologik ob’yektlar birgalikda va alohida o`zaro ta’sirda bo`ladi. Tashqi va ichki geosferalar ajratiladi: tashqi geosferalarga atmosfera va yuza hidrosfera, ichki geosferalarga yer osti hidrosfera, Yer po`sti, mantiya va yadro mansub. Yer po`sti va yuqori mantiya ichki geosferalarga kiritiladigan litosferani hosil qiladi. 4-rasm. Yerning ichki geosferalari 13

( www.google.com ). Atmosfera, hidrosfera va litosferaning yuqori qismi biosferani – biota (jonli “modda”) yashaydigan muhitni hosil qiladi. Bundan tashqari, hozirgi paytda sun’iy (antropogen) yoki texnogen “qobiq” – biosferaning bir qismi bo`lgan, inson tomonidan yaratilgan yashash muhiti – texnosfera ham ajratiladi. Texnosfera tabiiy muhit bilan o`zaro ta’sirdagi ijtimoiy sistema - sotsiosferaning moddiy qism sifatida qaraladi. Geosferalar (litosfera, hidrosfera, atmosfera va biosfera) orasida uzluksiz modda va energiya almashinuvi kechadi. Bu jarayon turli sifatga ega bo`lgan qobiqlarni yangi bir butun birlikka, alohida sayyoraviy sistemaga - geografik qobiqqa birlashtiradi. Geografik qobiq vertikal yo`nalishda bir qator komponentlar (ju’ziy) qobiqlariga - geosferalarga ajraladi. Bu geosferalarning har birida muayyan agregat (qattiq, suyuq yoki gazsimon) holatdagi yoki uyushuvining shaklidagi modda ustuvorlik qiladi. Moddalar Yerning Quyosh sistemasining sayyoralaridan biri sifatida rivojlanishi jarayonida tabaqalashgan. 5-rasm. Geosferalar ning o`zaro bir-biriga kirib turishi 14

( www.google.com ). Har bir geosferaning moddasi tabiatning turli komponentlarini: relyef uni hosil qiluvchi tog` jinslari bilan, tuproqlar nurash po`sti bilan, o`simliklar va hayvonlarning turkumlari, suv va havo massalari va boshqa hosilalarni shakllantiradi. Relyef shakllarining xilma-xilligi, cho`kindi jinslar va tuproqlar, jonli organizmlarning, shu jumladan insonning vujudga kelishi va rivojlanishi geosferalar o`zaro ta’sirining oqibatidir. Odatda bosh komponentlar (tog` jinslari, havo, suv, o`simliklar, hayvonlar) yasama komponentlar (tuproq, muzi, muziloq gruntlar) ajratiladi. Komponentlar, shuningdek, moddalarning uyushuv darajasi, kimyoviy tarkibi va fizikaviy xossalariga ko`ra ham farqlanadi. Geografik qobiqda moddalar uyushuvining uch darajasi: jonsiz, jonli va biojonsiz (jonli va jonsiz moddalar birikmasi) mavjud. Moddalarning biojonsiz uyushuv darajasiga tuproq, tabiiy suvlar va butun gografik qobiq kiradi. Materiya harakatining biologik shaklining ifodasi bo`lgan jonli organizmlar majmuasini biologik (biosferaviy) landshaftga kiritish odamni (materiya harakatining sotsial shaklining ifodalovchisini) antropogen landshaft tarkibiga kiritishga asos bo`ladi. Landshaftning komponenti bo`lgan odam uning qolgan komponentlariga ham,shu jumladan boshqa kishilarga ham ta’sir ko`rsatadi. 15

6- rasm. Geografik qobiq doirasida geosferalarning o`zaro ta’siri va o`zaro bog`liqligi ( Abdullayev. S. I va b . 2013 y .) Geosferalar, yuqorida ta’kidlangandek, bir-biridan kimyoviy tarkibi, agregat holati va fizikaviy xossalariga ko`ra farq qiladi. Geosferalar Yer bag`irlarining qizigan sharoitlarida gravitatsiya mayydoni ta’siri ostida sodir bo`ladigan moddalarining tabaqalashuvi (differensiatsiyasi) natijasida vujudga kelgan. Odatda alohida geosfera sifatida Yer yadrosi, Yer mantiyasi, Yer po`sti, hidrosfera, atmosfera, magnitosfera, biosfera ajratiladi. Hozirgi paytda geografik qobiq doirasida alohida funksiyalarga ega bo`lgan 20 dan ziyod turli “sferalar” ajratiladi (Krut, 1978). Geosferalardan to`rttasi to`liq yoki qisman geografik qobiq tarkibiga kiradi va geografik qobiqning asosiy geosferalar ini hosil qiladi. Litosfera, atmosfera va hidrosfera uzluksiz qobiqlarni hosil qiladi. Bu uchala abiotik qobiqlar birgalikda nekrosfera ni hosil qiladi (Alayev, 1983). Jonli organizmlarning yig`indisi 16BIOSFERA HIDROSFERA LITOSFERA ATMOSFERA NOOSFERA

sifatida tushuniladigan biosfera mustaqil fazoni band etmaydi va yuqorida nomlari qayd qilingan geosferalarga kiradi. Asosiy sferalardan faqat hidrosfera va biosfera to`liq geografik qobiqqa kiradi. Geografik qobiq to`g`risida so`z borganda atmosfera va litosferaning uning tarkibiga kiradigan qismlari nazarda tutiladi. Geografik qobiqning geosferalari uning yarusli vertikal strukturasi ni hosil qiladi. Bu geosferalar doirasida tobe (ikkinchi darajali) geosferalar ajratiladi. Tobe geosferalar muzliklarni, doimiy muzloqlarni, qor qoplamini, suv havzalarining muz qoplamlarini o`z ichiga oladigan, payvasta (uzluksiz) bo`lmagan kriosfera (sovuq sfera)ni hamda quruqlikda pedosfera (tuproqlar sferasi)ni o`z ichiga oladi. Bu geosferalar doirasida tobe (ikkinchi darajali) geosferalar ajratiladi. Quyosh sistemasidagi barcha sayyoralaning tabiati uchun ularning ichki tuzilishining ahamiyati juda katta. Yer markaziga tomon geosferalarning zichligi ha m ortib boradi. Yuqorida takidlanganidek, geografik qobiqning «poydevori» , uning ustki yupqa qatlamidan iborat bo`lib, u chuqurroqdagi qobiqlar (geosferalar) bilan o`zaro ta’sirda bo`ladi va uning asosiy xususiyatlari ko`p jihatdan sayyoraning ichki qismlariga bog`liq. Yernng tadrijiy taraqqiyoti davomida radioaktiv elementlarning parchalanishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik energiyasi hisobiga Yerning ichki qismi sekin-asta qiziydi va uni tashkil etuvchi moddalarning tabaqalashuvi oqibatida kimyoviy tarkibi, agregat holati va fizik xossalariga ko`ra bir-biridan farq qiladigan geosferalar hosil bo`ladi. Yernng ichki tuzilishi, tarkibi va xususiyatlari haqida, asosan, tahminiy ma’lumotlargina mavjud. Yer po`stining faqat eng ustki qisminigina bevosita ko`zatish imkoniyati bor. Yer qa’rining eng chuqur qatlamlari to`g`risidagi ma’lumotlar esa turli xil bilvosita (asosan seysmologiya, gravimetriya, magnitometriya, geofizikaviy va b.) tadqiqot usullari bilan olingan. 7-rasm. Litosferaning boshqa sferalarga kirib turishi 17

( www.google.com ). Ulardan eng ishonchlisi – zilzila t o`lqinlarining Yerda tarqalish yo`llari va tezligini o`rganishga asoslangan seysmik usuldir. Bu tadqiqotlar asosida Yer 3 ta ichki geosferadan – Yer po`sti, mantiya va yadro dan tuzilganligi isbotlangan. XX asrning ikkinchi yarmida mobil litosfera plitalari gipotezasiga bog`liq holda “litosfera” termin tushunchasiga e’tibor kuchaydi. Seysmik va boshqa geofizik ko`rsatkichlar asosida yuqoridan pastga litosfera (qalinligi 1000 km ga yaqin), astenosfera (qalinligi bir necha yuz km) va astenosfera va yadro orasida joylashgan mezosfera ajratila boshlandi. Ayni paytda litosferani quyi chegaralari chuqurroqda o`tadigan Yer po`sti sifatida qarash mumkin. II . BOB. Litosferaning mavzusini o`rganish metodlari. 2.1. Litosfera -Yerning qattiq qobig`i. Litosfera Yer po`stini va mantiyaning yuqori qismini o`z ichiga oladigan tashqi qattiq qobiq bo`lib, cho`kindi, otqindi (magmatik) va metamorfik 18

jinslardan tashkil topgan. U Yerning yuqori mantiyasida turadigan astenosfera (qayishqoq qatlam)da joylashgan. Astenosfera qayishqoqligi tufayli litosfera plitalari siljiydigan substrat bo`lib xizmat qiladi. Shuningdek, astenosfera – vulqonizm manbai hamdir. Unda Yer po`stiga kirib keladigan yoki Yer yuzasiga quyiladigan suyuq magmaning o`choqlari joylashgan. 8-rasm. Yerning kesmasi (www.google.com). Yangi global tektonika nazariyasi tarafdorlarining fikriga ko`ra, barcha zilzilalar litosferada vujudga keladi . Yer po`sti - Yer mantiyasini o`rab turadigan qattiq moddalarning murakkab hosilasi bo`lgan litosferaning yuqori qismidir. Yer po`stining qalinligi kontinentlarda yosh burmali tog`lar tagida 55-70 km, okeanlarda o`rta-okean tizmalari va ayrim abissal cho`kmalar tagida 4-6 km gacha yetadi. Yer po`sti yuqori mantiyaning ustki qismi (substrat) bilan birgalikda astenosfera ni – tektonik harakatlar va deformatsiyalar arenasini (tektonosferani) hosil qiladi. Tektonosfera moddalarning geologik holatiga ko`ra bir xil emas. Yer po`sti va mantiyaning unga tutash qismlari litosfera ni hosil qiladi. Litosferada stratisfera va quyi chegarasi noma’lum bo`lgan jips qobiq ajratiladi. Jips qobiqning kristal tog` jinslaridan va ularning birikmalaridan 19

tashkil topgan yuqori qismi shartli ravishda granit qatlami va quyi qismi esa bazalt qatlami deb nom olgan. Yer po`sti mantiyadan seysmik to`lqinlar tezligining keskin oshishi xos bo`lgan Moxorovichich (Moxo) chegarasi bilan ajralib turadi. Yer po`sti mantiya va yadroga nisbatan juda yupqa, qattiq va nafis qatlam bo`lib, yengil (kremnozem, ishqorlar, suv va b.), magniy va temirning miqdori kam, cho`kindi jinslardan yoki avval cho`kindi bo`lgan jinslardan tashkil topgan. Ikkita asosiy (materik va okeanik va bitta oraliq tiplarga ajratiladi. Materik Yer po`sti cho`kindi, granit va bazalt qatlamlaridan iborat. Materik po`stining o`rtacha qalinligi 35 km. Okean po`sti ikki qatlamli. Uning asosiy massasi bazalt qatlamidan iborat. Bazalt qatlamida qalin bo`lmagan cho`kindi qatlami yotadi. Okean po`stining qalinligi 5-10 km. Okeanlarda cho`kindi qatlamning qalinligi aksariyat maydonlarda bir necha yuz metrni tashkil etadi. “Granit” qatlam juda yupqa yoki butunlay bo`lmaydi. Uning o`rnida qalinligi 1,0 – 2,5 km gacha bo`lgan va tabiati aniqlanmagan “ikkinchi” qatlam uchraydi. Yer po`stining oraliq tipi materik va okean po`stlari orasida joylashgan. Oraliq Yer po`sti ikki qatlamli bo`lib, bazalt to`shamasidagi cho`kindi jinslarning juda qalin qatlamidan iborat. Geografik qobiqqa Yer po`stining faqat bir necha kilometr qalinlikdagi yuqori, ya’ni moddalari aylanma harakatda, atmosfera va hidrosfera bilan geografik qobiqning barqarorligini ta’minlaydigan uzluksiz o`zaro almashuvda ishtirok etadigan qismi kiradi. Mantiya – 2900 m gacha bo`lgan po`stosti qobig`i. U qalinligi 630 km ga yaqin bo`lgan yuqori qatlam ga va qalinligi 2230 km atrofida bo`lgan quyi mantiya ga bo`linadi. Mantiya ultraasosiy va asosiy tarkibli jinslardan tuzilgan. XX asrning ikkinchi yarmida mobil litosfera plitalari gipotezasiga bog`liq holda “litosfera” termin-tushunchasiga e’tibor kuchaydi. Seysmik va boshqa geofizik ko`rsatkichlar asosida yuqoridan pastga litosfera (qalinligi 1000 km ga yaqin), astenosfera (qalinligi bir necha yuz km) va yadro orasida joylashgan mezosfera ajratila boshlandi. Bunday olganda Yer po`stini mustaqil tadqiqot ob’yekti sifatida ajratishga hojat qolmaydi (Krut, 1978). Ayni 20

