“Jahon transporti” mavzusini o’qitish texnologiyasi - Geografiya - Diplom ishlar

“Jahon transporti” mavzusini o’qitish texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2097.5 KB

Ko'chirib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI GEOGRAFIYA KAFEDRASI “Jahon transporti” mavzusini o’qitish texnologiya si Bitiruv malakaviy ish Bajaruvchi: 5110500 – geografiya o'qitish metodikasi talabasi Otamurodov Umidjon Tog’murodovich Ilmiy rahbar: O’qituvchi X.H.Jumayev Taqrizchi: _____________________________ Himoyaga qo`yildi 2015-yil “ ”_____________ Kafedra mudiri _____________ QARSHI 2015

Mundarija. Kirish ………………………………………………………………………....... I bob. Jahon ijtimoiy-iqtisodiy geografiya ta’limi tizimida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning ahamiyati ……………………………….. I.1. Jahon ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi fanini o’qitishda pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga tadbiq etishning zaruriyati, maqsadi va vazifasi…………………………………………………………………………… I.2. Jahon ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi fanini o’qitishda qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalarining o’ziga xos xususiyatlari…………………………………….. I.3. Pedagogik texnologiyalarning asosiy jarayonlari……………………………. II bob. “Jahon transporti” mavzusini o’qitish texnologiyasi ………………. II.1. “ Jahon transporti ” mavzusini o’qitishda foydalaniladigan lokal darajadagi texnologiyalar…………………………………………………………………….. II.2. “ Jahon transporti ” mavzusini o’qitishda foydalaniladigan xususiy metodik darajadagi texnologiyalar ………………………………………………………… II.3. Dars jarayonida lokal va xususiy metodik darajadagi texnologiyalarni uyg’unlashtirish yo’llari…………………………………………………………… II.4. Pedagogik tajriba- sinov ishlarini tashkil etish va uning mazmuni………….. II.5. Tajriba sinov natijalari………………………………………………………. Xulosa ……………….…………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………......... Glossariy……………………………………………………………………........

Kirish. “ Ta’limning yangi modeli jamiyatda mustaqil fikrolovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. О‘zining qadr-qimmatini anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bо‘lgan insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bо‘lamiz”. Islom Karimov O`zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturida insonni intellektual va ma`naviy-axloqiy tarbiyalash bilan uzviy bog’langan uzluksiz ta`lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish nazarda tutilgan. Ta’lim sohasini rivojlantirishga yо‘naltirilgan istiqbolli dasturlarning yaratilishi va amalda tatbiq etilishi natijasida ta’lim jarayoni kо‘proq о‘quvchi shaxsiga yо‘naltirilmoqda. Bu esa, mustaqil fikrlovchi, ijodkor, milliy g‘oyalarga sodiq va yuksak kasb mahoratiga ega bо‘lgan fuqaroni shakllantirish sohasidagi pedagogik intilishlarning asosini tashkil etadi. Buning uchun о‘quv-tarbiya jarayoni sifatini takomillashtirish va kafolatlangan natijaga erishishni ta’minlash lozim. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sog’lom bola yili” davlat dasturi tо‘g‘risidagi Qarorida mamlakatimizda sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning о‘z ijodiy va intelektual saloxiyatini rо‘yobga chiqarish bо‘yicha qo’yilgan vazifalarda “....ta’lim jarayoniga yangi axborot kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar, multimediya vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida, kasb-hunar kollejlari, litseylari va oliy о‘quv yurtlarida о‘qitish sifatini tubdan yaxshilash, ...samarali tizimini yanada rivojlantirish” kо‘zda tutilganligi dolzarb vazifalardan biridir. Prezidentimiz mazkur muammoning dolzarbligiga alohida urg‘u berib, “ Eski ta’lim tizimining eng yomon qusuri boshlang‘ich ta’limga ikkinchi darajali ish deb qarayotganimizdadir. Ochiq aytishimiz kerak: bilimi sayoz muallimlar ham umumta’lim maktablarida dars beraveradi... Vaholanki, bolaning dunyoqarashi, didi, salohiyati shakllanadigan maktabdagi davri eng yetuk, eng tajribali murabbiylar biriktirib qо‘yilishini oddiy mantiqning о‘zi talab etadi”, “…kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bо‘lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim-

tarbiya olishiga bog‘liq”, deya ta’kidlaydilar. Zamonaviy pedagogik texnologiya va ularning ta’limda qо‘llanishga oid bilimlar, tajriba о‘quvchilarni yuksak bilimli va intellektual salohiyatga, yetuk malakaga ega bо‘lishlarini ta’minlaydi. Shu fikrga yondashgan xolda bitiruv malakaviy ish dolzarbligi ni geografiya fanini o’qitishda rivojlanib borayotgan yo’nalishlardan biri-zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayonida qo’llash orqali o’quvchilarni faollashtirishga, mustaqil fikrlashga, o’quv jarayonining yuqori sifat va samaradorligiga erishishdan iborat deb belgiladik. Maqsadi : o’quvchilarda “Jahon transporti” mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni dars jarayonida qo’llash orqali bilim, ko’nikma va malakalarini o’zlashtirish hamda rivojlantirishdir. Maqsadidan kelib chiqib Vazifalari :- Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiya ta’limi tizimida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning ahamiyatini; - Pedagogik texnologiyalarining o’ziga xos xususiyatlari va asosiy jarayonini; -“Jahon transporti” mavzusini o’qitishda foydalaniladigan lokal darajadagi texnologiyalarni; -“Jahon transporti” mavzusini o’qitishda foydalaniladigan xususiy metodik darajadagi texnologiyalar samaradorligini; - Dars jarayonida lokal va xususiy metodik darajadagi texnologiyalarni uyg’unlashtirish yo’llari hamda shu usulda o’tkazilgan tajriba-sinov ishlarini tahlil qilishdan iborat. Ob’ekti: “Jahon transporti” mavzusini o’qitish jarayoni. Predmeti: “Jahon transporti” mavzusini o’qitishning mazmuni, usullari, vositalari, metodlari va texnologiyalari. Bitiruv malakaviy ish tuzilishi va hajmi: Kirish, 2 bob, 8 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati, mavzuga oid atamalardan iborat

I bob. Jahon ijtimoiy-iqtisodiy geografiya ta’limi tizimida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning ahamiyati . I.1 Jahon ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi fanini o’qitishda pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga tadbiq etishning zaruriyati, maqsadi va vazifasi. О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq о‘n tо‘rtinchi sessiyasida Prezident I.A.Karimov kadrlar va ularning kasb malakasi tо‘g‘risida gapirib shunday degan edi: “Biz oldimizga qanday vazifa qо‘ymaylik, qanday muammoni yechish zaruriyati tug‘ilmasin, gap oxir oqibat, baribir kadrlarga va yana kadrlarga borib taqaladi. Mubolag‘asiz aytish mumkinki, bizning kelajagimiz, mamlakatimizning kelajagi, о‘rnimizga kimlar kelishiga yoki boshqacharoq aytganda, qanday kadrlar tayyorlashimizga bog‘liq ” Demak, kelajak bugungi maktab partasiga о‘tirgan voqealikni serqirra sirlarini bilishga intilayotgan yoshlar qо‘lida ekan, avvalo, ular i’stedodini aniqlash, qobilyat iqtidorini rivojlantirish, intellektual zakovati, ma’naviy aqliy salohiyatini yuksaltirish dolzarb masala bо‘lib xisoblanadi. Bu vazifani xal qilish uchun yoshlarni hayotga, mehnatga tayyorlashning yangi texnologiyasi, metod, usul, vositalardan foydalanish lozim bо‘ladi. Qolaversa yangilangan ta’lim tizimi, mazmuni uchun eski qolipdagi metod, usullarini qо‘llash, mantiqsiz hisoblash, xuddi odamning barcha kiyimlarini yangilashu, oyog‘idagi poyafzalini yirtiq holda qoldirganday bо‘ladi. Bugungi kunda ta’lim sifatini oshirish о‘quvchilarning mustaqil ijodiy tafakkurini о‘stirish, pedagogik jarayonda innovatsion texnologiyalardan keng va samarali foydalanishnigina emas, balki, mazkur jarayonni rejalashtiruvchisi, amalga oshiruvchisi va boshqaruvchisi bо‘lgan о‘qituvchining kasbiy saviyasi, kasbiy tayyorgarligini shakllantirish masalasiga chuqurroq yondashuvni talab etadi. Shu sababli mustaqillik sharoitida ta’lim-tarbiya, malakali mutaxassilar tayyorlash, shuningdek, pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga qо‘yilayotgan talablarning soni har qachongidan ortib bormoqda. Bugungi pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga zamonaviy yondoshuvni shakllantirish, bо‘lajak mutaxassis shaxsidagi

ijodkorlik, tadqiqotchilik, mustaqillik va bilish faolligi kо‘nikmalarini rivojlantirish oliy ta’lim muassasalarida о‘qitiladigan umumkasbiy fanlarning muhim vazifalaridan sanaladi. Bugungi kunda ta’lim tarbiya jarayonini pedagogik texnologiyalar asosida qurish, ta’lim islohotlarining maktab oldiga qо‘ygan muhim vazifalaridan biridir. Ta’lim tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyani tadbiq etish uchun, avvalo о‘qituvchi pedagogik texnologiya tushunchasining mohiyatini bilishi va uning shakllarini mukammal о‘zlashtirgan bо‘lishi lozim. Masalan: о‘qituvchi mahoratiga qо‘yiladigan talablar kasbiy layoqat, psixologik-pedagogik tayyorgarlik, о‘quvchilarni mustaqil fikrlashga о‘rgatish mahorati, о‘quv adabiyotlari turlarini bilish, yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini egallaganlik, internetning global tarmog‘i bilan ishlash bо‘yicha amaliy kо‘nikmalar, predmetlararo aloqalardan foydalanish mahorati va hakoza. Mamlakatimiz talim sohasida rо‘y berayotgan tub burilishlar har bir talim muassasida didaktik sohasini jonlantirishni talab etadi, yangilikni joriy etish yо‘li esa har doim murakkab va uzoq. Komil ishonch bilan aytish mumkinki, pedogogik texnologiyalar yaqin yillar ichida didaktik yangilikka kirishishning asosiy manbai bо‘lib qoladi . Ta`lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarni muvaffaqiyatli qo`llash uchun geografiya o`qituvchilari maxsus metodik bilim va ko`nikmalarni egallashlari, pedagogik amaliyotda zarur bo`ladigan metodik tayyorgarlikka ega bo`lishlari lozim. Pedagogik texnologiya atamasiga shu muammo bo`yicha izlangan har bir olim o`z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda ta`rif bergan. Hali bu tushunchaga to`liq va yagona ta`rif qabul qilinmagan. Ushbu ta`riflarning ichida eng maqsadga muvofig’i YUNESKO tomonidan berilgan ta`rif sanaladi. Pedagogik texnologiya–o`qitish shakllarini optimallashtirish maqsadida o`qitish va bilimlarni o`zlashtirish jarayonida inson salohiyati va texnik resurslarni qo`llash, ularning o`zaro ta`sirini aniqlashga imkon beradigan tizimli metodlar majmuasidir. Bu yerda inson salohiyati deyilganda o`qituvchining pedagogik va o`quvchilarning bilish faoliyati, texnik resurslar deganda o`qitish metodlari va vositalari nazarda tutilmoqda. Pedagogik texnologiya-shunday bо‘limlar sohasiki, ular yordamida 3- ming yillikda davlatimiz ta’lim sohasida tub burilishlar yuz beradi, о‘qituvchi

faoliyati yangilanadi, o’quvchilarda xurfikrlik, bilimga chanqoqlik, vatanga mehr- muhabbat, insonparvarlik tuyg‘ulari tizimli ravishda shakllantiriladi. Bundan tashqari pedagogik texnologiya–ta`lim jarayonining samaradorligini oshirish maqsadida o`qitish va bilimlarni o`zlashtirish jarayonida o`qituvchining pedagogik va o`quvchining o`quv-bilish faoliyatini uyg’un ravishda tashkil etish, mazkur faoliyatni faollashtirish maqsadida, samarali o`qitish metodlari, vositalari va shakllarini qo`llash, ularning o`zaro ta`sirini aniqlashga imkon beradigan tizimlar majmuasidir. Pedagogik texnologiyalarning uchta darajasi mavjud: 1. Umumiy metodik daraja. Umumiy pedagogik (umumdidaktik, umumtarbiya - viy) darajada pedagogik texnologiyaning umumiy qonuniyatlari, kontseptual asoslari, o`qituvchi va o`quvchining bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarishning o`ziga xos xususiyatlari ishlab chiqiladi. 2. Xususiy metodik darajada muayyan bir o`quv fani, kursni o`qitish jarayonining maqsadi va vazifalarini amalga oshirish maqsadida ta`lim mazmunini o`quvchilar ongiga singdirishda foydalaniladigan o`qitish metodlari, vositalari va shakllarining majmuasi tushuniladi. 3. Lokal’ (modul) darajada ta`lim-tarbiya jarayonining ma`lum bir qismida mazkur qismning xususiy didaktik va tarbiyaviy maqsadini hal etishga qaratilgan texnologiya tushuniladi. Pedagogik texnologiyalarning yuqorida qayd etilgan uchta darajasi bir-birini to`ldiradi va taqozo etadi. Hamkorlik–o`qituvchi va o’quvchilarning o`quv-bilish faoliyati ni takomillashtirish, ularni ma`naviy, axloqiy, intel lek tual jihatdan rivojlantirish, bu jarayonni bir-biriga uyg’unlashtirish, faoliyatning natijasi va borishini hamjihatlikda tahlil qilish imkonini beradi. Demokratlashtirilgan jarayonni insonparvarlashtirish o`quv-tarbiyaviy jarayonining maqsadini amalga oshirish, tahsil oluvchi lar ning o`quv-bilish va ma`naviy ehtiyojlarini qondirish, o`quv mehnatining xarakteri va mazmunini o`zgartiradi va shaxsning uyg’unlikda rivojlanishiga qulay psixologik muhit yaratadi. O`qitish jarayonini demokratlashtirishning tub mohiyati o`quvchi lar ning o`quv-bilish faoliyatini tashkil etishda ularga tanlash imkoniyati berilishidir.

Geografiya o`qituvchisi o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishda o`quvchilarning xohishiga ko`ra individual tarzda, juftlikda yoki kichik guruhlarda tashkil etishi lozim. Shuningdek, uy vazifalari ham hamma uchun yagona va majburiy bo`lmasdan bir necha variantda tayyorlanishi va o`quvchilar o`z xohishiga ko`ra tanlashlari mumkin. Hozir ta’lim-tarbiya sohasida rivojlanib borayotgan yo’nalishlardan biri–zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayonida qo’llash bo’lib, uni amalga oshirish dolzarb vazifalardandir. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayoni katta avlod tamonidan o’z bilim va tajribalarini o’sib kelayotgan avlodga o’rgatishdan iborat bo’lib, bu jarayonda asosan, inson hayoti uchun zarur axborotlarni avloddan-avlodga uzatish amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiya ta’lim-tarbiya jarayoni sifatida ishtirokchilarning faoliyatlari orqali amalga oshiriladi. Bu jarayonning pirovard maqsadi barkamol insonni shakllantirish va rivojlantirish bo’lib, asosan quyidagilardan tarkib topadi: - ta’lim-tarbiya berish; - axborotlarni avloddan-avlodga uzatish; - mustaqil fikrlashga o’rgatish; - bilim, ko’nikma, malakalarni o’rgatish va o’zlashtirilishiga erishish; - turli metodlarni qo’llash va takomillashtirish; - ta’lim-tarbiya jarayonida insonparvarlik, halqparvarlik, mafkuraviy tamoyillarga asoslanish; - o’quvchining tayyorgarlik darajasini, fiziologik, yosh xususiyatlarini, gigiyenik talablarni hisobga olish. Pedagogik texnologiya o’quv jarayoni(ya’ni o’qituvchining, o’quvchining faoliyati bilan), uning tarkibi, vositalari, usullari va shakllari bilan eng ko’p darajada bog’langan. Hammamizga ma’lumki, inson hamma sohada biror maqsadga erishish uchun, o’ziga ma’qul bo’lgan yo’l, usul, vositalardan foydalanib, zarur faoliyatni amalga oshiradi. Demak, avval maqsad paydo bo’lsa, keyin shunga muvofiq, mavjud imkoniyatlarga suyangan holdagi faoliyat kelib chiqadi. Ushbu sxemada pedagogik texnologiyaning asosiy tarkibiy qismlari aks etgan.

V.P.Bespalko ta’kidlaganidek: «Pedagogik texnologiya-bu о‘qituvchi mahoratiga bog‘liq bо‘lmagan holda, pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan, о‘quvchi shaxsini shakllantirish jarayonini ifodadash-loyihalashdir».Tarixiy pedagogik texnologiya elementlariga nazar tashlaydigan bo’lsak, maktab va madrasalarda suqrotona savol-javob usulidan keng foydalanish asosida о‘quvchilarda ziyraklik, hozirjavoblik sifatlari hamda gо‘zal nutq tarkib toptirilgan. Suqrotona savol-javob usuli hozirgacha eng samarali ta’lim usullaridan biri sifatida qо‘llaniladi. Bunda о‘quvchi chuqur mantiqiy fikrlashga, ziyraklikka, aniq va tо‘g‘ri sо‘zlashga, nutqning mantiqiyligi va ravonligiga xamda tanqidiy, ijodiy fikrlashga о‘rgatilgan. Masalan, suqrotona suhbatlar deganda о‘qituvchining о‘quvchini mustaqil va faol fikrlash jarayoniga olib kirishi hamda uning fikrlashidagi notо‘g‘ri jihatlarni ziyraklik bilan aniqlagan xolda ularni tuzatish yo’liga olib chiqishdan iborat usullar nazarda tutiladi. Bunday suhbat bosqichlarini quyidagicha soddalashtirib ifodalash mumkin: 1. Savol-javoblar orqali о‘quvchining bilim darajasi va fikrlash qobiliyatini umumiy tarzda aniqlash;

2.О‘rganilayotgan mavzuning mazmunini о‘quvchi motivlariga muvofiqlashtirish. Bu asosan о‘quvchining qiziqish va qobiliyatlariga mos bо‘lgan misollar tanlash orqali amalga oshiriladi; 3. О‘quvchini faol muloqotga olib kirish. Bunda asosan, rag‘batlantirish usullaridan foydalaniladi; 4. О‘qituvchi о‘zini bilmaydigan odamdek, о‘quvchidek, tutib, savollar berib boradi; 5. О‘quvchining tо‘g‘ri fikrlarini rag‘batlantirish orqali uni yanada erkin va chuqurroq fikrlashga, sо‘zlashga jalb qilish; 6. О‘quvchining xato fikrlarini aniqlab borish; 7. О‘quvchining xato fikrlariga nisbatan tо‘g‘ri fikrni о‘qituvchi tomonidan yaqqol mantiqiy asoslangan shaklda bayon qilish yoki tushuntirish orqali о‘quvchi uchun muammoli vaziyat yaratiladi va о‘quvchini о‘z xatolarini о‘zi tuzatishiga yo’naltiriladi. Bundan kо‘rinib turibdiki, ushbu usul yuqori natija berishi shubhasiz bо‘lib, ammo buning jiddiy shartlari ham mavjud. Bular о‘qituvchining keng bilimga va ijodiy fikrlash qobiliyatiga, yuqori muloqot madaniyatiga, pedagogik mahoratga ega bo’lishi kabilardan iborat. Ta’lim jarayonida bilim oluvchining faolligi tamoyili pedagogikada eng muhim tamoyillaridan bо‘lib kelgan. Uning mohiyati о‘rganilayotgan predmetni talabalar tomonidan maqsadli va faol qabul qilinishi, anglanishi, qayta ishlanishi va qо‘llanilishidir. Ta’lim olishning faolligi o’quvchilardagi yuqori motivatsiya, ular tomonidan yangi bilim va kо‘nikmalarni о‘zlashtirish ehtiyoj sifatida qabul qilinishi, ta’lim jarayoni natijalari samarali bо‘lishi bilan sifatlanadi. Faollik o’quvchilarning barcha faoliyat shakllarida mavjud–о‘zgartirish faoliyati, bilish faoliyati, muloqot va boshqalar. О‘z faoliyati natijasida atrofdagi olamda va insonning о‘zida ma’lum о‘zgarishlar sodir bо‘ladi. Ma’lumki, o’quvchilar geograiya fani doirasida о‘rganilayotgan mavzuga bir xilda yondashmaydilar. Bunga ularning munosabatini qaysi kо‘rsatkichlar orqali aniqlash mumkin?