paytda litosferani quyi chegaralari chuqurroqda o`tadigan Yer po`sti sifatida qarash mumkin. 9-rasm. Litosfera (www.google.com). Geografik qobiqning quyi chegarasi quruqlikda Yer po`stining eng yuza qatlami bo`lgan stratisferaning, ya’ni cho`kindi jinslar qobig`ining quyi chegarasi bo`yicha o`tkaziladi (A.G. Isachenko, 1979). Magmatik jinslar qatlamlaridan farq qilgan holda Yer po`stining cho`kindi qatlamlari geografik qobiqning mahsulasi, organizmlar, suv va havo oqimlari hamda boshqa jarayonlarning natijasidir. 4-5 km chuqurlikda 100–150 0 C haroratlarda ham metomorflashmagan cho`kindilar uchraydi. 10-rasm. Litosferaning tuzilishi (K.I. Gerenchuk 1984) Undan quyiroqda yuqori haroratlar va shuningdek, bosim va chuqur qatlamlardagi moddalar ta’sirida cho`kindi jinslar metamorflashadi, ya’ni yangi xossalarga - tuzilmaga, mineralogik va kimyoviy tarkibga ega bo`ladi. 21

Binobarin, 4 -5 km chuqurlikda Yer po`stining tarkibi va xossalarida muhim o`zgarishlar sodir bo`ladi. Ayni paytda atmosfera elementlari yo ` qoladi . Bu chegaradan quyida havo , suyuq holatdagi suv , organizmlar va cho ` kindi jinslar yo ` q va geografik qobiq uchun xos bo ` lgan jarayonlar kuzatilmaydi . Geografik qobiqning poydevorini hosil qiladigan cho ` kindi jinslar qobig ` ining yuqori qismida Quyosh nurlari , suv , atmosfera gazlari ( kislorod va is gazi ) ta ’ sirida cho ` kindi qatlamlar juda tez va kuchli o ` zgarishi sodir bo ` ladigan gippergeniz qatlami ajratiladi . Gippergeniz qatlami litosferaning Yer yuzasiga tutashgan qismi bo ` lib , bu qatlamda fizikaviy , kimyoviy va biologik jarayonlarning murakkab birgalikdagi ta ’ siri ostida yuqori harorat va bosim sharoitlarida birlamchi minerallar Yer yuzasi va Yer po ` stining tashqi qatlamlari sharoitlarida chidamli bo ` lgan minerallarga aylanadi . Gipergeniz qatlamining quyi chegarasidan Moxo yuzasigacha bo`lgan qatlamlar – dastlabki relyefni vujudga keltiruvchi endogen omillar arenasidir. Moxo yuzasi orollarning yoylarida, ya’ni Yer po`stining kontinental va okean tiplari tutashgan, tektonik yoriqlar mantiyagacha yetib boradigan joylarda geografik fazoning chegarasini hosil qilmaydi. 11-rasm. Ichki qatlamlar 22

(www.google.com). Yerning markaziy qismini yadro (markaziy sfera) ishg`ol etgan. U tashqi va ichki yadro dan iborat. Tashqi yadro suyuq (erigan) holatda deb tahmin qilinadi, ichki yadro temir va yengil elementlar aralashmasidan tuzilgan bo`lsa kerak deb tahmin qilinadi. Litosferaning tarkibi va tuzilishi . Yer po`stining tarkibi Yer po`sti ximiyaviy elementlardan, minerallardan va tog` jinslaridan iborat. Yer po`sti tarkibida quyidagi ximiyaviy elementlar uchraydi: kislorod (47%), kremniy (29,5%), alyuminiy (8,05%), temir (4,65%) kalsiy (2,96%), natriy (2 ,5%) kaliy (2,5%), magniy (1,87%), titan (0,45%) va boshqalari-0,52% ni. Demak, Yer po`stida tarqalgan 9-ta asosiy element 99,48% ni tashkil qiladi. Ximiyaviy elementlar birlashmasiga mineral deb ataladi. Tog` jinslari esa bir necha minerallarni tabiiy birikmasidir. Tog` jinslari monomineralli va polimineralli bo`ladi. Monomineralli tog` jinslari bitta mineraldan tashkil topadi, masalan, kvars mineralidan iborat. Polimineral tog` jinslari bir necha minerallardan iborat. Masalan, granit quyidagi minerallardan tashkil topgan: kvars, ortoklaz, slyuda, 23

dala shpati. Hosil bo`lish sharoitiga qarab tog` jinslari uchta katta guruhga bo`linadi: Magmatik yoki otqindi tog` jinslari, ular magmaning sovishi va qotishi natijasida hosil bo`ladi. Cho`kindi jinslar. Ilgari paydo bo`lgan har qanday tog` jinslarni yemirilishi, maydalanishi, to`planishi va organizmlarni faoliyati ta’sirida paydo bo`ladi. Metamorfik tog` jinslari, katta chuqurlikda yuqori harorat va bosim ostida jinslarini o`zgarishi tufayli hosil bo`ladi. Magmatik tog` jinslari. Magmatik tog` jinslari magmaning sovishi va qotishi natijasida hosil bo`ladi. Magmaning sovish sharoitiga qarab magmatik tog` jinslari quyidagi guruhlarga bo`linadi: - intruziv yoki chuqurda hosil bo`lgan magmatik tog` jinslari. Magmaning chuqurda sekin-asta qotishi natijasida hosil bo`ladi. Intruziv tog` jinslariga granit, gabbro va boshqalar kiradi; - effuzif magmatik tog` jinslari. Magmani Yer yuzasida yoki Yer yuzasiga yaqin bo`lgan chuqurlikda qotishi va sovishi natijasida hosil bo`ladi. Effuzif tog` jinslariga bazalt, liparit, vulqon shishasi va boshqalar kiradi. Cho`kindi jinslar. Cho`kindi jinslar ilgari paydo bo`lgan jinslarning turli sharoitlarda yemirilishi, nurashi va to`planishi natijasida hosil bo`ladi. Cho`kindi tog` jinslari kelib chiqishiga ko`ra to`rt guruhga bo`linadi: Mayda yoki changisimon jinslar alevrolitlar (fransuzcha alevro-un) deb ataladi. Ularga lyosslar, soz tuproqlar va gillar hamda qumoqlar kiradi. Shamol va suv ta’sirida hosil bo`ladi. - chaqiq (klastik) jinslar, asosan tog` jinslarini yemirilishi natijasida hosil bo`ladi; - kimyoviy tog` jinslari, qorishmalardan cho`kindilarni cho`kishi va to`planishi natijasida hosil bo`ladi (tuzlar, gips va x.k) ; - organiq (biogen) tog` jinslari, o`simlik va hayvonlarning tanalarini 24

o`lgandan keyin to`planishi va o`zgarishi natijasida hosil bo`ladi (marjonlar, ko`mir, bo`r, ohaktosh); Metamorfik tog` jinslari. Magmatik va cho`kindi tog` jinslarining yuqori harorat va bosim ta’sirida o`zgarishi natijasida hosil bo`ladi. Masalan, granit gneysga aylanadi, qumtoshlar kvarsitlarga aylanadi, ohaktosh marmarga aylanadi. 12-rasm. Yer po`stining tuzilishi (P. G`ulomov va b, 5-sinf geografiya darsligi). Yer po`sti hajmining juda katta qismini magmatik va metamorfik jinslar tashkil qiladi (90%). Ammo geografik qobiq uchun yupqa cho`kindi qatlam katta ahamiyatiga ega. Chunki cho`kindi jinslar bevosita havo va suv bilan o`zaro ta’sirda bo`ladi va turli xil geografik jarayonlarda faol qatnashadi. Cho`kindi qatlamning o`rtacha qalinligi 2,2 km: ammo botiqlarda uning qalinligi 12 km gacha ortadi, okean tubida esa 400-500 m ni tashkil qiladi. Geografik qobiqda shimoliy yarim sharda keng tarqalgan lyoss va lyossimon jinslar juda muhim ahamiyati ega. Lyoss va lyossimon jinslar mamlakatimizning tog` oldi tog` oralig`idagi vodiylarda va tekisliklarda keng tarqalgan. 25

2.2. Litosferadagi harakatlar. Litosferaning turli qismlarida moddalarning doimiy aylanma harakati sodir bo`lib turadi. Mazkur harakatlar ikki yo`nalishda sodir bo`ladi: ko`ndalang va bo`ylama. Ko`ndalang yo`nalishda moddalarning harakati asosan Yer yuzasida, ya’ni litosferaning ustida sodir bo`ladi. Bo`ylama yo`nalishda moddalarning harakati litosferaning ichki va yuqorigi qismlari orasida ro`y beradi. Yer sharida har yili 10000 tacha zilzilani, ya`ni har soatda bitta zilzilani seysmograflar qayd etadi. Ularning yarmidan kamrog`i kuchli va xavfli zilzila hisoblanadi. Yer ichidagi zilzila markazi - giposentr, uning yer yuzasidagi proeksiyasi – fokusi episentr deb ataladi. Mantiyaning yuqori qismi tektonosferada bunday jarayonlar natijasida giposentrda mexanik enirgiya hosil bo`ladi. 13-rasm. Yer qimirlash markazi (www.google.com). Yer yuzasida moddalarning harakati. Geologik davrlar davomida Yerda ko`tarilishlar, сho`kishlar, zil-zilalar, vulqonlar kuzatilib kelinmoqda. Ular ta’sirida Yer yuzasida baland tog`lar, botiqlar va tekisliklar vujudga keladi. Mazkur relyef shakllari tashqi omillar ta’sirida (shamol, nurash, daryo, muz, to`lqin) yemiriladi. Relyefning yemirilishi va moddalarning harakati surilma, 26

ko`chki, sellar ta’sirida ham ro`y beradi. Mazkur jarayonlar ta’sirida moddalar Yer yuzasida bir joydan ikkinchi joyga ko`chib yuradi. Mineral zarralar asosan havo, suv, muz yordamida ko`chib yuradi. Agar tektonik harakatlar to`xtab qolsa hamma qi’talar 10-20 mln. yil ichida okean sathigacha yemirilib tekislanib qolgan bo`lar edi. Moddalarning harakati natijasida Yer yuzidan moddalarni olib ketilishi va olib kelinishi ro`y beradi. Yer yuzidan moddalarni olib ketilishi daryolar, muzlar orqali amalga oshiriladi. Daryolar orqali asta-sekin, muntazam va katta maydonlarda moddalar bir joydan ikkinchi joyga olib ketiladi. Ularning katta qismi loyqa sifatida harakat qiladi. Quruqlik yuzasida hosil bo`ladigan loyqaning bir yillik miqdori 14 mlrd. t erigan yotqiziqlar (ionli oqim) miqdori esa yiliga 1,5-2,0 mlrd. t. tashkil qiladi. Tog`larda odatda denudatsiya juda tez va faol sodir bo`ladi. Amudaryo, Sirdaryo, Xuanxe, Nil daryolari loyqa miqdorining yuqoriligi bilan ajralib turadi. Yer yuzasining yemirilishi (denudatsiyasi) muzlar ta’sirida ham ro`y beradi. Ularning ahamiyati muz bosish davrlarida katta bo`lgan. Mazkur davrda Yer yuzasining 30% muzi bilan qoplangan. Harakatdagi muzilik yumshoq jinslarni surib, qattiqlarini yemiradi. Tog` jinslarining parchalarini muzliklar o`n, yuz, hatto minglab kilometr masofaga olib ketadi. Antarktidada tog` jinslarini muzliklar uning chekkasi tomon olib boradi, so`ngra aysberglar okean tomon olib ketadi. Muz yotqiziqlari (morenalar) bilan quruqlikning 10% qismi qoplangan. Ular asosan morena va suv-muzi yotqiziqlaridan iborat. Quruqlikka moddalar quyidagi yo`nalishlarda keladi: atmosfera yog`inlari bilan birga dengiz suvi tuzlarining kelishi. Okean suvlaridagi tuz zarralari atmosferaga kuchli dengiz bo`ronlari paytida keladi; quruqlikdagi moddalar nurash natijasida ham ko`payib turadi, otqindi (vulqonik) va boshqa tog` jinslari yemirilish jarayonida suv, kislorod, uglerod dioksidini bog`laydi. Natijada mineral moddalarni oksidlanishi, gilli slanetslarni, qumtoshlarni, ohaktoshlarni, dolomitlarni va boshqa tog` jinslarini hosil bo`lishi kuzatiladi; mineral moddalarning bir qismi vulqon otilishida va 27

cho`kindi tog` jinslarini hosil bo`lishida quruqlikka keladi. Har yili hosil bo`ladigan biomassaning 0,8% cho`kindi tog` jinslarini tashkil qilad. Mineral moddalarning bir qismi fazodan keladi. Hisoblashlar shuni ko`rsatadiki, quruqlikdan moddalarni olib ketilishi, quruqlikka moddalarning kelishidan 7 marotaba ko`p ekan. Demak, quruqlikdagi moddalar muvozanati manfiy ekan. 14-rasm. Litosferada aylanma harakatlar (www.google.com). Mazkur farq 21 mlrd. tonnani tashkil qiladi. Mineral moddalarning harakati daryolar orqali tez sodir bo`ladi, natijada quruqlikning balandligi har yili pasayib bormoqda. Quruqlikning balandligi dunyo okeani sathini o`zgarishi, tektonik harakatlar tufayli ham o`zgarib turadi. Hozirgi paytda okeanning hajmi kengayib quruqlikning hajmi va massasi kamayib bormoqda. Hozirgi paytda moddalar insonning xo`jalik faoliyati natijasida ham ko`chib yuradi. Jahonda inson ta’sirida yiliga 10 mlrd. tonna modda ko`chiriladi, bu esa jahonda moddalar harakatini 40% ni tashkil qiladi. Demak, hozirgi paytda mineral moddalarni antropogen harakati tabiiy harakat bilan deyarli tenglashib qolgan. Litosferada moddalarning juda yirik va muhim harakatlari sodir bo`ladi. Yer po`sti palaxsalarining bo`ylama va ko`ndalang harakati, magmatik jarayonlar va boshqa omillar ta’sirida Yer yuzasi bilan mantiya o`rtasida 28

modda almashinuvi ro`y beradi. Mazkur jarayonlarning yorqin namoyoni vulqonlar va zil-zilalar hisoblanadi. Vulqonlar Yer yuzasi tabiatini shakllanishida muhim rol o`ynagan va hozir ham muhim o`rin tutadi. Hozirgi paytda Yer yuzasida 800 dan ortiq so`nmagan vulqon bor, ular har yili Yer yuzasiga 3-6 mlrd. tonna modda chiqarib tashlaydi. Vulqon tomonidan Yer yuzasiga otib chiqarilgan moddalarni kul, shlak, andezit tarkibli lava oqimlari, gazlar va suv bug`lari tashkil qiladi. Ular tomonidan Quyosh nurlari ushlab qolinadi. Bir yilda Yer yuzasida yuz-minglab marotaba zilzila sodir bo`ladi. Ularning ko`pchiligini inson sezmaydi, faqat o`ta sezgir asboblargina qayd qiladi. Ammo kuchli zil-zilalar ham sodir bo`lib turadi. Oxirgi 30-40 yil davomida kuchli zil-zilalar ta’sirida 15 mln.ga yaqin odam fojiali ravishda hayotdan ko`z yumdi. Yer po`stidagi boshqa harakatlar sekin-asta ro`y beradi. Bunday harakatlarga sekin ro`y beradigan tebranma harakatlar kiradi. Ular natijasida Yer yuzasining bir qismi asta-sekin cho`ksa, ikkinchi qismi ko`tariladi, ya’ni bo`ylama (vertikal) harakatlar sodir bo`ladi. Bundan tashqari ko`ndalang (gorizontal) harakatlar ham mavjud. 1891 yili nemis olimi A.Vegener materiklarni suzib yurishi gipotezasini ishlab chiqdi. Materiklarni suzib yurishi gipotezasini ishlab chiqish uchun Atlantika okeanini ikki qirg`og`idagi materiklar qiyofasining o`xshashligi; a) Atlantika okeani ikki qirg`og`idagi materiklar geologik tuzilishi, fauna va florasining o`xshashligi; b) Afrikaning janubida, Madagaskarda, Hindistonda, Avstraliyaning g`arbida, janubiy Amerikaning sharqida toshko`mir va perm davrlaridagi muz qoplami izlarining borligini aytib o`tgan. 15-rasm. Vulqon otilishi 29

(P. G`ulomov va b, 5-sinf geografiya darsligi). Keyinchalik Yer po`sti palaxsalarini harakatini tasdiqlovchi qator dalillar topildi. A.Vegener gipotezasi asosida keyinchalik tektonik plitalar nazariyasi ishlab chiqildi. Mazkur nazariyaga asosan litosfera oltita yirik plitadan iborat. Plitalar astenosfera ustida izostatik muvozanatlashgan va mantiyadagi konvektiv issiqlik ta’sirida gorizontal harakat qiladi. Okean va quruqlik litosfera plitalari to`qnashgan joyda okean plitalari cho`kadi va chuqur cho`kmalar hosil bo`ladi, quruqlikda esa tog`lar ko`tariladi yoki orollar yoylari vujudga keladi. Ikkita quruqlik plitasi to`qnashgan joyda esa tog`lar hosil bo`ladi. Masalan, Hindiston plitasi bilan Yevrosiyo plitasining to`qnashgan joyida Ximolay tog`lari vujudga kelgan. Plitalarni bir-biridan uzoqlashish zonasida o`rta okean tizmalari vujudga keladi. Okean suv osti tizmasining o`rtasida graben joylashadi, mazkur chuqurlik-graben litosfera plitalarini bir- biridan uzoqlashish zonasi hisoblanadi va rift deb ataladi. Litosfera plitalari tektonikasi nazariyasiga binoan Yer po`sti va mantiya orasidagi modda almashinuvi quyidagicha ro`y beradi, o`rta okean suv osti tog` tizmalari zonasida mantiya moddasi yuqoriga ko`tarilib Yer po`stini qalinligini oshiradi, subduksiya zonasida esa (plitaning cho`kishi) plita cho`kadi va uning moddalari chuqurda erigan holatga o`tadi, nurash, qayta yotqizilish va sedimentatsiya jarayonlari ta’sirida vujudga kelgan cho`kindi jinslar tektonik cho`kish natijasida avval Yer po`stining quyi qatlamlariga tushadi va yuqori harorat va bosim ta’siriga uchraydi, natijada ular metamorfik tog` jinslariga 30

aylanadi. Mazkur metamorfik jinslar yanada pastga tushib eriydi va ikkilamchi magmaga aylanadi. Litosfera plitalari va ularning chegaralari . Litosfera tarkibiga qattiq Yer po`sti va yuqori mantiya kiradi. O`z navbatida, litosfera turli qalinlikka, yoshga ega bo`lib, yirik bo`laklar (plitalar) hosil kiladi. Litosferaning yaxlitligi seysmik mintakalar, Yerning zamonaviy tuzilishida, plitalarning ajralishida asosiy mezondir. 16-rasm. Lava oqimining otilishi (www.google.com). Ushbu seysmik mintakalarning paydo bo`lishida plitalarning o`zaro ta’siri va bir-biriga nisbatan xarakatlari asosiy ahamiyatga ega. Qo`shni plitalarning o`zaro ta’siri xarakteri xususiyatlarini o`zida aks ettiruvchi seysmik sharoitlarga ko`ra, ular orasida uch turdagi chegara ajratiladi. Ular paydo bo`lishi, mavjud Yer osti kuvvati xususiyatiga bog`liq cho`zilish, siqilish yoki surilishdir. Birinchi turdagi chegaralar (cho`zilish) litosfera plitalari bir-biridan ajralayotganda, ikkinchi tur (siqilish) plitalar bir- biriga yaqinlashganda va uchinchi turi—surilish plitalar bir-biriga nisbatan sirpanganda hosil bo`ladi. Qayd etilgan chegara turlari o`z nomlariga ega. 31

Divergent yoki konstruktiv chegaralar — plitalar bir-biridan ajralgan xolatda paydo bo`ladi. Ular orasida vujudga kelgan bo`shliq (riftlar) astenosferadan ko`tarilayotgan bazalt magmasi hosilalari bilan to`lib boradi. Konvergent yoki destruktiv chegaralar — plitalar qo`shilishida (yaqinlashuvida) vujudga keladi. 17-rasm. Litosfera plitalarining harakat mexanizmi (A.Abdulqosimov, A. Soatov, M.Mirakmalov ‘‘6 sinf geografiya darsligi”2013y). Bu vaziyatda plitalardan biri mantiyaga cho`kadi. Cho`kish mobaynida plita, qisman, erib magma hosil qiladigan o`choqlar paydo bo`lishiga sabab bo`ladi, Cho`kish zonasi ustida esa vulqonizm jarayonlari kuzatiladi. Mazkur chegaralar bo`ylab yangi kontinental po`st shakllanadi va bu jarayon plitalar bir- biri bilan uchrashganda, ayniqsa, jadallashadi. Plitalarning ajralishida va yaqinlashuvida sodir bo`ladigan geologik jarayonlar muhim ahamiyatga egadir, chunki ular okeanik va kontinental po`stlar hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. Transform yoki sirpanish chegaralari — litosfera kesimini to`liq o`tuvchi transform yoriqlar bilan birga kuzatiladi. Mazkur yoriqlar bo`ylab plitalarning bir-biriga nisbatan gorizontal sirpanishi sodir bo`ladi. Mavjud seysmik mintaqalarni plitalar chegaralari sifatida qabul qilib, litosfera plitalarini ajratish qiyin emas. Ular faqat okeanik yoki kontinental bo`lishi mumkin, ba’zida Yer 32

po`sti tuzilishiga bog`liq holda okeanik va kontinental hududlarni ham o`z ichiga oladi. 18-rasm. Litosfera plitalari ( www.google.com ). Litosfera plitalarining asosiylari: Tinch okean, Shimoliy Amerika, Yevrosiyo, Afrika, Janubiy Amerika, Hind-Avstraliya va Antarktida plitalaridir. Ular tarkibida kichiklari ham ajraladi Naska, Kokos, Skosh, Filippin, Somali, Arabiston, Xitoy-Amur va boshqalar. Nihoyat, asosiy plitalar chegaralari bo`ylab, ular o`zaro ta’sirini aks ettirib turuvchi ko`plab mayda bo`laklar- mikroplitalar hosilbo`ladi. Litosfera plitalarining rivojlanishida ularning chegaralari bo`ylab sodir bo`layotgan jarayonlar alohida ahamiyatga ega. Ajralayotgan plitalarning chegaralari bo`ylab sodir bo`layotgan asosiy jarayon-spreding. Uning natijasida yangi okeanik po`st hosil bo`ladi. Mazkur jarayonda hosil bo`lgan markaziy okean tizmalari, rift vodiylari ajralayotgan plitaning markazini ko`rsatadi. Kontinental litosfera sharoitida plitalar rift cho`kmalariga mos keladi. Bulardan 33