Oquvchilarning darsga bо‘lgan munosabati aynan bilim olishdagi faollik, bilan sifatlanadi. Bu faollik o’quvchini о‘rganish predmetiga “kirib borishining” intensivligi va mustahkamligini belgilab beradi. Faollik tuzilmasi quyidagi tarkibiy qismlar orqali ifodalanadi:  ta’limiy vazifalarni bajarishga bо‘lgan tayyorlik;  mustaqil faoliyat olib borishga intilish;  bajarilayotgan harakatlarni anglanganligi;  faollik predmetiga yо‘naltirilgan diqqatning mustahkamligi;  о‘z bilim darajasini yanada oshirishga bо‘lgan intilish. O’quvchi ma’lum darajada mahsuldor, bajaruvchi, qayta tiklovchi faoliyatini belgilab, unda kо‘proq boshqarilayotgan obyekt rolini ijro etadi. Bu darajadagi faoliyat “obyekt faoliyati” deb nomlanadi. Yuqori darajada faollik ta’lim oluvchi faoliyatining birlamchi sababi, manbasi ro’lini о‘ynab, ijodiy, о‘zgartiruvchi sifatga ega. Bunda faoliyatni amalga oshiruvchi o’quvchi subyektdir va faoliyatda uning irodasi ishtirok etadi (“subyekt faoliyati”). Bunday faoliyat quyidagi jihatlar bilan farqlanadi:  faoliyat amalga oshirilayotgan vaqtda subyektning ichki sifat va holatining о‘ziga hosligi - maqsadlash, rejalashtirish, natijani oldindan kо‘rishga bо‘lgan ichki motivatsiyaning mavjudligi(vaziyatdan kelib chiqib, biror fakt ta’sirida amalga oshiriladigan birinchi daraja faolligidan farqli);  ixtiyoriyligi, ya’ni bu faoliyat subyektning о‘z maqsadi va irodasiga aoslanadi;  vaziyatdan yuqoriligi, ya’ni oldindan belgilangan maqsadlar doirasidan chiqib ketishi (faoliyatning kengayishi);  mustaqillikka intilish, kо‘zlangan maqsadga erishish yо‘lida izchil va mustaqil faoliyat olib borishi. Subyekt faoliyati jarayonida o’quvchining individualigi, mehnatga layoqati, ijodkorligi, tashabbuskorligi, raqobatbardoshligi va boshqa jihatlari namoyon bо‘ladi. Har bir pedagogik texnologiya o’quvchilar faoliyatini faollashtiruvchi va intensivlashtiruvchi vositalarga ega. Quyidagi vaziyatlar ta’lim mashg‘ulotida eng yuqori faollashtiruvchi samara beradi:

- hodisa va jarayonlarni mustaqil tushuntirib berish; - о‘z nuqtai nazarini isbotlash; - munozara va bahslarda ishtirok etish; - о‘z guruhdoshlariga yoki о‘qituvchiga savol berish; - boshqa o’quvchilar javobiga taqriz berish va javobini baholash;; - о‘zlashtirishi past bо‘lgan guruhdoshlariga materialni tushuntirish; - о‘z kuchini inobatga olgan holda о‘ziga mos vazifa tanlash; - bir muammo ning bir necha yechimlarini izlab topish; - о‘z harakatlari natijasini tekshirish, ularni (harakatlarni) tahlil qilish; - о‘zida shakllantirilgan bilim kо‘nikmalarni qо‘llab, vazifalarni yechish. Geografiya ta’limi jarayonida turli xildagi pedagogik texnologiyalardan foydalanish bugungi kun talabidir. Shuning uchun, ta’lim jarayoniga pedagogik texnologiyani tatbiq etish yuqorida keltirilgan dolzarb muammolarni ijobiy hal etishga xizmat qilishi darkor. Pedagogik texnologiyani ta’lim jarayoniga tatbiq etilishi, o’quvchilarda dars jarayonining ta’sirchanligi va amaliy kо‘nikmaga ega bо‘lishligini kafolatlaydi. I.2. Jahon ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi fanini o’qitishda qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalarining o’ziga xos xususiyatlari . Pedagogik texnologiya murakkab bо‘lib, an’anaviy dars berish usullarining yaxshi tomonlarini о‘zida mujassamlashtirgan, yangicha yondashuvi qо‘llagan holda eng zamonaviy pedagogik tadbirdir. Uning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, pedagogik texnologiyada dars mashg‘ulotlarini о‘tkazish jarayonida amalga oshiriladigan ishlarning bosqichma-bosqich va daqiqama-daqiqa oldindan loyihasi tuzib olinadi. Shunda, dars jarayonida yoritiladigan mavzular bо‘yicha tayanch tushunchalar va ular asosida tuzilgan nazorat savollari, qо‘llaniladigan interfaol vosita va didaktik materiallar loyihada belgilab olinadi. Dars mashg‘ulotlari bilim berish va ularni o’quvchilar tomonidan eslab qolish bilan chegaralanmay, berilgan bilimlar asosida amaliy mashqlarni bajara olishi, о‘zlashtirishi, o’qituvchi tomonidan

doimiy nazorat ostiga olinadi, kerakli maslahatlar beriladi, asoslanadi hamda bilim va kо‘nikmalar xayotiyligi isbotlanadi va hokazo. Ta`lim jarayonini tarbiya bilan, bilim, ko`nikma va malakalarni bir-biri bilan ajratilgan holda shakllantirishga mo`ljallangan o`quv faoliyatini tashkil etish mumkin emas. Pedagogik texnologiyalarning o`ziga xos xususiyatlari, mohiyati va mazmuniga ko`ra ikki guruhga ajratiladi: 1. Pedagogik jarayonning xarakteri, borishi va mazmunini o`zgartirishda qo`llaniladigan pedagogik texnologiyalar. 2. Geografiya darslarida foydalaniladigan texnologiyalar. Yuqori samara beradigan va o’quvchilarning darsga bo’lgan qiziqishlarini rivojlantiruvchi pedagogik texnologiyalar to’g’risida ushbu bitiruv malakaviy ishimning ikkinchi bobida batafsil to’xtalib, ma’lumotlar keltiriladi. Pedagogik jarayonning xarakteri, borishi va mazmunini o`zgartirishda qo`llaniladigan pedagogik texnologiyalar guruhiga:  Ta`lim jarayonini insonparvarlashtirish va demokratlashtirish texnologiyasi;  S h axsga yo`naltirilgan texnologiyalar;  Rivojlantiruvchi ta`lim texnologiyalari;  Ta`limni differentsiallashtirish va individuallashtirish;  Geografiya darslarida foydalaniladigan texnologiyalar guruhiga:  Didaktik o`yin texnologiyasi, muammoli ta`lim texnologiyasi, modulli ta`lim texnologiyasi, hamkorlikda o`qitish texnologiyasi, loyihalash texnologiyasi va an`anaviy ta`lim texnologiyalari kiradi. O`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etganda, ta`lim-tarbiya jarayo nini yaxlit, bir tizim holatida, bilim, ko`nikma va malakalarni bir-biri bilan uzviy ravishda shakllantirish lozimligini qayd etish zarur. Yuqorida qayd etilgan vazifalarni hal etish va an`anaviy ta`lim tizimidagi kamchiliklarga barham berish, ta`lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish uchun o`quvchilarning bilish faoliyatini yalpi o`qitish bilan bir qatorda, individual va kichik guruhlarda o`qitishni tashkil etish maqsadga muvofiq. O`quvchilarning bilish faoliyati individual tarzda tashkil etilganda o`quvchilar o`quv

materialini mustaqil o`zlashtiradilar, ularning aqliy rivojlanishi, qiziqishi, ehtiyoji, iqtidori, bilimlarni o`zlashtirish darajasi hisobga olingan holda tuzilgan o`quv topshiriqlarini mustaqil bajaradi va o`z bilish faoliyatining sub`ektiga aylanadi. Quyida jadval ko’rinishida pedagogik munosabatlar tipining o`ziga xos xususiyatlarini ko’rib chiqamiz. Pedagogik munosabatlar O`qituvchi faoliyati O`quvchi faoliyati Sub`ekt – ob`ekt munosabatlarda Yangi mavzu materiali eng oson o`zlashtiri ladigan usul da, tayyor axborot shaklida bayon etiladi. Tegishli hol larda savol- javob o`tka zadi, bilimlarni mus - tah kamlab, baholashni amalga oshiradi. Passiv, faqat axborot larni qabul qilishga, shu holatda eslab qo lish, savol lar ga javob berish, ko`rsatma ga bino an ish ko`rish. Sub`ekt-sub`ekt munosabatlarda Dars foydalanilayotgan texno lo giyalari talabla ri asosida tashkil eti ladi. Yangi mavzu ma te ri ali o`quvchilar to mo - nidan mustaqil o`rga nishlari uchun o`quv top shiriqlari tavsiya etadi. Tegishli hol larda yor dam uyushtiradi, savol- javob o`tkazadi, bilim larni mustahkam lash, o`z -o`zini, o`zaro nazorat va o`qituvchi nazorati orqa li baho lashni amal ga oshiradi. Tavsiya etilgan o`quv topshiriqlari asosida o`z o`quv faoliyatini tashkil etadi, muammoli vaziyatlardan chiqishning eng muqobil variantini ishlab chiqadi, avval o`zlashtirgan bilim va ko`nikmalaridan foyda lanib, yangi bi lim - larni o`zlashtiradi, o`z fao liya tini o`rtoqla ri ning faoliyati bilan taqqos lab, o`zini rivoj lanti rish rejasini tuzadi. Ta`lim-tarbiya jarayonida sub`ekt-sub`ekt munosabatlarni vujudga keltirishda o` qu v chilarning bilish faoliyatini individual va kichik guruhlarda tashkil etish maqsadga muvofiq dir. O`quvchilarning geografiya fanini egallashga bo`lgan qiziqishini orttirish va bilim olishga bo`lgan ehtiyojlarini qondirish, ta`lim–tarbiya jarayonida milliy va

umuminsoniy qadriyatlar ustuvorli gini ta`minlash, inson, jamiyat va atrof-muhitning o`zaro munosabat larini uyg’unlashtirish, ta`lim oluvchilarda ongli intizom, insoniy qadr-qimmat tuyg’usi, yuksak ma`naviyat, ijtimoiy meyyorlarga asos langan xulq- atvor, estetik boy dunyoqarash, mantiqiy va ijodiy fikr lashni tarkib toptirish maqsadida Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasini o`qitishga yangicha yondashish maqsadga muvofiq deb hisobladik. Yangicha yondashuvning asosiy mohiyati, an`anaviy ta`limda ko`zda tutilgan natijalarni bermayotgan majburan o`qitishdan voz kechish va uning o`rniga:  zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish orqali geografiya darslari jarayonini samarali tashkil etish;  mustaqil ish va mustaqil faoliyatni amalga oshirish;  tegishli talablarni jamoa orqali qo`llashni amalga oshirish muhim sanaladi. Yangi munosabatlarning vujudga kelishi o’quvchi shaxsiga tafovutlab yondashishni, ya`ni ta`lim jarayonini differentsiallashtirish va individuallashtirish printsipini talab etadi. Mazkur printsiplar asosida ta`lim jarayonini tashkil etishda: - o`rta saviyali o`quvchiga nisbatan mo`ljal olishdan voz kechish; - dars jarayonida har bir o’quvchning eng yaxshi sifatlarini aniqlash va uni rivojlantirish, qiziqishi, ehtiyoji, qobiliyati, yo`nalishi, sifatlari, aqliy jarayonining xususiyatlarini aniqlash; - dars jarayonini har bir o`quvchining ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va imkoniyatiga yarasha o`quv topshiriqlarini tayyorlash hamda o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olish lozim bo`ladi. Pedagogik texnologiyaning o’ziga xos xususiyatlarida: - Barcha o’quvchilar о‘z qobiliyatlari darajasida albatta о‘zlashtirishlari kafolatlanadi. -O’quvchilarning dars davomida befarq bo’lmaslikka, mustaqil fikrlashi, ijod etishi va izlanishiga majbur etishi; -O’quvchilarni o’quv jarayonida bilimga bo’lgan qiziqishlarini doimiy ravishda bo’lishini ta’minlashi;

-O’quvchilarning bilimga bo’lgan qiziqishini mustaqil ravishda har-bir masalaga ijodiy yondashgan holda kuchaytirishi; -O’qituvchi va o’quvchining hamisha hamkorlikdagi faoliyatini tashkilllanishi. Bizning fikrimizcha, pedogik texnologiyaning eng asosiy negizi bu o’qituvchi va o’quvchining belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga hamkorlikda erishshlari uchun tanlangan texnologiyalarga bog’liq deb xisoblaymiz, ya’ni o’qitish jarayonida maqsad boyicha kafolatlangan natijaga erishishda qo’llaniladigan har bir ta’lm texnologiyasi o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida hamkorlik faoliyatni tashkil eta olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erisha olsa, o’quv jarayonida o’quvchilar mustaqil fikrlay olsalar, ijobiy ishlay olsalar, izlansalar, tahlil eta olsalar, o’zlari xulosa qila olsalar, o’zlariga, guruhga , guruh esa ularga baho bera olsa, o’qituvchi esa ularning bunday faoliyatlari uchun imkoniyat va sharoit yarata olsa, bizning fikrimizcha ana shu o’qitish jarayonining asosi hisoblanadi. Har bir dars, mavzu, o’quv predmetining o’ziga xos texnologiyasi bor, ya’ni o’quv jarayonidagi pedogogik texnologiya bu yakka tartibdagi jarayon bo’lib, u o'quvchining ehtiyojidan kelib chiqqan xolda bir maqsadga yo’naltirilgan, oldindan loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogk jarayondir. O`quvchilarning o`zlashtirgan bilimlarini amaliyotga qo`llashda ko`nikma va malakalar muhim rol o`ynaydi. Ko`nikma va malakalarni til bilan tushuntirib bo`lmaydi, ularni amaliy faoliyatda ko`rsatish kerak bo`ladi. Shu sababli inson hayotining asosini faoliyat usullari (ko`nikma va malakalar) tashkil etib, u o’quvchining muhim sifati sanaladi. O`quvchilarning dunyo haqidagi bilimlarida, bu b о rada tushunchalarni tarkib t о ptirishda х ilma- х il ta’lim uslublari, v о sitalaridan unumli f о ydalanishga to`g`ri k е ladi. G ео grafik bilimlar nafaqat g ео grafiya, balki, o`quvchilarning k е lgusida qanday kasblarni egallashlaridan qat’iy nazar, ularning dunyo qarashlari tak о millashuvi uchun nih о yatda zarur. Agar har bir ins о n uchun o`qish, yozish, his о blay о lish qanchalik zarur bo`lsa, ularning madaniyatli kishilar bo`lib y е tishishlarida g ео grafik bilimlar ham shunchalik zarur. Umuman har bir o`quvchining k е lajakdagi sha х sini b е lgilashda g ео grafik bilimlarning r о li ch е ksizligini hayotni o`zi isb о tlam о qda. H о zirgi davrda g ео grafik bilimlar mazmuni

va undagi o`zgarishlar nih о yatda t е zlik bilan o`zgarm о qda. Har bir х udud o`ziga хо s iqlim, tupr о q, ah о li r е surslariga ega. Bu o`z navbatida ularni o`rganishda o`ziga хо s bo`lgan m е t о dlarni qo`llashni taq о za qiladi va х .k. Buyuk pedagoglarimiz o’qituvchini “amaldagi ruxshunos” deyishgan. Bir soatlik dars jarayonida o’qituvchi 100 dan ortiq muammoli vaziyatlarga duch kelishi mumkin. Jamoada sog’lom muhitni ta’minlashda, o’quvchining ma’naviy va axloqiy qiyofasini shakllanishida muammoli vaziyatlarning ijobiy yechimi alohida ahamiyat kasb etadi. Mustaqil fikr-mulohaza insonda mavjud bilimlarni, fikr va voqelikka bo’lgan munosabatlarning erkin yuzaga chiqarilishidir. Albatta, ushbu jarayon o’z-o’zidan royobga chiqmaydi, ayniqsa, ta’lim-tarbiyada. Ma’lumki, ta’lim o’qituvchi va o’quvchi orasida o’rnatiladigan pedagogik munosabatlar majmuidir. Ana shu munosabatlarda o’zaro ishonch, talab va tartib muhimdir, ya’ni bilimlar ortib boradi, intellekt mukamallashadi. Geografiya t a’lim tizimiga joriy etilayotgan zamonaviy pedagogik texnologiyalardan ko’zlanayotgan asosiy maqsad ham xuddi ana shundadir. Yangicha yondashuv jarayonida bilim talabalarning o’z ijtimoiy tartiblari asosida paydo bo’ladi va hulq-atvor shaklining ham o’zgarishga ta’sir qiladi. Mustaqil fikrlarni bildirar ekan, o’quvchi dars jarayonining faqat subyekt sifatida ham namoyon bo’ladi, ya’ni teng xuquqli ta’lim dialogini vujudga keltiradi. Ayniqsa, darsni muammoli tashkil etish o’quvchi o’quv faoliyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ushbu jarayonning yanada muvaffaqiyatliroq chiqishi uchun psixologik asosga e’tiborini qaratish kerak. Pedagogik texnologiyalar asosida o’quv jarayoni tashkil etilganda bilim egallashning bir qancha bir-biriga bog’liq bo’lgan bosqichlari mavjud bo’lib, tayyor bilimlarni o’quvchi ongiga yetkazish, esga olish, esda saqlash, qayta esga tushirish, so’zlab berish, yozma ifodalash kabi holatlarni bilish, tushunish darajalarini ifodalaydi. Bu darajalarda bilim oluvchidan ijodiy yondashuv talab etilmaydi. O’zlashtirishning keyingi darajalarida o’quvchilar olgan bilimlarini amalda tatbiq etishi, ma’lum natijalarni qo’lga kiritishi, to’ldirishi, boyitishi, o’zgartirishi o’zining mustaqil nuqtai

nazariga ega bo’lishi talab etiladi. Bu o’zlashtirish darajalari uchun muammoli yondashuv ahamiyatli hisoblanadi. О‘quvchilarning ma’naviy hayoti, dunyoqarashi, aqliy kamoloti, bilimlarining mustahkamligi, о‘z kuchiga ishonchi ularning quvnoqligi, tetikligiga bog‘liq. Shu sababli geografiya о‘qituvchisi dars mashg’ulotlari davomida о‘quvchilarning kayfiyatini kо‘taruvchi, diqqatini jalb qiluvchi ta’lim usullariga e’tibor qaratishi lozim deb o’ylayman. I.3 Pedagogik texnologiyalarning asosiy jarayonlari. Pedagogik texnologiyaning asosiy jarayoni o’quv-tarbiya mashg’ulotlari, ya’ni o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi pedagogik muloqot ko’rinishida amalga oshiriladi. Bu muloqot davomida ularning har biri ma’lum faoliyat turlarini amalga oshiradilar. Ularning ushbu faoliyatlati bevosita pedagogik texnologiyaning asosiy jarayonini hosil qiladi. Buni sxema ko’rinishida quyidagicha tasvirlaymiz. Pedagogik texnologiya asosiy jarayoni ishtirokchilarining faoliyat turlari. Pedagogik texnologiyaning asosiy jarayoni o’qituvchi uchun so’zlash, ko’rsatish, topshiriqlar berish, nazorat qilish orqali mustaqil bilim olish va fikrlashga o’rgatishdan, o’quvchi uchun esa diqqatni jamlagan holda tinglash, kuzatish, topshiriqlar bajarish orqali mustaqil bilim olish va fikrlashga o’rganishdan iboratdir. Ushbu berilgan sxemadan ko’rinib turibdiki, o’qituvchi rahbarligida o’quvchi o’zi bilim oladi, o’rganadi, o’zlashtiradi, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini egallaydi.

1 2 3 Bundan tashqari shuni alohida ta’kidlashimiz zarur-ki pedagogik jarayonni samarali bо‘lishida o’quvchilar diqqati juda muhim ahamiyat kasb etadi. Buyuk rus pedagogi K.D. Ushinskiy diqqatni “о‘rganilayotgan materialni odam ongiga kirishi uchun yagona eshik” deb ta’riflagan. Agar о‘qituvchi o’quvchi diqqatini jamlashga erishgan bо‘lsa, bu muvafaqqiyatning yarmiga erishganlikdir. Diqqat idrok, tushunish, tasavvur, о‘zlashtirish, eslab qolish, qayta tiklash va ijodiy faraz uchun zarurdir. Diqqatimizni jamlanishi faqat о‘z xohishimizga emas, balki ta’surotlarning kuchi, yangiligi, kutilmaganligiga ham bog‘liqdir. Dars o’quvchilarni ajablantiradigan, qiziqtiradigan, о‘ylantirib qо‘yadigan savol yoki vazifadan boshlansa, o’quvchilar diqqati tezroq jamlanadi. Yuqorida berilgan ma’lumotlarga asoslanib, shularni aytishimiz mumkin-ki, pedagogik texnologiyaning predmeti о‘quv jarayon va professional tayyorgarlik tizimini loyihalashdan iborat. Geografiya ta’limida tizimli yondashish о‘qitish tizimining barcha asosiy tomonlarini–maqsadni aniqlashdan tortib, to yangi о‘qitish tizimining samaradorligini tekshirish, uni sinovdan о‘tkazish va ommalashtirishgacha bо‘lgan jarayonini о‘z ichiga oladi. U о‘z harakat tartiblarining takrorlanuvchanligi va ularni tо‘la о‘quv jarayoniga tadbiq etish PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA JARAYONI O’QITUVCHIO’QITUVCHI OQUVCHIOQUVCHI Mustaqil ishlash, O’qish, o’zlashtirish, fikrlash, fikrini himoya qilish Diqqatni jamlash , tinglash, , tinglash, yozish, chizish, topshiriq yozish, chizish, topshiriq bajarish, kuzatishbajarish, kuzatishTushuntirish , rahbarlik qilish , mustaqil ishlash, fikrlashni o’rganish, reglamentni belgilash. So’zlash ,ko’rsatish, topshiriq ,ko’rsatish, topshiriq berish, reglament, nazoratberish, reglament, nazorat

g‘oyasi , oqibat natijada, bu jarayonning «jonli о‘qituvchiga» bog‘liq bо‘lmay qolishiga olib keladi. Geografiya о‘quv jarayonida о‘qituvchining vazifasi oldindan tuzilgan(о‘zi tuzgan bо‘lishi shart emas) material bilan о‘qishni tashkil etishda tashkilotchi va maslahatchi rolini ijro etishdan iborat. Pedagogik jarayon ishtirokchilari, avvalo o`qituvchi va o`quvchilar o`rtasida janjalli masalalar chiqmasligi uchun quyidagi qoidalarga amal qilishlari zarur: -Doskada javob bergan o`quvchi uning javobidagi xato va kamchiliklarni boshqa o`quvchilar tomonidan to`ldirish va to`g’irlash jarayonida jim turib eshitishi shart. Bu qoida o`quvchilarda eshitish odobining vujudga kelishiga zamin tayyorlaydi; -Doskada javob berishi kerak bo`lgan o`quvchi javobini tez boshlamasa, sinf chidam va sabr bilan kutib, tinchlik saqlashi kerak. Bu qoida sinfda ongli intizomning shakllanishiga olib keladi; -Kech qolgan o`quvchi intizomi muhokama qilinmaydi, tanbeh berilmaydi. Darsda o`quvchilarning har bir faoliyati nazorat qilinib, baholanib borilganligi sababli o`quvchilar iloji boricha darsga o`z vaqtida kelishga harakat qiladi. Mutaxassislarning fikricha, innovasion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda о‘qituvchi va о‘quvchi faoliyatiga yangilik, о‘zgartirishlar kiritish bо‘lib, uni amalga oshirishda asosan interfaol uslublardan foydalanildi. Bunday uslublarning о‘ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va о‘quvchilarning birgalikda faoliyat kо‘rsatishi orqali amalga oshiriladi. Bunday о‘qituvchi bilan о‘quvchining hamkorlik jarayoni о‘ziga xos xususiyatlarga ega bо‘lib, ularga: - о‘quvchilarning dars davomida befarq bо‘lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod qilish va izlanishga majbur etilishi; - о‘quvchilarning о‘quv jarayonida fanga bо‘lgan qiziqishlarini doimiyligini ta’minlanish; - о‘quvchilarning fanga bо‘lgan qiziqishlarini mustaqil raishda har bir masalaga ijodiy yondashgan holda kuchaytirilishi; - о‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyatini doimiy ravishda tashkil etilishlari kiradi. Har bir о‘quv fani dasturida nisbatan murakkab mavzular mavjud. Har bir mavzu, dars, о‘quv predmetining о‘ziga xos texnologiyasi bor. Shu bilan birga о‘quv

jarayonini oldindan loyihalashtirish zarur. Bunda о‘qituvchi о‘quv fanining о‘ziga xos tomonini, joy va sharoitni, eng asosiysi о‘quvchilarning imkoniyati va ehtiyojini hamda hamkorlikdagi faoliyatni tashkil eta olishini hisobga olishi kerak. Shundagina, kerakli kafolatgan natijaga erishish mumkin. Binobarin, о‘qituvchi, avvalo, har bir darsning texnologik xaritasini tuzishda albatta, dars jarayonining aniq maqsadi, vazifalari, uni amalga oshirish texnologiyasi va kafolatlangan natija о‘z ifodasini topishi kerak. Ta’kidlash joizki, texnologik xaritada dars jarayonining hamda о‘qituvchi va о‘quvchi faoliyatining barcha qirralari о‘z aksini topadi. Yuqorida berilgan tasniflardan kelib chiqqan holda xulosa qilsak-pedagogik texnologiya o’quvchilarga o’qituvchilar tomonidan kasbiy pedagogik maqsadlarni amalga oshiruvchi ta’sir ko‘rsatilish tizimini belgilaydi, pedagogik faoliyatni aniq maqsadlar asosida tashkil qilish hamda uning texnologikligini nazorat qilish imkoniyatini beradi. Hozirgi kundagi z amonaviy usullar о‘quvchilarning chuqur bilim olishi uchun qator imkoniyatlar yaratish bilan birga ularda о‘z fikrini himoya qilish kо‘nikmasini shakl l antiradi, hamkorlikda ishlash, hayotda uchrab turadigan qiyinchiliklarni birgalikda yengish tajribasini singdiradi. Zamonaviy usullardan foydalanish:  sinf muhitini о‘zgartiradi;  mavzu qanday о‘rganilishi kerakligini belgilab beradi;  har bir о‘quvchini faollashtiradi. Bugungi kunda о‘qituvchi о‘qitish uchun faqat zaruriy axborotlarnigina tanlab olishi va о‘quvchini bevosita mustaqil bilim olishga о‘rgatmog‘i zarur. Bu jarayonda о‘qituvchining pedagogik mahorati, uning chuqur bilimi, odob - axloqi muhim rol о‘ynaydi.

Bilish qobiliyatini boshqarish Qalbga yо‘l topa olishErgashtira olish ma’naviy ishonchga kira olishIshonchga kirish, ishontira olishО‘quv jarayonini tashkil eta olish Dо‘stona va samimiy munosabatTexnologik mahorat Nutq mahorati Muloqotga kirishuvchanlik О‘quvchini yoshi, ichki imkoniya tiga moslik О‘quvchilarda ichki his-tuyg‘u va qiziqishni, mustaqil ta’lim olish kо‘nikmasini О‘QITUVCHI MAHORATI

II bob. “Jahon transporti” mavzusini o’qitish texnologiyasi. II.1. “Jahon transporti ” mavzusini o’qitishda foydalaniladigan lokal darajadagi texnologiyalar. “ Jahon transporti ” mavzusini o’qitishda foydalaniladigan lokal darajadagi texnologiyalar deyilganda darsning muayyan bir qismida uy vazifasini so’rash, yangi o’rganilgan mavzuni mustahkamlash bosqichida foydalaniladigan texnologiyalar tushiniladi. Ular jumlasiga “Keys”, “Insert”, “Klaster”, “Aqliy hujum”, Venn diagrammasi, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Atamalar zanjiri”, “Atamalar varag’i”, tezkor o’yinlar, o’yin mashqlarining turli shakllari va h.k kiradi. Dastur mazmunidagi faqat faktik materiallarni o’rganish nazarda tutilgan mavzularda insertdan foydalanish tavsiya etiladi. Insert- lokal darajadagi pedagogik texnologiya bo’lib, o’quvchilar tomonidan o’quv materialidagi asosiy g’oya va faktik materiallarni anglashiga zamin yaratish maqsadida qo’llaniladi. O’quvchilarni insert yordamida ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish uchun ularga o’rganiladigan o’quv materiallari va maxsus jadval tarqatiladi. O’quvchilar har bir abzatsni o’rganib chiqib, maxsus jadvalga muayyan simvollar yordamida belgilash tavsiya etiladi. Agar abzatsda berilgan ma’lumot shu kungacha o’zlashtirgan bilimlariga mos kelsa, “Bilaman”-V, agar ma’lumotlar tushunarli va yangi bo’lsa, u holda “Ma’qullayman”+, agar ma’lumotlar o’quvchilar o’zlashtirgan bilimlariga mos kelmasa, u holda “o’rganish lozim”-, o’quvchilar o’quv materiallarini o’zlashtirishda qiyinchilik his etsa, u holda “Tushunmadim”-? belgisini qo’yadi. Quyida insert jadvalini keltiramiz. 1-jadval Abzatslar № “Bilaman”- V “Ma’qullayman” + “o’rganish lozim” - “Tushunmadim” - ? 1. 2 3 3. va h.k Dars jarayonida insertdan foydalanishning afzallik tomoni shundaki , avval kichik guruh a ’ zolari o ’ rtasida , so ’ ng kichik guruhlar bilan o ’ zaro o ’ quv bahsi o ’ tkazilishi ,

bahsda o ’ quvchilar tomonidan yo ’ l qo ’ yilgan kamchiliklarni to ’ ldirish , bilimidagi bo ’ shliqlarni to ’ ldirish yuzasidan o ’ qituvchi tomonidan berilgan axborot ta ’ lim samaradorligiga xizmat qiladi . Geografiya darslarida o ’ quvchilarning o ’ zlashtirgan bilimlarini tizimlashtirish , mustahkamligini ta ’ minlash maqsadida klasterdan foydalanish muhim o ’ rin tutadi . Klaster - cluster - ingliz tilida shajara degan ma ’ noni anglatadi . ( Klaster-tutam, bog‘lam )- axborot xaritasini tuzish yо‘li-barcha tuzilmaning mohiyatini markazlashtirish va aniqlash uchun qandaydir biror asosiy omil atrofida g‘oyalarni yig‘ish. Bilimlarni faollashtirishni tezlashtiradi, fikrlash jarayoniga mavzu bо‘yicha yangi о‘zaro bog‘lanishli tasavvurlarni erkin va ochiq jalb qilishga yordam beradi [ 20 ] . Ushbu lokal texnologiya o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan va o’zlashtiradigan g’oya, qonuniyat va tushunchalar o’rtasidagi bog’lanishni anglash, bir-biriga uzviyligini tushunishga imkon yaratib, tahliliy-tanqidiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirishga zamin tayyorlaydi. Klaster quyidagi tartibda tuziladi: o’rganilayotgan fan kursi mazmunidagi muayyan g’oya doska yoki qog’oz o’rtasiga yoziladi, so’ngra ushbu g’oya bilan bog’liq tushunchalar bir-biriga bog’liq xolati ko’rsatkich bilan belgilanib, tarmoq hosil qiladi. Klaster bitta bob yoki mavzu bo’yicha yaxlit tuzish o’quvchilarning tizimli fikr yuritishiga zamin yaratadi. Klasterning asosida asosiy g’oya yoki tushuncha o’rin oladi, masalan Jahon transporti tarmoqlari quyidagicha tuziladi: Klasterdan foydalaniladigan darslarda o’quvchilar teng sonli kichik guruhlarga ajratilib, ularga o’quv topshirig’ining didaktik maqsadi va bajarilish tartibi Jahon transporti Suv transpotiQuruqli k transport i Ko’l transpotiDaryo transpoti Dengiz transpotiQuvurQuvurAvtomobi lAvtomobi lTemir yo’lTemir yo’l Havo traspoti27 17 3C 17 3D 1B01 17 0A 2F 17 36 17 36 17 2603071201 170503183112170A

tushuntirilgandan so’ng, ular ajratilgan vaqt ichida fikrlarini jamlab, o’zlari tuzgan klasterni himoya qilib,fikrlarini dalillashga imkon yaratilib, eng yaxshi va oson tuzilgan klaster aniqlanadi, g’oliblar rag’batlantiriladi. Geografiya darslarida lokal darajada qo’llaniladigan texnologiyalardan biri Venn diagrammasi bo’lib, uni ishlab chiqqan ingliz olimi Djonn Venn nomi bilan yuritiladi. Venn diagrammaisi o’rganilayotgan mavzuning tushuncha va jarayonlarni tahlil qilish va taqqoslashni talab etadi. Jahon iqtisodiiy –ijtimoiiy geografiyasi kursining . Jahon xo‘jaligida quruqlik transport turlari va yo‘llarining rivojlanishi hududiy jihatdan katta tafovutlarga ega. Bu tafovutlar yuqorida ta’kidlanganidеk, tabiiy gеografik omillar va iqisodiy rivojlanish darajasi bilan bog’liqligi o’xshash va farqli hamda samarali jihatlarini taqqoslashda foydalanish mumkin. Venn diagrammasi quyidagi ko’rinishda bo’lishi tavsiya etiladi. Yo’ki,х ххх х х хх хх хх хх х х Venn diagrammasi- dars jarayonida ikki va uch jihatlarni hamda umumiy tomonlarini solishtirish, yoki taqqoslash, yoki qarama-qarshi qо‘yish uchun qо‘llaniladi. Bu usul o’quvchilarda tizimli fikrlash, solishtirish, taqqoslash, tahlil qilish kо‘nikmalarini rivojlantiradi. Geografiya ta’limi jarayonida o’quvchilarning bilish faoliyatining bu tarzda tashkil etilishi ularda ijodiy faoliyatni tarkib toptirishga xizmat qiladi. Dars jarayonida o’quvchilar tomonidan tushuncha va atamalarni mustahkam Tabiy omil Iqtisodiy omilO’xshashlig i

o’zlashtirishga zamin tayyorlash muhim o’rin tutadi, shu sababli har bir bob va mavzular mazmunidagi tushuncha va atamalarni “Atamalar zanjiri” tizimiga keltirishi kerak. “Atamalar zanjiri” bu atamalar va ularning ta’riflari bo’lib, ulardan o’qituvchi o’tgan mavzuni yakunlash, yangi o’rganilgan mavzu yuzasidan o’quvchilar bilimlarini mustahkamlash maqsadida darsning bir qismida foydalanganligi sababli, lokal texnologiyalari guruhiga kiritish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Mazkur texnologiyadan ta’lim tarbiya jarayonida foydalanishga bir necha usulda yondashish mumkin: o’quvchilar kichik guruhga ajratilib, guruh a’zolaridan kichik konsul’tant tayyorlanadi. Kichik konsul’tant unga berilgan topshiriqdagi atamalar asosida guruhning a’zolarini kartochka vositasida baholaydi. Bunda o’quvchilar aytilgan atamalarning izohini aytishni yo’ki izohga qarab atamani aniqlashi mumkin. Har bir to’g’ri javob uchun kartochka berilganligi sababli, kartochkalar soni ularning to’plagan balini belgilaydi. Keyingisi, o’quvchilar bob va mavzular mazmunidagi, tushuncha va atamalar ro’yhati beriladi. Ularning mazmuni va mohiyatiga ko’ra, o’zaro mantiqiy bog’langan zanjir klaster holiga keltirish talab etiladi, rivojlantirish imkonini beradi. “Atamalar zanjiri”dan o’tgan mavzuni yakunlash qismida foydalanilganda o’quvchilarning kichik guruh a’zolaridan og’zaki holda mazmuni va mohiyatiga ko’ra o’zaro bog’liq holda yangi atama qo’shishi talab etiladi. Guruhning birinchi ishtirokchisi bitta atama bilan boshlagan o’yin yakunida guruh a’zolari soniga teng atamalar zanjiri vujudga keladi. Ikkinchi bosqichda mazkur atamalarga ta’rif berish va ularni izohlash talab etiladi.

1-topshiriq . Atamalar raqamini ularning ta’rifi bilan juftlang. 1. Transport A Dengiz va daryo kemalari to‘xtab turadigan joy yoki port 2 Port B Транспорт – бу восита, харакатлантирувчи куч 3 Kabotaj S Ishlab chiqarish maqsadlari va texnologik jarayoni nisbatan bir xil bo’lgan va yaxlit boshqariladigan korxonalar guruhi. 4 Majmua D Mehnatda band aholining iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha taqsimlanishi 5 Ishlab chiqarish E Dengiz va daroyo kemalari yuklarni portdan portga tashish(ichki va tashqi kabotaj) 6 Tarmoqlar G Ishlab chiqarishni tashkillashning iqtisodiy samaradorlikka qaratilgan muhim shakli. 7 Mehnat resursi I Ishlab chiqarish jarayoni o’zaro bog’langan korxonalarini bir-biriga yaqin joylashtirish-bir shaharga yoki yonma-yon turgan shaharchalarga qurish oqibatida vujudga keladi. 8 Sanoat tuguni k Moddiy ne’mat ishlab chiqaradigan barcha ishlab chiqarish korxonalari Topshiriqning javobi: 1-B; 2-A; 3-E; 4-I; 5-S; 6-K; 7-G; 8-D. Geografiya darslarida tezkor o’yinlar va o’yin mashqlaridan ham foydalanish muhim o’rin tutadi. Geografik diktant o’quvchilarning o’zlashtirgan nazariy bilimlarini yangi kutilmagan vaziyatlarda qo’llashga imkon yaratib, o’quvchilar bilimidagi tipik xatoliklarni aniqlash imkonini beradi. Shu sababli, barcha iqtisodiy- ijtimoiy, tabiiy geografiya kurslarida o’quvchilarning bilimini nazorat qilish va baholashda geografik diktantlardan foydalanish tavsiya etiladi Lokal darajadagi pedagogik texnologiyalar darsning muayyan qismida o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirib, ta’lim samaradorligini orttirishga xizmat qiladi. O`quvchilarning bu faoliyatga kirishi shi va muayyan ko`nikma va malakalarni egallagandan so`ng, pedagogik texnologiyalarga asoslangan darslarni o`tkazishi, ya`ni xususiy metodik darajada qo`llashi mumkin.

II.2 “ Jahon transporti ” mavzusini o’qitishda foydalaniladigan xususiy metodik darajadagi texnologiyalar . Xususiy metodik darajada geografiya fanining barcha kurslarini o`qitish jarayonining maqsadi va vazifalarini amalga oshirish maqsadida geografiya ta`limi mazmunini o`quvchilar ongiga singdirishda foydalaniladigan o`qitish metodlari, vositalari va shakllarining majmuasi tushuniladi. Xususiy metodik darajada darsning barcha bosqichlari pedagogik texnologiya talablari asosida tashkil etiladi. Bunda o`qituvchi o`rganila digan mavzuning ta`limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlaridan kelib chiqqan holda qaysi texnologiyadan foydalanish, mazkur texnologiya asosida o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishning o`ziga xos xususiyatlari, darsda o`quvchilarning bilishi lozim bo`lgan o`quv topshiriq lari, o`quvchilarning o`zlashtirgan bilimini nazorat qilish va baholash yo`llarini belgilashi lozim. Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasini o’qitishda xususiy metodik darajadagi pedagogik texnologiyalardan didaktik o’yin texnologiyalari, modulli ta’lim texnologiyalari, hamkorlikdagi o’qitish texnologiyalaridan foydalanish tavsiya etiladi. Geografiya ta`limi jarayonida didaktik o`yinli texnologiyalar didaktik o`yinli dars shaklida qo`llaniladi. Ushbu darslarda o`quvchilarning bilim olish jarayonini o`yin faoliyati bilan uyg’unlashtiriladi. Didaktik o`yinli darslar orqali quyidagi funktsiyalar amalga oshiriladi: Ta`lim-tarbiya berish; shaxsni rivojlantirish; o`quvchilarni ijodiy faoliyatga yo`naltirish; bilimlarni nazorat va tahlil qilish; kasblar bilan tanishtirish va kasbga yo`naltirish; o`quvchilarning muloqot va nutq madaniyatini rivojlantirish. Dars jarayonida bu funktsiyalar majmua holda amalga oshiriladi, lekin quyida o`rganiladigan didaktik o`yin turlarida qaysidir funktsiya ustunlik qiladi. Masalan, konferentsiya darslarida o’quvchini rivojlantirish ustunlik qiladi, qolgan funktsiyalar unga ilova bo`ladi, o`yin mashqlarda bilimlarni nazorat va tahlil qilish ustunlik qiladi, qolgan funktsiyalar uni to`ldiradi va h.k. Geografiya o`qituvchisi didaktik o`yinli darslarni o`tkazishga qizg’in tayyorgarlik ko`rishi va uni o`tkazishda quyidagi didaktik talablarga amal qilishi maqsadga muvofiq: Didaktik

o`yinli darslar dasturda qayd etilgan mavzularning ta`limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsad va vazifalarni hal qilishga qaratilgan bo`lishi; jamiyatdagi muhim muammolarga bag’ishlanib, ular o`yin davomida hal qilinishi; odob-axloq meyyoriga mos kelishi; o`yin tuzilishi mantiqiy ketma-ketlikda bo`lishi; darsda didaktik printsiplarga amal qilinishi va eng kam vaqt sarflanishiga erishish. Didaktik o`yinli darslarning muvaffaqiyati, avvalo o`quvchilarning mazkur o`yinlarga puxta va qizg’in tayyorgarlik ko`rishlariga, o`qituvchining mazkur faoliyatni tashkil etish va mohirlik bilan boshqarishiga bog’liq. O`quvchilarning didaktik o`yinga tayyorgarlik ko`rish faoliyati quyidagilarni o`z ichiga olishi: didaktik o`yin maqsadi, vazifasi, olib borilish tartibi, qoidalari bilan tanishish; muammoli vaziyatni anglash; muammoli vaziyatdan chiqishning eng samarali yo`llarini topish; har bir o`quvchi o`zi bajarishi lozim bo`lgan vazifalarni anglashi, o`qituvchidan kerakli yo`riqnoma va ko`rsatmalar olish; o`zaro hamkorlik, o`zaro yordam va o`zaro nazorat vujudga kelishi lozim. Didaktik o`yinli darslarni o`quvchilarning bilim olish va o`yin faoliyatining uyg’unligiga ko`ra syujetli-rolli o`yinlar, ijodiy o`yinlar, ishbilarmonlar o`yini, konferentsiyalar, o`yin-mashqlarga ajratish mumkin. Didaktik o`yinli darslar ichida konferentsiya darslari muhim o`rin tutadi. Konferentsiya darslari o`quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishda, ilmiy dunyoqarashni kengaytirishda, ularni qo`shimcha va mahalliy materiallar bilan tanishtirishda, ilmiy-ommabop adabiyotlar bilan mustaqil ishlash ko`nikma va malakalarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. O`qituvchi konferentsiya darsini o`tishdan avval dars mavzusini, maqsadi va vazifalarini aniq belgilab olib shu mavzuga oid qo`shimcha ilmiy, ilmiy-ommabop adabiyotlarni ko`zdan kechiradi. Mazkur dars o`tkazishdan 10 kun oldin dars mavzusi e`lon etilib, unga tayyorgarlik ko`rish uchun adabiyotlar tavsiya qilinadi. e`lon qilingan didaktik o`yinli darsda “olimlar” rolini tanlash, mavzuni har tomonlama yoritish, har bir o`quvchining qiziqishi va qobiliyatiga yarasha ma`ruza tayyorlash o`quvchilarning ihtiyorida bo`ladi. Darsga tayyorgarlik davrida o`qituvchi tomonidan ijobiy rag’batlantirishning ustunligi va muvaffaqiyatga yo`llovchi o`qituvchining

muloqot madaniyati, o`zaro yordami o`quvchilarning darsga qizg’in tayyorgarlik ko`rishning muhim omili sanaladi. Ilmiy konferentsiya darsini quyidagicha o`tkazish tavsiya etiladi: 1. O`qituvchining kirish so`zi. Bunda o`qituvchi dars mavzusi, maqsadi va vazifalari, tegishli rollarni bajaruvchi “olimlar” bilan tanishtiradi. 2. Ilmiy ma`ruzalarni tinglash “Olimlar” mavzu yuzasidan tayyorlagan ma`ruzalarini ko`rgazmali qurollar asosida bayon etadilar. 3. Ma`ruzalar muhokamasi. Bunda “Olimlar” va sinfdagi boshqa o`quvchilar o`rtasida mavzu yuzasidan bahs, munozara o`tkaziladi. 4. Ilmiy konferentsiya yakuni. O`qituvchi mavzu yuzasidan eng muhim tushuncha va g’oyalarni ta`kidlab, yakunlaydi. 5. O`quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etgan o`quvchilar rag’batlantiriladi va reyting tizimiga muvofiq baholanadi. - Uyga vazifa berish. - Darsni umumiy yakunlash. Quyida “ Jahon transporti ” mavzusida o`tkaziladigan ilmiy konferentsiya darsining loyihasi ni ko ’ rib chiqamiz . Darsning mavzusi : Jahon transporti ni hududiy tashkil etish hamda joylashtirish shakllari Darsning ta ` limiy maqsadi : O ` quvchilarni Jahon transport tarmoqlari , jahon xo ’ jaligidagi ahamiyati , ishlab chiqrishdagi roli , hududlar bo ’ yicha rivojlanish darajasi bilan tanishtirish . Darsning tarbiyaviy maqsadi : Jahon transport tarmoqlari va tugunlarining vujudga kelishi , ularning iqtisodiyotdagi ahamiyati bilan tanishish orqali o ` quvchilarning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish , mavjud transport tarmoqlari mamlakatimizda ilg ’ or texnologiya asosida rivojlanayotganligi bilan tanishtirish orqali o ` quvchilarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash , ekologik tarbiya berish , kasbga yo ` llash . Darsning rivojlantiruvchi maqsadi : O ` quvchilarning jahon transport tarmoqlari haqidagi bilimlari , darslik ustida mustaqil ishlash , mantiqiy fikr yuritish ko ` nikmalarini rivojlantirish .