tashqari, kichik plitalar ham ajratiladi. Konvergent chegaralar bo`ylab bir-biriga yaqinlashayotgan plitalar sharoitida bir plitaning ikkinchisi tagiga surilishi kuzatiladi. Okeanik plitaning kontinental plita tagiga surilishi subduksiya deyiladi, aksincha-okeanik plitaning kontinental plita ustiga surilishi obduksiya deyiladi. Umumiy siqilish natijasida kontinental plitalar to`qnashuvida burmalanish sodir bo`ladi. Mazkur jarayon kolliziya nomini olgan va bunda hosil bo`lgan tuzilmalar kolliziyon tuzilma nomi bilan yuritiladi. Litosferaning yoshi juda o`zgaruvchan: okean tizmalarining markaziy kismida zamonaviy yotqiziqlardan boshlab, qadim platformalar, qalqonlarda proterozoy va arxeygacha boradi. Litosfera yoshini aniklashda, avvalambor, spreding zonasidagi okeanik po`stni hosil bo`lish vaqtini inobatga olish zarur. Zamonaviy okeanlar miqyosida yosh muammosi oddiy yo`l bilan hal qilinadi. Chunki zamonaviy okeanlar po`sti okean tizmasidan ikki chetga uzoqlashgan sari yoshi ulg`ayib boradi. Bunga bog`liq ravishda litosfera yoshi ham o`zgaradi. Bundan tashqari, sovish va astenosfera mantiyasining litosferaga qo`shilib, qalinligining pastdan o`sishi okeanik po`stning ulg`ayishiga olib bor. Zamonaviy okeanlar po`stining yoshi 160—180 mln. yildan oshmasligi sababli, ularning yoshlari o`zgarish chegaralari, plitalar ajralishining tezligiga bog`liq. Mazkur sxemaga binoan, asosiy litosfera plitalarining yoshi keng miqyosda o`zgaradi. Tinch okean tubi assimetrik tuzilishga ega. O`rta okean tizmasidan sharqqa qarab okeanik bazaltlar yoshi 85 mln. yildan oshmaydi, g`arbiy tarafda esa bo`r yotqiziqlari va hatto yura davri bazaltlari keng tarqaladi (180 mln yilgacha). Shimoliy Muz okeani tubining yoshi bo`r va kaynozoyga to`g`ri keladi. Shuni nazarda tutish zarurki, okeanlar litosferasining yoshi qit’a litosferasiga qaraganda ancha yoshdir. Kontinental litosfera bo`laklari arxey va quyi proterozoyda shakllana boshlagan. Shunday bo`lsa ham, qit`alarning bir necha bor parchalanishi va keyinchalik yangidan qo`shilishi natijasida litosferaning tuzilishi tubdan o`zgargan va yangi litosfera plitalari paydo bo`lgan. Litosfera qalinligi keng miqyosda o`zgaruvchandir, o`rta okean tizmalari markazida bir 34

necha kilometrlardan boshlab, qadim platforma qalqonlari tagida 350—400 km largacha. Mazkur xolatda litosfera qalinligi po`st Yoshi bilan ishonchli ravishda qiyoslanadi, ya’ni po`st yoshi qanchalik katta bo`lsa, litosfera shunchalik qalin bo`ladi. Bu esa, yuqorida aytib o`tilganidek, litosferaning vaqt o`tishi bilan sovishi va astenosfera qismidagi jinslarning kristallanishi tufayli o`sib qalinlashuvi bilan ifodalanadi. 2.3.Litosfera mavzusini o`rganishda interfaol usullarda n foy ydalanish. Interfaol (“Inter” – bu o`zaro, “ a c t” – harakat qilmoq) – o`zaro harakat qilmoq yoki kim bilandir suhbat, muloqot tartibida bo`lishini anglatadi. Boshqacha so`z bilan aytganda, o`qitishning interfaol uslubiyotlari – bilish va kommunikativ faoliyatini tashkil etishning maxsus shakli bo`lib, unda ta’lim oluvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo`ladilar, ular biladigan va o`ylayotgan narsalarini tushuntirish va fikrlash imkoniyatiga ega bo`ladilar. Interfaol darslarda o`qituvchining o`rni qisman o`quvchilarning faoliyatini dars maqsadiga erishishiga yo`naltirishiga olib keladi. O`quv jarayonida geografiya ta’limini zamonaviy ta’lim texnologiyalari asosida olib borishda interaktiv usullardan foydalanish muhim ro`l o`ynaydi. O`qitishning interaktiv usuli yordamida o`quv jarayoni to`g`ri tashkil etish kerakki, bunda sinfda ta’lim oluvchilarning o`qish, bilim olish jarayoniga to`la jalb etiladi. Ular o`zlari o`ylagan va bilgan barcha narsalar to`g`risida erkin fikr yuritish imkoniyatga ega bo`ladilar. Ya’ni mavzu materiyallarini idrok etish va o`zlashtirish jaroyonida o`quvchi va o`qtuvchilarning birgalikdagi faoliyati jaroyani natijasida tashkil etiladi. Bu jaroyonda o`quvchilar o`zlarini alohida individual hissasini qo`shadi. O`quvchilar o`z fikrlari, bilimi faoliyati, dunyo qarashi yangi mavzuga oid bo`lgan tasovurlari bian o`rtoqlashadilar. Bu jarayon o`quvchilarning o`zaro ittifoqligi qo`llab –quvvatlash muhitida amalga oshadi. Interaktiv uslublar g`oyalarning ustunligi, yagonaligini vaqtincha inkor etadi. Ta’lim jaroyonida o`quvchilar tanqidiy fikrlashni o`rganadilar. Bundan tashqari, o`quvchilar tomonidan aytilgan al’ternativ fikrlarni taroziga solib 35

ko`rish o`ylab xulosa chiqarish, bahs-munozarasida ishtirok etish, o`z fikrini bayon qilib berishni o`rganadilar. Bu uslubni amalga oshirishda o`qituvchi, o`quvchilar darsni tashkil etishda yakka, juft holatda amalga oshiriladi. O`qituvchi interaktiv uslubni amalga oshirish uchun puxta tayyorgarlik ko`rish kerak: 1. Sinf n xonasi dars jarayoni uchun tayyor bo`lish kerak. Kerakli materiallar oldindan tayyorlanishi lozim. 2. Bu jarayonni amalga oshirishda vaqtni o`quvchilar bilan kelishilgan holda to`g`ri taqsimlash lozim. 3. O`quvchilar ni guruhlarga bo`lishda birinchi ixtiyoriy holat, keyin esa tasodifiy holatga bo`lish kerak. Chunki yaxshi, aktiv o`quvchilar bir guruhga to`planib qolishi mumkin. Buni oldini olish lozim . 4. Darsda o`quvchilarni guruhlar g a bo`lishda, o`quvchilarning psixologik holatini hisobga olish kerak. Bu jaroyonni tashkil etish juda nozik bo`lib, darsni qanday o`tishni belgilab beradi. Dastlab o`quvchilar birdaniga darsga kir ish ib ketishga tayyor bo`lmaydilar. 5. Fan o`qituvchisining mahorati o`quvchilarni o`ziga jalb eta olish, so`zlashuv odobi, nutqining qandaydir o`ziga hosligi keyingi darslarda ham shu uslublardan foydalanish kerakligini o`quvchilarda shakllantirish lozim. “Aqliy hujum “ uslubi: Maskur uslub muayyan mavzu yuzasidan berilgan, muommolarni hal etishda yaxshi natija beradigan uslub hisoblanadi. U dars jaroyonida ishtirokchilarning muommo xususida keng va har tomonlama fikr yuritish uchun hamda o`z tasavurlari va g`oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko`nikma hamda malakalar hosil qilishda rag`batlanitiriladi. Dars jarayoni muvaffaqiyatli kechishi uchun quyidagi tartibda tashkil etish mumkin. 1. O`quchilarni darsda aktiv qatnashishini tashkil etish. 2. Mavzuga oid g`oyalarni yozib borish uchun, doska va qog`ozlar 36

tayyorlash. 3. Muommoni o`quvchilar ongiga tushunnarli qilb yetgazish. 4. “Aqliy hujum” uslubini tashkil etish. a) Har bir o`quvchi tomonidan aytilgan fikirlarni izohlash qat’ian man etiladi . b) Erkin fikirlash n i tashkil etish . s) O`quvchilarning fikrlarini ilg`ab olish, aytilishi bilan yozib olish. 5. Fikrlarni so`rash va ularni aytilishi bilan yozib olish. 6. G`oyalar yozilgan qog`ozlar to`lsa ularni devorga ilib qo ` yish. 7. O`z fikringni bildirib, yangi g`oyalarni yuzaga kelishiga turtki berish. 8. Ayrim o`quvchilar tomonidan bildirilgan fikrlar yuzasidan kulish, piching qilish mumkin emas. 9. G`oyalar tugamaguncha ishni to`xtatish shart emas, lekin vaqt reglamenti ham yoddan ko`tarilmasligi kerak. “Aqliy hujum” uslubini guruhli, yakka tartibda, juftlik asosida tashkil etish mumkin. Shu asosda o`quvchilarga muayyan mavzu boyicha bilganlari yoki o`z fikrlarini alohida qog`ozga mustaqil yozishni aytiladi va ikki daqiqadan so`ng, yonma-yon o`tirgan o`quvchilar bir–birlariga o`girilib yozganlarini o`rtoqlashadilar va o`z ro`yxatlarini birlashtiradilar. Bunda o`quvchilarning soni 10-15 tadan oshmasligi kerak. Umuman “Aqliy hujum” uslubi dars jarayonida o`quvchilarni faollashtiradi, charchoqni oladi, hammani ishlashga, fikrlashga majbur qiladi. Bu o`z – o`zida ta’lim jarayonining samaradorligini yanada oshirishga xizmat qiladi . О`yindan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanar ekanmiz, uning 3 jihatiga e’tibor qaratiladi: 1.О ` yin –mashq 2.О ` yin-topishmoq 3.О`yin –musobaqa Geografiya darslarini qiziqarli va kо`rgazmali o`tkazishda karta va geografik atlasdan foydalanish katta ahamiyatga ega. О`quvchilarni kartadan foydalanish va uni о`qiy olishga о`rgatish ularda geografik bilimlarga qiziqish 37

kо`nikmasini tug`diradi, kartani о`qish ishlash usullaridan yaxshi foydalanilsa, kо`zlangan maqsadga erishiladi. Geografiyadan kartalarni о`qishni bilgan о‘quvchi geografiyani nazariy bilimlarni tez о`rgana oladi. О ` quvchilar kartadan geografik obyektni topa olmaslik xodisalari ham uchraydi. Xо`sh bu holda nima qilish kerak qanday qilsa о`quvchi kartadan kerakli obyektlarni tez topadigan bо`ladi. Bunda geografik о`yinlar yordam beradi. Tovush chiqarmasdan topish о`yini. О`yinni boshlashdan avval о`quvchilarga о ` yin qoidalari tushuntiriladi. О ` yinga faol qatnashgan va shartlarni oldin bajargan o` quvchiga baho qо ` yiladi. О ` yin mazmuni. О ` qituvchi geologik biron obyekt nomini aytadi. О`quv vositasi. О`quvchilar shu obyektni darslik, geografik karta va atlasdan qidiradi. О ` yin n ing borishi. Obyektni topgach о ` quvchi о ` ng q o` lini kо ` taradi. О`qituvchiga о`zi topgan obyektni aytadi, kо`rsatadi. О`quvchi qо`li bilan obyektni ushlab turmasligi kerak. Chunki yonidagi bola undan kо`rib olishi va foydalanishi mumkin. Shuning uchun obyektni topgan о ` quvchi joyning nomini yodda saqlashi zarur. О ` qituvchi oldin topgan va qо ` lini kо ` targan о ` quvchining oldiga borishi va tekshirib kо ` rishi kerak. “Men topdim”, “men topdim” deb tovush chiqargan о‘quvchilarning topgani hisobga olinma y di, bu haqda bolalar ogohlantirib qо ` yiladi. О`yinda obyektni birinchi bо`lib topgan о`quvchi uni geografik karta yoki atlasdan kо`rsatishi kerak. Boshqa о`quvchilar qanchalik bilib olganliklarini sinash uchun ulardan ham obyekt sо`raladi. Obyektni topgan о`quvchi о`tirgandan sо`ng, о`qituvchi yangi obyekt nomini aytadi. Kartadan topish о ` yini. Har bir sinfda olib borish mumkin. Darsning mazmuniga qarab о`yin geografik atlasning turli sahifalaridagi obyektlarda bо`ladi. О ` quvchilarga bu о ` yinni bir necha bor о ` ynaganlaridan sо ` ng, tez topadigan nomning geografik koordinatlarini aniqlash topshiriladi. Buning uchun shahar va qо ` ri q xonalarni tanlagan ma’qul о ` quvchilar topilgan joylarning koordinatalarini daftarga yozib oladilar. 38