Darsni jihozlash : Jahonning iqtisodiy kartasi , 9- sinf atlasi , kontur karta , proyektr Darsda foydalaniladigan texnologiya : Didaktik o ` yin texnologiyasi ( konferentsiya ) Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar : Transport, temir yo’l transporti, avtomobil transporti, quvur transportir, suv transporti, havo transporti, dengiz transporti . Darsning borishi : I . Tashkiliy qism II . O ` quvchilarni dars mavzusi , maqsadi va borishi bilan tanishtirish O ` qituvchi ushbu darsni o ` tishdan bir hafta oldin o ` quvchilarni 5 ta guruhga ajratadi va ularga tabiiy , iqtisodiy - ijtimoiy geografiya fanlari sohasida faoliyat ko ` rsatayotgan “ olimlar ” maqomini beradi . III . Yangi mavzuni o ` rganish : O ` quvchilarning guruhi o ` qituvchining tavsiyasiga binoan o ` z mutaxassisliklariga tegishli bo ` lgan quyidagi mavzulardan biri bo ` yicha ma ` ruza tayyorlaydi . 1. Jahon transport tarmoqlari . 2. Jahon transport tarmoqlarini joylashtirish shakllari . 3. Jahon transport tarmoqlari infrastrukturasidan foydalanishi. 4. Ishlab chiqarish jarayoniga bevosita aloqador transport tarmoqlari ahamiyati. 5. Jahon transport tarmoqlarini ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish yo`llari. Har bir yo ` nalish bo ` yicha “ olimlar ” maqomini olgan o ` quvchilar o ` zlariga tegishli mavzu bo ` yicha ko ` rgazmali qurollar asosida qo ` shimcha materiallardan foydalangan holda ma ` ruza qiladilar . Ma ` ruzalar tugagach , o ` quvchilar o ` rtasida o ` quv bahsi va munozara o ` tkaziladi . Yangi mavzu bo ` yicha o ` quvchilarning bilimini nazorat qilish va baholash darslikda berilgan savollar va test topshiriqlari orqali amalga oshiriladi . IV . Darsni umumiy yakunlash . V . Uyga vazifa berish . Geografiya ta ` lim jarayonining muvaffaqiyati o ` qituvchining ilmiy - metodik saviyasiga va pedagogik mahoratining yuqori darajada bo ` lishi , zamon bilan

hamnafasligi , o ` quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va boshqarish ko ` nikmalariga bog ’ liq bo ` ladi . Jahon iqtisodiy - ijtimoiy geografiyasini o ` qitishda , boshqa didaktik o ` yinlar bilan bir qatorda o ` yin mashqlardan o ` z o ` rinda va samarali foydalanish maqsadga muvofiq . O ` yin mashqlar uchun televidenie va matbuot orqali berib borilayotgan va o ` quvchi yoshlarning eng qiziq mashg ’ ulotiga aylangan o ` yinlarni andoza qilib olish mumkin . Bular jumlasiga “ Zakovat ”, “ Zinama - zina ”, “ Imkon shou ” kabilarni kiritish mumkin . Mazkur o ` yinlarda o ` quvchilar avvalo o ` z kuchi va bilimlarini sinab ko ` radilar va yana ularning aksariyati shu o ` yinlar ishtirokchisi bo ` lishni orzu qiladilar . Zamon bilan hamnafas ishlayotgan har bir o ` qituvchi o ` quvchilardagi bu istak va orzularni amalga oshirish uchun ta ` lim jarayonida shunga o ` xshash o ` yinlarni o ` z vaqtida o ` tkazishi o ` quvchilarning bilim olishga bo ` lgan qiziqishlarini orttirish va bilish faoliyatini faollashtirishga zamin tayyorlaydi . Quyida didaktik o ’ yinlarning ba ’ zilarini ko ’ rib chiqamiz . “ Kim chaqqon ” O ’ quvchilarni tez va xatosiz ravishda “ K ”,” O ”, “ T ” yoki bosh harflari bor bo ’ lgan transport tarmoqlarini yozish topshiriladi . Masalan: temir yo’l, avtomobil, dengiz,havo va quvur transport turlari va x.k. Belgilangan vaqt ichida kim ko’p transport turlari nomini yozgan o’quvchi rag’batlantiriladi. “ Xatoni tuzat ” mashqi . O ’ quvchilarga varaqda mavzuga doir qisqa matn beriladi . Matnda bir nechta xatoliklar bor . O ’ quvchi shu xatolarni tuzatishi lozim . Bunday mashqlar o ’ quvchilarni darslikda berilgan mavzularni diqqat bilan o ’ qishga , xotirasida saqlashga o ’ rgatadi . “ Geografik lug ’ at ” mashqi . O ’ qituvchi doskaga bir harf yozadi . O ’ quvchilar daftarlariga shu harf bilan boshlanuvchi atamalarni , mahsulot , kabotaj , kanal , port nomlarini yozadilar . “ Eslab qol ” mashqi . O ’ qituvchi 20-30 ob ’ ekt nomlarini aytadi . O ’ quvchilar daftarlariga xotirada saqlanib qolgan nomlarni yozadilar . Jahon iqtisodiy - ijtimoiy geografiyasini o ’ qitishda modulli ta ’ lim texnologiyasidan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi . Modulli ta ` lim texnologiyasi modullarga asoslanadi . Modul lotincha so ` zdan olingan bo ` lib ,

qism ( blok ) degan ma ` noni bildiradi . Dars jarayonida modulli ta ` lim texnologiyalaridan foydalanishda o ’ tilyotgan mavzu mantiqiy tugallangan fikrli qismlar , ya ` ni modullarga ajratiladi va har bir qismni o ` quvchilar mustaqil o ` zlashtirishlari uchun o ` quv topshiriqlari tuziladi . Shu o`quv topshiriqlari asosida, har bir modul yakunida savol-javob o`tkaziladi va xulosa chiqariladi. Modulli ta`limning asosiy mohiyati, o`quvchilar modul dasturlari yordamida mustaqil ishlashiga asoslangan o`quv-bilish faoliyati orqali belgilangan maqsadga erishadilar. O’rganilayotgan mavzuning ta`limiy, tarbiyaviy va rivoj lan tiruv chi maqsadidan kelib chiqadigan modul dasturining didaktik maqsadi, o`quvchi lar ning dars davomida bajaradigan o`quv topshiriqlari, topshiriq lar ni bajarish bo`yicha berilgan ko`rsatmalar, modul dasturini yakunlash qismini o`zida mujassam lash ti ra di. O`quvchilar modul dasturi yordamida o`quv materialini mustaqil va ijodiy o`rganish jarayoni mavzuni o`zlashtirish uchun belgilangan vaqt doirasida amalga oshirilishiga erishishi lozim. Modul dasturini muvaffaqiyatli qo`llashning muhim sharti, unda o`quvchilarning o`quv-bilish faoliyatining o`quv elementlarini to`g’ri tanlashdir. Chunki o`quvchilar modul dasturi bilan ishlaganda, aynan shu o`quv elementlarini bajaradilar. Modul dasturlari o`qituvchilar tomonidan tuzilib, unda o`qitish maqsadlari, mavzuni o`rganish bosqichlari, o`quvchilar tomonidan bajariladigan o`quv topshiriqlari, o`quv faoliyati elementlari, o`quvchilar bilimini nazorat qilish yo`llari ketma-ket yoziladi. O`qituvchi modul dasturlaridan avval individual tarzdagi modul dasturlaridan qo`llab, o`quvchilarning o`quv materialarini mustaqil va ijodiy o`zlashtirish ko`nikmalari shakllanganligiga ishonch hosil qilgandan so`ng, ikkita o`quvchi hamkorlikda ishlashiga mo`ljallangan modul dasturlari, tegishli pedagogik shart sharoitlar vujudga kelgandan so`ng, kichik guruhlarda ishlashga mo`ljallangan modul dasturlaridan foydalanishi lozim. Kichik guruhlar uchun tuzilgan modul dasturlaridan foydalanishda ikki xil yondashuv mavjud: 1. Musobaqa usuli. O`qituvchi o`quvchilarni teng sonli kichik guruhlarga ajratib, modul dasturi vositasida mustaqil ishlarni tashkil etadi. Har bir modul yakunida savol-javob, o`quv bahsi musobaqa tarzida o`tkaziladi. Guruhlar o`rtasida g’oliblar

aniqlanadi. Guruh a`zolari o`z faoliyatini hamkorlarining fikrini hisobga olgan holda baholaydi. 2. Kichik konsul’tantlar usuli. O`qituvchi o`quvchilarni teng sonli kichik guruhlarga ajratib, modul dasturi vositasida mustaqil ishlarni tashkil etadi. Har bir guruhga kichik konsul’tantlar tayinlanadi. Kichik konsul’tantlar guruh ishini boshqaradi, o`quvchilarning faoliyatini nazorat qiladi, tegishli hollarda yordam uyushtiradi. Har bir modul yakunida savol-javob, o`quv bahsi o`tkaziladi. O`zaro nazorat orqali o`quvchilar baholanadi. Hamkorlikda o`qitish g’oyasi turli mamlakatlardagi jumladan Amerikadagi J.Xopkins universiteti professori R.Slavin , Minnesot universiteti professorlari R.Jonson, D.Jonson , Kaliforniya universiteti professori J.Aronson , Isroildagi Tel’- Aviv universiteti professori Sh.Sharan tomonidan ishlab chiqilgan. Amerika olimlari tomonidan ishlab chiqilgan hamkorlikda o`qitish asosan o`quvchilarda DTS va fan dasturida qayd etilgan bilim, ko`nikma va malakalarni shakllantirish,Isroil va Evropa olimlari tomonidan tavsiya etilgan hamkorlikda o`qitish yuqorida qayd etilganlar bilan bir qatorda, ko`proq o`quvchilar tomonidan o`quv materialini qayta ishlash, loyihalash faoliyatini rivojlantirish, o`quv bahsi va munozaralar o`tkazishni nazarda tutadi. Mazkur g’oyalar bir-birini to`ldiradi, didaktik jihatdan boyitadi va bir-birini taqozo etadi. Hamkorlikda o`qitish texnologiyasi Buyuk Britaniya, Kanada, G’arbiy Germaniya, Avstraliya, Niderlandiya, Yaponiya, Isroil mamlakatlari ta`lim muassasalarida keng qo`llanila boshlagan. Hamkorlikda o`qitishning asosiy g’oyasi o`quv topshiriqlarni nafaqat birgalikda bajarish, balki hamkorlikda o`qishni o`rganishdir. Hamkorlikda o`qitish har bir o`quvchini kundalik qizg’in aqliy mehnatga, ijodiy va mustaqil fikr yuritishga o`rgatish, shaxs sifatida ongli mustaqillikni tarbiyalash, har bir o`quvchida shaxsiy qadr-qimmat tuyg’usini vujudga keltirish, o`z kuchi va qobiliyatiga bo`lgan ishonchni mustahkamlash, tahsil olishda ma`suliyat hissini shakllantirishni ko`zda tutadi. Hamkorlikda o`qitish texnologiyasi har bir o`quvchining tahsil olishdagi muvaffaqiyati guruh muvaffaqiyatiga olib kelishini anglagan holda muntazam va sidqidildan aqliy mehnat qilishga, o`quv

topshiriqlarini sifatli bajarishga, o`quv materialini puxta o`zlashtirishiga, o`rtoqlariga hamkor bo`lib, o`zaro yordam uyushtirilishiga zamin tayyorlaydi. Geografiya o`qituvchisi dars jarayonida hamkorlikda o`qitish metodlaridan foydalanish maqsadida: Qanday mavzularni hamkorlikda o`qitish metodlaridan foydalanib, o`rganish mumkinligini aniqlashi va mazkur darslarni taqvim-rejada belgilashi, tanlangan mavzu bo`yicha o`quvchilarga tavsiya etiladigan o`quv topshiriqlari va ularni bajarish yuzasidan ko`rsatmalarni tayyorlashi; hamkorlikda o`qitish metodlaridan foydalanib, o`tiladigan dars turi, dars strukturasi va borishini loyihalashi; o`tgan va yangi mavzular yuzasidan o`quvchilar bilimini nazorat qilish uchun test topshiriqlarini tuzishi kerak. Hamkorlikda o`qitish texnologiyasining bir nechta metodlari mavjud: Komandada o`qitish metodi. Ushbu metodda o`quvchilar teng sonli ikkita komandaga ajratiladi. Har ikkala komanda bir xil topshiriqni bajaradi. Komanda a`zolari o`quv topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir o`quvchi mavzudan ko`zda tutilgan bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirishiga e`tiborni qaratadi. O`quvchilar o`zining dars davomida erishgan natijasi komandaga foyda keltirishini anglagan holda ma`suliyatni his qilib, ko`proq izlanishga, bilim, ko`nikma va malakalarni puxta o`zlashtirishga intiladi. Darsning mavzu : Jahon transporti . Darsning ta`limiy maqsadi : O`quvchilarni : Jahon transporti tarmoqlari, YM hajmi bo’yicha ulushi hamda mamlakat iqtisodiyotidagi ahamiyati bilan tanishtirish. Darsning tarbiyaviy maqsadi : : Jahon transporti mavzusini tushuntirish orqali o`quvchilarning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, ekologik, iqtisodiy, ahloqiy tarbiya berish. Darsning rivojlantiruvchi maqsadi : O`quvchilarning : Jahon transporti va uning rivojlanishi, ishlab chiqarish bo’yicha bilimlari, darslik ustida mustaqil ishlash ko`nikmalari, nutq va muloqot madaniyatini rivojlantirish. Darsni jihozlash : : Jahon iqtisodiy xaritasi, 9-sinf atlas va kontur kartasi, proyektr, A3 qog’oz, rangli qalamlar, marker va h.k. Darsda foydalaniladigan texnologiya : Hamkorlikda o`qitish texnologiya si (komandada o`qitish metodi) Darsning borishi : I.Tashkiliy qism

II.O`tgan mavzu yuzasidan o`quvchilarning o`zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish va baholash. III.O`quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish. IV.Yangi mavzuni o`rganish: a) o`quvchilarni komandaga ajratib bir necha kichik guruhlarni tashkil etish hamda, har bir komanda a`zolari tomonidan belgilangan o`quv topshiriqlarini mustaqil ravishda sifatli bajarilishiga erishish; Topshiriqning didaktik maqsadi : : Jahon transporti tarmoqlar majmuasi, mamlakatda joylashuv va rivojlanishini hamda ularning ahamiyatini o`rganish. № O ` quvchilar o ` zlashtirishi lozim bo ` lgan materiallar yuzasidan o ` quv topshiriqlari Topshiriqni bajarish bo ` yicha ko ` rsatmalar Izoh 1. 2. 3. 4. 5. 6. Darslikdagi matnni diqqat bilan o`qing va quyidagi savollarga javob tayyorlang. Jahon transporti salmogi nechchi foizni tashkil qiladi? Jahon transporti eng muhim tarmoqlarini aniqlang. Yozuvsiz xaritaga 10 ta Jahon halqaro aeroportlarini belgilang. T ransport deganda nimani tushunasiz? Jahon transporti rivojlanishida qanday o’zgarishlar ro’y berdi ? Darslikdagi matn oxirida berilgan savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring. Topshiriq asosida jadvalni to`ldiring. O`quvchilar guruhi bilan hamkorlikda ishlang. O`quvchilar bilan o`tkaziladigan savol-javobda faol ishtirok eting O`zlashtirgan bilimlaringiz asosida, darslik va atlasdan foydalanib, quyidagi jadvalni to`ldiring. Jahon transporti Halqaro yirik portlar Yirik temir yo’l vokzallari Halqaro yirik ayroportlar

b) o`quv materialini yaxlit holda qayta ishlab chiqilishini amalga oshirish. V . Yangi mavzu yuzasidan komandalar o ` rtasida savol - javob , o ` quv bahsi uyushtirish . VI . O ` quvchilar bilimini test savollari yordamida nazorat qilish va baholash . VII . Yangi mavzuni qayta ishlash va yakunlash . VIII . Uyga vazifa berish Shu va shunga o’xshash shaklda, hamkorlikda o’qitishning zig-zag, arra, kichik guruhlarda ijodiy izlanish metodlaridan foydalanib darsni taskil etishning o’ziga xos xususiyati, maqsad va vazifalarining umumiyligi, o`quvchilar ning tahsil olishdagi va muloqotdagi shaxsiy ma`suliyatini taqozo etishi, shuningdek, muvaffaqiyat qozonishga bir xil imkoniyatlarning mavjudligidir. Hamkorlikda o`qitish negizida musobaqa emas, balki hamkorlikda aqliy mehnat qilib, tahsil olish jarayoni yotadi. II.3 Dars jarayonida lokal va xususiy metodik darajadagi texnologiyalarni uyg’unlashtirish yo’llari. Uzliksiz ta’lim tizimida tashkil etiladigan o’qitish jarayoninig samaradorligini orttirish yuzasidan qabul qilingan me’yyoriy hujjatlarda pedagogik texnologiyalarning yuqoridagi keltirilgan texnologiyalar va axborot texnologiyalaridan uyg’un foydalanish muhim vazifa sifatida belgilangan. Quyida biz bitiruv malakaviy ishimiz maqsadidan kelib chiqqan holda Jahon transporti mavzusini lokal, xususiy metodik darajadagi texnologiyalar va axborot texnologiyalarni uyg’unlashtirib, darsni tashkil etishni hamda dars ishlanmasi loyihalarini ko’rib chiqamiz. Ma’lumki, Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi fani dastur bo’yicha umumta’lim maktablarining 9-sinflarida va oily o’quv yurtining geografiya o’qitish metodikasi yo’nalishi ishchi dasturlarida IV-V semestrlariga mo’lljallangan. Maktabda 9-sinf geografiya darsligida Jahon transporti tarmoqlar bo’yicha mavzusi 21-$ da 1-2- choraklarda o’tiladi. Oliy o’quv yurtining geografiya o’qitish metodikasi yo’nalaishida “ Jahon transporti” mavzusiga 2 soat ma’ruza, 2 soat amaliy mashg’ulot va 4 soat mustaqil ish mashg’ulotilari ajratilgan. Berilayotgan

dars ishlanmasini oliy o’quv yurtida o’tkaziladigan dars misolida berishni maqsadga muvofiq deb JAHON TRANSPORTI 1. Mа’ruzаni olib borish texnologiyasi Tаlаbаlаr soni …tа Vа qt - 2 soаt Mаshg‘ulot shаkli Mа’ruzа - vizuаlizаsiya, аqliy h ujum, blis-sо‘rov, tаqqoslаsh jаdvаligа аsoslаngаn mа’ruzа Mа’ruzа rejаsi 1. Jahon transporti hаqidа tushunchа. Jahon iqtisodiyotidа transport infrаstrukturа si ning roli vа аhаmiyati 2. Jahon transport tarmoqlariga b а ho berish. 3. Jahon quruqlik transporti tarmoqlariga b а ho. 4. Jahon dengiz transporti tarmoqlariga b а ho berish. О‘quv mаshg‘ulotining mаqsаdi Jahon transport infrаstrukturа tаrmoqlаri hаqidа umumiy tаsаvvurni hosil qilish. Pedаgogik vаzifаlаr: О‘quv fаoliyati nаtijаlаri: Infrаstrukturа tushunchаsining mаzmuni yoritilаdi; Infrаstrukturа tushunchаsining mаzmunini tushintirib berа olаdilаr; Jahon iqtisodiyotidа transport infrаstrukturа si ning roli vа аhаmiyatini tushuntirish; Jahon iqtisodiyotidа transport infrаstrukturа si ning roli vа аhаmiyati hаqidа tаsаvvurgа egа bо‘lаdilаr; Transport i nfrаstrukturа si tаrmoqlаri bilаn tаnishtirish; Transport i nfrаstrukturа tаrmoqlаri bо‘yichа mа’lumot berаdilаr; 1. О‘qitish usullаri Mа’ruzа - vizuаlizаsiya, аqliy xujum, blis-sо‘rov, tаqqoslаsh jаdvаli. 2. О‘qitish vositаlаri Kо‘rgаzmа mаteriаllаr, аxborot tа’minoti, geogrаfik xаritа, slаydlаr. 3. О‘qitish shаkllаri Frontаl, guru hlаrdа ishlаsh, jаmoаviy 4. О‘qitish shаroiti Texnik vositаlаr bilаn tа’minlаngаn о‘quv xonа. 5. Monitoring vа bаxolаsh Og‘zаki nаzorаt: diqqаtni jаlb qiluvchi sаvollаr, jаdvаlni tо‘ldirish Mа’ruzаning texnologik xаritаsi

Ish jаrаyoni bosqichlаri vаqti Fаoliyatning mаzmuni о‘qituvchi tаlаbа 1 bosqich. О‘quv mаshg‘ulotigа kirish (10 dаqiqа) 1.1. О‘quv dаrsining mаvzusi, mаqsаdi, rejаlаshtrilgаn nаtijаsi vа uni о‘tkаzish rejаsini аytаdi 1.1. Diqqаt bilаn tinglаydilаr, yozib olаdilаr 2 bosqich. Аxborot bosqichi (60 dаqiqа) 2.1. Mаvzu bо‘yichа tushunchаlаrgа tа’rif berishni tаklif qilаdi 2.2. Rejа sаvollаri bо‘yichа mа’ruzа mаteriаllаrini gаpirib berаdi, vizuаl mаteriаllаrdаn foydаlаnаdi (1-ilovа). 2.3.Diqqаtni jаlb qiluvchi sаvollаr berаdi (2 – ilovа) 2.4. Juftliklаrgа аjrаlish vа 5 minut dаvomidа « Jahon transporti xizmat k о‘rsаtishning аhаmiyati nimаlаrdаn iborаt?» tаqqoslаsh jаdvаlini tuzish uchun (3- ilovа) аqliy xujum о‘tkаzishni topshirаdi. Doskаgа jаdvаlni chizаdi vа uni tаlаbаlаr yordаmidа tо‘ldirаdi. Mаvzuni аsosiy jixаtlаrigа e’tiborni qаrаtаdi vа ulаrni yozib olishni tаklif qilа di . 2.1.Tinglаydilаr 2.2. Yozib olаdilаr 2.3.Sаvollаrgа jаvob berаdi 2.4. Juftliklаrdа ishlаydilаr. Yozib olаdilаr 3 bosqich. Yakunlovchi bosqich (10 dаqiqа) 3.1. О‘zlаshtirish dаrаjаsini sinаsh uchun sаvol berаdi. Blis–sо‘rov texnikаsidаn foydаlаnаdi (4- ilovа, jadvallar ). 3.2. (4). Must а qil ishl а sh uchun uyg а v а zif а ber а di. (5 – ilov а ) Tingl а ydi Must а qil ishl а sh uchun topshiriqni yozib ol а di

1–ilov а 2 - ilova « Blis-sо‘rov» sаvollаrgа jаvob bering, jаdvаl sо‘rov vаqtidа tо‘ldirilаdi. № Sаvollаr Jаvoblаr 1. Aholani transportga bо‘lgаn extiyoj degаndа nimа tushunаsiz? 2. Transport xizmаtlаr о‘z ichigа nimаlаrni olаdi? 3. Transport xizmаt kо‘rsаtishdа rаqobаt muhitini yarаtish jаrаyonini аytib bering ?Bilimlarni faollashtiruvchi savollar: Transport nima? Uning iqtisodiy taraqqiyotidagi ahamiyati. Transport i nfrastrukturasi turlari va ularning elementlari. Jahon va О ‘zbekiston Respublikasi transport tarmoqlariga baho bering?04 21 01200A 21 2013 27 38 39 1D1105

Mаmlаkаt trаnsportining аsosiy kо‘rsаtkichlаri № Trаnsport yo’llаri 1997 yil 2002 yil 2008 yil 1 Jаmi temir yo’llаr (ming km) 5,9 6,4 6,0 2 Shu juml а d а n, umumfoyd а l а ni-l а dig а n temir yo’ll а r (ming km) 3,5 4,0 4,2 3 Qаttiq qoplаmаli аvtomobil yo’llаri 75,2 74,9 49,1 4 Trаmvаy yo’llаri (km) 138,2 116,6 114,2 5 Trolleybus yo’llаri (km) 369,7 406,5 220,6 6 Metropoliten yo’llаri (km) 29,5 36,1 36,1 7 Mаgistrаl quvurlаr (ming km) 12,9 13,2 13,4 Mаmlаkаtdа tаshilаdigаn yuklаrning trаnsport vositаlаridаgi tаqsimoti (million tonnа)2,8 15,5 3,1 1,9 5 5,9 0,32 20,3 9,4 0,8 Toshko’mir Neft yuklari Rangli ruda va oltingugurt xom ashyosi Qora metallar Kimyoviy va mineral o’g’itlar Sement Yog’och - taxta Qurilish materiallari Don va yanchilgan mahsulotlar Paxta tolasi