Geologik lug`at. О`yin sharti: Bu о`yinni ikki о`quvchi bajaradi hamda bu о`yinga bir kishi hakamlik qiladi va yozib boradi. Bunda о ` quvchilar navbatma- navbat bilan boshlanadigan geografik atama va nomlarini aytishadi. О`yinning borishi. Masalan: о ` yin “M” harfidan boshlansa, mantiya, magma, moxo, kabi: ‘‘P” harfiga pasttekislik, platforma, pangeya, pantalassa, plita kabilar aytiladi. Nom topilmagan yoki geografiyaga aloqasi bо`lmagan atama yoki nomni aytgan о`quvchi yengilgan hisoblanadi. Ta’lim - tarbiyada о`yinlardan foydalanish. о`yin bola faoliyatining almashtirib bо`lmaydigan tashkiliy shaklidir. Shuning uchun ham geografik ta’lim tarbiyada о`yin muhim о`rin tutadi. Tarbiyada о`yindan majmuali foydalanish bola faoliyatiga ta’sir kо`rsatib, uni turli tomonga yо`naltirish mumkin. Shuning uchun ham о ` yinning jamoa shakllarida tashkilotchi bolalar boshqa bolalarni ham о ` ziga ergashtira oladi. Bu esa о`yin omilining katta tarbiyaviy ahamiyati borligini bildiradi. Bizningcha, geografiyadan foydalaniladigan о`yinlarni xarakteriga qarab besh guruhga bо`lish mumkin. 1. Stolda bajariladigan ( krosvord, kubk lar ) 2. Musobaqa о ` yinlar (о ` tkir zehnlilar mushoirasi, turnirlar ) 3. Harakatli о ` yinlar 4. Rolli о ` yinlar 5. Kompyuter о ` yinlar Rolli o`yinlar. O`qitishning bu usulida o`quvchilar «real hayot» holatlarini qayta jonlantiradilar. Bu ularga o`z amaliy ish faoliyatlarida qo`llash mumkin bo`lgan yangi turdagi faoliyatlarni sinab ko`rish va tekshirish imkonini beradi. Qo`llanilishi: - Yangi turdagi faoliyatni sinash imkonini ko`rsatishda; - O`quvchilarni nazariyani amaliyotda qo`llab ko`rishga o`rgatishda; - O`quvchilar faolligini yanada oshirishda. Afzalligi: 39

- « real hayot » ning qayta tiklanishi; - o`quvchilarning mavzuga chuqurroq jalb qilinishi; - o`quvchilarning muammoga boshqacha yondashuvini ko`rish imkonini berish. Guruh munozarasi: O`qitishning bu usuli o`quvchilarning o`zaro muloqoti va fikr almashinuviga asoslangan. Bunda guruhda tahlil qilish, baholash va tekshirish asosida muayyan mavzu yoki muammo ishlab chiqiladi. Qo`llanilishi. -Qiziqishni kuchaytirish va o`ylash, fikr yuritishga chorlashda; -Maruza o`qish va boshqa usullarni mustahkamlashda; -Mashg`ulot mazmunining asosiy qismini ishlab chiqishda; -Muammoning ko`zda tutilgan qarorini ishlab chiqishda; -Yakun yasash yoki tekshirishni amalga oshirishda; -Mavzu tushunarliligini baholashda; -O`quvchilarni kelgusi darsga tayyorlashda. Afzalligi: -O`quvchilarda qiziqishni orttiradi va darsga jalb qilinishini mustahkamlaydi; -O`quvchilar fikr va tajriba almashish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Geo graf ik о ` yin bolalarning bilimga qiziqshlarini faollashtirish yо ` lidagi eng qulay vositadir. Bulardan eng qizig`i rolli о‘yinlar, bunda tashabbus bilan bolalar о ` z oldiga qо ` ygan topshiriqlarni hal qilishi, qiyinchiliklarni yengish, mehnatga muhabbat harakteriga ta’sir qilishi mumkin. Bolalar quruq, zerikarli tadbirlardan charchaydilar, о`yinga esa hamisha tayyor turadi . Yuqori sinf о`quvchilari ommaviy о`yinlarda, quyi sinf о`quvchilariga yordam beradi, savol- javoblarda faolikka о`rgatadi. О`yindan geografik ta’lim –tarbiya ishida foydalanish imkoniyatlari keng 40

va о`yin turlari xilma-xildir. Bilimlarni oshirish maqsadida о`tkaziladigan о`yinlar о`quvchining muvaffaqiyati о`quvchilarni kо`proq bilimga undaydi. Litosfira mavzularini o`qitish jarayonida yuqoridagi o`yinlardan samarali foydalanilsa mavzuga doir bilimlarni o`quvchilar chuqurroq egallashlariga imkoniyat yaraladi. 2.4.Yer yuzi relyefi shakllari mavzularini o`qitishda ko`rgazmali vositalardan foydalanish. Mantiyadagi harakatlar ta’sirida Yer po`stining ayrim joylari asta-sekin cho`kadi, boshqa qismlari esa ko`tariladi. Chuqur cho`kkan joylarni suv qoplab, okean va dengizlar hosil bo`lgan. Materiklar Yer po`stining ko`tarilib qolgan eng yirik bo`laklari. Materiklarning katta qismi okean suvlaridan ancha baland ko`tarilib turadi. Yer sharida oltita materik bor. Platformalar materiklarning asosiy struktura elementlari bo`lib, ular geosinklinallarga nisbatan kam harakatchan tektonik rejimi, magmatizm va zilzilalarning sustligi bilan ajralib turadi. “Platforma” atamasini birinchi marta rus olimi A.D.Arxangelskiy qo`llagan (1932). Platformalarda vertikal tebranma haraktlarning tabaqalanishi, tezligi va amplitudasidagi farqlar unchalik katta emas. Shuning uchun platformalar maydonining 50% dan ko`prog‘ini pasttekisliklar, baland bo`lmagan platolar, yassi tog‘lar yoki dengiz shelflari (materik sayozlikli) egallaydi. Platformalar zaminining yoshiga qarab, qadimgi va yosh platformalarga bo`linadi. Qadimgi platformalarning zamini arxey va proterozoy eralarida hosil bo`lgan tog‘ jinslaridan tashkil topgan bo`lib, ustki qismi keyingi davrlarga mansub jinslardan tuzilgan. Ular materik platformalar orasida katta maydonni egalaydi. Bu xil platformalarga Sharqiy Yevropa, Sibir, Shimoliy Xitoy va Koreya, Janubiy Xitoy, Hindiston, Afrika-Arabiston, Janubiy Amerika, Shimoliy Amerika, Avstraliya va Antarktida platformalari misol bo`ladi. Platformalar uchun qiya va keng bo`lib egilgan (sinekliza) va ko`tarilgan (antekliza) strukturalar xos. Ayrim anteklizalar uzoq geologik vaqt davomida balandga 41

ko`tarilishi natijasida cho`kindi jinslar bilan qoplanmaydi va qalqon deb ataladigan strukturalarni tashkil qiladi. Bunday strukturalarga Boltiq, Kanada, Anabar, Braziliya va boshqalar misol bo`la oladi. Janubiy yarim shardagi platformalar Shimoliy yarim shardagi platformalardan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi; uzoq vaqt davomida ko`tarilish cho`kishdan ustun bo`lgan; o`rtacha balandligi katta; baland tog‘ massivlari uchraydi; qalqonlar va kristall jinslar katta maydonni egallaydi; seysmik harakatlar kuchliroq; portlash trubkalari uchraydi. Shimoliy yarim shardagi Sibir va Hindiston platformalari tuzilishi jihatidan janubiy platformalarga o`xshaydi. Janubiy platformalarning relyefi tektonik harakatlar natijasida ancha balandga ko`tarilib qolganligi, Tinch okean cho`kmalarining mezokaynozayda yanada cho`kishi va rift tizimalarining paydo bo`lishi bilan bog‘liq holda ancha murakkablashgan. Qadimgi platformalarning relyefida asosan kenglik zonalligi aks etgan masalan, Sharqiy Yevropa va Shimoliy Amerika platformalaridagi akkumulyativ tekisliklarda uchraydigan tepaliklar materik muziliklari keltirilgan yotqiziqlardan hosil bo`lgan. Shimoliy Afrika va Markaziy Avstraliyadagi tekisliklardagi tepaliklar esa eol akkumulyatsiyasidan vujudga kelgan. Platforma qolqonlarida shakllangan denudatsion tekisliklarning relyef xususiyatlari denudatsiyaga uchragan jinslarning geologik strukturalariga bog`liqdir. Platformaning zaminini tashkil qilgan kristal jinslarining qalqonlarda yer yuzasiga chiqib yotishi bu yerlarda denudatsiyani uzoq vaqtdan beri davom etayotganligiga guvohlik beradi. Bunday tekisliklar Boltiq, Kanada va boshqa qalqonlarda shakllangan. Bundan tashqari qattiq jinsli qalqonlarda pog`onasimon tekislik va platolar, stolsimon tog`lar kuzatiladi. 19-rasm. Platformaning tuzilishi. 42

(www.google.com). Platformaning qalqon va antekliza kabi strukturalarida denudatsion tekisliklar (O`rta Sibir, Dekan, Anatoliya, Vitim yassi tog`liklari), plato va tog`liklar (Braziliya, Gviana, Axaggar, Tibesti, Xibin va boshqalar) shakllangan. Bunday shakllarning hosil bo`lishida yangi tektonik harakatlar muhim ahamiyatga ega bo`lgan. Sineklizalarda esa akkumulyativ tekisliklar (Amazonka, Orinoko, La-Plata, Kaspiy bo`yi, Buyuk Xitoy va boshqalar) hosil bo`lgan. Yosh platformalarning zamini paleozoy va mezazoy burmalanish oblastlari o`rnida shakllangan. Bu platformalarda ham denudatsion va akkumulyativ tekisliklar rivojlangan. G`arbiy Sibir, Turon, Kolima akkumulyativ tekisliklari paleozoy va mezozoy platformalari o`rnida hosil bo`lgan. Ustyurt, Parij havzasi, Qozog`iston past tog`lari denudatsion tekisliklarga misoldir. Lekin qadimgi platformalarga nisbatan tog` relyefining roli, ayniqsa mezozoy burmalanishi yosh platformalarda ancha ortadi. Tog`larning strukturasi va relyefi ham juda xilma-xildir. Ayrim tog`lar, masalan, Ural, Appalachi, Avstraliyadagi Katta Suvayirg`ich tizmasi relyefida aniq ifodalangan. Yosh platformalardagi tog`-tekisliklarning yosh strukturasi 43

qadimgi struktura bilan aloqasi yaqqol ko`rinadi. Masalan, Ural, Appalachining shimoliy qismining qadimgi strukturasi keyingi burmalanishlarda ham ko`tarilishlarga uchragan. Ayrim tog`lar, masalan, Skandinaviya, Markaziy Yevropa tog`lari (Gars, Shvarsvalpd, Vogezi va boshqalar) yoriqli tektonik harakatlar natijasida, ularning qadimgi strukturasi yosh strukturasiga mos kelmaydi. Yosh platformalarning tog`lar relyefida kenglik zonaligi va vertikal mintaqalanish yaqqol ifodalangan. Bunga tog` tizimlarining shimoldan janubga cho`zilganligi va ularning mutloq balandligining katta bo`lishi tasir ko`rsatadi. Masalan, Ural tog`lari turli iqlim mintaqalarini kesib o`tganligi sababli, Shimoliy Ural, O`rta va Janubiy Uralning relyefi bir-biridan ancha farq qiladi. Materiklarning harakatchan mintaqasi megarelyefi. Materiklarda harakatchan mintaqalarning geosinklinal va epiplatforma kabi ikki tipi ajratiladi. Geosinklinal mintaqada sobiq geosinklinal havzalar o`rnida alp burmalanishida hosil bo`lgan yosh tog`lar relyefi rivojlangan. Epiplatforma tog`lari esa alp burmalanishida turli yoshdagi platforma tog`larini qaytadan ko`tarilishga uchrashi natijasida hosil bo`lgan. Bu tog`larni qayta yashargan tog`lar ham deyiladi. Geosinklinal mintaqada V.U. Xain materik ichkarisi va materik chekkasi mintaqalarini ajratad. Birinchi mintaqa Yevrosiyo materigidagi Alp burmalanishining O`rta dengiz bo`yi yoki Alpp-Himoloy mintaqasida joylashgan. Mintaqaning g`arbiy qismida materik va subokeanik yer po`stlari rivojlangan. Subokeanik yer po`sti O`rta dengiz, Qora dengiz va Janubiy Kaspiyda kuzatiladi. Ular uchun cho`kindi qatlamining qalin bo`lishi xosdir. Masalan, cho`kindi qatlam qalinligi O`rta dengizda 5-8 km, Qora dengizda 15 km, Janubiy Kaspiyda esa 25 km gacha boradi. Sharqqa tomon esa asosan materik yer po`sti uchraydi. Bu mintaqada Piriney, Alp, Karpat, Bolqon, Atlas, Qrim, Kavkaz, Kopetdog`, Hindiqush, Pomir, Himoloy kabi yosh tog`lar joylashgan. Farg`ona vodiysining Janub va Janubi-Sharqiy qismini Oloy tog`lari o`rab turadi. U qayta yoshargan tog`lardir. Mintaqaning bu qismi yer po`stining 44

tuzilishiga ko`ra materikka, harakatchanlik darajasiga ko`ra esa hali materik platformasiga aylangani yo`q. Bunga relyefning mutloq balandligi va vertikal parchalanishi guvohlik beradi. Quruqlikning eng baland tog` tizmalari Himolay va Pomir ham shu mintaqada joylashgan. Bu yerda intensiv endogen jarayonlar, kuchli yer qimirlashlar, harakatdagi va yaqinda harakatdan to`xtagan vulqonlar, eng qalin yer po`sti (masalan, Himolayda-70 km, Katta Kavkazda-60 km) kuzatiladi. Baland ko`tarilgan tog`larning «tomirlari» mantiyada ancha chuqurlikda joylashadi. Alp burmalanishi tog`lari megarelyefining asosiy shakllari: murakkab burmali tog`lar, tog`liklar, tog` orasi botiqlari va tog` oldi qiya tekisliklaridir. Geosinklinallar bu mintaqada burmali tog`lar bilan birgalikda tog`liklar (Kichik Osiyo, Eron, Armaniston, Tibet), tog` orasi vodiylari (Kura, Kolxida va boshqalar), tog` oldi vodiylari (Mesopotamiya, Hind-Gang, Kuban va boshqalar) uchraydi. Tog`liklar asosan denudatsion morfoskulpturalar hisoblanadi. Vodiylarda esa akkumulyativ tekisliklar hosil bo`lgan. Burmali tog` tizmalari ancha murakkab tuzilgan. Bunga geosinklinallarda gumbazsimon ko`tarilish vaqtida kuchli siqilgan, to`ntarilgan, bir-birining ustiga tushgan katta burmalar hosil bo`lgan. Bundan tashqari, orogen jarayonda ishtirok etgan qatlamlarning litologik tarkibini xilma-xil bo`lishi, ayrim joylarda kristalli otqindi va intruziv jinslarning yer betiga chiqib qolishi ham burmali tog`larning morfologiyasini murakkablashtiradi. Materiklarda harakatchan mintaqalarning geosinklinal va epiplatforma kabi ikki tipi ajratiladi. Geosinklinal mintaqada sobiq geosinklinal havzalar o`rnida alp burmalanishida hosil bo`lgan yosh tog`lar relyefi rivojlangan. 20-rasm. Baland tog`liklar 45

( www.google.com ) . Alppinotip burmalanish uchun siljishlar va sharpyaj (fransuzcha- cho`zilgan,yoyilgan)larga boy bo`lgan murakkab burmali strukturalar, germanotip uchun esa katta radiusli va tik yuzalari ko`plab yoriqlar bilan murakkablashgan, yotiq va noto`g`ri shaklli burmali strukturalar xosdir. Epiplatorma tog‘lari esa alp burmalanishida turli yoshdagi platforma tog`larini qaytadan ko`tarilishga uchrashi natijasida hosil bo`lgan. Bu tog`larni qayta yashargan tog`lar ham deyiladi. S. Shulrtsning fikricha, alppinotip (to`liq) burmalanish harakatchan geosinklinallarda kam uchraydi, o`qtin-o`qtinli juda katta burmalanishlar esa keng tarkibli struktura va orografik makro- va mikroshakllarni hosil qiladi. Umuman olganda, materiklardagi alp burmalanishi tog`lari denudatsiya jarayonlari eng faol yuz berayotgan va cho`kindi materiallarning asosiy manbai bo`lgan oblastlardir. Materiklardagi epiplatforma tog`lari platforma strukturasiga ega bo`lsada, tektonik faolligi bo`yicha yosh tog`lardan qolishmaydi. 21-rasm. 46

Turli geologik davrlarda geosinklinal va platformalarning rivojlanishi A-proterozoy erasining oxiri; Б -ordovik va silur; В -devon va toshko`mir; Г -neogen; 1-geosinklinallar; 2-platformalar. (V.V.Piotrovskiydan). Bu tog`larni burmalangan zamini tokembriy, kaledon. gersin va mezazoy burmalanish bosqichlarida hosil bo`lgan. Epiplatofrma tog`lariga Markaziy Osiyoda Tyanshan va Kunlun (gersen strukturalari), Sharqiy Sibirda-Sayan va Baykal tog`lari (kaledon va tokembriy strukturalari), Sharqiy Afrika va Arabiston yarim orolining Qizil dengiz qirg`oqlaridagi tog`lar (tokembriy strukturasi), Shimoliy Amerikadagi – Kordilera tog`lari (mezozoy va ayrim qismlarda tokembriy strukturasi) va boshqalar kiradi. Tog`liklar baland 47

ko`tarilgan, lekin relyefi nisbatan kuchsiz parchalangan va ko`pchiligida arid- denudatsion morfoskulpptura shakllangan hududlardir. Ayrim tog`liklarda, masalan, Tibetda nival-glyatsial jarayonlar tasirida hosil bo`lgan relyef shakllari ham keng tarqalgan. Tog` oralig`i vodiylari (botiqlari) o`z atrofidagi tog`larga nisbatan bir necha ming metr pastda joylashgan va prolyuvial, allyuvial, flyuvio glyatsial yoki ko`l-dengiz (O`rta Dunay pasttekisligi) yotqiziqlarining qalin qatlami bilan to`lgan. Tog` oldi qiya tekisliklari geosinklinal tektogenizga tortilib cho`kishga uchragan qo`shni platformalarning qismlaridir. Ular hozirgi relyefda tog` oldi akkumulyativ (asosan allyuvial va allyuvial-prolyuvial) tekisliklar (Mesopotamiya, Hind-Gang, Kuban va boshqa) ko`rinishda ifodalangan. Bu tipdagi tog`larning tektonik deformatsiya amplitudasi (tebranish kengligi) alp burmalanishida 5 km dan 15 km gacha boradi. Shunday tog` tizimlarini V.YE. Xain «qayta yashargan tog`lar», S.S. Shuls, N.I. Nikalayev va boshqalar «yosh tog`lar hosil bo`lish oblastlari», V.V. Belousov «faollashgan platformalar», M.V. Muratov «epiplatforma orogenezi oblastlari» deb ataydilar. Epiplatforma tog`larining eng muhim xususiyatlari, ularning hosil bo`lishida yoriqli tektonik harakatlarning asosiy rolni o`ynaganligi varelyefning xilma-xil bo`lishligidir. Bu mintaqada Sharqiy Afrika, Osiyo va Shimoliy Amerikadagi tog`lar alohila ajralib turadi. Sharqiy Afrikaning epiplatforma tog`lari tokembriy platformasi o`rnida hosil bo`lib, u Zambezi daryosidan shimolga tomon Qizil dengizgacha cho`ziladi. Bu hududda eng baland palaxsa tog`lar bevosita rift vodiylari yaqinida joylashib Efiopiya (Habashiston) tog`ligini hosil qilgan. Rift vodiylarining ayrimlarida, masalan, Rudolf, Kivi, Tanganika, Nyasa, Natron va boshqa ko`llar hosil bo`lgan. Relyefning shakllanishida intruziv va effuziv magmatizm ishtiroki katta bo`lgan. Bu yerda ko`plab faoliyatsiz va faoliyatli vulqonlar (Klimanjaro, Meru, Karisimbi va boshqalar) joylashgan. Osiyo epiplatforma tog`lari turli yoshdagi strukturalarda hosil bo`lgan va undagi yangi yirik tektonik strukturalari Sharqiy Afrikaga o`xshab birlamchi platforma 48

strukturasi mos kelmaydi. Bu mintaqada yuz bergan kuchli tektonik faoliyat Yer sharidagi baland tog`larni hosil qilgan: Tyanshan (G`alaba-7439 m). Kunlun (Ulug` muzitog`-7723 m), Qorakurum (Chogori-8611 m). Tog` cho`qqilari bilan tog` orasidagi botiqlar tagi o`rtasidagi balandlik farqi 12 km ga boradi. Qisqa masofada cho`zilgan tizimalar botiqlar bilan almashinib turadi. Ayrim botiqlar, masalan Baykal ko`li rift vodiysida hosil bo`lgan. Shimoliy Tibet, Shimoliy Baykal, Aldan, Patoma, Kolima tog`liklari, Gobi, Alashan platalari joylashgan. Relyefida arid denudatsion va nival-glyatsial morfostrukturalar keng rivojlangan. Shimoliy Amerikadagi Kordilera epiplatforma tog`lari tizimiga Bruks, Makenzi, Qoyali, Sharqiy Spera-Madre tog`lari, g`arbidagi baland platolar (Freyzer, Kolumbiya, Katta Havza), yassitog`liklar (Yukon, Ichki plato, Kolorado), tog`liklar (Meksika) kiradi. U g`arbdan alp burmalanishning Tinch okean bo`yi mintaqasining yosh tog`lari bilan chegaralanib turadi. Uning hozirgi megarelyefi birlamchi platforma strukturasiga ancha mos keladi. Relyefning shakllanishida effuziv vulqonizm muhim rol o`ynaydi. Yirik vulqonlardan Popokatepet, Orisabo va boshqalar hanuzgacha otilib turadi. Bundan tashqari kuchli zilzilalar tez-tez bo`lib turadi. Kordilera tog`lari shimoldan janubga ancha cho`zilganligidan turli geomofologik jarayonlar va ular bilan bog`liq bo`lgan relyef shakllari kuzatiladi. Bularning orasida flyuvial, glyatsial (shimolda), arid-denudatsiya (markaziy va janubiy qisimlarida) muhim ahamiyatga ega. Epiplotforma tog`larining joylanishidagi muhim xususiyatlardan biri, ularning okeanlardagi riftogen zonalar bilan tutashganligidir. Demak, okeanlardagi riftogen zonalarning davomi materiklarda ham bor ekan. Materiklar suv osti chekkasining megarelyefi Materiklar maydonining 35% iga yaqini dengiz va okean suvlari bilan qoplangan. Bu maydonning 2/3 qismi shimoliy yarim sharda, faqat 1/3 qismi esa janubiy yarim sharda joylashgan. 49