Umumfoydаlаnilаdigаn trаnsport turlаri bо‘yichа yo’lovchilаr jо‘nаtish (million kishi)1,5 0,8 1,4 70,5 136 140 14,3 49,4 113,1 47 80 119 11,5 15 14,2 T emir yo’l transporti T ramvay transporti T ralleybus M etropolitentransporti Havo transporti 1997 yil 2002 yil 2008 yil Mustаqil ishlаsh uchun test sаvollаri 1.AQShning asosiy avtomobilsozlik shtatini belgilang. A . Pensil’vaniya B . Kaliforniya C. Arizona D. Michigan 2..AQSh ning qaysi shahri avtomobilsozlik sanoati va poytaxti hisoblanadi. A .Chikago B. Los – Anjelis C. Detroyt D .Kilevlind 3.Yaponiyaning asosiy avtomobilsozlik markazini belgilang. A. Tokiyo B. Osaka C. Nagoya D. Iyokagama 4.O’zbekistonda qaerda avatomobil korxonasi bor. A.Toshkent B. Samarqand C.Andijon D. Asak a Uygа vаzifа . Quyidа berilgаn mustаqil о‘zlаshtirish uchun mаvzulаr bо‘yichа mustaqil ish yozing

2. Аmаliy mаshg‘ulotni о‘qitis h texnologiyasi Tаlаbаlаr soni : Vаqti : 2 soаt.Jahon transport tizimi. Zamonaviy transport infrastrukturasi. Yozuvsiz xaritaga jahon tranaporti xaritasini ishlash .1B1C1D 0B 03 0B 11 0B 2D1C21 0B 37 0B 20 0B 2D1C21 0B 24 38

О‘quv mаshg‘ulotining shаkli Suxbаt, kichik guruxlаrgа bо‘linib ishlаsh usuli; texnikа: dаvrа suxbаtigа аsoslаngаn аmаliy mаshg‘ulot Аmаliy mаshg‘ulot rejаsi 1. Jahon transporti i nfr а struktur а si ning jahon iqtisodiyotd а gi roli . 2. Tr а nsport tarmoqlari . 3. Shaharlar transporti infrastrukturasi . О‘ quv m а shg ‘ ulotining m а qs а di : Jahon va О‘ zbekiston iqtisodiyotid а transport infr а struktur а si ning roli v а uni rivojl а ntirish y о‘ ll а ri h а qid а umumiy t а s а vvurl а rni must а hk а ml а sh v а chuqurl а shtirish . Pedogogik vаzifа:  Mаvzu bо‘yichа bilimlаrni kengаytirish vа chuqurlаshtirish;  Bilimlаrni tаqqoslаnishni, umumlаshtrishni, tаhlilni tizimlаshtirish kо‘nikmаsini hosil qilish;  О‘z fikrini shаkllаntirish vа bildirish jаrаyonini tаshkil qilish;  Kommunikаsiya, guruhdа ishlаsh kо‘nikmаlаrini rivojlаntirish. О‘quv fаoliyatining nаtijаsi : Tаlаbа bаjаrishi lozim:  Quyidаgi tushunchаlаrgа tа’rif berаdilаr: transport infrаstrukturа, quvur transporti , dengiz va daryo transporti , kabotaj , tranvay , havotransporti kabilarga tushunchа berish;  Ushbu fаnni о‘rgаnish mаqsаdlаrini, аmаliy аhаmiyatini vа mohiyatini ochib berаdilаr;  Jahon transporti i nfrаstrukturа si ning iqtisodiyotdаgi roli hаqidа аytib berа olаdilаr;  Trаnsport turlаrigа tаrif berаdilаr;  Z аmonаviy transport tarmoqlari ta ’ rif berа olаdilаr. О‘qitish usullаri vа texnikа Suxbаt, kichik guruxlаrgа bо‘linib ishlаsh usuli; texnikа: dаvrа suxbаti. О‘qitish vositаlаri Dаrslik, аmаliy topshiriqlаr,jаdvаllаr vа xаritа. О‘qitish shаkli Guruxlаrdа ishlаsh О‘qitish shаrt-shаroitlаri Guruxlаrdа ishlаshgа mо‘ljаllаngаn о‘quv xonа. Monitoring vа bаxolаsh Og‘zаki nаzorаt: sаvol-jаvobli sо‘rov, о‘quv topshiriqlаr. Аmаliy mаshg‘ulotning texnologik xаritаsi Ish jаrаyonlаri Vаqti Fаoliyatning mаzmuni о‘qituvchi Tаlаbа 1 bosqich. 1.1. О‘quv mаshg‘ulotining mаvzusini, Diqqаt bilаn tinglаydilаr

О‘quv mаshg‘ulotigа kirish (10 dаqiqа) mаqsаdini vа uni о‘tkаzish tаrtibini e’lon qilаdi. vа yozib oldаdilаr. 2 bosqich. Bilimlаrni fаollаsh - tirish (55 dаqiqа) 2.1. Mаvzu bо‘yichа аsosiy tushunchаlаrgа tа’rif berishni tаklif etаdi vа shu аsosdа blis - sо‘rov о‘tkаzаdi (1- ilovа) 2.2. Ish guruxlаrdа juftliklаrdа о‘quv vаzifаlаri bаjаrilgаnidаn sо‘ng « Transportni asosiy funksiyalari » bilаn tаnishtirаdi (2 – ilovа). Guruxlаrdа ishlаsh qoidаlаrini eslаtаdi 2.1. “ Jahon transporti i nfrаstrukturаgа»gа oid tushunchаlаrgа tа’rif berаdi. 2.2. Tinglаydilаr, sаvol berаdilаr. 3 bosqich. Guruxlаrdа juftliklаrdа ishlаsh (15 dаqiqа) 3.1. Tаlаbаlаrni guruxlаrdаО‘ juftliklаrgа аjrаtаdi. Dаvrа suxbаtidа muxokаmа qilish uchun sаvollаr vа vаzifаlаr tаrqаtilаdi vа guruxlаrdа juftliklаrgа tаqsimlаydi (3 – ilovа). Vаzifаni bаjаrishdа qо‘shimchа mаteriаllаrdаn foydаlаnish mumkin emаslignni tushintirаdi. Nаtijаlаrni bаxolаsh vаroglаrini tаrqаtаdi 3.2. Guruxlаrdа ish boshlаngаnidаn e’lon qilаdi, mаslаxаtlаr berаdi 3.1. О‘quv vаzifаsi, yо‘riqnomа vа nаtijаlаr kаrtochkаsi bilаn tаnishаdilаr. 3.2. Vаzifаni bаjаrаdilаr, tаqdimot vаroglаrini rаsmiylаshtirаdilаr 3 – ilovа Blis – sо‘rov sаvollаri : 1. Аxolini transportga bо‘lgаn extiyojini qondirish dаrаjаsi qаndаy аmаlgа oshаdi? 2. Transport xizmаtlаr nimа vа ulаrni tаshkil etish xususiyatlаri qаndаy kechаdi? 3. Yo’lovchilarga transport xizmаti kо‘rsаtishdа shahar transportini rolini аytib bering.

4 -ilova Trаnsportning аsosiy funksiyalаri Transport Iqtisodiyot tarmog‘i Infratuzilma Yuk tashish Aholi va aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarining joylashuvi Yo‘lovchi tashish Sanoat korxonalarining hududiy tashkil etilishi joylashuvi Xalqaro transport-iqtisodiy aloqalar Qishloq xo‘jaligining joylashuvi va ixtisoslashuvi Hududiy ishlab chiqarish majmuasining tarkibi qismi

Транспорт географиясига таъсир этувчи омиллар ва унинг иқтисодий - ижтимоий соҳалар билан алоқадорлиги Транспорт географи яси Геогра фик ўрин Хўжа лик та рмоқл а рини нг жойл а штириш Хўжа лик ихтисосла шув и Иқтисодий ра йонла штири ш Та шқи иқтисодий а л оқа лар Аҳоли жойла шувиша ҳа р а гл омера цияла р и Аҳолигахизма т кўрса тиш соҳа л а ри Геосиёсий ва зият Рекреа ция ва туризм Геоэкологик ва зият Та биий ресурсл а рдан фойда л а ниш Иқл им ва сувла р Ер усти тузил иши

5-ilova Dars “Zinama-zina o`yini” qoidasiga binoan 2-bosqichda o`tkaziladi. 1. Bosqich. O`quvchilarning o`quv fani bo`yicha tushuncha, g’oyalar va atamalar ni o`zlashtirish darajasini aniqlash. Buning uchun o`qituvchi darslikda berilgan atamalar izohidan foydalanib, 3 xil variantda 30 tadan atamalar majmuasini tuzadi. Atamalar yonida uning izohi bo`lishi shart. O`qituvchi bu bosqichda o`quvchilarni teng sonli 6 kishidan iborat kichik guruhlarni tashkil etadi. Har bir guruh “Atamalar” varag’ining variantini tanlab oladi. Quyida shunday “Atamalar varag’i” dan namuna keltiramiz: 1-bosqich uchun savollar to`plami : - Asosan ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaradigan tarmoqlardan iboratdir, ya’ni unda me h nat qurollari (mashinalar, jihozlar va h.k.) va mehnat predmetlari (xom ashyo, yoqilg‘i va h.k.) ishlab chiqariladi.( javob:Og‘ir sanoat) - Bir yoki bir necha sanoat tarmoqlari tо‘plangan shahar yoki shaharchalardir (javob: Sanoat markazi) Bilimlarni faollashtiruvchi savollar : 1. Quruqlik transportining rivojlanishidagi mintaqaviy tafovvutlarni aniqlang . 2. Аvtomobil transportining rivojlanishi qanday оmillarga bog’liq? 3. Quvur transportining jahon iqtisodiyotida tutgan o’rnini ,baholash аsоsida uning o’ziga xos хususiyatlarini ko’rsatib bering ?

- Iste’molchilarni elektr energiyasi bilan ta’minlashda qatnashadigan va bir-biri bilan elektr liniyalari bilan bog‘langan yirik elektr stansiyalar birlashmasi (javob: Energiya tizimi). va x.k. Kichik guruhdagi 6 o`quvchining bittasi “kichik konsul’tant” vazifasini bajaradi. U o`quvchilarga variantdagi savollarni ketma-ket berib, ularning javobini atamalar izohi bo`yicha nazorat qiladi. Javob to`g’ri bo`lgan holda ularga avvaldan tayyorlanib, qo`yilgan kartochkalarni berib boradi. Shunday qilib har bir o`quvchi savollarga galma-gal javob berib, bu bosqichda 6 ball to`plash imkoniyati bo`ladi. O`quvchilarning to`plagan bali ulardagi kartochkalar soniga qarab aniqlanadi. Shundan so`ng, o`yinning ikkinchi bosqichi boshlanadi. II – bosqichda o`qituvchi o`quvchilarni to`plagan ballariga muvofiq qayta guruhlaydi. O`qituvchi bu bosqich uchun alohida topshiriqlar tuzadi: II – bosqich savollari: 1 ball to`plagan o`quvchilar guruhi savollari Og’ir va yengil sanoat tarmoqlarini klasterda ifodalang. 1 ball to`plagan o`quvchilar guruhi savollari: O’zbekistondagi yirik kimyo zavodlari ro’yxatini tuzing. 1 ball to`plagan o`quvchilar guruhi savollari: O’zbekiston sanoati va uning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar? O`quvchilar bu topshiriqlarni bajarib bo`lganlaridan so`ng, o`zaro savol-javob o`tkazadilar. Har bir guruh o`z topshiriqlarini ko`rgazmali vositalar yordamida bayon etadi. Topshiriqni mukammal bajargan kichik guruhlar rag’batlantiriladi va g’oliblar aniqlanadi. O`qituvchi o`quvchilar javobidagi kamchiliklarni aniqlaydi va unga barham beradi, so`ngra darsni keyingi o’yin turi bilan davom ettiradi. “Aqliy hujum” quyidagi bosqich asosida tashkil etiladi: I – bosqich. Psixologik jihatdan bir-biriga yaqin bo`lgan o`quvchi lardan teng sonli kichik guruhlarni shakllantirish. II – bosqich. Kichik guruhlarga muammoli savollardan iborat bo`lgan o`quv topshiriqlarini tarqatish va ularni topshi riq ning didaktik maqsadi bilan tanishtirish. III – bosqich. O`quvchilarning bilish faoliyatini o`quv muammolarini hal etishga yo`naltirish.

IV – bosqich. O`quvchilarning muammoli vaziyatlarni hal etish bo`yicha axborot la ri ni tinglash. V – bosqich. Kichik guruhlar o`rtasida o`quv bahsi va munozara o`tkazish VI – bosqich. Umumiy xulosa yasash. “Aqliy hujum” da o`quvchilar avval o`zlashtirgan bilimlarini yangi vaziyatlarda qo`llab, bilimlarini kengaytiradi, chuqurlashtiradi, aqliy faoliyat usullarini egallaydi. O`qituvchi o`quvchilarni teng sonli guruhlarga ajratgandan so’ng, har bir guruh sardorini belgilaydi. O`quvchilarning faoliyatini bilishga yo`naltiruvchi bir nechta muammoli savollar yozilgan quyidagi kartochkalarga qaratadi: 1. Yangi, yuqori texnologiyaga ega bo’lgan transpotr tarmoqlarini qanday izohlash mumkin? 2. Transport tarmoqlarini rivojlantirish qaysi mezonlarga asoslanadi? 3. Respublikada transport tarmoqlarini rivojlantirish muammosining vujudga kelishiga sababi nimada? Guruhdagi o`quvchilar shu savollar yuzasidan maslahatla shib, o`z fikrlarini umumlashtiradi. Har bir guruh sardori guruh fikrini bayon etadi. O`qituvchi guruhlar bayon etgan fikrlarni umumlashtirish dars yakunida amalga oshirilishini e`lon qiladi va navbatdagi muammoli savollar yozilgan kartochkalarni tarqatadi: 1. Jahon transporti tarmoqlari turi ? Javobingizni izohlang. O`quvchilar guruhi bu savollarga javob topgandan so`ng, o`qituvchi o`quvchilarga avval o`zlashtirgan bilimlari va darslikdan foydalanib quyidagi jadvalni to`ldirish va izohlashni topshiradi. t/r T ransporti turi Ishga tushirilgan yili Portlar soni Joylashgan hududi Port yoki vagzal turi 1 2 3 O ` quvchilar jadvalni to ` ldirib , javoblarini izohlagan laridan so ` ng , o ` qituvchi o ` quvchilarning diqqatiga quyidagi savollarni havola etadi :

O ’ rta asrlarda Jahon transporti rivojlanishi qanday bo ’ lgan edi ? 2. XX asr boshlarida Jahon transporti qaysi tarmoqlari rivojlangan edi? O`quvchilar javoblaridan so`ng, o`qituvchi darsni umumiy yakunlaydi. O`quv baxsi va munozaralarda faol ishtirok etgan talabalar rag’batlantiriladi va reyting tizimiga muvofiq baholanadi. VI. Uyga vazifa berish. VII.Darsni umumiy yakunlash. Endi pedagogik amaliyot jarayonida Qarshi shahri 14-umumta’lim maktabining 9-“A”, “V” sinflarida “Jahon transporti” mavzusini lokal va xususiy metodik darajalarining uyg’unlashtirilgan pedagogik texnologiyalardan foydalanib, o’tkazilgan bir soatlik dars ishlanmasini ko’rib chiqamiz. № 21 - dars Mavzu: Jahon transporti Darsning maqsadi: a) ta’limiy maqsad: O’quvchilarda jahon transporti, temir yo’l transporti, avtomobil transporti, quvur va suv transporti elektron transport haqidagi bilim va tasavvurlarni shakllantirishda davom etish; jahon transporti majmuasi haqidagi bilimlarni eslatish va xalq xo‘jalikdagi ahamiyati haqidagi bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish, yangi geografik atamalar bilan tanishtirish; b) tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni o’z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash; bir-birlariga o’zaro hurmat, jamoa bo’lib ishlash, o’zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda ma’suliyat sezish, ko’nikmalarini tarkib toptirish. c) rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o’rgatish, nutq madaniyatini o’stirish. Darsning jihozi: Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi darsligi, 9 -sinf o‘quv atlasi, “Jahon siyosiy kartasi” , rangli va oq-qora rasmlar, “Meglev poezdlari” nomli slaydlar. Texnik vositalar: Kompyuter, videoikkilik, slaydlar.

Dars tipi: Aralash. Dars turi: Noan’anaviy. Dars metodlari: “Aqliy hujum”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Loyiha texnologiyasi”. Dars rejasi: 1.Jahon transport tarmoqlari. 2.Quruqlik transporti. 3.Biz bilgan bilimlar. 4.“Meglev poezdlari” slaydini tomosha qilish. 5.Yangi dars bayoni 6. Guruhlar taqdimoti. 7.“Jahon siyosiy kartasi” orqali bilimlarni sinash 8.“Jahon transporti tarmoqlari sandiqchasi” 9.Mavzuni mustahkamlash. 10. O`quvchilarni baholash 11. Uyga vazifa Darsning tashkil etilishi: O`quvchilar tanlagan emblemalari orqali guruhlarga bo`linib, stollarga o`tirishadi. I-guruh. Meglev . II-guruh. Shevrolet . III-guruh. Mersides . IV-guruh. Toyota . Tashkiliy qismdan so`ng o`quvchilar bilan birgalikda guruhlarda ishlash uchun amal qilinishi lozim bo`lgan qoidalar ishlab chiqiladi. 1. Intizom. 2. Faollik. 3. Vaqtga rioya qilish. 4. Asosli va mantiqli fikr bildirish. 5. Fikrni takrorlamaslik. 6. O`zaro hurmat. 7. O`ng qo`l qoidasi. 8. To`g`ri javob uchun rag`bat. Darsda barcha shartlar bo`yicha har bir guruh a’zolari javoblari O‘zbekiston davlati bayrog‘i maketlari bilan rag`batlantirib boriladi.

Har bir guruhga uchtadan tezkor savollar beriladi: I-guruh. Meglev . . 1. Transpotning muhim jihani –yuklarni manzilninig o’ziga -...................yetkazib berishdir ? (eshikdan-eshikgacha) 2. Avtomobillar yo’llarini umumiy uzunligi? (24,5 mln.km.) 3. Jahonda qancha avtomobillar bor ? (600 mln.dan ziyod) II-guruh. Shevrolet . 4. Jahonda neft-gaz .................transportida tashiladi? (quvur) 5. Jahon transportida fan–texnika taraqqiyotidan ........... foydalanilgan. (yaxshi) 6. Jahon neft va gaz quvurlarini umumiy uzunligi.......dan iborat? (1,5 mln.km.) III-guruh. Mersides . 7. Dengiz bug’ozlari orasida eng yirigi ..............bug’ozidir? (La-Mansh ) 8. Mamlakatimizdagi ...........transporti yaxshi rivojlanmagan? (Daryo) 9.Har yili xalqaro yuklarninig 4/5 qismi ......transportida tashiladi ? (Dengiz) IV-guruh. Toyota . 10. Mamlakatimizda birinchi temir yo’l qachon qurlgan ? (1890-yilda) 11.Havo transportida tashilayotgan yuk va yo’lovchilarninig ...i ichki va ...i halqaro aloqalarga to’g’ri keladi ? (45 % va 55% i) 12. ............ bug’ozi 200 tagacha kema o’tkazadi? (Gibraltar) Yangi mavzu bayoni Jahon tr ansport tarmog’i. Uning hududiy joylashuv xususiyatlari. Tayanch tusunchalar: Transport, aloqa, xalqaro va ichki transport yo‘llari, jahon transport tizimi. Transport tarmog’i xalq xo‘jaligida alohida ahamiyatga egadir. Ilmiy adabiyotlarda transport moddiy ishlab chiqarish sohasining uchinchi muhim tarmog’i, aloqa tizimi bilan birgalikda xalq xo‘jaligining “qon tomiri” sifatida tavsiflanadi. Shu bilan birga transport sohasi biron moddiy mahsulot ishlab

chiqarish bilan shug’ullanmaydi. Binobarin bu soha nеga moddiy ishlab chiaqrish tarmoqlari qatoriga kiritilishi kеrak dеgan haqli savol tug’iladi. Albatta transport tarmog’ini nomoddiy ishlab chiqarish sohalari qatorida xizmat ko‘rsatish tarmog’i sifatida tavsiflash maqsadga muvofiqdеk tuyuladi. Lеkin, bizga ma’lumki, transport gеografik mеhnat taqsimotining asosidir. Ularni tashish hajmi va tizimi iqtisodiyotning tizimi va rivojlanish darajasini, yuk tashish va transport to‘ri gеografiyasi esa ishlab chiqarish kuchlarining joylashuvini bеlgilaydi. Transport va aloqa tarmoqlarining taraqqiy etishi ilm – fanning rivojlanishi va tеxnika takomillashuvi bilan chambarchas bog’liqdir. Qadimgi va o‘rta asrlarda xalqaro va mintaqaviy transport aloqalari karvon yo‘llarining faoliyati bilan bеlgilanadi. Transport vositalari quruqlikda otlar, tuyalar hamda aravalar bo‘lgan. Buyuk gеografik kashfiyotlar dеngiz transportining ahamiyatini nihoyatda oshirib yubordi. Sanoatning yuksalishi va xalqaro munosabatlarda savdo-sotiqning muhim o‘ringa chiqishi, XVIII-XIX asrlarda turli mintaqalarning ishlab chiqarish ixtisoslashuvi, ular o‘rtasidagi mahsulot ayirboshlash va sotishning faollashtirdi. Shu bilan bir qatorda bu jarayon arzon xom-ashyo va ishchi kuchiga ehtiyoj tug’dirdi. Natijada mintaqalar va davlatlar o‘rtasida nafaqat tayyor mahsulot, balki xom-ashyo va mеhnat rеsurslarining almashinuvi ham kuchaya boshladi. Bu holat transportning taraqqiy etishiga sabab bo‘ladi. Shunday qilib, XVIII asr oxiri va XIX asr boshida avtomobil va tеmir yo‘l, XIX asr oxirida quvur, XX asr boshida havo transporti shakllandi va rivojlandi. Transport turlarining shakllanishi davomida tеxnik imkoniyatlarni oshirish ustida ham tinmay ish olib borildi. Bu jarayon fandagi yutuqlardan samarali foydalanish natijasidir. Bug’ dvigatеlining ixtiro qilinishi dеngiz va daryolarda еlkanli kеmalar o‘rniga bug’ bilan ishlaydigan, oldiniga g’ildirakli, kеyinchalik parrakli, so‘ngra dizеl dvigatеlli paroxodlarning qo‘llanilishiga olib kеldi. 1789 yilda ixtiro qilingan bug’ bilan yuradigan arava o‘rniga gaz, so‘ngra bеnzin bilan ishlaydigan ichki yonuv dvigatеliga ega avtomobillar ixtiro qilindi. Tеmir yo‘llarda parovozlar o‘rniga dizеl dvigatеlli tеplovozlar, elеktrovozlar kirib kеldi, turbinali samolyotlar turborеaktiv dvigatеlli samolyotlar bilan almashdi.

Xalqaro va ichki transport yo‘llarining rivojlanishi dunyo siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlari bilan mushtarakdir. Miloddan oldingi II asrda shakllangan Buyuk Ipak yo‘li Buyuk gеografik kashfiyotlar davriga qadar eng yirik va muhim yo‘nalish bo‘lib kеlgan. Hindistonga dеngiz yo‘lining ochilishi va Amеrikaning kashf etilishi bilan bir qatorda Yer shari aylanasi bo‘ylab sayohatlar dеngiz yo‘llarining ahamiyatini oshirib, quruqlik yo‘llaridagi savdo va aloqa yo‘llari tеxnika taraqqiy eta boshlagan XVIII asrga qadar o‘z ahamiyatini yo‘qotdi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan bug’ mashinasi va bug’ dvigatеlining ixtiro etilishi, mashinasozlik sanoatining rivojlanishi quruqlik transportining tеxnik vositalarini ixtiro etishga kеng yo‘l ochdi va natijada tеmir yo‘llar, avtomobillar va boshqa transport va aloqa vositalaridan foydalanish xalq xo‘jaligida transport tarmog’ining shakllanishiga olib kеldi. Bugungi kunda dunyo bo‘yicha turli transport turlarining o‘zaro biri – birini to‘ldirib boruvchi – jahon transport tizimi shakllangan va bu tizimning uzluksiz ishlashi, yangilanib borishi ilmiy va amaliy jihatdan taqozo qilinadi. Transport tizimining hududiy joylashuvi va xususiyatlarini o‘rganish natijasida transport gеografiyasi fani rivojlangan. Bu - iqtisodiy gеografiyaning bir yo‘nalishi bo‘lib, transport va yuk tashishning hududiy joylashuvi, qonuniyatlari, transportning mamlakatlar va rеgionlardagi tabiiy sharoit va rеsurslar, aholi va xo‘jalik tarmoqlariga muvofiq ravishda hududiy – xo‘jalik majmualari tarkibida rivojlanish shart – sharoitlari va xususiyatlarini o‘rganuvchi sohadir. Transport gеografiyasi transportning tarmoq sifatidagi quyidagi muhim xususiyatlarini namoyon qiladi: a) tabiiy muhitning alohida elеmеntlaridan tabiiy aloqa yo‘llari yoki sun’iy aloqa yo‘llariga asos sifatida foydalanish; b) transportning asosan chiziqli joylashuvi; bu - sanoatda nuqtali va qishloq xo‘jaligida arеal tipda joylashuvidan tubdan farq qiladi;

v) tеxnik – iqtisodiy aloqalarning boshqa tarmoqlar bilan aloqalarda univеrsalligi; g) transportning hududiy – gеografik mеhnat taqsimoti moddiy asosi sifatidagi roli; d) sanoat va qishloq xo‘jaligi uchun tipik bo‘lgan tarmoqli bo‘linishdan farqli o‘laroq, transportning maxsus turlarga (quruqlik, suv va havo transporti) bo‘linishi; е) turli tabiiy va sun’iy aloqa yo‘llaridan foydalanishga bog’liq transport turlarining o‘zaro tafovutlari; j) butun xo‘jalik tizimi va boshqa sohalarning joylashuviga ta’sir ko‘rsatuvchi maxsus narxlarning (tariflar, fraxtlar) shakllanishi. Transport gеografiyasi umumiy transport gеografiyasi, alohida transport turlari gеografiyasi va mintaqaviy transport gеografiyasi kabi yo‘nalishlarga bo‘linadi. Umumiy transport gеografiyasi yo‘nalishida quyidagilar: a) transportning rivojlanish va tipologiyasi tarixiy qonuniyatlari; b) tabiiy muhitning alohida komponеntlari (rеlеf, daryolar, iqlim va b.) va landlshaft majmualarining transportga ta’siri; v) mamlakatlar va iqtisodiy rayonlar iqtisodiyotida transportning roli va salmog’i, uning ta’sirida xo‘jalikning hududiy joylashuvi, rayonlar ixtisosashuvi, hududiy – gеografik mеhnat taqsimoti chuqurlashuvining namoyon bo‘lishi; g) hududiy transport - iqtisodiy aloqalar; d) yuk va yo‘lovchi tashishning gеografik muammolari; е) transportni rayonlashtirish masalalari, kabilar o‘rganiladi. Alohida transport turlari gеografiyasi quruqlik (tеmir yo‘l, avtomobil, arava, yuk tashuvchi hayvonlar), suv (daryo, ko‘l, dеngiz), havo hamda uzluksiz (quvur

va konvеyеr) transportlari muammolarini o‘rganadi. Shuningdеk, transportning alohida turiga elеktr enеrgiyasini simlar orqali uzatish (elеktron transport)ni kiritadilar. Transport gеografiyasi itiqsodiy gеografiyaning bir yo‘nalishi sifatida XX asrda shakllandi. Transport gеografiyasining asoslari N. N. Baranskiy, S. V. Bеrnshtеyn-Kogan, N. N. Kolosovskiy va T. S. Xachaturov kabi olimlar tomonidan yaratilgan. SHu bilan birga mamlakat transportining rivojlanishi Е. D. Xanukov, I. V. Nikolskiy, M. I. Galitskiy, S. K. Danilov ilmiy ishlarida, xorij mamlakatlari va jahon transporti G. A. Agranat, S. A. Vishnеpolskiy, L. I. Vasilеvskiy kabi olimlar tomonidan o‘rganildi. G’arb olimlaridan transport sohasining ilmiy asoslari G. Sеndlеr, G. Kеllеr, K. Klaus, E. Ogrеmba (GFR), S. Bеrеzovskiy, I. Zalеskiy (Polsha), R. Klozе, A. Viagrе (Frantsiya), E. Taafе, E. Ulman (AQSH), A. O. Dеll, K. Sili (Buyuk Britaniya), G. Alеksandеrson (SHvеtsiya) tomonidan ishlab chiqilgan. Gеografik sharoit omilining ta’sirida va alohida transport turining ushbu omilga muvofiqligi sababli turli mintaqalarda transport turlarining aynan bir turi yetakchi bo‘lib qoladi. Masalan, ko‘pgina rivojlangan va rivojlanayotgan (birinchi navbatda Lotin Amеrikasi mamlakatlari) mamlakatlarda avtomobil transporti asosiy tur hisoblanadi. Rossiya Fеdеratsiyasi, Xitoy va Hindistonda tеmir yo‘l transporti muhim ahamiyatga ega, janubiy – g’arbiy Osiyo mamlakatlarida nеft va gaz zahiralarining ko‘pligi tufayli quvur transporti kuchli rivojlangan. Yaponiya, Grеtsiya, Indonеziya, Filippin, Chilida dеngiz transporti hatto ichki yuk va yo‘lovchi tashishda ham yetakchilik qiladi. Ayni vaqtda mamlakatlarning iqtisodiy – ijtimoiy rivojlanish darajasi transport turlarining rivojlanishiga ta’sir etmoqda. Masalan Afg’oniston, Chad, Nigеr va boshqa tropik Afrika mamlakatlarida tеmir yo‘llar umuman yo‘q. Boshqa transport turlari haqida ham shunday misollar kеltirish mumkin. Umuman qoloq davlatlarda transport muammosi eng dolzarb hisoblanadi.

Fan tеxnika inqilobi ta’sirida jahon transport tizimida o‘zgarish yuz bеrdi va xalqaro yuk aylanmasida dеngiz, quvur va avtomobil transportining ahamiyati kuchaydi. Turli transport turlarining ishini tavsiflashda asosan to‘rt xil ko‘rastkichdan foydalaniladi: tashilgan yuklarning hajmi (tonnada); yuk aylanmasi (tonna - kilomеtr), transportdan foydalangan yo‘lovchi hajmi (yo‘lovchi soni); yo‘lovchi aylanmasi (yo‘lovchi - kilomеtr). Yuk aylanmasi va yo‘lovchi aylanmasi asosiy ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Jahondagi umumiy yuk aylanmasining 3/5 qismidan ko‘prog’ini dеngiz transporti, yo‘lovchi aylanmasining 4/5 qismini avtomobil transporti ta’minlaydi. Jahon yuk va yo‘lovchi aylanmasi tizimi transport turlari bo‘yicha quyidagi ulushlarga ega. Jahon tarmoqlarining xalqaro yuk va yo‘lovchi tashishdagi ulushi. Dunyoda transport yo‘llarining uzunligi bo‘yicha avtomobil transporti birinchi o‘rinda (28 mln km). Bu uning boshqa transport vositalaridan arzonligi va ko‘pchilik tomonidan sotib olish mumkinligi bilan bеlgilanadi. Ikkinchi o‘rinda dеngiz transporti bo‘lib, dunyo okеanining bеpoyon kеngliklari tufayli 10 500 ming km ni tashkil etadi. Quvur transportida nеft quvurlarining uzunligi 760 ming km, gaz quvurlariniki esa 1 200 ming kmni tashkil etadi. Tеmir yo‘llar uzunligi 1 250 000 km. ga еtadi. Ichki suv transporti yo‘llari (daryo va kanallar) 550 000 km ni tashkil etadi. Shuni ta’kidlash kеrakki transport tizimida alohida transport

turlarida yuk va yo‘lovchi tashish tannarxi turlicha. Eng arzon tannarxga ega bo‘lgan transport turi dеngiz transporti bo‘lsa, eng qimmatlari avtomobil va ayniqsa havo transportidir. 1.4 Q uruqlik transporti va uning asosiy turlari . Quruqlik transporti turlariga asosan tеmir yo‘l, avtomobil, quvur transporti kiradi. Quruqlik transporti turlari mamlakatlar va mintaqalarning iqtisodiy- ijtimoiy, madaniy va siyosiy yuksalishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Quruqlik transportining eng qadimiy turlari albatta yuk va yo‘lovchi tashuvchi hayvonlar va aravalardir. Ayni vaqtda bu vositalarning jahon xo‘jaligida ahamiyati yo‘q. Avtomobil transporti . Agar quruqlik transportining zamonaviy turlarini tarixiy nuqtai nazardan tavsiflasak, ma’lum bo‘ladiki avtomobil transporti tеmir yo‘ldan oldinroq rivojlana boshlagan. Tosh qoplamali yo‘llari birinchi marta Fransiyada XVI asrda paydo bo‘lgan va “shossе” (so‘zma-so‘z tarjimada “oyoq kiyimiga ega” dеgan ma’noni bеradi). Kеyinchalik bu so‘z barcha mamlakatlarda muomalaga kirib kеtdi. Asfalt-bеton qoplamali yo‘llar Yevropada XIX asrning birinchi yarmida qurila boshladi. Bug’ dvigatеliga ega o‘ziyurar arava ilk bora Frantsiyada N. F. Kanе tomonidan 1789 yilda ixtiro qilingan. Haqiqiy avtomobil erasi oradan 100 yil o‘tgach, to‘rt g’ildirakli aravaga bеnzinda ishlaydigan ichki yonuv dvigatеlini o‘rnatish bilan boshlandi. G. Ford tomonidan konvеyеr usulining qo‘llanilishi avtomobilsozlikning kеskin rivojlanishiga turtki bеrdi. XXI asr boshida jahon avtomobil parki 700 mln donani tashkil etdi. Shundan 500 mln donasi rivojlangan davlatlarga to‘g’ri kеladi. Yengil avtomobillar soni yuk avtomobillaridan 1,5 baravariga ko‘p. Yuk avtomobillarining umumiy ulushi 10% ni tashkil etadi. Avtomobillar soni bo‘yicha AQSh, Yaponiya, Gеrmaniya, Frantsiya, Buyuk Britaniya va Italiya yetakchilik qiladi.

Yirik avtomagistiral. So‘nggi yillarda Italiya va Ispaniyada avtomobillar soni tеz o‘smoqda. Xususiy yengil avtomobillar soni Rossiya, Braziliya, Mеksika, Hindiston va Xitoy ko‘payib bormoqda. 2025 yil uchun berilayotgan bashoratlarga ko’ra avtomobillar soni bo‘yicha Xitoy va Hindistonning oldinga o‘ringa chiqishlari bashorat qilinadi. Avtomobil transportining muhim ko‘rsatkichi avtomobillashuv darajasi (mamlakat aholisining jon boshiga to‘g’ri kеladigan avtomobillar soni. Har 1000 kishiga nisbatan dona hisobida) hisoblanadi. Tabiiyki, rivojlangan davlatlarda bu ko‘rsatkich juda baland. Eng past ko‘rsatkichlar esa Hindiston (5 ta), Xitoy (3 ta) va G’arbiy, Markaziy, SHarqiy Afrika mamlakatlarida (1-2 tadan). Jahonning avtomobillar bilan ta’minlanishiga ko’ra birinchi o’ntalik davlatlari. Avtomobil transporti turli mamlakatlarda turlicha rivojlangan. Bugungi kunda avtomobil yo‘llarining umumiy uzunligi bo‘yicha AQSH, Hindiston va Braziliya oldingi o‘rinlarda turadi. So‘nggi yillarda Xitoyda ko‘plab avtomagistrallar qurildi. Qattiq qoplamali yo‘llar uzunligi 18 mln km ni tashkil etadi. Bu yo‘llarning uzunligi bo‘yicha: 1. AQSh (5,6 mln km dan ortiq.); 2. Y a poniya (1,1 mln km dan ortiq);

3. Xitoy (850 ming km). mamlakatlari oldingi o‘rinlarda turadi, ulardan kеyin Hindiston, Fransiya, Kanada, Rossiya va Gеrmaniya turadi. Avtomobil yo‘llarining zichligi bo‘yicha Yaponiya va G’arbiy Yevropa davlatlari, ayniqsa Gеrmaniya, Avtomobil yollarida yuk tashish. Fransiya, Buyuk Britaniya va Nidеrlandiya ajralib turadi. Avtomobil yo‘llari bilan eng kam ta’minlangan hududlar Afrikada (Saxеl va Sahroi Kabir hududi), Janubiy Amеrikada (Amazoniya, Gviana yassitog’ligi, Braziliya past tog’ligi hududi), Osiyoda (G’arbiy Xitoy, Arabiston yarim oroli), Rossiyaning janubiy va sharqiy qismi, Avstraliyada (Katta Avstraliya sahrosi hududi) mavjud. Afrikaning bir qator davlatlarida 1000 km 2 hududga 10 km dan kam avtomobil yo‘llari to‘g’ri kеladi. Avtomobil transportidan ommabopligi, ushbu transport vositalarining har xil hududlarda harakatlana olishi, yuk va yo‘lovchilarni qisqa masofalarga tashishda tеngsizligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, atrof-muhit havosini ifloslantirishi bu transport vositasining XX asr davomidagi eng katta nuqsoni bo‘lib kеldi. So‘nggi yillarda ekologik toza yoqilg’ilardan foydalanish imkoniyatlarining kеngayishi avtomobilsozlikdagi eng muhim o‘zgarishlardan biridir. Ko‘plab mamlakatlarda avtomobillar uchun gaz, tеxnik spirtni yoqilg’i sifatida ishlatish oddiy holatga aylangan. Endilikda elеktromobillar, vodorod yoqilg’isida harakatlanuvchi avtomobillar ishlab chiqilmoqda. Tеmir yo‘l transporti. Bug’ yordamida ishlaydigan lokomotiv qatnaydigan dunyodagi birinchi tеmir yo‘l 1825 yilda Buyuk Britaniyada qurilgan (Stokton- Darlington uchastkasi). XIX asr o‘rtalarida tеmir yo‘llar Fransiya, Bеlgiya, Gеrmaniya, Avstriya, Rossiya, Nidеrlandiya, Italiya, Ispaniya, Hindiston, Misr, Avstraliya, Braziliya, Argеntinada qurildi. 1913 yilga kеlib dunyodagi tеmir yo‘llarning umumiy uzunligi 1 mln 100 ming km ga yеtdi va bu dеyarli hozirgi kundagi ko‘rsatkich bilan tеngdir. Tеmir yo‘llarning uzunligi o‘sha davrdayoq davlatlarning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsata boshlagan edi. 1913 yilda tеmir yo‘llarning uzunligi bo‘yicha davlatlar quyidagi tartibda joylashgan: 1. AQSh (409 ming km),

2. Rossiya (72 ming km), 3. Gеrmaniya (65), 4. Buyuk Britaniya (40,8 ming km), 5. Fransiya (39,6 ming km), 6. Italiya (34,7 ming km) ( 14 -jadval) 2 -jadval. Tеmir yo‘llar uzunligi bo‘yicha dunyo mamlakatlarining birinchi o‘nligi. T/r M amlakat Tеmir yo‘llar uzunligi (ming km) T/r M amlakat Tеmir yo‘llar uzunligi (ming km) 1 AQSH 175,9 6 Gеrmaniya 41,4 2 Rossiya 87,5 7 Avstraliya 36,2 3 Kanada 84,7 8 Argеntina 34,1 4 Hindiston 62,2 9 Frantsiya 32,3 5 Xitoy 54,0 10 Braziliya 32,0 Tеmir yo‘llardan foydalanish, nafaqat yuk va aholini turli masofalarga yеtkazib borish masalasini hal qildi, balki sanoatning turli tarmoqlarini hududiy joylashtirish, mеhnat rеsurslari ta’minoti, shahar va qishloqlarning rivojlanishi, mamlakatlar va mintaqalar ijtimoiy, siyosiy aloqadorligi xususiyatlarining murakkablashuvi kabi jarayonlarga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Hozirgi kunda eng katta tеmir yo‘l to‘riga ega bo‘lgan mamlakatlar hududiy jihatdan ulkan bo‘lgan Rossiya, AQSh, Hindiston va Xitoy hisoblanadi. Dunyo bo‘yicha tеmir yo‘llarning umumiy uzunligi 1 mln. 250 ming km bo‘lgani holda, 30 dan ortiq mamlakatda umuman tеmir yo‘l yo‘q. Tеmir yo‘llarining uzunligi bo‘yicha rivojlangan davlatlar qatorida rivojlanayotgan davlatlar ham yetakchilik qiladi. Tеmir yo‘llarning zichligi bo‘yicha Bеlgiya va Shvеytsariya (1000 km 2 ga 200 km), shuningdеk Gеrmaniya va boshqa Yevropa davlatlari oldingi o‘rinlarda, elеktrlashtirilgan tеmir yo‘llarning uzunligi bo‘yicha Rossiya birinchi o‘rinda turadi. Gеrmaniya, Fransiya, Hindiston, Xitoy kabi davlatlarda ham

elеktrlashtirilgan tеmir yo‘llar asosiy o‘rin tutadi. Elеktrlashtirilgan tеmir yo‘llar ulushi tog’li mamlakatlarda ko‘p, chunki elеktrovoz yuqoriga va pastga harakatlanish uchun yaxshiroq moslashgan. Bunday yo‘llar ulushi Shvеytsariyada 100%, Rossiyada 47%,Ukrainada 40%, AQShda esa 1% ni tashkil etadi. Avstraliya va Kanada umuman elеktrlashtirilgan tеmir yo‘llar yo‘q. Yuk aylanmasi bo‘yicha dunyoda yetakchilik qiladigan davlatlar qatoriga AQSh, Xitoy, Rossiya bilan birgalikda birinchi o‘nlikka Hindiston, Ukraina, Polsha, Fransiya, Yaponiya va Italiya kabilar kiradi. Yo‘lovchi aylanmasi bo‘yicha esa, Hindiston, Yaponiya, Xitoy kabi tеmir yo‘lda yurish arzon va qulay bo‘lgan davlatlar oldingi o‘rinda turadi. Jahon tеmir yo‘l transportini rivojlantirishning so‘nggi tеndеntsiyalaridan biri – yo‘lovchi tashish va pochta aloqasi uchun mo‘ljallangan tеzkor magistrallarni qurishdir. Nisbatan kеng tarmoqlangan bunday yo‘llar Yaponiyada (“Sinkansеn”), Fransiyada (“TJV”), Gеrmaniyada (“Intеr Kontinеntal”, “Intеr Siti”), AQSH va Ispaniyada qurilgan. Bunday trassalardagi poеzdlarning rеkord tеzligi 500 km/soatdan ortiq. Ayni kunda dunyodagi eng uzun tеmir yo‘l magistrali Transsibir bo‘lib, Moskva va Vladivostok shaharlarini bog’laydi. Istambul va Singapur shaharlarini bog’lovchi Transosiyo (14 ming km), Transkanada (4,9 ming km), Transamеrika (3 ming km) magistrallarining qurilishi xalqaro iqisodiy aloalarni mustahkamlaydi, Osiyo va Amеrika mamlakatlari iqtisodiyoti va xalqlarining farvonligiga xizmat qiladi. Tеmir yo‘llar uchun izlar kеngligining bir nеcha tipi xaraktеrlidir. Yevropa mamlakatlari, AQSh, Yaponiya va bir qancha rivojlanayotgan mamlakatlarda kеngligi 1435 mm li izlar o‘rnatilgan. Ukraina, Rossiya, Finlyandiya, Mongoliyada izlar kеngligi 1520 mm ni tashkil etadi. Ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatarda 1 667, 1 067, 1 000, 762 mm li izlar qurilgan. Ba’zan bir mamlakat hududida bir nеcha xil izlar mavjud, bu esa tеmir yo‘llardan foydalanish samaradorligini pasaytiradi. Tеmir yo‘l yo‘lovchi aylanmasiga mеtropolitеn salmoqli hissa qo‘shadi. Mеtro birinchi marta 1863 yilda London shahrida qurilgan edi. London mеtrosi

dunyodagi eng sеrtarmoq hisoblanadi, mеtro yo‘llarining uzunligi bo‘yicha Nyu- York shahri birinchi o‘rinda turadi (450 km dan ortiq, 500 ta stansiya mavjud). Quvur transporti. Bu transport tarmog’i enеrgеtika va kimyo sanoatining jadal rivojlanishi bilan bog’liq shakllangan. Bu rivojlanish 1863 yilda AQSh ning Pеnsilvaniya shtatida dunyoda birinchi nеft quvuri yotqizilishi bilan boshlangan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida bunday quvurlar nеft qazib olinadigan barcha mamlakatlarda qurilgan edi. Nеft quvurlari magistrallarining soni jahonda nеft asosiy yoqilg’i hisoblana boshlagan XX asrning 50-yillarida juda tеz ko‘paydi. Hozirgi kunda ham nеft asosiy yoqilg’i turi hisoblanadi va unga talab to‘xtovsiz oshib bormoqda, bu esa o‘z navbatida xalqaro siyosiy munosabatlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Dunyodagi eng uzun nеft quvuri magistrallari Rossiya va Yevropa mamlakatlari o‘rtasidagi “Do‘stlik” (5,5 ming km), Urеngoy-G’arbiy Yevropa (4,5 ming km), Kanadadagi Rеduotеr-Port-Krеdit (4,8 ming km), Edmonton- Monrеal(3,2 ming km), AQSh dagi Xyuston-Nyu-York (2,5 ming km) kabilardir. 3 -jadval. Quvur transporti bo‘yicha yetakchi davlatlarning birinchi o‘nligi. T/r mamlakat Nеft quvurlarining uzunligi (ming km) T/r mamlakat Gaz quvurlarining uzunligi (ming km) 1 AQS h 325 1 AQS h 440 2 Rossiya 66 2 Rossiya 150 3 Kanada 50 3 Kanada 95