Okean maydoni qancha katta bo`lsa, materiklarning suv osti chekkasi shuncha kam maydonni egallaydi. Masalan, materiklarning suv osti chekkasi Tinch okeanida 10% ni, Shimoliy Muzi okeanida esa 60% dan ko`p maydonni tashkil etadi. Materiklarning suv osti chekkasi Shelf (materik sayozligi), materik yonbag`ri va materik etagi kabi qismlarga bo`linadi (rasm quyilishi kk) Shelf materiklarning dengiz va okeanlar qirg`oqlari bo`ylab cho`zilgan suv ostidavomi bo`lib, eni bir necha km dan 1200-1500 km gacha, chuqurligi 200-1000 m gacha boradi. Relyefi asosan tekislik, yuzasining o`rtacha qiyaligi 10 gacha yetadi. Shelf daryolar quruqlikdan keltirgan, shuningdek to`lqinlar dengiz qirg`og`ini yemirishdan hosil bo`lgan cho`kindi jinslar (shag`al, qum, qumoq, loyqa) bilan qoplangan. Uning yuzasida o`tmishda kontinental sharoitda hosil bo`lgan relikt relyef shakllari, masalan daryo o`zanlari, vodiylar, muz-akkumulyativ tekisliklar uchraydi. Bundan tashqari shelfda abrazion tekisliklar, dengiz yotqiziqlaridan tuzilgan akkumulyativ tekisliklar, ko`tarilmalar, pastqamliklar, tropik suvlarda marjon riflari va boshqalar uchraydi. Shelf Yevrosiyoning shimolida. Avstraliyaning shimoliy sohillarida, Bering, Sariq, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlarida keng rivojlangan. Uning umumiy maydoni 31194 ming km2, yoki dunyo okeani maydonining 8,6 % ini tashkil etadi. Shelf atamasini ingliz olimi X.R. Mill (1887) tomonidan taklif qilingan. Materik yonbag`ri shelf bilan materik etagi orasida joylashgan okean tubining qirg`oqqa yaqin qismi. U shelf va materik etagiga qaraganda ancha tik (qiyaligi o`rtacha 5-70, ko`pgina hollarda 15-200 dan 500 gacha), zinapoyasimon tuzilganligi va relyefining ancha parchalanganligi bilan farq qiladi. O`tish zonasi megarelyefi: O`tish zonasi yoki geosinklinal oblastlar materiklar va okeanlar tutashgan chegaradagi hozirgi zamon tog` hosil bo`lish oblastidir. Bu zona asosan Tinch okeanida ifodalangan, Atlantika okeanida Karib dengizi va Janubiy Antil soyligi, Hind okeanida Indoneziya oblasti mavjud. O`tish zonasining relyefi murakkab va o`ziga xosdir. Unda chekka chuqur dengizlar soyliklari, orollar yoyi va chuqur cho`kmalar (novlar) ajratiladi. 50

Chekka dengizlar soyliklari materik va orollar yoyi o`rtasida joylashib, ularning chuqurligi 2-3,5 km dan 4 km gacha boradi. Ko`pchilik soyliklarning tagi yassi yoki to`lqinsimon. Ayrim dengizlarning, masalan Yapon dengizi soyligida suv osti tog`lari va ko`tarilmalari mavjud. Karib dengizining soyligi bir nechta bo`lib, ular suv osti tizmalari bilan ajralib turadi. Bu soyliklarning yer po`sti okeaniq yer po`sti tipiga kiradi. Bu yerda yer po`stida granitli qatlam yo`qdir. Orollar yoyi suv osti tizmalarining suv yuzasidan ko`tarilgan tepalarida hosil bo`lgan orollar zanjiridan tuzilgan. Ular chekka dengizlar soyliklari bilan chuqur cho`kmalar (novlar) o`rtasida joylashgan. Masalan, Oxota dengizi soyligi-Kuril orollar yoyi-Kuril-Kamchatka cho`kmasi; Yapon dengizi-Yapon orollari-Yapon cho`kmasi va boshqalar. Orollar tagida materik yer po`sti rivojlangan. Ular ko`ndalang chuqur yoriqlar bilan kesilgan, yirik harakatchan vulqonlar asosan shu yoriqlarga joylashgan. Okean cho`kmalari okeanlarning chekkalarida yoki materik qirg`oqlari yaqinida(Atakama cho`kmasi), yo bo`lmasa qator orollar yaqindadir (Antil, Yava, Aleut, Kuril-Kamchatka, Fillipin, Mariana, Tonga, Kermedek cho`kmalari va boshqalar).Yonbag`irlari tik, nisbatan kambar bu cho`kmalar yo`zlab va minglab kilometrgacho`zilgan, chuqurligi esa 10 km dan ham oshadi. Masalan, Tinch okeanidagi Mariana cho`kmasining chuqurligi 11022 m. Hozirgi vaqtda 35 ta cho`kmalar maolum, ulardan 28 tasi Tinch okeanida joylashgan, 5 ta cho`kmaning chuqurligi 10 000 m dan ortadi.O`tish zonasida harakatchan vulqonlar va kuchli zilzilalarning o`choqlari joylashgan. Bu zonaning okean cho`kmalari tagidan materiklar tomon qiyalangan yo`nalishda chuqur yer yoriqlari o`tadi. Shuning uchun okean cho`kmalari, orollar yoyi va chekka dengizlarning soyliklarida kuchli zilzilalar, vulqon otilishlari tez-tez kuzatiladi. Xullas, o`tish zonasi hozirgi zamon geosinklinal oblasti. Ko`rgazmali vositalar asosida o`qitish tasnifi . Mazmun va xarakt е ri bo`yicha tasnif 3 guruhga bo`linadi: 1. Tasvirli ko`rgazmalilikka:  rasmlar rеprеduktsiyasi; 51

 arxitеktura va haykataroshlik fotorеproduktsiyasi;  o`quv matnlar uchun yaratilgan o`quv rasmlar;  ra s m va applikatsiyalar;  vid eo parchalar;  audioparchalar;  vidеofilmlar kiradi. 2. Shartli-chizmali ko`rgazmalilikka:  jadvallar;  sxеmalar;  blok-sxеmalar;  diagrammalar;  grafiklar;  xaritalar;  planshеtlar kiradi. 3. Prеdmеtli ko`rsatmalilikka :  m u zеy eksponatlari;  modеllar.  makеtlar; Jadvallar turlari . Tasvirni oddiy va samarali vositasi bu jadvallar. Ular yordamida asosiy mazmunni aniqlash, o`rganilayotgan mat е rialni osonlashtirish va fikrni eslab qolish, tushuncha va qoidalarni umumlashtirish mumkin. Doirali jadvallar — asosiy chizma el е m е ntlaridan biri bu doira. Uslubiy qiymati shundaki, mat е rialni kompozitsiyasini osonlashtiradi, ch е garalashtiradi va umumlashtiradi. Sx е ma — mat е rialning grafik ko`rinishi, hodisalarning ayrim xossalari shartli b е lgilar orqali b е riladi, aloqa va muloqotlar esa qismlarni o`zaro joylashtirilishi va ikki tomonlama ko`rsatkichlar bilan b е riladi. Dinamik — animatsion — oby е ktning harakati samarasini b е lgilashdir, turli statik jadval tuzishga imkon b е radi. Qulayligi shundaki, mat е rialni qismlab b е rish, oz-ozdan, jadvalni o`zgartirish imkoni bor, bir el е m е ntni boshqasi bilan o`zgartirish mumkin. Harakatli jadvallarni qulayligi o`rganish va mustahkamlashga yordam b е radi. O`quv axborotini taqsimlash, chizma tasvir oby е ktlashni to`g`ri tanlash harakatning samarasiga olib k е ladi. Turli qismli o`zatishlarni tarqatish imkoni kompyut е r t е xnologiyalar orqali bajariladi. Blok-sx е ma . Tasvirning shartli-chizma turini ko`rib chiqamiz. Sx е ma bu mat е rialni chizma tasviri hodisalar qismlari va xossalari shartli b е lgilar orqali 52

b е riladi, aloqa va muloqotlar esa qismlarni o`zaro o`rnatilishi va ikki tomonlama ko`rsatkichlar orqali, jadvallar kabi sx е malar turli formatda bo`ladi, ular ekran b е tini qismini egallaydi, butun b е tni yoki bir n е cha b е tli bo`ladi. Chizma vositalar yordamida sx е mani yana shunday jihozlasa bo`ladi:  turli ranglar orqali;  rasmlar orqali;  shriftlar tanlash orqali;  aniq sonli qismlar va aloqalar orqali;  sxеmaning harakatlanish samarasi orqali; Shartli - chizma ko ` rgazmalilikka nafaqat sx е malar , balki grafik , diagramma , aplikatsiyalar , sx е mali ras mlar kiradi . Ular xodisa, voqеa, jarayonlarning aloqa va muloqotlarini aniqlashga ishlatiladi, matn qismini obrazli tasavvurini shakllantiradi. Matniqiy kеtma-kеtlik va ko`p ob y еktlarni tasvir orqali solishtirish hosil bo`ladi. Sxеmalar bir nеcha turlarga bo`linadi: statik va harakatli. Tushuncha, jarayon va hodisalarni tarkibiy qismlarini ko`rsatuvchi mantiqiy qismlar mantiqiy kеtma-kеtligini aniqlaydi.Boshqa tasvirlarni sxеmatik tasvir bilan taqqoslash rеal obraz yaratadi. Sxеmani aniq tilga oid matеrial to`ldirishi mumkin, lеkin hajmini chеgaralash kеrak, chunki sxеma ortiqcha yuklanadi, bu esa sxеmaning qiymatini y o `qotadi. Gigiеna normasiga kеltiruvchi sxеmalar y еngillashadi, qachonki matеrial zich o`rnatilsa va shartli bеlgilar ongli joylashsa. Ular fikr va diqqatni jamlaydi, mеzonlarini anglatadi, lеkin aniq xulosalar bеrmaydi, fikrlash faolligi talab qil i nadi, mustaqil, abstrakt fikrlashga undaydi, quyidagi talablarga rioya qilish kе rak: tushuntiruvchi so`zlar kamroq ishlatilishi yuqori, pastki va joy qoldirish ranglar-rangbarangligini yo`qotish; tarkibiy qismlar soni va aloqalar matn parchasi mazmuni va h araktеriga mos bo`lishi kеrak. Bundan yigirma yil oldin elektron darsliklar haqida tasavvurga ham ega emasdik. Bugun esa axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining taraqqiyoti bois elektron darsliklardan foydalanish imkoniyatiga egamiz. O`z navbatida, u 53