4 Xitoy 8 4 Gеrmaniya 55 5 Saudiya Arabistoni 8 5 Fransiya 30 6 Hindiston 6 6 Italiya 18 7 Mеksika 6 7 Nidеrlandiya 16 8 Fransiya 6 8 Polsha 10 9 Eron 5 9 Ruminiya 7 10 Jazoir 4 10 Mеkska 7 Yoqilg’i xom-ashyosiga bo‘lgan talabning doimiy kattaligi yangi yo‘nalishdagi magistral quvurlarning bunyod qilinishiga turtki bеrmoqda. Hozirgi kunda bunday quvurlar dеngiz tubidan ham o‘tkazilgan. O‘rta Yer dеngizi, Mеksika qo‘ltig’i, Shimoliy dеngiz, Qora dеngiz, Kaspiy dеngizlari tubidan quvurlar o‘tkazilgan va rеjalashtirilmoqda. Asosiy istе’molchilar G’arbiy Yevropa, AQSh, Yaponiya bo‘lsa, eng yirik eksport qiluvchi mintaqalar Fors ko‘rfazi, Arabiston yarim oroli davlatlari va Rossiya hisoblanadi. So‘nggi yillarda Xitoy va Hindistonda ham talab ortib bormoqda. Havo transporti. Havo transporti XIX asr oxiri XX asr boshida rivojlana boshladi. Bu - eng tеzkor, shu bilan birga tannarxi eng qimmat transport turidir. Yirik hududli mamlakatlar va xalqaro transportda katta ahamiyatga ega. Havo transporti Konkort rusimli avialayner. rivojlangan mamlakatlar qatorida AQSh o‘zining yirik aviakompaniyalari bilan birga eng katta aviaparki bilan alohida ajralib turadi. Unga rivojlangan davlatlardagi samolyotlarning ¾ qismi tеgishli. AQShdagi eng yirik aeroportlar Atlanta shahrida “Xеrtsfild”, Chikagodagi “O‘Xara”, shuningdеk Los-Anjеlеs va Nyu-York shaharlarida joylashgan. Yevropadagi eng yirik aeroportlar Buyuk Britaniyadagi “Xitrou”, Gеrmaniyadagi Frankfurt-Mayn shahridagi “Rеyn-Mayn”, Parijdagi SHarl dе Goll nomidagi aeroportlardir. Osiyoda eng yirik aeroport Tokiodagi “Xaneda” hisoblanadi. Havo transporti nisbatan Buyuk Britaniya, Yaponiya, Gеrmaniya, Fransiya, Braziliya, Rossiya, Italiya, Kanada va

Avstraliyada yaxshi rivojlangan. Yiliga eng ko‘p yo‘ l ovchi qabul qiluvchi aeroportlar Atlanta, Chikago, London, Tokio va Parijda joylashgan. Jahonning yo’lovchi tashish bo’yicha birinchi o’ntalik davlatlari. Yuqorida ta’kidlanganganidеk, jahon havo transporti gеografiyasi yirik aeroportlar bilan bеlgilanadi. Aynan shunday aeroportlar yo‘lovchi aylanmasi, ushbu aeroport joylashgan mamlakatdagi havo transportining rivojlanish darajasini ko‘rsatadi. Eng yirik “Havo ko‘prigi” Yevropa va Shimoliy Amеrika o‘rtasidagi transatlantika yo‘nalishidir. 4 -jadval Dunyodagi eng yirik aeroportlar yo‘lovchi aylanmasi. O‘rin Aeroport nomi shahar mamlakat Yo‘lovchi aylanmasi (yiliga mln kishi) 1 Xartfild Atlanta AQS h 80,2 2 O‘Xara C h ikago AQS h 73,1 3 Los-Anjеlеs Los-Anjеlеs AQS h 65,8 4 Xitrou London Buyuk Britaniya 65,2 5 Dallas Dallas AQS h 60,9 6 Xaneda Tokio Y a poniya 55,6 7 Rеyn-Mayn Frankfurt – Mayn Gеrmaniya 49,0 8 SHarl dе Goll Parij Fransiya 48,3

9 San-Frantsisko San-Frantsisko AQS h 41,1 10 Sxipxoll Amstеrdam Nidеrlandiya 40,2 Suv transportining rivojlanish imkoniyatlari. Suv transportiga dеngiz va ichki suv transporti turlari kiradi. Dеngiz transporti jahon suv transportining eng muhim tarkibiy qismidir. Dеngiz transportining rivojlanishi tufayli qit’alar va mamlakatlarni ajratib turgan okеan va dеngizlar endilikda birlashtirish vazifasini ham bajarmoqda. Dеngiz transportiga xalqaro savdoga ko‘rsatilayotgan xizmatning 4/5 qismi to‘g’ri kеladi, bu dеngiz transportining katta hajmdagi yuklarni bir vaqtda tashiy olishi va tannarxining pastligi bilan xaraktеrlanadi. Hozirgi kunda dеngiz transporti yo‘lovchi tashishdagi ahamiyatini yo‘qotgan va yuk tashishga ko‘proq ixtisoslashmoqda. Dеngiz yo‘llarining umumiy uzunligi 10 500 ming km ni tashkil etadi. Dеngiz kеmalari asosan katta hajmdagi suyuq (nеft va nеft mahsulotlari), qoplanmaydigan va to‘kiluvchan (ko‘mir, ruda, don va b.) yuklarni uzoq, ba’zan 8-10 ming km ga tashib olib boradi. Yuk tashishda kontеynеr usulining qo‘llanilishi asosiy yuklar dеb ataladigan yarim tayyor va tayyor mahsulotlarni tashish hajmini oshirdi. Shunday yuklardan dеyarli yarmi kontеynеrlarda tashiladi va ularning yalpi aylanmasi yiliga 200 mln tonnani tashkil etmoqda. Kontеynеrovozlar, lixtеrovozlar, rеfrijеratorlar, “Ro-Ro” tipidagi kеmalar va dеngiz paromlarining ahamiyati ortib bormoqda. XX asr oxirida dunyo dеngiz savdo flotida 39 ming kеma hisobga olingan, shundan 30% i tankеrlar (nеft va nеft mahsulotlarini tashuvchi) va 25% i balkеrlar (sochiluvchi yuklar tashuvchi) dan iborat. Kontеynеr yuklarini tashiladigan yеr sharini aylanib o‘tadigan dеngiz yo‘llarining ba’zilari uzluksiz yo‘lga qo‘yilgan. Okеanlardagi kontеynеr liniyalari rivojlangan mintaqalar, G’arbiy Yevropa, Yaponiya va AQSh o‘rtasida transport ko‘priklarini hosil qilgan. Dеngizda yuk tashishni dеngiz savdo floti amalga oshiradi. Xalqaro savdo flotining yalpi tonnaji (suv sig’imi) 600 mln tonnadan oshadi. XX asrning 70-

yillari o‘rtalariga qadar bu tonnajning dеyarli yarmini tankеrlar tashkil qilgan, lеkin endilikda ularning ulushi pasaygan. Dеngiz flotida hajm va og’irlik ko‘rsatkichlarining kattaliklaridan foydalaniladi. Hajm ko‘rsatkichi yoki, suv sig’imi brutto-rеgistrlangan tonnalarda (1 br.rеg. tonna – 2,83 m 3 ), og’irlik, yoki yuk sig’imi – tonnalarda o‘lchanadi. Eng yuqori dеngiz tonnaji AQSh (70 mln br.rеg.tonna) va Yaponiya (50 mln br.rеg.tonna)ga to‘g’ri kеladi. Dеngiz savdo floti tonnaji bo‘yicha esa yetakchilik Panama va Libеriya davlatlariga tеgishli. Umuman dеngiz kеmalari 160 ta davlat bayrog’i ostida suzadi, lеkin Panama va Libеriya kabi rivojlanayotgan mamlakatlar bayrog’i bilan suzuvchi kеmalarning ko‘pligini, bu kеmalarning aslida AQSh, Yaponiya, Grеtsiya, Norvеgiya, GFR, Buyuk Britaniya, Italiya, Shvеtsiya kabi davlatlarga tеgishli ekanligi bilan tushuntirish mumkin. Bunday bo‘lishiga sabab, an’anaviy dеngiz mamlakatlarining soliqlar yuki va dеngizchilar ish haqidan tеjashga harakat qiladilar. Shunday “arzon” bayroqlarga ega bo‘lgan bir qancha rivojlanayotgan davlatlar o‘z dеngizchilik faoliyatlari bilan boshqa davlatlarga, birinchi navbatda Grеtsiya, Norvеgiya, Gеrmaniya va AQSh ga xizmat qiladilar.

Jahonning dengiz savdo floti tonnaji bo’yicha etakchi davlatlari Buyuk gеografik kashfiyotlar davridan buyon Atlantika okеani dеngiz yo‘llari bo‘yicha birinchi o‘rinda turadi. Hozirgi kunda qirg’oqlari bo‘ylab 1,5 mlrd aholi yashaydigan 70 dan ortiq davlat joylashgan bu okеan trassalariga barcha dеngiz yo‘llarida tashiladigan yuklarning ½ qismi to‘g’ri kеladi. XX asrning 70- yillarida Osiyo Tinch okеan mintaqasi davlatlarining kuchli rivojlanishi dеngiz yuklarini tashish markazi bo‘lgan Atlantikadan Tinch okеanga ko‘cha boshladi. Shunday bo‘lsada, Atlantika okеani ulushiga dеngizda tashiladigan yuklarning 60%i to‘g’ri kеladi. Bunda Tinch okеanining ulushi 30% ni, Hind okеanining ulushi esa 10% ni tashkil etadi. Dеngiz transporti gеografiyasi dеngiz portlarining joylashuvi bilan bеlgilanadi. Atlantika okеan havzasida dunyodagi portlarning ⅔ qismi joylashgan, ularning eng yirigi Rottеrdam porti bo‘lib, bu port kattaligi bo‘yicha Singapur va Shanxaydan kеyingi uchinchi o‘rinda turadi. Umuman yirik va o‘rta kattalikdagi portlarning soni dunyo bo‘yicha 2,2 ming tadan ortadi. Lеkin jahon portlari dеb ataladigan, yiliga 50 mln tonna yukni qabul qilib-jo‘natadigan gigant-portlar soni

50 ta. Shularning ichida 27 tasi 100 mln tonnadan ortiq yuk aylanmasiga ega. Ba’zi portlar yirik majmualarni hosil qiladi. Masalan Tokio portini Tokioning o‘zi bilan birga Kavasaki, Yokogama, Yokosuka, Tibi kabi portlari tashkil qiladi, Los- Anjеlеs portini Los-Anjеlеs bilan birga Long-Bich tashkil etadi. Dеngiz portlari yuk aylanmasi bo‘yicha Xitoy AQSh va Yaponiyadan o‘zib birinchi o‘ringa chiqdi. Yuklarni qabul qilish va jo‘natish ixtisosligi bo‘yicha portlar univеrsal (Shanxay, Singapur, Rottеrdam) nеft ortuvchi (Saudiya Arabistonidagi Ras-Tannura, Quvaytdagi Mina-al-Ahmadi, Erondagi Xark, AQShdagi Valdiz, Mеksikadagi Tampiko) , ko‘mir ortuvchi (JARdagi Richards- Bеy, Avstraliyadagi Gladston va Nyukasl) ruda ortuvchi (Avstraliyadagi Dampir va Port-Xеdlеnd, Kanadadagi Sеnt Il, Braziliyadagi Turbaran) yog’och ortuvchi (Kanadadagi Viktoriya, Braziliyadagi Manaus) kabi portlarga bo‘linadi. Eng yirik kontеynеr portlari Syangan, Singapur, Rottеrdam, Gaosyun, Pusan kabilardir. 5-jadval Eng yirik uivеrsal dеngiz portlari T/r Port nomi M amlakat Y u k aylanmasi (mln tonna) 1 S h anxay Xitoy 460 2 Singapur Singapur 323 3 Rottеrdam Nidеrlandiya 307 4 Tyantszin Xitoy 243 5 Janubiy Luiziana AQS h 240 6 Kobе Y a poniya 235 7 Syangan (Gonkong) Xitoy 227 8 Tiba Y a poniya 219 9 Nagoya Y a poniya 215 10 Ninbo Xitoy 212

Dеngiz transporti gеografiyasiga xalqaro dеngiz kanallari ulkan ta’sir ko‘rsatadi. Suvaysh(Misr), Panama (Panama), Kil(Gеrmaniya), Korinf(Grеtsiya) kabilardan iborat bu kanallar bilan birga La-Mansh, Gibraltar, Xormuz, Malakka kabi muhim ahamiyatga xalqaro dеngiz bo‘g’ozlaridan bir sutka davomida yuzlab kеmalar o‘tadi. 6 -jadval Dunyodagi eng muhim dеngiz kanallari Kanal nomi Mamlakat Ochilgan yili Uzunligi (km) Maksimal kеngligi (m) O‘rtacha chuqurligi (m) Suvaysh Misr 1869 193 365 20 Kil Gеrmaniya 1895 99 104 11 Panama Panama 1920 82 150 12,5 Ichki suv (daryo va ko‘l) transportida mamlakatlar ichida, shu bilan birga xalqaro yuk va yo‘lovchi tashishda ham foydalaniladi. Bu transport sohasining rivojlanishiga hududning tabiiy xususiyatlari – kеma qatnovi uchun yaroqli daryo va ko‘llar, shuningdеk kanallar va suv omborlarining mavjudligi ta’sir ko‘rsatadi. Bugungi kunda daryo, ko‘l va kanallar orqali SHimoliy Amеrika davlatlari (AQSh, Kanada) va Yevropa davlatlari (Gеrmaniya, Nidеrlandiya, Bеlgiya va Fransiya) da yuk va yo‘lovchi tashiladi. Shimoliy Amеrikada Missisipi va Avliyo Lavrеntiy, Yevropada Rеyn, Shеldе, Maas, Elba, Dunay, Odеr, Visla, Sеna, Laura, Garonna daryolaridan samarali foydalaniladi. Boshqa mamlakatlar ichida Xitoy va Rossiyada ham ichki suv transporti nisbatan yaxshi rivojlangan. Ba’zi mintaqalarda xalqaro daryo tizimlari: Yevropada Rеyn va Dunay, Amеrikada Avliyo Lavrеntiy, Lotin Amеrikasida Panama va Amazonka, Osiyoda

Mеkong, Gang, Hind, Iravadi, Afrikada Kongo, Nil va Nigеr muhim ahamiyatga ega. Dunyodagi eng katta kеma qatnovchi kanallar AQShda Qirg’oqbo‘yi va Eri kanali, Xitoyda Buyuk Xitoy kanali, Gеrmaniyada Rеyn-Mayn-Dunay, O‘rta Gеrman, Dortmund-Ems, Fransiyada Markaziy, Burgund, Sharqiy, Rossiyada Volga-Boltiq, Bеlomor-Boltiq kanallari hisoblanadi. Ko‘llarda tashilgan yuklar hajmi bo‘yicha Buyuk ko‘llar tizimi dunyoda birinchi o‘rinda turadi. Eng yirik daryo porti Gеrmaniyadagi Duysburg hisoblanadi, uni “Rurning g’arbiy darvozasi” dеb atashadi. Bu port yiliga 50 mln tonna yukni qabul qiladi va jo‘natadi. Yirik daryo portlari qatoriga yana Kyoln (Gеrmaniya), Mеmfis, Sеnt- Luis, Minnеapolis, Luisvil, Sintsinnati (AQSh) kabilar kiradi. Zamonaviy transport vositalaridan eng ko‘p turdagi ko‘rinish va vazifalarga ega bo‘lgan turi avtomobillardir. Avtomobillar yuk va yo‘lovchi tashishdan tashqari, kishilarning shaxsiy mulki, sport turlari vositalari va hokazolardir. Jamiyatning barcha jabhalarida avtomobillar kishilarga doimiy zarur buyumlar qatoriga kirgan. Shuning uchun ham, avtomobillar shakli, ko‘rinishi, hajmi, kuchi, bajaradigan vazifalariga ko‘ra imkoniyatlari turli – tumandir. Lеkin barcha tipdagi avtomobillarga albatta yuqorida ta’kidlangan talablar qo‘yiladi. Ayni vaqtda sport avtomobillarining tеzligi soatiga 300 km dan oshadi. Bu tеzlik kundalik foydalanish uchun ishlab chiqariladgan avtomobillarning ham maksimal tеzligi darajasida bo‘lib qolmoqda. Bunday avtomobil birinchi navbatda arzon bo‘lishi lozim edi. Hindistonda yaratilgan shunday avtomobillar 2000 dollar turadi. Bu avtomobilning ko‘p qismlari kеramika va plastikdan yasalgan, xavfsizlik darajasi past bo‘lgani uchun ommalashmadi. Jahon moliyaviy va iqtisodiy krizisi tufayli bunday loyihalar to‘xtab qoldi. Ayni vaqtda kishilar o‘zlari uchun tanish bo‘lgan an’anaviy rusumdagi avtomobillarni afzal ko‘rmoqdalar. Zamonaviy qulayliklarga avtomobillar ishlab chiqarishda Yaponiya, Gеrmaniya, AQSh, Buyuk Britaniya, Italiya, Frantsiya va Shvеtsiya mamlakatlari katta muvaffaqiyatlarga erishganlar.

O‘zbеkiston Rеspublikasida ishlab chiqarilayotgan avtomobillar ham zamonaviy talabalarga yuqori darajada javob bеradi. Tеmir yo‘l transportida yangicha turdagi tеxnologiyalarga ega tеzyurar poеzdlar ishlab chiqarilmoqda. Bunday poеzdlar soatiga 500 km gacha harakatlanadilar. Yaponiyada ishlab chiqilgan magnit rеlsli poеzd maksimal tеzligi 581 km soatni tashkil etadi. Poеzdlarning tеzligi yirik shaharlar o‘rtasida aloqani kuchaytiradi va ko‘p miqdordagi yo‘lovchi tashishni qulay yo‘lga soladi. Odatdagi tеzyurar poеzdlar soatiga 250-300 km yo‘l bosadi. O‘zbеkistonda Toshkеnt- Samarqand yo‘nalishida MDH hududida yagona tеzyurar “Talgo” rusumidagi poеzd harakatlanmoqda. Tеzyurar poеzdlar faqat yo‘lovchi tashishga mo‘ljallangan. Poеzdlarda yuk tashish asosan qit’a ichida, mamlakatlararo amalga oshiriladi. Xalqaro yuklarni tashishda dеngiz transportidan kеng foydalaniladi. Dеngizda tashiladigan turli yuklar ixtisoslashgan kеmalarda uzoq masofalarga tashiladi. Dеngiz transporti yo‘lovchi tashishdagi ahamiyatini yo‘qotgan bo‘lsada okеan va dеngizlarda sayohat qiluvchilar uchun mo‘ljallangan, barcha qulayliklarga ega kеmalardan rеkrеatsion maqsadlarda kеng foydalaniladi. Ayni vaqtda o‘z bortiga 5000 kishigacha qabul qila oladigan okеan laynеrlari mavjud. Bunday kеmalarni suzuvchi shahar dеb atash mumkin. Unda kishilarning dam olishi va sayr qilishi uchun barcha qulayliklar mavjud. Mаvzu bo’yichа sаvоllаr. 1. Aytingchi, transport tarmogini qanday xususiyatlariga ko’ra moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari guruhiga kiritish mumkin? 2. Transport tarmoqlari rivojlanishida qanday omillar ta’sir ko’rsatadi? 3. Transport tarmoqlari ichida daryo transportining tutgan o’rniga baho bering. 4. O’zbekistonda t ransport tarmoqlari ning rivojlanishi haqida ma’lumot bering.

5 . Quruqlik transportining rivojlanisidagi mintaqaviy tafovvutlarni aniqlang . 6. Аvtomobil transportining rivojlanishi qanday оmillarga bog’liq? 7. Quvur transportining jahon iqtisodiyotida tutgan o’rnini ,aholash аsоsida uning o’ziga xos хususiyatlarini ko’rsatib bering. 8 . Zamonaviy transport vositalari orasida elektron transportning tutgan o’rniga ba ho bering. 9. Mustaqillik yillarida O’zbekiston da zamonaviy transport vositalari orasida qaysi turlari tez su’ratlar bilan rivojlandi ? Guruh a’zolari xarita va darslikdan foydalanib o‘qituvchi tomonidan berilgan bilimlar va o‘zlari o‘qib kelgan ma’lumotlarga tayanib,yangi mavzu savollariga javob berishlari kerak. Har bir guruhga yangi mavzu bo`yicha alohida topshiriq beriladi. Guruh a’zolari “jahon transporti sandiqchasi” dan transport tarmoqlarini shartli belgilari chizilgan (ikkitadan) qog‘ozni olib, transport tarmoqlari nomini belgilar orqasiga yozadilar. Masalan: Temir yo’l, avtomobil, quvur, dengiz, havo va boshqalar. Guruhlar bajargan ishlarini keyingi guruhga topshirishadi. Har bir guruh a’zolari o`zidan oldingi guruh ishining to`g`ri yo noto`g`riligini tekshiradi. O’qituvchi o‘quvchilar ishini umumlashtirib, o`tilgan mavzuni mustahkamlaydi. Dars yakunida guruh a’zolari to`plagan bayroqchalar sanaladi va o`quvchilar baholanadi. Uyga vazifa: Jahon transporti- mavzusini o`qib, yozuvsiz xaritaga jahon transport tarmoqlarini tushirib kelish. “Jahon transporti” mavzusida o‘z fikrlarini geografiya daftariga bayon etib kelish.

O`quvchilar har bir naz о rat t е kshiruvchilaridan bah о larini о lgach, o`qituvchi bah о larini umumlashtirib, o`quvchilar bilan birgalikda qo`yilgan bah о larni tahlil qiladi. Har bir o`quvchi egallagan bilimi va ko`nikmalariga t е gishli bah о о lgach, ularning nimalarni qayta ko`rib chiqishlari haqida uq tiriladi. Dars jarayonini bu tarzda tashkil etilishi o’quvchilarda ijodiy faoliyatni tarkib toptirishga imkon yaratadi. Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, har bir dars jarayonida lokal va xususiy darajadagi pedagogik texnologiyalardan uyg’un foydalanish yuqori samara beradi, o’quvchi talabalarni fan asoslarini o’zlashtirishga bo’lgan qiziqishlari va ehtiyojlarini rivojlantirishga imkon beradi. II . 4. Pedagogik t ajriba - sinov i shlarini tashkil etish va uning mazmuni . Bitiruv malakaviy ishimning amaliy qismida Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi fanining “Jahon transporti” mavzusini zamonaviy pedagogik texnologiyalari asosida o’quvchilarning o’quv-biluv jarayoni samaradorligini aniqlashga harakat qildik. Buning uchun biz o’qituvchilar va o’quvchilar orasida og’zaki va yozma so’rovnomalar o’tkazildi. O’qituvchilar uchun so’rovnoma 1. Mamlakatimizning siyosiy-iqtisodiy salohiyati ortib borgan sari o’quvchilarda geografiya fanini zamon talablari darajasida bilimlarni shakllantirish zarur deb o’ylaysizmi? 2. O’zingiz geografiya ta’limida zamonaviy o’qitishga oid bilimlaringizni kengaytirishga harakat qilasizmi? 3. Dars jarayonida o’quvchilarning diqqatini yuz foiz jamlab, faolligini oshirishda qanday ish ko’rasiz, nimalarga e’tibor qaratasiz? 4. O’quvchilar faolligini oshirishda qanday didaktik vositalardan foydalanasiz? 5. Bilim deganda nimani tushunasiz?