bilan bog`liq muammolarni ham yechishga harakat qilyapmiz. Elektron taqdimotlardan darsda namoyish va ko`rgazmali material sifatida foydalanish pedagogga katta yordam beradi. O`quv materialining elektron taqdimotda animatsiyalar shaklida berilishi o`tilayotgan mavzuni tushunishni yengillashtiradi va ko`rgazmalilikni oshiradi. Namoyish slaydlarini o`quvchilarga tarqatma material sifatida ham berish mumkin. Slaydlarga nisbatan o`quvchilar o`zlarining fikrlarini yozadi va bu orqali ular axborotlar bilan ishlashning quyidagi malakalariga ega bo`ladilar:  grafik axborotlarni matn shakliga keltirish yoki teskarisi;  muhokama etilayotgan mavzu bo`yicha xulosalar va savollarni shakllantirish  o`zining o`quv-bilish faoliyatini rejalashtirish. Bunday metodika o`qituvchiga yangi axborotlarni ko`paytirib borish, o`quvchilarning tayyorgarlik darajasi o`zgarishi bilan ma'lum bir mavzuga mo`ljallangan slaydlarni takomillashtirib borish imkoniyatini beradi. Bir soatlik dars ishlanma. Mavzu: Litosfera Darsning maqsadi: a) ta’limiy: Geografik qobiqning birqismi bo`lgan litosfera uni tashkil etuvchi moddalar unda kechuvchi jarayonlar haqida o`quvchilarga bilim berish. b) tarbiyaviy: Litosferada inson hayoti uchun shuningdek butun jonli organezm uchun zarur tarkibiy qismlarinio`rganishning zarurligi v) rivojlantiruvchi: Litosfera uning bo`laklari uning harakatlari haqida o`quvchilarning bilim ko`nkma malakalarini oshirib borish. d) Mafkuraviy: Darsni qiziqarli o`tishda turli g`oyaviy fikirlardan foydalanish. Darsning turi: Amaliy, nazariy, aralash, noan`aviy. Darsning usuli: . Aqliy hujum, savol-javob, guruhlarda ishlash. Darsning jihozi: Darslik , xarita , atlas, globus. Didaktik jihoz: Tarqatma materiallar, slaydlar ,bukletlar 54

Texnik jihoz: Kompyuter, diaproyektor ekran. Dars uchun talab etiladigan vaqt:45 minut: Darsning texnik chizmasi: Dars bosqichlari Vaqt Tashkiliy qism. 2 daqiqa Yangi mavzuni boshlashga hozirlik 3 daqiqa Ya ngi mavzuni yoritish 25 daqiqa Guruhlarda ishlash. Yangi mavzuni tahlil qilish 7 daqiqa Darsni yakunlash 3 daqiqa Uyga beriladigan topshiriqlar 5daqiqa Darsning borishi (reja): I.Tashkiliy qism : a)Salomlashish, b) tozalikni aniqlash, d) davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi II.Uyga vazifani so`rab baholash:a) og`zaki so`rov b) daftarni tekshirish v) tarqatma materiallar orqali g) misollar yechish e) amaliy III.Yangi mavzu bayoni: Litosfera – Yerning qattiq qobig`i. Yunoncha litos- tosh , sphaira – shar, yani tosh qobib. Litosferaga Yer po`sti va mantiyaning yuqori qismi kiradi. Yer po`sti uch qavat tog` jinslaridan iborat. Birinchisi asosan cho`kindi jinslar bo`ladi. Ular quruqlikda va suvda jinslarning cho`kib, o`tirib qolishidan hosil bo`ladi. Ular gil, ohaktosh qumtosh, qum, bo`r jinslari bo`lib, qatlam – qatlam holda yotadi. Bu qatlamlar yerning o`tgan zamonlardagi tabiati yozilgan kitobga o`xshaydi. Bu qatlamlarni o`rganib geologlar minglab millionlab yillar davomida Yerda tabiat qanday bo`lganini bilib olishadi. Yerning qattiq qobig`i yaxlit bo`lmay, alohida – alohida yirik bo`laklardan – plitalardan iborat. Bu bo`laklarni bir- biridan chuqur darzlar, yoriqlar ajratib turadi. Yer po`sti o`laklari mantiyaning suyuq jinslari qatlami ustida turli tomonga siljib yuradi. Bir – biriga qarshi yo`nalishda siljiyotgan plitalar to`qnashgan joylarda Yer po`sti bukilib, yoysimon orollarni, tog`larni, chekka okean botiqlarini hosil qiladi. Bularga And tog`lari, Yaponiya orollari, Mariana botig`ini misol qilib keltirish mumkin. 55

IV.Yangi mavzuni mustahkamlash: 1. Yer po`sti qanday qismlardan tuzilgan? 2. Materik Yer po`stining okean Yer po`stidan farqini ayting? 3. Yer po`stining plitalari nima? 4. 3-minutlik vedio lavhadan foydalanib darsni mustahkamlash. VI. Uyga vazifa: Mavzuni o`qib o`rganib kelish, yozuvsiz xaritani to`ldirish VII. Rag`batlantirish: Darsda faol qatnashgan o`quvchilar 5-balli sestemada baholash. XULOSA. Ta’lim va tarbiya mamlakat samaradorligi hamda raqobatdoshligini oshirishning muhim omillaridandir. Barcha fanlar qatori o`quvchilarga 56

geografiyadan bilim berishda vatanparvarlik tarbiyasiga, maktab ta’limida alohida e’tibor berish kerak. Uni yetarlicha amalga oshirish har bir o`qituvchining to`laqonli burchidir. Geografiyadan bilim berishda hozirgi kun talablari darajasiga ko`tarish, uning ilmiyligini oshirish, darslarning samarali o`tishini ta’minlash, o`qituvchilar oldiga turgan dolzarb masalalardan hisoblanadi. Ayniqsa tabiiy geografiyada o`rganiladigan mavzular murakkab hisoblanib,Yerning paydo bo`lishi uni tashkil qiluvchi jismlarning shakllanish qonuniyatlarini o`quvchilarga tushinarli sodda bayon qilish o`qitu vchidan katta mahorat talab qiladi. Litosfera haqida boshlang`ich bilimlar 5 sinf geografiya darslarida o`tiladi, 5 sinf o`quvchilari 11- 12 yoshli o`g`il qizlarning aksaryati juda o`yinqaroq bolalardir. Bu davrdagi bolalarga geografik qobiq, qonuniyat, Yerning paydo bo`lishi, modda, jism, kabi tushinchalarni ilmiy nazariy jihatdan tushuntirish murakkab masalalardandir. O`yin faoliyati bilan bog`liq gedagogik metodlarni qo`llash nazariya bilan cheklanishdan ko`ra ko`proq samara beradi. Yerni ichki sferalari 1875 yildan boshlab ajratilgan (E. Zyussning taksanomiyasidan boshlandi) Yer bir necha ichki va tashqi qobiqlardan tashkil topgan. Uning markazida yadro joylashib, ikki qismdan suyuq tashqi yadro va qattiq ichki yadrodan iborat. Yadroning harorati 6000 o C ga yetadi. Yadroni mantiya o`rab turadi. Mantiyada harorat yadroga yaqin qismida 2000 o C ni tashkil qilsa Yer po`stiga yaqin qismida 800 o C ga yetadi. Mantiyani esa qalinligi 5 km dan 70 km ga yetuvchi Yer po`stlog`i o`rab turadi. Ushbu qatlamlarni qiyosiy metodlar orqali (masalan: tuxumga o`shatib) darsni soda va tushunarli malumotlar orqali yetkazib berilsa maqsadga muofiq bo`ladi. Dars jarayonida mavzularni mustahkamlab borish maqsadida o`quvchilarda ko`rgazmali materiallarni nafaqat o`qituvchi balki o`quvchilarni o`z qo`llari bilan yasatish bilimlarini mustahkamlashiga yordam beradi. Yer moduli maketlarini dars jarayonida yasatish va eng yaxshi yasalgan ko`rgazmalarni geografiya xonasiga namuna sifatida olib qolish va keying yil o`quvchilari yasashlari uchun qo`llanma sifatida foydalanishlari mumkin. Mavzularni yakunlash vaqtida kompyuter vositalaridan foydalanib qisqa muddatli 57

vediolarni oquvchilar etiboriga havola etilsa darsi qiziqarli va zamon talabiga mos bo`lishini taminlab beradi. Bitiruv malakaviy ishning kirish qismida BMI ning dolzarbligi maqsad vazifalari haqida bayon qilingan; -Yer va litosferaning paydo bo`lishi to`g`risida ilmiy konsepsiyalarni yoriti -Geosferalar va ularning o`zaro ta’siri haqida bayon qilish; -Maktab geografiyadarslarida litosfera mavzularini o`qitishda interfaol metodlardan foydalanish; - Litosfera-Yerning qattiq qobig`i, uning tarkibi va tuzilishi haqida o`quvchilarga bilim berish va ko`nikmalar hosil qilish; - Litosferadagi harakatlar mavzusini o`rganishda umum ilmiy metodlardan foydalanish; -Yer yuzi relyefi shakllarini o`rganishda ko`rgazmali vositalardan foydalangan holda darslarni qiziqarli va mazmunli bo`lishini taminlash: kabi masalar yuzasidan malumotlar keltirib o`tilgan. MBI malumotlariga tegishli rasmlar ilova qilingan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1. Karimov I.A. “Barkamol avlod orzusi” Toshkent 1999-y. 2. Karimov. I.A. “O`zbekiston XXI asrga intilmoqda” Toshkent 1999-y. 58

3. Karimov. I.A. “ O`zbekiston kelajagi buyuk davlat” 4. Abdullayev S. I., I. X. Jonqobilov, H. I. Muqumova ‘‘Bitiruv malakaviy ishi” uslubiy qo`llanma. Qarshi - 2014 y. Toshkent 1999-y. 5. Abdullayev S. I., I.X.Jonqobilov, B. CH. Murtazayev. ‘‘Geografik Qobiq to`g`risida ta’limot” ma’ro`zalar majmuasi. 2013 y. 6. Abdug`aniyev I., A. Abduraxmonov ‘‘Umumiy geomorfologiya” Farg`ona 2006 y. 7. Vohobov H., O`. K. Abdunazarov, A. Zaynuddinov ‘‘Umumiy Yer bilimi” Toshkent. 2004 y. 8. Toshmuhammedov B. T. ‘‘Umumiy geologiya”(MRI) 2008 y. 9. Jurayev A. X., A. Soatov, R. Yusupov ‘‘Geologiya asoslari” Toshkent (TDMU) 2001 y. 10. Fatxullayev F. A, Husanov S. T. ‘‘Tarixiy geologiya va poeontologiya saslari’ Toshkent 2004 y. 11. Dolimov T. N., V. I. Troitskiy ‘‘Evolyutsion geologiya” (yerning tarixiy rivojlanishi) Toshkent ‘‘O`qtuvchi’ nahriyoti-2007 y. 12. Ҳасанов Ҳ.. “Сайёҳ олимлар” Тошкент. Ўзбекистон”. 1981-йил. 13. Hayitov A., Boymurodov N.«Ta’limda noan‘anaviy darslar va interfaol usullardan foydalanish». Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2006-y. 14. Qurboniyozov. R ‘‘Geografiya o`qitish metodikasi”. Geografiya ta’limi uchun o`quv qo`llanma . Urganch- 2001 y. 15. Шубаев . М . ‘‘ Умумий ер билими “.T. –‘‘Ўқитувчи “ . 1976 й. 16. G`ulomov . F va b, ‘‘5-sinf geografiyasi” darsligi 2013 y. 17. Abdulqosimov . A, Soatov .A, Mirakmalov . M ‘‘6 sinf geografiya darsligi” 2013 y. Foydalanilgan internet saytlari. 18. www. Google.com. 19. www.ziyonet.uz . 59

20. www. Ta’lim.uz. 60

O'xshashlar

“ Daryolar” mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitishga doir

“Jahon transporti” mavzusini o’qitish texnologiyasi

Geografiyani o`qitishda o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo`llari

Qashqadaryo aholisi sonining o`sishi va joylanish hususiyatlarini o`rganish

Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish va pedagogik texnologiyalarni qo’llash (Transport Qashqadaryo misolida )