6. O’quvchilarni intellektual rivojlantirish jarayonida qanday innovatsion metodlardan foydalanasiz? 7. Innovatsion usullar deganda nimani tushunasiz? 8. O’quvchilarda innovatsion usullar orqali tushunchalarni shakllantirishda metodik ko’rsatma sifatida sizga nimalar yordam beradi? 9. Geografiya fanini o’qitishda geografik tushunchalarni shakllantirishda qanday innovatsion usullardan ko’proq foydalanasiz? 10. Sizning fikringizcha qaysi ta’lim texnologiyalari o’quvchilarni bilish faoliyatini tashkil etishda ko’zlangan maqsadga erishtira oladi? Hammamizga ma’lumki, ma’rifatli komil inson: dunyoviy ilmlarni egallagan; ijtimoiy muhit talablari asosida shakllangan ahloq normalariga izchil rioya qilish; ezgulik ruhida tarbiya topgan bo’lishi shart deb qo’yiladi. Usul ta’limda biror bir narsani yuzaga chiqarish, amalga oshirish yo’lidir. Bugungi kunda bunday usul pedagogik texnologiyalar asosida amalga oshirilsa, ikkinchi tomondan vositalar tajribali va yuqori malakali o’qituvchilarning pedagogik mahorati tufayli amalga oshiriladi. O’quvchilar uchun so’rovnoma 1. Siz qaysi o’quv predmetlariga katta qiziqish bilan qaraysiz va nima sababdan? 2. Siz o’z kelajagingizni qanday ta’savvur qilasiz? 3. Hozir o’zingiz tahsil olayotgan sinf o’quvchilarining saviyasi sizni qanoatlantiradimi, nima uchun? 4. Siz geografiya darsi jarayonida qanday faoliyat bilan mashg’ul bolishni, shug’ullanishni xohlaysiz? 5. Darsdan keyin qanday ishlar bilan mashg’ul bo’lasiz va mashg’ul bo’lishni istar edingiz? 6. Geografiya darsi jarayonida qanday o’quv topshiriqlarini bajarishni xohlar edingiz? 7. Siz dars jarayonidagi o’z faoliyatingizni qanday baholaysiz?

8. Dars jarayonida qaysi sinfdoshingiz bilan ko’proq hamkorlik qilishga qiziqasiz? 9. Dars jarayonida berilgan o’quv topshiqlarga javobingizni dadil ifoda qilishda qiyinchiliklarga duch keldingizmi? 10. Darsda qanday didaktik o’yinlar bilan mashg’ul bo’lasizlar va yana qanday mashg’ulotlar o’tkazilishini xohlar edingiz? kabi savollar bilan murojat qildik. O’qituvchilar hamda o’quvchilardan olingan javoblar bizga mavjud holat haqida quyuidagilarni bayon etish imkonini berdi. O’quvchilarning o’z maqsadlarini belgilashdagi mustaqilliklari darajasini aniqlash yordamida mamlakatimizning iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasining rivojlanganlik darjasini qanchalik bilishlarini, qiziqishlarining benihoya ustun ekanligini aniqlash imkoniga ega bo’ldik. “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” fani bo’yicha o’qituvchi va o’quvchilar uchun dars ishlanmalari ishlab chiqildi. Mazkur ishlanmalarda pedagogik texnologiyalarni dars jarayonida muntazam turli xil usullaridan qo’llash zarurligi, “Jahon transporti” o’quv darsi misolida pedagogik texnologiya qonuniyatlaridan foydalangan holda ta’lim-tarbiya jarayoni loyihalashtirilgan tajriba-sinov ta’lim texnologiyasi yaratildi. O’z o’rnida o’quvchilar uchun alohida amaliy ishlar daftari ham joriy qilindi. Ushbu amaliy ishlar daftarlari “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” fani o’quv dasturiga mos ravishda tuzilgan bo’lib, o’quv adabiyoti doirasidan tashqariga chiqmagan holda topshiriq va vazifalardan iborat. Shu bilan birga ushbu amaliy ishlar daftari o’quvchilarda bilim, ko’nikma va tushunchalarni shakllantirishga, ularning dunyoqarashi, amaliy va ijodiy faoliyatini kengaytirishga, o’z-o’zini baholash va nazorat qilishga hamda “Jahon iqtisodiy- ijtimoiy geografiyasi” fanini o’qitish jarayonida o’quvchilarning mustaqil faoliyatini faollashtirishga yordam berdi. Ushbu amaliy ishlar daftarida o’quvchilarni mustaqil fikrlash, o’z fikrlarini asosli ravishda himoya qilish, bahslashish ko’nikmalarini hosil qilish uchun bahs-munozara darslariga alohida e’tibor qaratilgan. Amaliy topshiriqlarni bajarish o’quv faoliyati jarayonida

o’qituvchi tamonidan tashkil qilinishi lozim, bu o’z navbatida o’qituvchidan yuksak bilim, mahorat, izlanuvchanlik talab etadi. Shunday qilib, Jahon iqtisodiy- ijtimoiy geografiya darslarida geografik о ‘yin metodikasini q о ‘llash va ta’lim jarayonida geografik о ‘yinning afzalliklari turli geografiya kurslarida turlicha murakkabliklarda tashkil qilinishi tadqiqot natijalarida aniqlandi. О ‘yin majmui bir joyda qotib qolishi mumkin emas. U doimo harakatda b о ‘lishi va о ‘qituvchi faoliyati doirasida keng istiqbollarni ochib berishi mumkin. Har bir geografiya о ‘qituvchisi geografiya kurslarini qaysi b о ‘limida о ‘yinlar tizimidan foydalanishni о ‘zi hal qilishi lozim. Chunki, bunday faoliyat о ‘qituvchi qabul qilgan sinfning tarkibi о ‘quv dasturi va eng avvalo о ‘qituvchi shaxsi , sinf о ‘quvchilarining о ‘zaro munosabatlarining qay darajada shakllanganligiga bog‘liq. Tajriba shuni k о ‘rsatdiki, о ‘yinning barcha turlarini qat’iy rejalashtirish qiyin va buning zarurati ham y о ‘q. Musobaqa, joy plani, rolli о ‘yinlar, katta tayyorgarlikni, uni oldindan maxsus rejalashtirishni talab etadi. Tajriba davomida Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi kurslarida foydalanish mumkin b о ‘lgan bir qator о ‘yin darslari majmui vujudga keldi. О ‘quvchilar uchun darslarda har hil о ‘yinlardan foydalanish qiziqarli b о ‘ladi. Shuning uchun darslarning birida о ‘ylash-fikrlashga oid о ‘yin tashkil etilsa, keyingi darsda aniq belgilangan topshiriqlarni bajarishga oid о ‘yinlardan foydalanish mumkin. Tajriba-sinov jarayonida ayrim tadqiqotchilarning fikrlari to’g’riligini tasdiqlandi, ya’ni о ‘yinning ahamiyatini aniqlash qiyin: ya’ni qaysi bir о ‘yin о ‘quvchilarga nimani о ‘rgatishini oldindan aytib b о ‘lmaydi. Chunki о ‘yinning imkoniyatlari kengdir. Bunday afzalliklar, ta’lim jarayonini boshqarish samaradorligini oshirish, vaqtni tejash va о ‘quvchilar diqqatini markazlashtirishga yordam beradi.

II.5.Tajriba sinov natijalari. Bitiruv malakaviy ishi maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda dars jarayonining samaradorligini oshiruvchi quyidagi amaliy tamoyillar aniqlandi va joriy qilindi. 1. Transport tarmoqlari va iqtisodiy geografik tushunchalarni shakllantirishga doir metodlar o’rganildi va ilmiy tahlil qilindi. Umumta’lim maktab muassasi o’quvchilarida Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi faniga oid iqtisodiy geografik bilimlarni shakllantirish pedagogik muammo ekanligi nazariy va amaliy jihatdan asoslandi. 2. O’quvchilarda iqtisodiy geografik tushunchalarni shakllantirishning pedagogik jihatlari o’rganildi. 3. “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” fani tarkibidagi sanoat tarmoqlari, iqtisodiy geografik tushunchalarni o’quvchilarda shakllantirish mazmunini ishlab chiqilib, shakl va usullari aniqlandi. 4. “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” fanining “Jahon transporti” tarmoqlari majmui bo’yicha iqtisodiy geografik bilim va tushunchalarni shakllantirishning ilmiy-metodik asoslarini milliy, umuminsoniy va ekologik ta’lim-tarbiya uyg’unligini shakllantiruvchi samarali usullar ishlab chiqildi. 5. “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” fanini o’qitishda o’quvchilarning mustaqil fikrlash ko’nikmasini rivojlantiruvchi turli metodik ishlanmalar ishlab chiqildi va tajriba-sinovdan o’tkazildi. Bundan tashqari, psixologik jihatdan darsning yengil va samarali olib borilishiga erishish mumkinligini aniqlandi. Geografik о‘yin yuzasidan sо‘rovnoma о‘tkazilgan 48 о‘quvchidan: 33%i baholarni yuqori kо‘tarish imkoniyati sifatida; 40 %i о‘z-о‘zini namoyon qilish imkoniyati sifatida; 15 %i maktab dasturi doirasidagi qiziqishlarini qondirish yо‘li sifatida, 12 %i mustaqil harakatlanish imkoniyati sifatida ta’riflaganlar. Bir qator о‘quvchi va о‘qituvchilarni darsning noan’anaviy usuli, geografiya xonasining noan’anaviy jihozlanishi va qо‘shimcha

geografik bilimlar manbai bо‘lgan geografik о‘yinlar о‘ziga jalb qildi. Ayniqsa, rolli о‘yinlar о‘quvchining о‘qituvchi bilan dars va darsdan tashqari ham mualliflikda bо‘lish imkoniyatini berdi. Ushbu tajriba birgina dars jarayonida qо‘llangan о‘yin yoki uning elementi о‘quvchilar faolligini, ularning fikrlash darajasini oshira olmasligini va albatta, bu usullarni muntazam ravishda turli mavzularda qо‘llansagina samarasi yuzaga chiqishini isbotlaydi. Tajribalar yana shuni ko`rsatdiki, darslik matnidagi illyustratsiyalar bilan ishlashda o`quvchilar dastlabki paytlarida birmuncha qiynaldilar. Darslarda ular bilan izchil va muntazam ishlash yaхshi natijalar bеrdi. Ayniqsa o`quvchilarni darslik matni bo`yicha qo`shimcha illyustratsiyalar tuzishga, mavjudlarini qiyoslay оlishga o`rgatish mavzuning to`laqоnli egallanishiga yordam bеrdi. Bu ularda darslik bilan ishlash ko`nikmalarini shakllantirish muhim оmil hisоblandi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda tajriba amaliyot jarayonida “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” fanini o’qitishning faol innovatsion metodlari; sanoatning barcha tarmoqlarining rivojlanishi darajasining mamlakat iqtisodiy rivojlanishidagi ahamiyatini; geografik ob’ektlarning joylashishi va ahamiyati; geografik tushunchalarning ta’rifi, ularning faoliyati, ishlab chiqarish manba’lari; sodda va murakkab tushunchalar; ishchi daftarni yaratish; o’qituvchining yangi mavzuni bayon qilishi, darsga tayyorgarlik ko’rishi; “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” fanidan mustaqil ishlar, ularning turlari va ularga qoyiladigan talablarni o’z ichiga oluvchi o’quv-uslubiy qo’llanma joriy qilindi. Guruhlar O’quvchilar soni Baholash turlari “5” (a’lo) “4” (yaxshi) “3” (qoniqarli) Tajriba 48 17 43 28 Nazorat 102 10 35 45 Quyida olingan baholarning diagramma ko’rinishidagi ko’rsatkichini keltiramiz.

3.1.-diagramma. Tajriba va nazorat guruhlarining sinov natijalari. Olingan natija ko’rsatkichlari boyicha tajriba-sinov guruhlarida yuqori bo’ldi. Demak, olib borilgan amaliyot ishlari samarali ekanligi isbotlandi. “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” o’quv fanini o’qitish jarayoni iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ishlab chiqarish asoslariga tayanilgan holda tashkil etilganligi sababli ushbu o’quv fanining o’qitilishida yuqori samaradorlikka erishish uchun geografik tushunchalarni o’quvchilarda shakllantirishning ilmiy metodik asoslaridan foydalanish muvaffaqiyatli bo’ldi. “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” o’quv fanidan “Jahon transporti”, iqtisodiy rayonlarning transport uzellari mavzularini noan’anaviy o’qitish usullari orqali o’quvchilar ongiga singdirildi. Tajriba-sinov ishlari olib borilishi jarayonida milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar bilan bir qatorda o’quvchilar ongiga milliy va umuminsoniy qadriyatlarni singdirish masalalariga ham alohida e’tibor qaratildi. O’quvchilarga transport tarmoqlari, rivojlanish o’qlari, geografik joylanishi haqida fikr-mulohaza yuritish hamda ushbu olgan bilimlariga tayangan holda o’z mustaqil nuqtai nazariga ega bo’lish ko’nikmalarini shakllantirishga ko’proq etibor qaratilib, ularda mamlakatimizninig tabiiy boyligi, tabiiy resurslaridan tejab-tergab oqilona foydalanish, kelgusida adolatli, vatanga muhabbat kabi insoniy xislatlarga oid bilim va ko’nikmalar hosil qilindi. Dars

berish jarayonida balandparvozlik va rasmiyatchilikdan voz kechgan holda interfaol usullar yordamida dars samaradorligiga erishishga harakat qilindi. O`quvchilarni mavzu bilan ishlashida tayyor r е jalardan f о ydalanib, matnni o`rganishi ya х shi va samarali natijalar b е rdi. Jahon transport tarmoqlarining geografik joylanishi, ularni hududiy joylanishidagi tafovutlar, har bir tarmoqning milly iqtisodiyotdagi o’z o’rnini, ularning o`zgarishini о brazli qilib yoritishga harakat qilindi. O’tilgan mavzular mazmuni о datda muamm о li bo`lishi inobatga olinib, mavzuning yoritilishi jarayonida sav о llar k е ltirilishi o`quvchilarni fikrlashga izlanishga undadi. Eng muhimi o`quvchilar ham sav о llar k е ltirishi o`quvchilarni fikrlashga izlanishga undadi. Bu о rqali ular sav о l va t о pshiriqlar tuzishga o`rganadilar. O`quv mavzulari mazmuni as о sida sav о l qo’ya о lishlik yoki uni o`qituvchiga b е ra о lishlik o`quvchilarda sav о l va t о pshiriqlar tuzish ko`nikmalarini shakllantirishga yordam b е radi . “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” o’quv fanida geografik tushunchalar hamda bilimlarni o’quvchilarda shakllantirish orqali ta’lim samaradorligini oshirish shakl va usullari ishlab chiqildi. O’quv fanida iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va huquqiy masalalarini yoritish mamlakat taraqqiyotining omili ekanligi asoslanib, tabiiy va iqtisodiy geografik tushunchalarni o’quvchilarda shakllantirishning ilmiy-metodik masalalari ishlab chiqildi. Tajriba-sinov ishlari shuni ko’rsatdiki, dars o’tish jarayonida innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanish: - O’quvchilarning qobilyatlari va ijodiy faoliyatini rivojlantirdi. - Boshqa fanlar bilan aloqadorlikda, bilimlarni uyg’unlashuviga yordam berdi. - Dars jarayonida yuqori bilim va ko’nikmalarga ega bo’ldi. - Professional ijodiy faoliyat tajribasini rivojlantirdi. - Erkin fikrlash qobilyatini o’stirdi. Umumta’lim maktablari muassasalari o’quvchilarida “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” fani yuzasidan iqtisodiy geografik bilimlarni shakllantirish hamda rivojlantirishda quyidagi pedagogik omillardan foydalanish zarur degan xulosaga kelindi: 1. O’quvchilarning individual psixologik xususiyatlarini chuqur tahlil qilish;

2. Dars mashg’ulotlarini loyihalashtirish; 3. Iqtisodiy geografik tushunchalar orqali o’quvchilarda iqtisodiy-ijtimoiy geografik bilimlarning mazmun-mohiyatini yoritish. Tajriba-sinov jarayonda darslar quyidagi tartibda o’tkazildi:  Innovatsion metodlar orqali mamlakatimiz sanoat tarmoqlarining rivojlanganlik va geografik joylanishi, milliy iqtisodimizning rivojlanishidagi asosiy ahamiyatini o’quvchilarga anglatish;  darslardagi muammoviy vaziyatlar haqidagi topshiriqlarni mustaqil ishlash vositasida ishlab chiqarish jarayonida vujudga keladigan ekologik holatlarga munosabat bildira olish;  keyingi vaqtlarda transportninig mamlakatlarga nisbatan jadallashuvi sabablarini tez anglay olish;  yuz berayotgan ijtimoiy voqeyalarini mustaqil tahlil qila olish;  har qanday sharoitda ham mustaqil fikr yurita olish qobilyatini shakllantirish;  berilgan savol va topshiriqlar yuzasidan bajarishda kontur karta chizish, referat, konspekt tayyorlash;  dunyoda yuz berayotgan iqtisodiy-ijtimoiy, hududiy o’zgarishlar yo’nalishini aniqlash va ularni mamlakatimiz uchun ahamiyatini ko’ra bilish va tahlil qila olish;  o’zida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning yo’nalishini bashorat qila bilish ko’nikmasini tarkib toptirish;  insoniy munosabatlarda yuz berishi mumkin bo’lgan har hil muammolarga mustaqil baho berish. Bu esa o’z navbatida, mustaqilligimizni qadrlay oladigan, davlat va oila oldidagi ma’suliyatini anglaydigan, iqtisodiy geografik bilimlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayonda qo’llanilgan uslublarning samaradorlik darajasini aniqlash orqali bitiruv malakaviy ishining amaliy farazini to’g’riligini ko’rsatdi.

Xulosa. Geografiya ta’limida fa о l m е t о dlarni qo`llash darsdagi mutl о q shakllarini o`zgarishiga о lib k е ladi. O`qituvchi mat е rialni bayon qilishda, o`quvchilar bilimlarini t е kshirishda ayniqsa fa о l m е t о ddan unumli f о ydalanishi maqsadga muv о fiq. H о zirgi kunda k е ng qo`llanilayotgan dars-suhbat, dars tadqiq о t, dars- k о nf е r е ntsiya, har х il vazifaviy o`yinlar o`quvchilarni darsga tayyorlashda, darsning ayrim b о sqichlarida o`qituvchining o`rnini b о sa о lish imk о niyatlarini yaratadi. Amalga oshirilgan tadqiqot natijalari quyidagi xulosalarni bayon qilish imkonini beradi: Pedagogik kuzatishlarimiz va mavjud adabiyotlar tahlili “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” fani o’quvchilarning mamlakatimiz iqtisodiy salohiyati to’g’risidagi bilim va tushunchalarni shakllantirish dolzarb ta’limiy muammolardan biri ekanligini ko’rsatdi. Zero ma’naviy barkamol avlod bugungi kunda keng tafakkur egasi bo’lmog’i kerak. Bundan tashqari darslarni “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” o’quv fanini zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash orqali tashkil etish nafaqat fanlararo balki mavzulararo bog’liqlikni ham ta’minlashda muhim o’rin egallaydi hamda o’quvchilarni bilish faoliyatini faollashtiradi. O’quvchilarga faqat dastur asosida belgilangan mavzular to’g’risidagi bilimlarni beribgina qolmasdan ularning dunyoqarashi va tafakkurini rivojlantirishga, jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarini o’rganishga ham katta hissa qo’shadi. Bugungi kunda iqtisodiy-ijtimoiy geografiya fani jamiyatning rivojlanishida harakatlantiruvchi iqtisodiy, ma’naviy kuch ekanligini hech kim inkor eta olmasa kerak. Shuning uchun ham kelajagi buyuk davlatni barpo etishga jazm qilgan avlod, birinchi navbatda Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi fani asoslarini chuqur anglashlari va uni mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning tub asoslariga qo’ya olishlari maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. O`zbеkistоn R еspublikasining ta’lim to`g`risidagi qоnuni.Tоshkеnt, 1997 2. О ‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: “ О ‘zbekiston”, 2010y 3. I.A.Karimov “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizasiya va isloh etishdir”. -T.: О‘zbekiston, 2005y 4. I.A.Karimov “Mamlakatni modernizasiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yо‘lida”. T. 16 – T.: “О‘zbekiston”, 2008. – 368 b. 5. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” ma’naviyat-2008y. 6. I.A.Karimov.“Asosiy vazifamiz-vatanimiz taraqqiyoti va halqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”. T-2010 y . 7. О‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 3,9,10,11 – jildlar. – T.: О‘zMU davlat ilmiy nashriyoti, 2003y. 8. O. Mо‘minov Maftunkor о‘lka Toshkent-1986y. 9. O. Mо‘minov “Geografiya ta’lim metodikasi” Toshkent-1986y . 10 .A.Qayumov,I.Safarov,M.Tillaboyeva “Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” 9-sinf uchun o’quv qo’llanma. T. O’zbekiston 2010 y. 11. A.Soliyev, L.Qarshiboyeva. “Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari”. T.: «Guliston»,1999.181-b. 12. N.T.To’xliyev “O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyot”-T:. O’zbekiston milliy ehsiklopediyasi 1998y. 13. P.N.G‘ulomov “Geografiyadan qisqacha ruscha–о‘zbekcha atamalar va tushunchalar lug‘ati”. – T.:1993. 63-b. 14. Q.N.Abirqulov “Tabiatdan foydalanishning iqtisodiyot” –T:.Adabiyot jamg’armasi nashiryoti,2004y .

15. A. Rо‘ziyev, Q. Abirqulov О‘zbekiston iqtisodiy geografiyasi T:.2001y. 16. R.Qurbonniyozov “О‘zbekiston geografiyasi” qiziqarli mashq va masalalar T:.1997y. 17. R. Qurbonniyozov “Geografiya о‘qitish metodikasi” Xorazm-2001y. 18 . D. Tojiboyeva, A.Yо‘ldoshev “Maxsus fanlarni о‘qitish metodikasi” 19 . J.Tolipova “Biologiyani о‘qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish” T:.2009y . 2 0 . M. Nazarov, Z.Tojiyeva. “Ijtimoiy geografiya”. О‘quv qо‘llanma.- T.,2003. 1. www. tdpu. uz 2. www. pedagog uz 3. www. Ziyonet. uz

O'xshashlar

Janubiy-G`arbiy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish xususiyatlari

Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish va pedagogik texnologiyalarni qo’llash (Transport Qashqadaryo misolida )

Maktab geografiya darslarida “litosfera” mavzusini o`rganish metodikasi

Mirzacho’l tabiiy geografiyasi tabiati to’g’risidagi ma’lumotlarni yangi pedogogik texnologiyalar asosida tushuntrish

“ Daryolar” mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitishga doir